Partneriaeth Camlas Maldwyn

Camlas Maldwyn: Adfywio trwy Adfer Cynaliadwy (Strategaeth Rheoli Cadwraeth)

Medi 2005

Gyda chyllid gan RHAGAIR

framwaith Partneriaeth Camlas Maldwyn ar gyfer cyﬂawni gwaith adfer cynaliadwy pellach ar y Gamlas ac Fadfywio coridor y ddyfrffordd yn ehangach yw'r ddogfen hon. Fe’i cynhyrchwyd gan y Rheolwr Prosiect sydd wedi ei gyﬂogi’n unswydd gan y Bartneriaeth i wneud y gwaith hwn, gyda chymorth llawer o bobl gan gynnwys

cynrychiolwyr y Partneriaid ar y Bartneriaeth.

Dyma’r ddogfen derfynol y cytunwyd arni, yn dilyn dosbarthu’r drafft cyhoeddus ym mis Chwefror 2004. Gwnaed nifer

o newidiadau a gwelliannau i’r fersiwn drafft yn dilyn adborth helaeth gan sefydliadau’r Bartneriaeth a sefydliadau ac

unigolion eraill.

Hoffem ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at ddatblygu’r strategaeth hon, ac edrychwn ymlaen at gael eich cymorth i

ddiogelu, adfer a gwerthfawrogi nodweddion a gwerthoedd y gamlas, sy’n ei gwneud mor arbennig. Mae’r gamlas yn

ennyn llawer o deimladau, ac mae’n lle poblogaidd iawn, felly mae’n ddyletswydd arnom i weithio gyda’n gilydd er

mwyn sicrhau dyfodol gwell a chynaliadwy iddi.

Partneriaeth Camlas Maldwyn

23 Medi 2005

Clawr blaen: Cwch camlas y ‘Saturn’, Camlas Maldwyn, Medi 2005 © Harry Arnold/Waterway Images 01283 790447

Ffotograffau: Dyfrffyrdd Prydain, Ymddiriedolaeth Archaeolegol Clwyd Powys, M. Eaton. Mapiau yn seiliedig ar ddeunydd yr Arolwg Ordnans gyda chaniatâd yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolydd Llyfrfa Ei Mawrhydi. Dyfryffyrdd Prydain, 100019843, 2005.

1 DIOLCHIADAU

Dogfen derfynol Partneriaeth Camlas Maldwyn ar y fframwaith ar gyfer cyflawni gwaith adfer cynaliadwy pellach ar y Gamlas yw hon. Fe’i cynhyrchwyd gan y Rheolwr Prosiect sydd wedi ei gyflogi’n unswydd gan y Bartneriaeth i gyflawni’r gwaith hwn, gyda chymorth llawer o bobl gan gynnwys cynrychiolwyr y Partneriaid ar y Bartneriaeth.

Cyhoeddwyd dogfen ddrafft ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus ym mis Mawrth 2004, a chynhyrchwyd y ddogfen derfynol hon yn sgîl yr ymgynghoriad hwnnw a thrafodaeth bellach yn y Bartneriaeth. Ers cyhoeddi’r drafft cyhoeddus, cyﬂawnwyd Arfarniad Dewisiadau eang yn adolygu holl ddewisiadau posib y dyfodol yn erbyn meini prawf cymdeithasol, amgylcheddol ac economaidd. Mae hyn hefyd wedi cyfrannu at ﬁreinio’r Strategaeth hon, ac mae crynodeb o’r arfarniad wedi’i gynnwys fel pennod ychwanegol yn y ddogfen.

Comisiynwyd naw adroddiad arbenigol fel rhan o’r gwaith hwn hefyd, ac mae pymtheg o sefydliadau’r Bartneriaeth wedi neilltuo llawer o amser i fynychu ein cyfarfodydd rheolaidd lle cafwyd trafodaethau a dadleuon bywiog. Rydym am ddiolch i’r rhai a fynychodd y cyfarfodydd hyn, ac arbenigwyr eraill sydd wedi darparu sylwadau a chyngor wrth baratoi’r ddogfen hon.

Cwblhawyd dros 700 o holiaduron yn ystod yr ymgynghoriad. Trigolion lleol oedd llawer o’r ymatebwyr, ac roedd eu sylwadau yn allweddol gan fod gofyn i ddyfodol y Gamlas fod yn un sy’n cwmpasu a pharchu gwerthoedd cymaint o fuddiannau â phosib.

Yn anad neb arall, mae’n rhaid i ni ddiolch i’r gwahanol asiantaethau ariannu sydd wedi gwneud y gwaith hwn yn bosib: Cronfa Dreftadaeth y Loteri Cronfa Amcan 2 Ewrop Cyngor Cefn Gwlad Cymru Cyngor Sir Powys Cyngor Sir Amwythig Cymdeithas Dyfrffyrdd Mewndirol Cymdeithas Camlas y Shropshire Union Dyfrffyrdd Prydain English Nature

Gobeithio y byddwch yn hoffi’r canlyniad, ond cofiwch mai dim ond megis dechrau yw’r Strategaeth hon yn y gwaith graddol o adfer y Gamlas, gan gyflawni’r weledigaeth a amlinellir. Mae yna flynyddoedd lawer o waith codi arian a datblygu o’n blaenau, a gobeithio y gallwn barhau i ddibynnu ar eich cymorth wrth i ni symud ymlaen i gyflawni’r prosiect cyffrous hwn.

Partneriaeth Camlas Maldwyn 23 Medi 2005

2 CYNNWYS

1. Cyﬂwyniad ...... 5 1.1 Y Bartneriaeth ...... 7 1.2 Pwrpas ...... 8 1.3 Adroddiadau Ategol ...... 9 1.4 Hanes y Gamlas: Adeiladu ac Adfer ...... 10

2. Cyd-destun Polisi ...... 12 2.1 Cyﬂwyniad ...... 13 2.2 Mentrau a Pholisïau Cenedlaethol ...... 13 2.3 Polisïau a Mentrau Rhanbarthol ...... 15 2.4 Polisïau Sir a Lleol ...... 16

3. Asesu: Datganiad o Werth ...... 18 3.1 Treftadaeth y Dirwedd...... 19 3.2 Treftadaeth Adeiledig ...... 30 3.3 Gwarchod Natur...... 38 3.4 Mordwyo ...... 48 3.5 Dwr ˆ ...... 52 3.6 Mynediad i’r Gymuned ac Ymwelwyr ...... 55 3.7 Amodau Economaidd ...... 60

4. Arfarnu Dewisiadau...... 61

5. Gweledigaeth...... 69

6. Egwyddorion Arweiniol ...... 72 6.1 Treftadaeth y Dirwedd...... 73 6.2 Treftadaeth Adeiledig ...... 74 6.3 Gwarchod Natur...... 75 6.4 Mordwyo ...... 78 6.5 Dwr ˆ a Diogelu’r Amgylchedd ...... 80 6.6 Mynediad i’r Gymuned ac Ymwelwyr ...... 81 6.7 Adfywio’r Economi a Chefn Gwlad ...... 82

7. Cynigion Rheoli...... 85 7.1 Treftadaeth y Dirwedd...... 86 7.2 Treftadaeth Adeiledig ...... 92 7.3 Gwarchod Natur ...... 100 7.4 Mordwyo ...... 110 7.5 Cyﬂenwad ac Ansawdd y Dwrˆ ...... 121 7.6 Mynediad i’r Gymuned ac Ymwelwyr ...... 126 7.7 Ymweliadau wedi’u Trefnu ac Addysgol ...... 136 7.8 Adfywio’r Economi a Chefn Gwlad ...... 139

8. Gwaith Adfer Graddol ...... 143 8.1 Elfennau Allweddol Gwaith Fﬁsegol ...... 144 8.2 Y Llwybr Critigol: Camau...... 147 8.3 Datblygiadau Cysylltiedig ...... 147

9. Partneriaeth Gymunedol...... 152 9.1 Athroniaeth ...... 153 9.2 Ymgynghori â’r Gymuned ...... 154 9.3 Cynigion: Grwpiau Cymuned...... 158

10. Monitro ac Adolygu...... 160 10.1 Dangosyddion Cynaliadwyedd Cenedlaethol ...... 161 10.2 Dangosyddion Cynaliadwyedd Arfaethedig ar gyfer y Gamlas ...... 162 10.3 Pennu Amcanion Cadwraeth a Monitro ar gyfer y SoDdGA, a’r ACA ...... 164

11. Y Ffordd Ymlaen: Beth sy’n Digwydd Nesaf? ...... 174

3 4 1. CYFLWYNIAD

Crynodeb o’r bennod

aratowyd y ddogfen hon gan Bartneriaeth Camlas Maldwyn i arwain y gwaith o adfer y gamlas a’i Prheoli yn y dyfodol. Mae’r Bartneriaeth yn cynnwys pymtheg sefydliad, yn cynrychioli awdurdodau lleol, grwpiau mordwyo, sefydliadau cadwraeth, a Dyfrffyrdd Prydain, sy’n berchen ar y gamlas ac yn ei gweithredu.

Paratowyd y strategaeth hon dros y ﬂwyddyn ddiwethaf, gyda gwybodaeth arbenigol o arolygon ac adroddiadau ategol o bob math, ynghyd ag ymgynghoriad eang rhwng partneriaid a’r gymuned leol.

Datblygwyd y strategaeth hon i sicrhau bod y gwaith adfer yn diwallu anghenion yr holl grwpiau â buddiant, gan ddatrys rhywfaint o’r anghydfod blaenorol rhwng mordwyo a gwarchod natur. Mae hefyd yn ystyried y dreftadaeth adeiledig ac yn ceisio sicrhau bod y gamlas yn ymateb i ddyheadau ac anghenion y gymuned leol o ran hamdden ac adfywio gwledig.

Adeiladwyd y gamlas mewn sawl rhan, i gyﬂenwi carreg galch o Lanymynech yn wreiddiol, ac roedd yn ymestyn o Gyffordd Frankton, ger Ellesmere, i’r Drenewydd, 34 milltir i’r de. Dirywiodd y gamlas yn sgîl cystadleuaeth gan y rheilffyrdd, a daeth y defnydd ohoni i ben ym 1936, yn dilyn twll mawr ym Mhont Ddwrˆ Perry, ger pen gogleddol y gamlas.

Mae’r gwaith o adfer y gamlas yn dyddio’n ôl i 1969, pan ysgogodd bygythiadau i adeiladu ffordd gyswllt ar ran y Trallwng wrthwynebiad cryf gan bobl leol a buddiannau’n ymwneud â chychod. Ers hynny, mae’r gwaith adfer wedi mynd rhagddo mewn cyfres o brosiectau bach, ac mae grwpiau gwirfoddol ac awdurdodau lleol yn ogystal â Dyfrffyrdd Prydain wedi cyfrannu’n helaeth at y gwaith hwn. Bellach, mae saith milltir o’r gamlas ar agor yn Lloegr, sydd wedi ei chysylltu â Chamlas Llangollen, ac un ar ddeg milltir pellach yng Nghymru, o amgylch y Trallwng, ond mae’r rhan hon wedi ei gwahanu oddi wrth y prif rwydwaith. Mae ychydig dros hanner y gamlas bellach wedi cael ei hadfer a’i hailagor i gychod.

Mae’r ddogfen hon yn rhoi fframwaith ar gyfer cyﬂawni gwaith adfer cynaliadwy sy’n ceisio bodloni anghenion a gwerthoedd pawb.

5 Fﬁgur 1.1. Map o Gamlas Maldwyn (fel y mae ar hyn o bryd).

6 1.1 Y BARTNERIAETH

Paratowyd y Strategaeth hon ar ran Partneriaeth Camlas Maldwyn, sy'n cynnwys yr aelodau canlynol:

Dyfrffyrdd Prydain (BW) Ymddiriedolaeth Camlas Maldwyn (MWRT) Cyngor Sir Powys Cyngor Sir Amwythig Cyngor Bwrdeistref Croesoswallt Cyngor Cefn Gwlad Cymru (CCGC) English Nature English Heritage Cadw Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru (RCAHMW) Asiantaeth yr Amgylchedd Cymdeithas Camlas y Shropshire Union (SUCS) Cymdeithas Dyfrffyrdd Mewndirol (IWA) Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Sir Drefaldwyn Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Sir Amwythig

Ffurﬁwyd y Bartneriaeth ym 1999 yn dilyn gweithdy i ystyried y ffordd ymlaen ar gyfer adfer y gamlas. Mae aelodaeth wedi tyfu yn ystod y broses o ymgynghori a datblygu syniadau ond, ar y cyfan, mae’r aelodau'n cynrychioli ystod eang o fuddiannau, o asiantaethau’r llywodraeth i awdurdodau lleol i sefydliadau gwirfoddol. Caiff mordwyo, y dreftadaeth adeiledig a threftadaeth naturiol eu cynrychioli, ac rydym wedi ymdrechu i gynnwys pawb drwy gydol y broses gynllunio ac ymgynghori.

Mae’r Bartneriaeth yn cael ei harwain gan Ddyfrffyrdd Prydain, sy’n berchen ar y gamlas ac yn ei rheoli, ond mae natur arbennig Camlas Maldwyn yn golygu bod pob sefydliad wedi chwarae rhan bwysig ar wahanol adegau yn y gwaith o ddatblygu polisi a’r Strategaeth. Mae’r bartneriaeth wedi bod yn fwrdd rheoli prosiect yn ystod y gwaith o baratoi’r Strategaeth.

7 1.2 PWRPAS

Mae Camlas Maldwyn yn gamlas boblogaidd iawn: mae ganddi 127 o adeiladau rhestredig sydd yn nwylo Dyfrffyrdd Prydain, mae wedi ei dynodi’n ardal o bwysigrwydd rhyngwladol am ei bywyd gwyllt ac mae wedi ei disgriﬁo fel y gamlas brydferthaf yn ne Prydain. Mae cynigion i’w gwneud yn warchodfa natur yn dyddio’n ôl i 1955, ac mae wedi bod yn destun ymgyrch i’w hadfer ar gyfer mordwyo ers 1969, pan wnaeth rhwng dau a thri chant o wirfoddolwyr gymryd rhan yn y “Big Dig” yn y Trallwng i ymateb i fygythiad i lenwi’r gamlas fel rhan o gynlluniau i adeiladu ffordd liniaru y Trallwng.

Ers hynny, mae dwy ran wedi cael eu hadfer ar gyfer mordwyo, sef y cysylltiad â Chamlas Llangollen yn Frankton a rhan sy’n bennaf yn y Trallwng, ond mae cynlluniau adfer wedi gwrthdaro â buddiannau eraill o bryd i’w gilydd, yn enwedig gwarchod natur.

Fodd bynnag, mae llawer o resymau dros beidio â gadael pethau fel ag y maent, neu benderfynu gwneud dim. Mae buddiant gwarchod natur yn dirywio, yn sgîl olyniaeth ecolegol, ac mae’r cyneﬁn dwr ˆ prin yn boddi mewn cors o frwyn. Mae’r dreftadaeth adeiledig yn dirywio’n araf, ac, yn wir, os yw pontydd dwr ˆ Efyrnwy ac Aberbechan yn methu (mae angen atgyweirio’r ddwy yn druenus), ni fydd ffynhonnell o ddwr ˆ i gynnal yr ecoleg yng Nghymru. Wrth wraidd y cyfan roedd y farn bod y gamlas yn adnodd a oedd yn cael ei werthfawrogi’n fawr gan y gymuned leol, ond nad oedd y gymuned yn gwneud defnydd digonol ohono.

Mae angen dyfodol cynaliadwy ar y gamlas – un lle caiff ei gwerthoedd eu diogelu, eu gwella ac, yn anad dim, eu mwynhau mewn fframwaith sy’n hyfyw yn economaidd, fel y cydnabyddir gan ddatganiad cenhadaeth Partneriaeth Camlas Maldwyn:

“Adfer Camlas Maldwyn mewn modd a fydd yn esiampl o adfer camlas yn gynaliadwy gyda ffocws strategol ar adfywio gwledig. Diogelu amgylchedd a threftadaeth unigryw’r gamlas trwy waith ymchwil, rheoli a chynllunio rhagorol. Cynyddu mynediad i bawb a hyrwyddo twristiaeth a digwyddiadau addysgol”.

Cydnabuwyd bod angen cynllun neu strategaeth gyffredinol i gysoni’r holl fuddiannau a darparu ffordd ymlaen. Ehangwyd y Strategaeth hon i gynnwys adfywio gwledig a choridor ehangach y gamlas. Mae’r Bartneriaeth hefyd wedi ceisio creu gweledigaeth o’i rôl ehangach yn y cymunedau lleol ar hyd y gamlas a’i rôl o weithredu drostynt. Camlas wledig yw hon, felly serch ei phwysigrwydd cenedlaethol a rhyngwladol, rhaid i’w dyfodol hefyd fod yn ganolog i bobl leol, boed hynny fel ffynhonnell swyddi lleol, neu fan tawel i gael seibiant a gwerthfawrogi’r ansawdd bywyd.

Nod y Strategaeth yw dwyn yr holl elfennau hyn ynghyd, a darparu fframwaith trwy gyfres o egwyddorion a chynigion bras ar gyfer adfer a rheoli’r gamlas mewn modd cynaliadwy. Mae Partneriaeth Camlas Maldwyn wedi ymgynghori’n eang wrth baratoi’r strategaeth hon, ac yn ei chymeradwyo fel fframwaith ar gyfer datblygiadau, adfer a cheisiadau am gyllid yn y dyfodol. Mae’r Bartneriaeth yn cydnabod bod llwyddiant y cynllun yn dibynnu ar sicrhau gweledigaeth sy’n cael ei rhannu gan y gymuned leol.

Mae’n hanfodol datblygu’r bartneriaeth i gynnwys grwpiau cymuned o bob math, i greu synnwyr o le a pherchnogaeth a fydd yn rhan hanfodol o gynllun adfywio gwledig llwyddiannus sy’n bodloni anghenion pawb dan sylw. Mae cyfraniad ac ymrwymiad y cyhoedd yn allweddol i ddyfodol y gamlas, ac mae crynodeb annhechnegol dwyieithog o’r strategaeth hon ar gael.

Mae’r Strategaeth hon yn fframwaith ac yn fan cychwyn ar gyfer yr heriau o’n blaen.

8 1.3 ADRODDIADAU ATEGOL

Trwy gydol y ddogfen hon, rydym yn cyfeirio at adroddiadau a gwaith blaenorol a gomisiynwyd yn unswydd ar gyfer yr astudiaeth hon. Rhoddir cyfeiriadau ar gyfer y rhain ar ddiwedd pob rhan.

Comisiynwyd yr adroddiadau ac arolygon a restrir isod fel rhan o’r broses o baratoi’r Strategaeth Rheoli Cadwraeth. Bydd gwybodaeth o’r adroddiadau hyn ar gael i’r cyhoedd ar y we yn www.britishwaterways.co.uk. Mae cofnodion manwl hefyd ar gael gan system fapio GIS fewnol Dyfrffyrdd Prydain, a gellir eu gweld trwy apwyntiad. Cysylltwch â ni drwy eich swyddfa dyfrffyrdd leol.

Dyfrffyrdd Prydain (2003) Welshpool Town Landscape Study

Dyfrffyrdd Prydain (2005) Options Appraisal for the Future Management and Canal Restoration

BTCV Conservation Contracts (2003) Montgomery Canal Access Audit

Ymddiriedolaeth Archaeolegol Clwyd-Powys (2003) Montgomery Canal Conservation Strategy: Landscape Archaeology Assessment, CPAT Report No 550. 122t + mapiau

Ymddiriedolaeth Archaeolegol Clwyd Powys (2003) Aerial Survey: 245 lluniau

Eaton, J., Willby, N. a Hatton,K. (2003) Aquatic Macrophyte Research Summary

Eaton, M. (2003) Built Heritage Assessment

Godfrey, M. (2003) Landscape and the Montgomery Canal Corridor

Newbold, C. (2003) Aquatic Macrophytes Survey of Nature Reserves

Ponds Conservation Trust (2004) A Spring and Autmn Survey of the Aquatic Macro-invertebrates of the Montgomery Canal

Rural Resources a Godfrey, M. (2003) Montgomery Canal: Community Consultation Report

Wetlands Advisory Service (2003) Aquatic Habitat Design Guidelines

Wilkinson, I. (2003) Montgomery Canal Report: Waste Water Treatment and Reed Beds. 7t.

9 1.4 HANES Y GAMLAS: ADEILADU AC ADFER

Cyfuniad o bedair camlas wahanol yw Camlas Maldwyn mewn gwirionedd; roedd yr hanner milltir gyntaf, ac yna ymlaen i Fraich Weston, wedi ei bwriadu’n wreiddiol i fod yn rhan o’r brif gamlas o Gaer i Amwythig, ond ni chafodd hyn ei gwblhau. Yn hytrach, daeth yn rhan o Gangen Llanymynech Camlas Ellesmere, i wasanaethu’r chwarel carreg galch a’r odynau calch mawr yn Llanymynech, gyda’r gangen yn agor am y tro cyntaf ym 1796. O Garreghwfa, mae’r gamlas yn llifo i’r hyn a oedd Camlas Maldwyn yn wreiddiol, a gafodd ei hadeiladu gyda chefnogaeth tirfeddianwyr lleol, i ddatblygu eu hystadau ymhellach yn y bôn, yn hytrach nag fel menter fasnachol. Roedd hon yn llifo’n gyfochrog â changen Ellesmere, gan agor ddeunaw mis yn ddiweddarach, mor bell â Garthmyl. Fodd bynnag, oherwydd problemau ariannu, bu’n rhaid aros dwy ﬂynedd ar hugain arall cyn agor rhan olaf y gamlas i’r Drenewydd ym 1819, dan enw cwmni gwahanol, Camlas Maldwyn (Y Gangen Orllewinol).

Roedd masnach ar y gamlas yn sefydlog, gyda chalch a charreg galch yn cael eu hategu gan bren a chynhyrchion amaethyddol. Ond erbyn 1850, roedd pob un o’r cwmnïau gwahanol wedi cytuno i ymuno â Chwmni Rheilffyrdd a Chamlas y Shropshire Union. Ni chafodd cynlluniau i droi rhannau o’r gamlas yn rheilffordd eu gwireddu, ac roedd Camlas Maldwyn yn parhau i gael ei defnyddio tan y Rhyfel Byd Cyntaf, pan welwyd dirywiad graddol yn y gwaith cynnal a chadw, a lleihad graddol mewn trafﬁg. Caewyd y gamlas ym 1936 ar ôl i’r gamlas ger Frankton dorri ei glannau. Amcangyfrifwyd ar y pryd y byddai’n costio £600 i’w hatgyweirio!

Gyda gwladoli ym 1948, cyfrifoldeb Comisiwn Trafnidiaeth Prydain oedd Camlas Maldwyn. Cafodd y Comisiwn ei ddisodli ym 1963 gan Fwrdd Dyfrffyrdd Prydain, sef Dyfrffyrdd Prydain bellach ar ôl ad-drefnu ym 1988. Yn y cyfamser, cafodd y gamlas ei dynodi’n ddyfrffordd ddidramwy ym 1968: “i gael eu hymdrin yn y modd mwyaf darbodus posib, gan gydymffurﬁo â gofynion iechyd y cyhoedd a sicrhau amwynder a diogelwch”.

Os oedd y llywodraeth wedi dynodi’r gamlas yn gamlas ddidramwy, nid oedd hyn yn wir am y gymuned leol, ac roedd gwarchodwyr natur a phobl â diddordeb mewn adfer camlesi yn parhau i ymddiddori’n frwd ynddi. Bu’r Montgomery Field Society yn ymgyrchu i gadw’r gamlas fel gwarchodfa natur yn yr 1950au, ond ni wnaethant lwyddo i godi’r arian i brynu’r tir. Yna, ym 1969, gwelwyd trobwynt yn hynt a helynt y gamlas. Yn sgîl bygythiad i adeiladu ffordd liniaru newydd ar hyd y gamlas yn y Trallwng, trefnwyd “The Welshpool Dig” gan Gymdeithas Camlas y Shropshire Union a’r Gymdeithas Dyfrffyrdd Mewndirol, gyda chefnogaeth leol gref. Ymgasglodd cant wyth deg o bobl, a symudwyd peth wmbreth o fwd a sbwriel mewn un penwythnos. Wedi hynny, aeth y gwaith adfer yn ei ﬂaen yn araf, ond hynny gyda chefnogaeth sefydliadau gwirfoddol o bob math, gan gynnwys tri ymweliad gan y Tywysog Siarl, a chydag arian gan Bwyllgor Tywysog Cymru a Variety Club Prydain.

Ym 1983, cynhaliwyd dadansoddiad cost a budd o’r gwaith adfer gan W.S. Atkins, a phasiwyd Deddf Dyfrffyrdd Prydain 1987 yn y Senedd. Roedd y Ddeddf hon yn diogelu’r llwybrau a’r gwyriadau a oedd yn angenrheidiol i groesi’r system ffyrdd fodern. Ar yr un pryd, roedd cyllid fwy neu lai wedi cael ei sicrhau gan Ewrop i dalu am gostau cyfalaf y gwaith adfer, ond ar ddiwedd y ﬂwyddyn, gwrthododd y Swyddfa Gymreig ganiatáu i awdurdodau lleol roi arian cyfatebol. Felly rhaid oedd mynd yn ôl i’r dechrau a dibynnu ar grwpiau gwirfoddol a chefnogaeth bellach gan Ddyfrffyrdd Prydain.

Er gwaethaf y rhwystr hwn, mae gwaith wedi mynd yn ei ﬂaen gydag arian a chymorth gan Gyngor Sir Powys a Chyngor Sir Amwythig. Ymhlith y prosiectau a gwblhawyd oedd Pont Gallowstree a Phont Whitehouse ger y Trallwng, a gafodd eu codi er mwyn i gychod allu teithio deg millitir ar y gamlas. Yn Lloegr, agorwyd pedair milltir o’r gamlas rhwng Lociau Frankton a Queen’s Head ym 1996, a thair milltir pellach o Queen’s Head i Lanfa Gronwen yn 2003, gyda chyfraniad helaeth gan y Cyngor Sir a Phartneriaethau yn Lloegr.

Bu cais arall am gyllid sylweddol, drwy Gronfa Dreftadaeth y Loteri ym 1998, yn aﬂwyddiannus wrth i lawer o brosiectau camlesi wneud cais am arian loteri, a rhoddwyd arian i Gamlas Kennet ac Avon ar draul Camlas Maldwyn. Fodd bynnag, bu hyn yn hwb i greu Partneriaeth Camlas Maldwyn, sydd wedi uno’r holl bartïon â buddiant mewn consortiwm clos. Un o benderfyniadau cyntaf y Bartneriaeth oedd ceisio datblygu Strategaeth Rheoli Cadwraeth ar gyfer y gamlas gyfan, a fyddai’n ymdrin â’r holl faterion ac anghenion y gwahanol garfanau mewn modd cyfannol, integredig.

Ffrwyth llafur dwy ﬂynedd o waith ymchwil, arolygu ac ymgynghori manwl yw’r ddogfen hon, a chredwn ei bod yn bodloni dyheadau ac anghenion pawb. Mae’r gamlas yn adnodd rhyfeddol; dewch i’w mwynhau. 10 Camlas Llangollen

Cyffordd Frankton

Cangen Cangen Llanymynech Weston: Camlas Ellesmere oedd i fod i gyrraedd yr Amwythig yn wreithiol Camlas Maldwyn Llanymynech Traphont Ddwr ˆ Efyrnwy

Cangen Cegidfa Afon Hafren

Cei’r Trallwng

Y Trallwng Camlas Maldwyn, Y Gangen Ddwyreiniol

Camlas Maldwyn Aberriw Garthmyl

Camlas Maldwyn, Y Gangen Orllewinol Y Drenewydd

Fﬁgur 1.2. Map yn Dangos Perchnogion Gwreiddiol Camlas Maldwyn.

11 2. CYD-DESTUN POLISI

Crynodeb o’r bennod

ae gan Ddyfrffyrdd Prydain amrywiaeth eang o ddyletswyddau amrywiol dan Deddf Dyfrffyrdd Prydain M1995, gan gynnwys cyfrifoldebau dros warchod natur, y dreftadaeth adeiledig a mynediad cyhoeddus, yn ogystal â mordwyo. Cadarnhawyd y dull aml-swyddogaeth hwn yn y Ddogfen Fframwaith ar gyfer Dyfrffyrdd Prydain a gyhoeddwyd gan y Gweinidog Dyfrffyrdd ym mis Chwefror 1999 ac fe barhaodd yn “Waterways for Tomorrow”, dogfen strategol y llywodraeth a gyhoeddwyd yn 2000. Fodd bynnag, mae statws Camlas Maldwyn fel dyfrffordd ddidramwy yn cyfyngu’n ddifrifol ar yr adnoddau y gall Dyfrffyrdd Prydain eu buddsoddi yn y gamlas.

Mae llawer o’r gamlas wedi ei dynodi’n Saﬂe o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig, ac mae’r rhan ohoni sydd yng Nghymru yn cael ei gwarchod dan ddeddfwriaeth Ewropeaidd, oherwydd y planhigion dwr ˆ prin sy’n tyfu ynddi. Bellach, mae hefyd yn ddyletswydd ar Ddyfrffyrdd Prydain i reoli’r gamlas ar gyfer cadwraeth mewn modd cadarnhaol, yn sgîl Deddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000.

Mae’r llywodraeth wedi difﬁnio datblygu cynaliadwy, thema’r strategaeth hon, fel: • Cynnydd cymdeithasol sy’n cydnabod anghenion pawb • Amddiffyn yr amgylchedd yn effeithiol • Defnyddio adnoddau naturiol yn ddoeth • Cynnal lefelau uchel a sefydlog o dwf economaidd. Mae bellach yn cael ei gynnwys fel thema drawsbynciol bwysig mewn polisïau a mentrau o bob math, ac mae’n bwysig iawn yng Nghymru ac yn un o gyfrifoldebau allweddol Cynulliad Cenedlaethol Cymru.

Mae datblygiad y gamlas a’i choridor yn gydnaws ag amrywiaeth o fentrau lleol a rhanbarthol, ac mae’r gamlas yn cael ei chrybwyll yn benodol yn y dogfennau polisi canlynol: • Cynlluniau Fframwaith/Datblygu Lleol Powys, Sir Amwythig a Chroesoswallt • Cynllun Gweithredu i Ddatblygu’r Trallwng • Strategaeth Twristiaeth Sir Amwythig • Strategaeth Datblygu Twristiaeth Croesoswallt • Gwaith Calch Llanymynech, Cynllun Ardal Dreftadaeth Llanymynech • Strategaethau Cymunedol Sir Amwythig, Powys a Chroesoswallt

Mae datblygu cymunedau a chynnwys pobl leol yn y datblygiadau yn cael eu hystyried yn agweddau cynyddol bwysig i lawer o’r cyfryw gynlluniau a mentrau, ac maent bellach wrth wraidd gofynion nifer o sefydliadau ariannu, megis Cronfa Dreftadaeth y Loteri.

12 2.1 CYFLWYNIAD

Sonnir yn fanwl am lawer o’r materion a pholisïau cadwraeth drwy gydol y Strategaeth, ond mae hefyd yn hanfodol adolygu’r gwaith adfer arfaethedig ar Gamlas Maldwyn yng nghyd-destun amrywiaeth o bolisïau cenedlaethol, rhanbarthol a lleol a chyfyngiadau cyfreithiol.

Nid dim ond fframwaith ar gyfer prosiect cadwraeth yw’r Strategaeth. Mae’n gynllun pwysig a fydd yn cyfrannu’n sylweddol at adfywio’r gamlas a’i chyfﬁniau. Mae’r adran hon yn ceisio crynhoi rhai o’r polisïau hynny, a dangos y gwahanol ffyrdd y maent yn gysylltiedig â’r rhaglen adfer cynaliadwy arfaethedig.

2.2 MENTRAU A PHOLISÏAU CENEDLAETHOL

2.2.1 Fframwaith Deddfwriaethol

Sefydlwyd Bwrdd Dyfrffyrdd Prydain gan Ddeddf Trafnidiaeth 1962. Cafodd Camlas Maldwyn ei dynodi’n ddyfrffordd weddill yn Neddf Trafnidiaeth 1968. Dan ddarpariaethau’r mesur hwn, ni all Dyfrffyrdd Prydain wario arian ar y gamlas ar wahân i’r arian sy’n rhaid ei wario ar iechyd a diogelwch a chynnal a chadw’r gamlas fel sianel ddraenio. Cafodd adfer Camlas Maldwyn ei ganiatáu’n swyddogol yn Neddf Dyfrffyrdd Prydain 1987, a oedd yn cynnwys pwerau cyfyngedig iawn i brynu croesfannau ffyrdd penodol drwy orfod. Cefnogwyd y Ddeddf hon gan gytundeb manwl gyda’r Cyngor Gwarchod Natur ar y pryd.

Cyﬂwynwyd llawer o ddyletswyddau cyfredol Dyfrffyrdd Prydain gan Ddeddf Dyfrffyrdd Prydain 1995, gan gynnwys dyletswydd statudol i warchod y dreftadaeth naturiol ac adeiledig, sicrhau mynediad cyhoeddus a diogelu dyfrffyrdd didramwy fel bod modd eu defnyddio yn y dyfodol. Ym 1999, rhoddodd y Llywodraeth Ddogfen Fframwaith newydd i Ddyfrffyrdd Prydain, a oedd yn cynnwys y Nod allweddol canlynol ar gyfer y sefydliad:

“Britain’s inland waterways, comprising canals and navigable rivers, are an important national asset for future generations to enjoy. The Government is keen to see them maintained and developed in a sustainable manner so that they fulﬁl their full economic, social and environmental potential.”

Mae’r gwaith adfer cynaliadwy yn cael ei gynllunio yng nghyd-destun y fframwaith eang hwn o gyfrifoldebau.

Yn fwy diweddar mae dau ddarn pwysig o ddeddfwriaeth wedi’u cyflwyno mewn perthynas â gwarchod natur, ac maent yn hollbwysig i’r gwaith cyfredol. Er mwyn cyflawni ymrwymiadau’r Deyrnas Unedig dan Gyfarwyddeb Cynefinoedd Ewrop, mae nifer o safleoedd wedi eu cyflwyno fel rhai sy’n ymgeisio am statws Ardal Cadwraeth Arbennig, dan Reoliadau Cadwraeth (Cynefinoedd Naturiol ayyb) 1994. Mae Dyfrffyrdd Prydain yn awdurdod cymwys o fewn telerau’r Rheoliadau Cynefinoedd.

Cafodd rhan Cymru o Gamlas Maldwyn ei chyflwyno fel rhan o’r broses hon, a chadarnhawyd ei statws fel Ardal Cadwraeth Arbennig (ACA) yn ddiweddar. Yn ogystal, roedd Deddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy (2000) yn rhoi rhwymedigaeth gyfreithiol ar asiantaethau ac adrannau’r llywodraeth i gymryd pob cam rhesymol i reoli’r holl Safleoedd o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig (SoDdGA) yn eu meddiant mewn modd cadarnhaol a’u gwella lle bo’n bosib. Mae’r rhain yn safleoedd o bwysigrwydd cenedlaethol, a Chyngor Cefn Gwlad Cymru ac English Nature sy’n gyfrifol am eu dynodi. Mae’r Ddeddf felly yn berthnasol i ran Cymru o’r gamlas, a rhan Lloegr o’r Keeper’s Bridge i Loc Isaf Aston, pellter o 4km. Mae ei hathroniaeth yn ganolog i’r gwaith adfer cynaliadwy arfaethedig a amlinellir yn y ddogfen hon.

Y Gyfarwyddeb Fframwaith Dwr ˆ yw deddfwriaeth fwyaf sylweddol y CE ar ddwr ˆ hyd yn hyn. Mae’n ei gwneud hi’n ofynnol i’r holl ddyfroedd mewnol ac arfordirol gyrraedd “statws da” erbyn 2015, ac mae’r gwaith o weithredu hyn wedi dechrau trwy gyhoeddiad llywodraeth y DU “Rheoliadau Amgylchedd Dwrˆ (Cyfarwyddeb Fframwaith Dwr)ˆ (Cymru a Lloegr) 2003”. Ar hyn o bryd (mis Chwefror 2005) nid yw’r safonau gofynnol ar gyfer camlesi wedi’u difﬁnio, ond disgwylir y bydd y safonau a oedd yn angenrheidiol i sicrhau statws gwarchod natur ffafriol i’r gamlas yn ddigonol i fodloni gofynion y Gyfarwyddeb Fframwaith Dwr.ˆ 13 Efallai y bydd angen cynnal Asesiad Amgylcheddol Strategol dan y Gyfarwyddeb SEA hefyd. Fodd bynnag, mae llawer o’r wybodaeth sydd ei hangen ar gyfer yr asesiad hwn wedi’i chynnwys yn y Strategaeth hon a’r Arfarniad Dewisiadau llawn.

2.2.2 Polisïau Economaidd ac Adfywio

Mae datblygu cynaliadwy yn nodwedd gynyddol gyffredin mewn amrywiaeth o fentrau a pholisïau cenedlaethol. Dyma bedwar amcan Strategaeth Datblygu Cynaliadwy’r DU: • Cynnydd cymdeithasol sy’n cydnabod anghenion pawb • Amddiffyn yr amgylchedd yn effeithiol • Defnyddio adnoddau naturiol yn ddoeth • Cynnal lefelau uchel a sefydlog o dwf economaidd.

Ymhlith Cenhedloedd yr UE, mae Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn unigryw oherwydd bod ganddo ddyletswydd gyfreithiol orfodol i weithredu datblygu cynaliadwy ym mhopeth a wna. Cyﬂawnir hyn trwy gynllun sydd wedi’i fabwysiadu gan y cynulliad cyfan; roedd y cynllun cyntaf, ‘Dysgu Byw’n Wahanol’ (2000) yn nodi egwyddorion ar gyfer sut y byddai datblygu cynaliadwy yn ganolog i’r holl waith o greu polisïau. Adroddir ar gynnydd y cynllun yn ﬂynyddol, ac mae rhai o’r dangosyddion wedi eu defnyddio ar gyfer y gwaith arfaethedig o fonitro Camlas Maldwyn (Pennod 9).

Mae Cynllun Datblygu Gwledig Cymru, a gynhyrchwyd gan Lywodraeth y Cynulliad, yn parhau â thema cynaliadwyedd, ac yn hyrwyddo arallgyfeirio amaethyddol ac eco-dwristiaeth. Yn fwy diweddar, mae gan Pobl, Lleoedd, Dyfodol, Cynllun Gofodol Cymru (2004) weledigaeth graidd o gymunedau, economi a hygyrchedd cynaliadwy, ac o werthfawrogi’r amgylchedd. Y weledigaeth ar gyfer canolbarth Cymru yw “amodau byw a gweithio o ansawdd uchel mewn aneddiadau llai ac mewn amgylchedd godidog, sy’n darparu modelau datblygu cynaliadwy gwledig dynamig”. Mae’r Cynllun hefyd yn hyrwyddo datblygiad prosiectau arddangos cynaliadwy i annog arferion gorau. Mae Awdurdod Datblygu Cymru, a fydd yn dod yn rhan o Lywodraeth Cynulliad Cymru, yn cefnogi gweithgareddau datblygu busnes ac yn dod o hyd i’r cyllid i gyﬂawni hyn.

Y pwynt gweithredu cyntaf a restrir yn Tomorrow’s Tourism: A Growth Industry for the New Millenium (Yr Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon, 1999) yw “a blueprint for the sustainable development of tourism to safeguard our countryside, heritage and culture for future generations”. Y nod ar gyfer twristiaeth yw cyflawni a rhagori ar y twf byd-eang yn y diwydiant erbyn diwedd 2010. Yng Nghymru, roedd Cyflawni Ein Potensial (Bwrdd Croeso Cymru, 2000) yn rhestru cynaliadwyedd fel y gyntaf o bedair thema. Mae’r Bwrdd yn amcangyfrif bod twristiaeth yn werth £350 miliwn y flwyddyn i gefn gwlad Cymru. Un enghraifft o’r gefnogaeth hon ar waith yw Adfywio, cynllun grant bach dan ofal Bwrdd Croeso Cymru a Chyngor Cefn Gwlad Cymru. Mae’r cynllun wedi darparu cefnogaeth ariannol i brosiectau, sy’n helpu i integreiddio busnes twristiaeth yn well gyda gweithgareddau hamdden yn yr awyr agored a’r amgylchedd naturiol.

Mae datblygu cynaliadwy yn ceisio cysylltu agweddau ar bolisïau gwahanol y llywodraeth ac mae’n fwy na chadwraeth yn unig. Felly mae twf economaidd yn bosib heb wneud niwed i’r dyfodol, mae polisïau cymdeithasol a chymunedol yn rhan o’r ateb, a rhaid i weithgarwch gwarchod natur ystyried y materion hyn hefyd. Mae’r llywodraeth wedi hyrwyddo nifer o fentrau drwy’r Swyddfa Gartref a Swyddfa’r Dirprwy Brif Weinidog, ac un o’r pwysicaf o’r rhain oedd ei gwneud yn ofynnol i bob awdurdod lleol gynhyrchu Strategaeth Gymunedol. Mae English Nature wedi crynhoi llawer o fanteision anecolegol gwarchod natur yn ‘Revealing the Value of Nature’ (2002). Roedd y pum categori ar hugain o fanteision yn cynnwys datblygu cymdeithasol, ystyriaethau diwylliannol, hamdden ac amgylchfyd byw gwell. Mae cylch gorchwyl Cyngor Cefn Gwlad Cymru yn ehangach, ac mae’n cynnwys hyrwyddo datblygu cynaliadwy a thwristiaeth wledig. Yn Lloegr, mae’r Asiantaeth Cefn Gwlad yn hyrwyddo adfywio gwledig trwy amrywiaeth o fentrau ym meysydd twristiaeth, ffermio, cymunedau a mynediad. Mae Menter Cerdded Llwybr Iechyd yn un cynllun a rennir sy’n enghraifft o’r cysylltiadau trawsbynciol. Mae English Nature yn croesawu mynediad i gefn gwlad a’r arfordir at ddibenion hamdden pan fo hyn yn diogelu bywyd gwyllt, yn gwella rheolaeth, ac yn galluogi pobl i broﬁ ac elwa ar gysylltiad agos â byd natur (Access and Recreation Position Statement, 2004).

Mae’r dreftadaeth adeiledig hefyd yn gwerthfawrogi rôl cymunedau yn gynyddol; mae Power of Place (English Heritage, 2000) yn pwysleisio potensial yr amgylchedd hanesyddol i gryfhau’r ymdeimlad o gymuned a darparu sail gadarn i adnewyddu cymdogaethau. Ategwyd hyn ymhellach yn The Historic Environment: A Force for the Future (Yr Adran dros Ddiwydiant, y Cyfryngau a Chwaraeon, 2001). Mae Cronfa Dreftadaeth y Loteri hefyd yn cefnogi cysylltiadau

14 cymunedol clos, a’i Chanllawiau ar gyfer y Cynllun Partneriaeth Ardal oedd sail llawer o’r gwaith o ymgynghori â chymunedau a’u cynnwys yn y gwaith ar gyfer y strategaeth hon. Mae Canllawiau Polisi Cynllunio 15 y Llywodraeth: Cynllunio a’r Amgylchedd Hanesyddol yn datgan: “Though choices sometimes have to be made, conservation and sustainable economic growth are complementary objectives and should not generally be seen as in opposition to one another. Most historic buildings can still be put to good economic use in, for example, commercial or residential occupation. They are a valuable material resource and can contribute to the prosperity of the economy, provided that they are properly maintained: the avoidable loss of fabric through neglect is a waste of economic as well as environmental resources. In return, economic prosperity can secure the continued vitality of conservation areas, and the continued use and maintenance of historic buildings, provided that there is a sufﬁciently realistic and imaginative approach to their alteration and change of use, to reﬂect the needs of a rapidly changing world”. Y canllawiau llywodraeth cyfatebol yng Nghymru yw “Cynllunio ar gyfer Cymru” a Chylchlythyr 61/96, “Adeiladau Hanesyddol ac Ardaloedd Cadwraeth a Chynllunio”.

Ym mis Meheﬁn 2000, nododd y Llywodraeth weledigaeth newydd ar gyfer dyfrffyrdd mewndirol y DU yn “Waterways for Tomorrow”, sy’n ceisio hyrwyddo dyfrffyrdd mewndirol, a’u defnyddio mewn dull modern, integredig a chynaliadwy.

"The inland waterways are an important asset for future generations to enjoy and the Government is keen to see them maintained and developed in a sustainable way so that they fulﬁl their social, economic and environmental potential. We want to ensure that the many beneﬁts and opportunities they provide are used to the full…

…It is of course vital to protect and conserve the waterways as an environmental and heritage asset but… the system is not a museum. Navigation authorities should explore and develop new ideas and uses which, applied sensitively, can help secure the future of the system."

O Waterways for Tomorrow

Mae cefndir o bartneriaeth a chymuned yn ganolog i ymrwymiad Dyfrffyrdd Prydain i Bartneriaeth Camlas Maldwyn a’r Strategaeth Rheoli Cadwraeth.

2.3 POLISÏAU A MENTRAU RHANBARTHOL

Mae’r prosbectws Rural Regeneration Zone a gyhoeddwyd gan Advantage West Midlands fel rhan o’i Strategaeth Economaidd, yn disgriﬁo gweledigaeth ar gyfer y Parth Adnewyddu fel ”ardal wledig â hunaniaeth gref a chysylltiadau da, ansawdd bywyd cyfoethog i bawb, amgylchedd iach, ac economi cryf”. Mae pedair blaenoriaeth strategol – yr economi, yr amgylchedd, dysgu gydol oes a chymuned – ac mae’r strategaeth hon ar gyfer Camlas Maldwyn yn sôn am yr holl faterion hyn ac yn cyfrannu atynt.

Mae DEFRA yn cynnal Rhaglen Datblygu Gwledig yng Ngorllewin Canolbarth Lloegr sy’n ceisio cefnogi amcanion amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd. Mae’r cynllun hwn wedi darparu cyllid i Brosiect Hafren Efyrnwy, sy’n cynnwys adnoddau i hyrwyddo twristiaeth gynaliadwy ar Gamlas Maldwyn.

Yng Nghymru, mae Camlas Maldwyn wedi ei lleoli yn yr ardal Amcan 2, sy’n nodi datblygu gwledig cynaliadwy fel ei hail ﬂaenoriaeth ac yn rhoi canllawiau i bob ymgeisydd i sicrhau amgylchedd mor gynaliadwy â phosib.

Roedd Strategaeth Twristiaeth Canolbarth Cymru, Yn Naturiol Wahanol, yn rhagﬂaenydd i’r strategaeth genedlaethol ac mae eto’n rhestru cynaliadwyedd economaidd, cymdeithasol/diwylliannol ac amgylcheddol fel thema drawsbynciol bwysig. Mae strategaeth dwristiaeth ar gyfer Gorllewin Canolbarth Lloegr yn cael ei pharatoi ar hyn o bryd (Hyd 2003), ond mae gwaith cynnar yn nodi camlesi fel cyﬂe.

Mae The West Midlands Spatial Strategy yn canolbwyntio ar yr angen am gynaliadwyedd ac yn hyrwyddo mentrau adfywio gwledig yn y Parth Adnewyddu Gwledig yng ngorllewin y rhanbarth, sy’n cynnwys coridor y gamlas. Mae polisi

15 amgylcheddol QE5 yn datgan y canlynol: “other strategies should recognise the value of conservation led regeneration in contributing to the social, spiritual and economic vitality of communities and the positive role that buildings of historic and architectural value can play as a focus in an area’s regeneration”. Mae’r rhwydwaith camlesi wedi’i nodi’n benodol. Polisïau allweddol eraill yw PA10 (twristiaeth a diwylliant) a QE4 (yr amgylchedd dwr). ˆ

2.4 POLISÏAU SIR A LLEOL

2.4.1 Powys

Cynllun Datblygu Unedol Powys. Fersiwn drafft o’r cynllun a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2004 sydd ar gael ar hyn o bryd. Mae’n adlewyrchu cefnogaeth gref Cyngor Sir Powys i’r gwaith o adfer Camlas Maldwyn, ac i’r Strategaeth Rheoli Cadwraeth.

Mae strategaeth dwristiaeth Powys a gynhyrchwyd gan Gyngor Sir Powys, yn dal ar ffurf drafft o hyd. Nid oes sôn am atyniadau ymwelwyr unigol megis Camlas Maldwyn, ond mae’r adroddiad yn nodi “adnoddau treftadaeth a diwylliannol unigryw” fel un o gryfderau Powys, ac yn sôn am “yr angen i ystyried materion amgylcheddol/gwyrdd” ym mhrosiectau datblygu twristiaeth y dyfodol.

Ar lefel cymuned, Strategaethau Cymunedol yw’r dogfennau strategol allweddol ar gyfer yr ardaloedd y mae’r Gamlas yn llifo drwyddynt. Mae Strategaeth Gymunedol Powys yn cynnwys camau gweithredu blaenoriaeth i weithio tuag at adfer Camlas Maldwyn yn gynaliadwy, ac yn ymrwymo i gynyddu’r budd cynaliadwy mae adnoddau naturiol y sir yn ei gynnig i dwristiaeth trwy gynnwys cymunedau lleol.

Mae’r Cynllun Gweithredu 3 Blynedd i Ddatblygu’r Trallwng (Ebrill 2002 – 2005), dogfen Partneriaeth y Trallwng, yn disgrifio gweledigaeth ar gyfer y Trallwng fel “tref farchnad gwirioneddol lewyrchus a modern”. O fewn y cynllun, disgrifir “y gamlas ddeniadol” a theithiau cwch ar y gamlas fel cryfder mewn dadansoddiad SWOT o’r dref. Mae cysylltu’r gamlas â’r rhwydwaith cenedlaethol yn cael ei ddisgrifio fel cyfle.

Mae un prosiect yn y cynllun yn ymwneud yn benodol â’r gamlas, sef Llwybr Gwas y Neidr sydd â’r nod o adfywio glan y gamlas yn y Trallwng a chynyddu’r defnydd ohono gan drigolion lleol ac ymwelwyr a chyfrannu at ddatblygiad economaidd y dref trwy greu cysylltiadau â chanol y dref. Mae’r Cynllun hwn yn dilyn adroddiadau adfywio cynharach, gan gynnwys Gorolwg Strategol y Trallwng (1998) a Dyfodol i’r Trallwng (1998). Roedd y ddau yn sôn am botensial y gamlas i gyfrannu at dwristiaeth, ansawdd yr amgylchedd lleol a threftadaeth leol. Mae’r ail ddogfen yn ddigon brwdfrydig i nodi, “Os bydd y gamlas yn cael ei datblygu, bydd y Trallwng yn gyrchfan bwysig i dwristiaid yng Nghanolbarth Cymru”.

2.4.3 Sir Amwythig

Mae’r Shropshire and Telford and Wrekin Joint Structure Plan 1996 – 2011 yn nodi’n benodol (Polisi P30) y bydd cynigion i adfer Camlas Maldwyn fel bod modd defnyddio cychod arni yn cael ystyriaeth ffafriol. Mae dau o’r pedwar maen prawf yn arbennig o berthnasol i’r strategaeth hon: • gwarchod a gwella bywyd gwyllt a bioamrywiaeth y ddyfrffordd a’i chyfﬁniau, a’r gwaith adfer. • adfer a gwarchod unrhyw adeiladau neu nodweddion cysylltiedig sydd o bwysigrwydd pensaernïol neu hanesyddol.

Shropshire Futures: Action Plan yw strategaeth datblygu economaidd y Cyngor Sir. Mae’n pwysleisio ansawdd yr amgylchedd fel pwynt gwerthu i fusnesau, ac mae Polisi SP3 yn benodol yn hyrwyddo rhagoriaeth amgylcheddol, gydag un amcan sef manteisio ar yr amgylchedd o ansawdd uchel, atyniadau treftadaeth, twristiaeth fferm ac ati. Mae hefyd yn hyrwyddo’r sir fel lle i entrepreneuriaid mewn amgylchedd o ansawdd uchel – harneisio a hyrwyddo ffenomenon y mewnfudwyr sy’n sefydlu busnesau bach seiliedig ar wybodaeth mewn ardaloedd gwledig.

16 Nod allweddol y Shropshire Tourism Strategy yw sefydlu Sir Amwythig fel cyrchfan twristiaeth o ansawdd uchel sy’n defnyddio tirwedd, amgylchedd ac asedau treftadaeth unigryw’r ardal. Mae’n cyfeirio’n benodol at Gamlas Maldwyn, ac yn pwysleisio dull cynaliadwy a fydd yn cynnwys cymunedau ac yn creu cyﬂeoedd i bobl leol mewn modd integredig. Mae hefyd cysylltiadau clir â Chamlas Maldwyn drwy’r is-thema “Tirweddau dyfrffyrdd a gerddi” sydd wedi ei chysylltu’n ddaearyddol ag ardal Croesoswallt.

Cyhoeddodd y Cyngor Sir Strategaeth Gymunedol integredig newydd ym mis Meheﬁn 2005 sy’n nodi amgylchedd ac economi cynaliadwy fel un o bedair blaenoriaeth allweddol a rennir. Mae hefyd yn ceisio cysylltu â Strategaeth Gymunedol Croesoswallt, sy’n cael ei hadolygu ar hyn o bryd. Roedd dogfen gyntaf Croesoswallt yn sôn am fanteision posib y gamlas i’r gymuned a’r economi, gan edrych ar ddatblygiadau prosiect posib hyd at 2007.

Mae Gwella Ansawdd Bywyd yn Sir Amwythig 2002-2012, a gynhyrchwyd gan Bartneriaeth Sir Amwythig, hefyd yn cefnogi pedair thema allweddol: • cefnogi cymunedau cynhwysol • gwella’r amgylchedd • hyrwyddo dysgu gydol oes • hybu economi llewyrchus.

Ar lefel fwy lleol, mae Cynllun Lleol Bwrdeistref Croesoswallt yn para tan 2006, ac mae proses adolygu ar waith. Mae’r cynllun cyfredol yn nodi Camlas Maldwyn fel enghraifft o gefnogaeth y Cyngor i dwristiaeth sy’n ystyriol o’r amgylchedd, ac yn cefnogi’r gwaith adfer parhaus fel modd o adfywio gwledig. Bydd y cynllun newydd yn cyfeirio at y ddogfen hon fel fframwaith ar gyfer cyﬂawni hyn.

Mae Oswestry’s Healthcheck, ymarfer ymchwil cynhwysfawr a gynhaliwyd fel rhan o’r gwaith o baratoi’r Fenter Trefi Marchnad, yn disgrifio’r Gamlas fel adnodd gwerthfawr o ran yr amgylchedd a threftadaeth leol, yn ogystal â bod yn nodwedd hirgul allweddol yn nhirwedd yr ardal. Mae gwybodaeth a gyflwynir yn y Gwiriad Iechyd, sy’n deillio o Strategaeth Datblygu Twristiaeth Croesoswallt 1999-2006, yn asesu potensial Camlas Maldwyn (ynghyd â 6 atyniad ymwelwyr arall sy’n bodoli neu y gellid eu datblygu yn yr ardal). Mae’n nodi potensial yn nhermau’r amgylchedd, cynaliadwyedd, denu ymwelwyr gydol y flwyddyn, gwerth addysgol ac apêl i bobl o bob oed, yn ogystal â’r potensial i greu swyddi.

Datblygiad diweddar yn ardal Croesoswallt yw Pecyn Strategol Twristiaeth Economaidd a Chymunedol Croesoswallt am gyllid Amcan 2 ac Ardal Adfywio Gwledig, ac mae’n cynnwys datblygiadau ar Gamlas Maldwyn.

Cyfeirir at Gamlas Maldwyn yng Nghynllun Busnes Menter Rheoli Tir Hafren-Efyrnwy (1998), ac ers hynny, mae wedi bod yn rhan o elfennau allweddol o waith y Fenter Rheoli Tir trwy Brosiect ‘Adfer Camlas Cynaliadwy’. Mae’r gwaith wedi bod yn bwysig o ran datblygu cysylltiadau â’r cymunedau lleol, yn enwedig tirfeddianwyr a busnesau yng nghyfﬁniau’r gamlas, a nawr yn parhau dan adain Ruralscapes, yr olynydd i Fenter Rheoli Tir Hafren Efyrnwy.

Mae ymarferion ac adroddiadau ymgynghori gwahanol am Ardal Dreftadaeth Llanymynech a’r posibilrwydd o’i datblygu, sy’n dyddio’n ôl mor bell ag 1987, yn cyfeirio at Gamlas Maldwyn, gan ddangos y cysylltiadau fﬁsegol, hanesyddol ac amgylcheddol hynod bwysig rhwng y ddwy. Mae’r ddiweddaraf o’r rhain, Astudiaeth Datblygu Ardal Dreftadaeth Llanymynech (2002), yn awgrymu “creu cysylltiadau ag ardaloedd eraill o ddiddordeb gan gynnwys Camlas Maldwyn”. Nid yw Gwerthusiad Pentref Llanymynech, a gynhaliwyd ym 1998, yn cyfeirio’n uniongyrchol at y Gamlas, ond mae’n nodi’r gwerth a roddir ar dreftadaeth ddiwydiannol, yn cynnwys y Gamlas, yn lleol. Yn fwyaf diweddar, lluniwyd cynllun rheoli ar gyfer yr ardal, yn tynnu ar y cysylltiadau rhwng y gamlas, yr ardal dreftadaeth a’r chwareli (nawr yn warchodfa natur Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt), i ddatblygu canolbwynt ar gyfer addysg a hamdden lleol. Mae Cyngor Sir Amwythig wrthi’n datblygu’r manylion. Mae’r Cyngor Plwyf wrthi’n paratoi cynllun newydd i’r plwyf.

17 3. ASESU: DATGANIAD O WERTH

Crynodeb o’r bennod

ae’r gamlas yn pasio trwy dirwedd ddeniadol, sy’n laswelltir yn bennaf, sydd â hanes cyfoethog ac M amrywiol o hyd er gwaethaf arferion amaethyddol modern. Mae hyn yn cynnwys olion crugiau o gyfnodau cynhanesyddol, bryngaerau, Clawdd Offa a Chlawdd Wat. Mae Mynydd Llanymynech yn un o’r bryngaerau mwyaf ym Mhrydain, a’r Breiddin a’r Mynydd Hir wedi’u dynodi fel Ardaloedd o Dirwedd Arbennig. Mae’r gamlas yn nodwedd bwysig o’r dirwedd, gan gysylltu aneddiadau a dylanwadu ar amgyffred y byd modern. Mae’r coed a’r gwrychoedd, a chyfraniad y dreftadaeth adeiledig at dirwedd yn werthfawr iawn i drigolion lleol.

Mae 127 o adeileddau cofrestredig ar hyd y gamlas, ac maent yn rhoi i ni gofnod llawn a chymharol drefnus o newid drwy gydol hanes y gamlas, ond mae’r sianel ei hun hefyd yn gofnod gwerthfawr o’r dreftadaeth adeiledig. Adeiladwyd y gamlas i gyﬂenwi calch a deunyddiau amaethyddol, ac mae’n dwyn tystiolaeth i ddylanwad George Buck, peiriannydd arloesol gyda haearn, ac yn ddiweddarach, stiward Cwmni Camlas a Rheilffyrdd y Shropshire Union. Mae’r gamlas hefyd yn dylanwadu’n drwm ar y dreftadaeth adeiledig a’r bensaernïaeth gynhenid yn y coridor cyfagos. Mae diffyg cynnal a chadw yn fygythiad mawr, ac amlygir hyn gan gyﬂwr gwael y pontydd dwr ˆ cofrestredig.

Mae’n bosib mai Camlas Maldwyn yw’r un orau yn y wlad o ran ei gwerth gwarchod natur, ac mae rhan Cymru i gyd a rhannau o’r gamlas yn Lloegr wedi eu dynodi’n SoDdGA. Prif nodwedd ddiddorol y gamlas yw’r amrywiaeth eang o blanhigion dwr ˆ prin ac anghyffredin. Mae’r gamlas yng Nghymru yn cael ei gwarchod gan ddeddfwriaeth Ewropeaidd oherwydd y Llyriad Noﬁadwy sy’n tyfu ynddi, ond efallai bod y Dyfrllys Camleswellt hyd yn oed yn fwy diddorol, gyda thros 90% o boblogaeth y planhigyn yn y DU yn tyfu yn y gamlas. Mae planhigion dwr ˆ prin yn eithriadol o sensitif i ansawdd dwr, ˆ a byddai ailagor y gamlas i gychod ac olyniaeth ecolegol yn cael effaith andwyol arnynt os na chânt eu rheoli’n ddiwyd.

Ym maes mordwyo, mae’r gamlas yn gynllun blaenoriaeth cenedlaethol ar gyfer gwaith adfer, er mai bach iawn o ddefnydd a wneir ohoni ar hyn o bryd, yn enwedig y rhan agored ond ar wahân o gwmpas y Trallwng. Oherwydd ei bod ar wahân, cymharol fach felly yw ei chyfraniad i’r economi gwledig, er y byddai cyﬂeoedd mawr pe bai’r rhan hon yn cael ei chysylltu â’r rhwydwaith dyfrffyrdd mewndirol unwaith eto. Mae’r gamlas a’r llwybr halio’n cael eu defnyddio’n aml ar gyfer gweithgareddau hamdden eraill, gan gynnwys chwaraeon padl a cherdded. Mae tri llwybr hir pwysig eisoes yn defnyddio’r gamlas, a Llwybr Clawdd Offa yw’r mwyaf adnabyddus o’r rhain. Mae modd gwella teithiau cerdded lleol a chysylltiadau â llwybrau beicio; mae’r rhain yn cynnig cyﬂeoedd i drigolion lleol ac ymwelwyr. Ychydig iawn o bysgota a wneir, a hynny dan ofal clybiau lleol.

Mae adnoddau dwr ˆ yn cyfyngu ar fordwyo yn Lloegr i tua 5,000 o symudiadau cwch y flwyddyn, ac mae cyflenwad yng Nghymru yn gallu bod yn broblem pan fo afon Hafren yn cael ei rheoli ar adegau sych. Mae ansawdd yn dda iawn ar y cyfan, yn enwedig yn y rhannau yng Nghymru, ond mae’n agored i newid pan fo llaid yn cael ei aflonyddu ac ewtroffeiddio: maetholion yn draenio i’r gamlas.

18 3.1 TREFTADAETH Y DIRWEDD

3.1.1 Trosolwg ac Arolwg

Mae’r gwaith o asesu cymeriad ac arwyddocâd treftadaeth y dirwedd wedi’i seilio ar asesiadau cymeriad cenedlaethol a rhanbarthol, arfarniad o dirwedd coridor Camlas Maldwyn, asesiad o’r dirwedd hanesyddol, a gwaith ymgynghori yn y gymuned. Mae’r ardal a aseswyd yn cynnwys yr ardal y gellir ei gweld o’r gamlas – yr amlen weladwy – yn ogystal â’r tir cyfagos neu’r tir sy’n gysylltiedig yn hanesyddol â’r ddyfrffordd. Mae arwyddocâd y gamlas fel nodwedd yn y dirwedd wedi’i ystyried hefyd. Mae Cyngor Sir Amwythig a Chyngor Cefn Gwlad Cymru (Landmap) ar ﬁn cyhoeddi asesiadau cymeriad tirwedd manylach, sy’n cwmpasu’r holl ardaloedd ac yn cynnwys dylanwadau naturiol, hanesyddol a diwylliannol.

Roedd yr asesiad yn nodi tirwedd ddeniadol, wledig yn bennaf, gyda thir pantiog esmwyth yn Sir Amwythig a mwy o fryniau ym Mhowys, gyda Breiddin a Llanymynech yn nodweddion amlwg ar y fﬁn. Nodweddion tirweddol hanesyddol, glaswelltir yn bennaf sy’n parhau i lywio a chyfrannu at gymeriad yr ardal er bod arferion amaethyddol modern wedi’u lleihau. Mae dynodiadau tirweddol ac ymatebion gan y gymuned leol yn dangos ei bod yn dirwedd sy’n cael ei gwerthfawrogi, ac mae ei thawelwch a’r ffaith nad yw wedi’i difetha o’r pwys mwyaf i bobl leol. Mae’r dreftadaeth adeiledig a chyneﬁnoedd bywyd gwyllt ar hyd y gamlas yn cyfrannu’n sylweddol at gymeriad y dirwedd a welir o’r ddyfrffordd, yn nodweddion ynddynt eu hunain, ac yn cael eu gwerthfawrogi gan bobl leol.

3.1.2 Hanes y Dirwedd i. Y Dirwedd Hanesyddol Mae holl rannau’r gamlas yn llifo trwy gyfres o dirweddau y mae pobl wedi eu defnyddio mewn ffyrdd gwahanol ers miloedd o ﬂynyddoedd. Mae’n llifo trwy dair ardal bwysig o weithgarwch diwedd Oes Newydd y Cerrig a dechrau’r Oes Efydd ar loriau dyffrynnoedd Hafren ac Efyrnwy: • Aberriw: olion crug, maen hir ac olion cofeb ddefodol a elwir yn feingylch. • I’r de o’r Trallwng: casgliad o henebion defodol o ddiwedd Oes Newydd y Cerrig a dechrau’r Oes Efydd wedi’i ganolbwyntio ar gwrsws Sarn-y-bryn-caled. • Four Crosses: olion cnydau helaeth gan gynnwys olion crugiau wedi eu haredig, ac mae cloddiadau rhwng 1981 ac 1985 wedi dangos eu bod yn dyddio o ddiwedd Oes Newydd y Cerrig a dechrau’r Oes Efydd.

Yn ddiweddarach mewn cynhanes ac yng nghyfnod y Rhufeiniaid, roedd yr un ardaloedd ar lawr dyffryn a’r bryniau isel y tu hwnt iddynt yn gartref i ffermydd sydd i’w gweld fel llociau ffosog sy’n amrywio o ran cymhlethdod. Mae nifer syfrdanol o ffermydd o’r fath ar gyrion y gamlas ac, mewn un man, mae’n ymddangos bod y gamlas wedi torri ar draws lloc o’r fath. Dim ond olion danddaear neu olion cnwd o’r awyr yw’r rhain bellach. Nid yw’r llociau o reidrwydd yn rhoi darlun llawn o’r ffermydd cynhanesyddol hwyr a Brythonig-Rufeinig hyn; er nad oes amheuaeth fod cadw stoc yn chwarae rôl bwysig yn yr economi lleol, byddai grawnfwydydd yn cael eu tyfu hefyd. ii. Adeileddau Amddiffyn Y bryngaerau yw’r llociau pwysicaf ar ddiwedd y cyfnod cynhanesyddol: • Mynydd Llanymynech, sydd yn y gororau ac yn edrych dros y gamlas, yw un o’r llociau mwyaf ym Mhrydain, ac yn ymestyn dros 50 hectar. Y dyb gyffredinol yw ei fod yn ymwneud â rheoli’r ffynonellau mwyn plwm ar y mynydd. • Castell Dolforwyn; ceir adeiladwaith amddiffyn diweddarach ar y bryn. • Gaer-fawr ar ben gorllewinol Cangen Cegidfa’r gamlas. • Mae caer Bryn Mawr yn edrych dros y gamlas ger Neuadd Pentreheulyn.

Mae’n anodd cael gwybodaeth am y canrifoedd ar ôl ymadawiad y Rhufeiniaid yn y cofnod archaeolegol. Mae’n debyg i eglwysi gael eu sefydlu yn y canrifoedd hynny, er nad oes unrhyw beth o’r cyfnod hwnnw i’w weld yn yr adeileddau sydd yno heddiw. Mae’n bosib bod rhai ffynhonnau sanctaidd yn dyddio o’r cyfnod hwn.

Roedd y ddau glawdd mawr, Clawdd Offa a Chlawdd Wat, yn nodi’r fﬁn rhwng y teyrnasoedd Eingl-Sacsonaidd a Chymru ar ddechrau’r Oesoedd Canol. Mae’r gamlas yn torri ar draws y ddwy gofeb bwysig hyn. Daw’r gamlas o fewn 19 ychydig gannoedd o fetrau i Glawdd Offa yn Four Crosses, cyn troi i ffwrdd oddi wrtho, cyn torri ar ei draws rhywle yn ardal adeiledig Llanymynech. Mae gan y gamlas berthynas fwy arwyddocaol gyda Chlawdd Wat, sy’n ymestyn yn eithaf syth o’r de i’r gogledd. Mae yna ddadl sy’n argyhoeddi bod glan a llwybr halio’r gamlas wedi dilyn llinell y clawdd am ddau neu dri chan metr i’r de o bont Melin Croft’s, a gellir tybio bod y clawdd yn dal i fod yn amlwg fel gwrthglawdd adeg adeiladu’r gamlas.

Mae gennym ni fwy o wybodaeth am y cyfnodau ar ôl Concwest y Normaniaid. Tuag at ben deheuol y gamlas yr ochr draw i’r Hafren mae myntiau Gro Tump (Y Drenewydd) a Brynderwen ger Abermiwl, ac ar yr un ochr o’r afon i’r gamlas mae mwnt y Trallwng a mwnt Helygi Isaf. iii. Aneddiadau Dechreuodd pentreﬁ ddatblygu o amgylch yr eglwysi a oedd wedi eu sefydlu ganrifoedd yn gynharach, ac yn achos y Trallwng, datblygodd yr anheddiad i fod yn dref farchnad, a chynorthwywyd hyn pan ychwanegwyd ardal o anheddiad wedi ei chynllunio’n drefnus gan Dywysog Powys o’r 13eg ganrif. Ymddangosodd ffermydd gwasgaredig yn y canol oesoedd. Ar y cyfan, mae ffermydd mwy diweddar wedi cael eu hadeiladu ar y rhai sydd wedi goroesi ac yn eu cuddio, ond efallai bod llwyfannau adeiladu Woolston ger y gamlas yn cynrychioli saﬂe o’r fath.

O amgylch y pentreﬁ hynny, defnyddiwyd caeau agored, gyda stribedi’r ffermwyr gwahanol yn cael eu gwahanu gan borfa heb ei haredig. Prin yw’r stribedi hyn sydd i’w gweld heddiw ond mae enwau caeau fel ‘maes’ yn dystiolaeth o’u presenoldeb. Mae’r gamlas yn llifo trwy lawer o gaeau agored blaenorol fel y rhain: mae’r enghreifftiau mwyaf amlwg i’w gweld yn Aberriw ond mae enwau caeau yn dangos iddynt fodoli ym Mrithdir, y Trallwng a’r Arddlîn. Mewn rhai achosion, arweiniodd aredig yn y caeau agored at ddatblygiad wynebau crychog a elwir yn gefnen a rhych, sy’n gyffredin o’r Wern tuag at y gogledd hyd at Afon Efyrnwy, o gwmpas Crickheath, ac ymhellach i’r gogledd ger Llysfeisir. Fodd bynnag, mae’n anodd iawn dyddio cefnen a rhych ac mae’n bosib bod rhai o’r cefnennau a welir yn dyddio ar ôl yr oesoedd canol.

Abaty Ystrad Marchell (ffigur 3.1) oedd un o’r abatai Sistersaidd mwyaf yng Nghymru yn yr oesoedd canol ac roedd yn sefyll ar ymyl llawr dyffryn Hafren ychydig i’r gogledd o’r Trallwng. Mae’r gamlas yn llifo trwy’r safle, a chan fod y gweithgarwch a oedd yn gysylltiedig â’r cyfryw abatai wedi ei wasgaru dros ardaloedd mawr, mae’n debyg i elfennau eraill o safle’r abaty gael eu tarfu pan adeiladwyd y gamlas.

Nodwedd arall yn y dirwedd ganoloesol y llifa’r gamlas drwyddi yw’r saﬂe amffosog ym Mharc Bromwich yn Sir Amwythig. Mae dyfrffosydd fel y rhain yn nodi cartreﬁ aelodau cyfoethocaf cymdeithas yr oesoedd canol gan gynnwys y bonedd; gyda’r dyfrffosydd yn rhoi rhyw fath o amddiffyniad ac, efallai, arwydd o statws.

Mae’r ystadau tir sy’n fﬁnio â llwybr y gamlas yn deillio o gyfnod diweddarach ar y cyfan, a gallwn gynnwys ystadau Glansevern a Faenor yn Aberriw, tiroedd ehangach Castell Coch yn y Trallwng, y tir parc a oedd yn eiddo i Neuadd Rhysnant ger Four Crosses a Neuadd Pentreheulyn ger Efyrnwy yn eu plith. Yn Sir Amwythig, roedd Neuadd Aston a Woodhouse; roedd y tir parc a’r tiroedd yn ymestyn hyd at y gamlas yn y cyntaf yn bendant, ac yn yr ail hefyd yn ôl pob tebyg. Mae Woodhouse hefyd yn nodedig am adeiladu cangen answyddogol o’r gamlas, er efallai na chafodd hon erioed ei chwblhau.

20 iv. Y Gamlas Y sbardun i adeiladu Camlas Maldwyn oedd gwelliannau ac ymelwa amaethyddol yn hytrach na datblygiad diwydiant. Er mai’r prif ffactor oedd cludo calch o Lanymynech (fﬁgur 3.2), roedd dylanwad y gamlas yn ehangach ac mae’r archaeoleg yn adlewyrchu hynny. Datblygodd crynoadau o weithgarwch diwydiannol e.e. odynau, glanfeydd a warysau ar hyd y gamlas, ac roedd aneddiadau’n datblygu lle’r oedd y gamlas a’r ffordd yn cyfarfod. Mae’n debygol bod Pant yn bodoli cyn i’r gamlas gael ei chynllunio, ond mae’n debygol bod Maesbury Marsh wedi datblygu gyda’r gamlas, fel y daliadau yn Lociau Frankton. Cafodd twf Four Crosses, Yr Arddlîn, Cei’r Trallwng a Garthmyl i gyd ei annog ac efallai hyd yn oed ei sbarduno gan y gamlas. Cafodd systemau caeau eu haddasu wrth i rannau anghyﬂeus a oedd yn weddill wrth i’r gamlas dorri drwy ffermydd gael eu hintegreiddio mewn patrymau newydd; a gwelwyd dechrau ar ddraenio a chau tir mwsogl a oedd cynt yn agored wrth i’r gamlas roi modd o sianelu’r dwr ˆ i ffwrdd.

Roedd diwydiant hefyd yn bresennol yng nghyffiniau’r gamlas, yn enwedig nodweddion fel melinau dwr ˆ a oedd yn cael eu gyrru gan nentydd roedd y gamlas yn eu croesi: gellir cynnwys pandy Aberbechan, y felin ydˆ yn Abermiwl sydd bellach wedi ei dinistrio, a’r felin yn Helygi fel enghreifftiau o’r rhain. Mae Rednal Boneworks yn gyn safle diwydiannol arall sydd bellach wedi’i ddymchwel. v. Yr Ugeinfed Ganrif Mae’r newidiadau mewn gweithgareddau amaethyddol yn ystod y 19eg ganrif a’r 20fed ganrif wedi creu tirweddau sydd wedi bod yn dyst i addasu parhaus. Mae amaethu dwys mewn mannau wedi llwyddo i lyfnu ac, yn aml, dileu olion ffisegol nodweddion ddoe felly, er enghraifft, mae cloddiau a ffosydd llociau cynhanesyddol hwyr ond i’w gweld fel ôl cnydau o’r awyr a gweddillion o dan yr wyneb ar ôl cloddio. Mae ffiniau caeau wedi cael eu symud i greu caeau mwy sydd yn aml â siâp mwy rheolaidd, gan newid patrymau defnydd tir blaenorol. Mae mawn wedi diflannu wrth i gorsydd a mwsogl gael eu draenio ac mae’r tir yn is o ganlyniad. Mae hyn yn fwyaf amlwg lle mae’r gamlas yn llifo’n uwch na’r tir o’i chwmpas. Mae gweithgarwch yr ugeinfed ganrif wedi cael mwy o effaith nag unrhyw ganrif arall ar dirweddau cynnar a dim ond rhan fechan o’r hyn a oedd yn bodoli unwaith sydd i’w weld ar hyd y gamlas bellach. vi. Crynodeb Mae modd diffinio dwy ardal archaeolegol fras y mae’r gamlas yn llifo drwyddynt. Mae’n dilyn Dyffryn Hafren yn y de. Mae bryngaerau, eglwysi o ddechrau’r oesoedd canol ac aneddiadau cnewyllol o’r oesoedd canol diweddarach, myntiau, a’r caeau agored sydd i’w cael ar lawr y dyffryn a’r llethrau cyfagos, yn rhan o’r dirwedd archaeolegol gyfoethog hon. Ym Mhant, mae’r gamlas yn llifo drwy’r ail ardal archaeolegol. Yma, mae patrymau aneddiadau yn fwy gwasgaredig a saif y ffermydd, sy’n dyddio o’r oesoedd canol yn ôl pob tebyg, ar dir uwch a sychach, ond prin yw olion gweithgareddau pobl o’r gorffennol mewn mannau, oherwydd roedd y tir yn llawn dwr ˆ ar rai adegau o’r flwyddyn felly dim ond gweithgarwch dros dro ac, yn aml, tymhorol, a oedd yn digwydd ac nid yw wedi gadael ôl ffisegol.

Fﬁgur 3.1. Olion gwrthglawdd Abaty Ystrad Fﬁgur 3.2. Ardal Dreftadaeth Llanymynech: Odyn Marchell, wrth ymyl Pont Godi’r Abaty. Calch Hoffman, Gorsaf y Gamlas: Dde Uchod.

21 3.1.3 Asesiad o Gymeriad y Dirwedd Hanesyddol

Cynhaliwyd asesiad o gymeriad y dirwedd hanesyddol fel rhan o’r gwaith archaeoleg ar y dirwedd ar gyfer y Strategaeth hon, ac mae hwn yn cyfuno’r holl ddylanwadau naturiol a hanesyddol ar dirwedd y gamlas. Mae’r ardaloedd a nodwyd i’w gweld yn Fﬁgur(au) 3.3 a Thabl 3.1; mae mwy o fanylion i’w cael yn y prif adroddiad.

27 Welsh Frankton

26 Perrymoor

25 Wootton

23 Maesbury Marsh

22 Morton

24 West Felton

21 Llanymynech 20 Carreghwfa

19 Efyrnwy 17 Four Crosses

18 Bryn Mawr 16 Bele Brook

15 Cedigfa 14 Yr Arddlîn

13 Cei’r Trallwng

12 Allt

11 Tirymynach

10 Y Trallwng Powys 9 Y Castell Coch 8 Belan Sir Amwythig 7 Trehelyg

6 Aberriw

5 Garthmyl 4 Llanmerewig 3 Abermiwl

2 Dolforwyn 1 Y Drenewydd

Fﬁgur 3.3. Ardaloedd o Gymeriad y Dirwedd Hanesyddol (O CPAT 2003: Asesiad o Archaeoleg y Dirwedd).

22 Tabl 3.1. Coridor Camlas Maldwyn: Ardaloedd o Gymeriad y Dirwedd Hanesyddol.

Ardal Nodwedd Disgriﬁad Prif Nodweddion o Ddiddordeb Hanesyddol ac Archaeolegol

1. Y Drenewydd Tref farchnad ganoloesol, Olion canoloesol, castell gwrthglawdd, diwydiant y 18fed a’r 19eg ganrif. diwydiant ôl-ganoloesol. 2. Dolforwyn Coetir, planhigfeydd a Bryngaerau, castell carreg canoloesol Cymreig, ffermydd gwasgaredig. ffermydd hanesyddol. 3. Abermiwl Anheddiad cnewyllol. Claddfeydd cynhanesyddol, castell mwnt a beili canoloesol, maenor fynachaidd Sistersaidd, melinau a ffermydd hanesyddol. 4. Llanmerewig Ffermydd gwasgaredig iawn Coetir hynafol, lloc amddiffynnol cynhanesyddol, ffermydd ar dir mynyddig. hanesyddol, chwareli cerrig, mwnt a beili ym Mryntalch. 5. Garthmyl Bythynnod ôl-ganoloesol, Rhyd hanesyddol, cefnen a rhych, plastai a thir parc, ffermydd plastai a thir parc o’r 19eg ganrif. hanesyddol, adeiladweithiau sy’n gysylltiedig â’r gamlas. 6. Aberriw Anheddiad eglwys canoloesol, Eglwys ganoloesol, tir parc, a melinau ôl-ganoloesol ac plas Jacobeaidd. adeiladau cynhenid eraill gan gynnwys adeiladau hanner pren o’r 16eg a’r 17eg ganrif. 7. Trehelyg Ffermdir canoloesol Casgliad o gladdfeydd a henebion defodol cynhanesyddol ac ôl-ganoloesol. cynnar, mwnt a beili canoloesol, pensaernïaeth gynhenid, adeileddau sy’n gysylltiedig â’r gamlas. 8. Belan Ffermydd hynod wasgaredig, Bryngaer gynhanesyddol, saﬂeoedd tai a adawyd o’r olion coetir llydanddail. oesoedd canol hwyr ac ôl-ganoloesoedd, hen felin a ffatri wlân, adeileddau sy’n gysylltiedig â’r gamlas. 9. Y Castell Coch Castell carreg gyda gerddi Castell pridd a phren ac wedyn carreg o’r oesoedd a thir parc. canol, gerddi a thir parc hanesyddol. 10. Tirymynach Gorlifdir afon Hafren. Pontydd rheilffyrdd a ffyrdd o’r 19eg ganrif, eglwys ganoloesol, glan dwrˆ pren canoloesol, llwybr clawdd Offa. 11. Y Trallwng Tref farchnad bwysig yn y Castell pridd a phren canoloesol ac eglwys ganoloesol, rhanbarth gydag adeiladau o’r plastai trefol canoloesol hwyr, melin wlân o’r 19eg ganrif, 18fed a’r 19eg ganrif. adeileddau o’r 18fed a’r 19eg ganrif sy’n gysylltiedig â’r gamlas a thrafnidiaeth. 12. Allt Ffermydd gwasgaredig ac ardaloedd Darganfyddiadau gwaith metel o’r Oes Efydd, mawr o goetir a reolir. bryngaer gynhanesyddol, ffermydd hanesyddol. 13. Cei’r Trallwng Clystyrau o fythynnod o’r 18fed Mynachlog Sistersaidd, adeileddau sy’n gysylltiedig a’r 19eg ganrif, tai, ffermydd ac â’r gamlas, eglwys o’r 19eg G a hen adeilad ysgol. eglwys. 14. Yr Arddlîn Anheddiad bach yn dyddio o Claddfeydd cynhanesyddol, llociau amddiffynnol cynhanesyddol ddiwedd y 18fed ganrif yn bennaf. diweddarach, caeau canoloesol, adeileddau sy’n gysylltiedig â’r gamlas a thrafnidiaeth gan gynnwys pont rheilffordd a cherrig milltir o’r 18fed ganrif. 15. Cegidfa Ardal o dirwedd amrywiol. Bryngaer a chladdfeydd cynhanesyddol, caeau, canoloesol, tai, bythynnod a ffermydd hanesyddol. Adeiladau ac adeileddau sy’n gysylltiedig â’r gamlas. 16. Bele Brook Ardal o gaeau siâp rheolaidd System gaeau ganoloesol, tai, bythynnod a ffermydd o faint canolig. hanesyddol, adeileddau sy’n gysylltiedig â’r rheilffordd. 17 Four Crosses Anheddiad a ddatblygodd ar gyffordd Casgliadau o gladdfeydd cynhanesyddol, Llwybr clawdd nifer o lwybrau trafnidiaeth. Offa, sylfaen eglwys ganoloesol, ffermdai cynhenid, Tystiolaeth o anheddiad cynhanesyddol. nodweddion hanes trafnidiaeth. 18 Bryn Mawr Caeau canoloesol ac ôl-ganoloesol Bryngaer gynhanesyddol, castell pridd a phren canoloesol, a choetir hynafol. maenor a chyrtiau tenis o’r 19eg ganrif lle crëwyd rheolau tenis lawnt. 19. Efyrnwy Gorlifdir isel Efyrnwy. Olion claddedig melinau canoloesol ac ôl-ganoloesol, elfennau arwyddocaol o hanes trafnidiaeth gan gynnwys pont ddwr ˆ o’r 18fed ganrif a phontydd o’r 18fed a’r 19eg ganrif.

23 20. Carreghwfa Ardal o gaeau gyda ffermydd a Casgliad o safleoedd claddu a defodol cynhanesyddol cynnar. bythynnod gwasgaredig. Elfennau arwyddocaol o hanes y gamlas a thrafnidiaeth. 21. Llanymynech Aneddiadau mwyngloddio a phrosesu Bryngaer gynhanesyddol, olion mwyngloddio a phrosesu copr diwydiannol. o Oes y Rhufeiniaid, llwybr Clawdd Offa, safleoedd ac adeileddau diwydiannol sy’n gysylltiedig â phrosesu calch, hanes arwyddocaol trafnidiaeth ar gamlas a rheilffordd. 22. Morton Ffermydd gwasgaredig ac Ffermydd cynhanesyddol neu Rufeinig, elfennau aneddiadau llinellol bach. o hanes trafnidiaeth. 23. Maesbury Marsh Ardal isel o ffermydd wedi’u Clawdd Wat o’r 8fed ganrif, safle amlffosog canoloesol, gwasgaru’n eang. Ffynnon y Santes Gwenffrewi, adeileddau sy’n gysylltiedig â’r gamlas. 24 West Felton Tir amaethyddol o gaeau siâp Adeileddau sy’n gysylltiedig â’r gamlas. rheolaidd o faint canolig. 25. Wootton Ardal o dir amaethyddol Denwr hwyaid cynt. yn bennaf. 26. Perrymoor Ffermdir isel o amgylch Adeileddau sy’n gysylltiedig â’r gamlas, tir parc blaenddyfroedd afon Perry. hanesyddol, bwyeillforthwylion o’r Oes Efydd. 27. Welsh Frankton Anheddiad gwasgaredig Adeileddau sy’n gysylltiedig â’r gamlas. ar lan y gamlas.

3.1.4 Adnoddau Archaeolegol

Amaethyddiaeth tir isel a geir yn bennaf yng nghoridor y gamlas, ac mae hyn ynghyd ag arferion ffermio modern yn golygu mai cymharol brin yw’r olion sydd wedi goroesi, gydag, er enghraifft, llawer o gladdfeydd cynhanesyddol wedi cael eu gwastadu gan aredig dros y canrifoedd. Mae hyn yn cynyddu pwysigrwydd y safleoedd y gwyddir amdanynt ac yn awgrymu’r posibilrwydd bod mwy o safleoedd heb eu darganfod hyd yma. Ceir mapiau manwl, sy’n seiliedig ar waith maes ac ymchwil archifau yn yr Asesiad Archaeolegol o’r Dirwedd (CAPT), a hefyd drwy system GIS Dyfrffyrdd Prydain. Mae safleoedd wedi eu dosbarthu ar bum lefel:

Categori A saﬂeoedd o bwysigrwydd cenedlaethol (54 cofnod). Tybir y bydd saﬂeoedd yn y categori hwn yn cael eu cadw a’u gwarchod in situ.

Categori B saﬂeoedd o bwysigrwydd rhanbarthol neu sirol sydd o bwysigrwydd arbennig yn y rhanbarth (70 cofnod). Cael eu cadw in situ yw’r opsiwn gorau ar gyfer y saﬂeoedd hyn, ond os yw colled neu ddifrod yn anochel, dylid cymryd cofnodion manwl priodol.

Categori C saﬂeoedd o bwysigrwydd dosbarth neu leol nad ydynt yn ddigon pwysig i gyﬁawnhau eu cadw os cânt eu bygwth, ond sy’n haeddu cofnodion digonol cyn iddynt gael eu colli neu eu difrodi (76 cofnod).

Categori D safleoedd llai pwysig a safleoedd sydd wedi eu difrodi nad ydynt yn deilwng o gael eu cynnwys mewn categori uwch, a dylai cofnodi cyflym fod yn ddigonol ar eu cyfer (92 cofnod).

Categori E saﬂeoedd nad oedd modd eu pennu’n llawn o ganlyniad i’r asesiad ac sy’n haeddu cael eu pwyso a’u mesur ymhellach o bosib (185 cofnod).

Bydd glynu at y safonau hyn yn cydymffurﬁo â pholisïau cynllunio lleol a chenedlaethol cyfredol.

3.1.5 Difﬁniadau a Dynodiadau Tirwedd

Difﬁniad o Gymeriad y Dirwedd Genedlaethol Mae dogfen yr Asiantaeth Cefn Gwlad (y cyn Gomisiwn Cefn Gwlad) “Countryside Character – The Character of England’s Natural and Man-made Landscape” (1998) yn rhannu’r wlad gyfan yn ôl cymeriad y dirwedd. Caiff ardaloedd arbennig o dirwedd eu difﬁnio, mewn perthynas â nodweddion daearegol a thirffurf yn ogystal â dylanwad pobl ar y dirwedd. Mae’r wlad wedi ei rhannu yn gyfres o 159 o ardaloedd cymeriad arbennig. Mae ardaloedd cymeriad rhif 63 Ucheldiroedd Croesoswallt a rhif 65 Mynyddoedd Sir Amwythig yn cynnwys Coridor Camlas Maldwyn.

24 Difﬁniad o Gymeriad Tirwedd y Rhanbarth Mae Cyngor Dosbarth Sir Drefaldwyn wedi nodi nifer o Ardaloedd Cymeriad Tirwedd yng nghoridor y gamlas, sef (Fﬁgur 3.4):

• Y Gorlifdir o amgylch dyffrynnoedd isaf Hafren ac Efyrnwy. • Dyffryn Afon Llydan gan gynnwys dyffrynnoedd Hafren, Efyrnwy, Cegidfa, Tre-wern a Chamlad. • Mynyddoedd Isel ger yr Arddlîn, Ffordyn a Llanmerewig. • Mynyddoedd Anghysbell y Gororau sef Mynydd Llanymynech, Y Breiddin a Mynydd Hir.

Mae asesiad manwl o gymeriad y dirwedd ar y gweill ar gyfer Sir Amwythig, ac mae’n nodi pedair ardal wahanol ar hyd Camlas Maldwyn: • Halston Hall – isel, gwastad a gwlyb • West Felton – bryniau a phantiau esmwyth, tir âr yn bennaf • Llysfeisir – isel, ond gyda mwy o aneddiadau bach • Pant – tir pontio rhwng gwastatir Sir Amwythig ac ucheldir Llanymynech

Mae newid sylweddol yn y gwaith o asesu a chymeriadu tirwedd ar ﬁn cael ei gwblhau yng Nghymru. Mae system newydd yn cael ei sefydlu dan y teitl Landmap, a fydd yn adolygu’r dirwedd ar bum lefel wahanol: • Y dirwedd ddaearegol • Cyneﬁnoedd y dirwedd • Y dirwedd weledol a synhwyraidd • Y dirwedd hanesyddol • Y dirwedd ddiwylliannol

Mae unedau’r dirwedd weledol yn cyfeirio’n aml at y gamlas, ond yn tueddu i dorri ar draws ei llwybr. Bydd haenau eraill yr asesiad o’r dirwedd yn cael eu cyhoeddi’n fuan ar ôl y Strategaeth hon.

Dynodiadau Tirwedd sy’n Bodoli Eisoes Mae Cyngor Sir Amwythig wedi nodi dyffryn afon Hafren fel Ardal o Gymeriad Tirwedd Arbennig; mae hon hefyd yn cynnwys dyffryn afon Efyrnwy, un o isafonydd Hafren. Mae’r Cyngor wrthi’n datblygu asesiad mwy manwl o gymeriad y dirwedd ar gyfer y sir gyfan, a fydd yn nodi nifer o barthau tirwedd llai.

Yng Nghymru, mae Cyngor Sir Powys wedi nodi Mynydd Llanymynech, Y Breiddin a Mynydd Hir fel Ardaloedd Tirwedd Arbennig yng nghoridor y gamlas (Fﬁgur 3.5).

Oherwydd arwyddocâd hanesyddol a phensaernïol Camlas Maldwyn, mae pwyllgorau cynllunio yr awdurdodau lleol perthnasol wedi cefnogi mewn egwyddor y cynnig i ddynodi ardal gadwraeth sy’n cwmpasu’r gamlas gyfan, er bod anawsterau ymarferol o ran ariannu hyn.

3.1.6 Y Dirwedd Fodern

Mae hanes hir o bobl yn byw yn yr ardal wedi dylanwadu ar ein tirwedd ni heddiw, sy’n ddeniadol wledig ei naws yn bennaf, ac er eu bod wedi lleihau’n sylweddol yn ystod yr ugeinfed ganrif, mae nodweddion hanesyddol fel cefnen a rhych yn dal yn amlwg ac yn cyfrannu at natur unigryw yr ardal. Glaswelltir a geir yma’n bennaf, gydag ardaloedd mawr o borfa am yn ail â rhywfaint o dir pori garw ac, yn fwy cyffredin tuag at ben Sir Amwythig y gamlas, cymysgedd o ffermio âr. Yn Sir Amwythig, gellir disgriﬁo’r tirffurf fel tir pantiog esmwyth, sy’n cyferbynnu â thirwedd fwy mynyddig Powys gyda dyffryn Hafren yn mynd yn fwy cul a’i hochrau’n mynd yn fwy serth wrth iddi nesáu at y Drenewydd. Mae mynyddoedd serth y Breiddin a Llanymynech, sydd ag olion chwareli, yn nodi’r fﬁn rhwng Cymru a Lloegr ac mae’r rhain yn bwysig.

25 Mynyddoedd Anghysbell y Gororau Mynyddoedd Tonnog Isel Asesiad o Dirwedd Sir Drefaldwyn – 1992 Dyffrynnoedd Afon Lydan Gorlifdir

Ucheldiroedd Croesoswallt English Nature – Gwastatir Character of England Sir Amwythig

Mapiau yn seiliedig ar ddeunydd yr Arolwg Ordnans a’u hatgynhyrchu gyda chaniatâd yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolydd Llyfrfa Ei Mawrhydi. Cyngor Sir Powys LA09016L 1997

Fﬁgur 3.4. Ardaloedd o Gymeriad Tirwedd a Ddifﬁniwyd yn Flaenorol.

26 Er mai bach iawn o goetir naturiol sydd ar ôl yn y rhanbarth, mae naws “goediog” i’r dirwedd gyda choed mewn coedlannau bach, rhesi neu wrychoedd gyda rhai coed aeddfed mewn caeau. Mae ardaloedd o dir parc hanesyddol yn cyfrannu llawer at y naws goediog hon gyda choed aeddfed ar hyd y ffyrdd, fel llwyni neu fel sbesimenau unigol. Er bod llawer o’r coed hyn yn rhai brodorol, mae grwp ˆ o goed Cochwydd California, wedi ei blannu yn Neuadd Leighton, yn parhau i fod yn nodwedd bwysig o dirwedd y gamlas. Mae’r coed sy’n tyfu ar hyd y rheilffyrdd segur o gwmpas Llanymynech hefyd yn cyfrannu at y naws goediog hon.

Gwrychoedd aeddfed yn cynnwys coed cyffredin sy’n nodi fﬁniau ffermydd yn bennaf, a phrin iawn yw’r defnydd o byst a weiar. Y deunydd adeiladu mwyaf cyffredin yn yr ardal yw bric gyda thoi llechi er bod rhai adeiladau carreg lleol ger y chwareli yn Llanymynech a Phant a rhai adeiladau hanner pren du a gwyn yn Aberriw. Wedi dweud hynny, mae rhai datblygiadau ar ffermydd ac ardaloedd eraill ger y gamlas nad ydynt yn gydnaws â’r dirwedd. Gall siediau metel modern ar ffermydd a siediau storio a mannau gwaith fod yn salw ac, hyd yn oed pan fo ymgais i’w cuddio, gwneir hyn trwy ddulliau amhriodol, megis gwrychoedd leylandii.

Mae adolygiad o goridor y gamlas yn dangos tirwedd ddiddorol sy’n cynnwys pob math o gyneﬁnoedd naturiol a chyneﬁnoedd a wnaed gan ddyn sy’n rhoi amrywiaeth i’r llygad, o’r rhannau gogleddol cymharol wastad ac agored i’r dyffryn mwy caeëdig a chul yn y de. Mae cymysgedd traddodiadol amrywiol o ddefnydd âr, porfa a choetir yn parhau gyda’r pwyslais yn symud o un i’r llall wrth symud ar hyd coridor y gamlas. Mae’r gamlas yn cydweddu â’r dirwedd hon ac mae iddi ei nodweddion deniadol ei hun.

3.1.7 Y Gamlas yn y Dirwedd

Mae’r gamlas a’i hadeileddau hanesyddol cysylltiedig, hyd yn oed pan na wneir defnydd digonol ohonynt, fel sy’n wir ar hyn o bryd, wedi bod yn rhan annatod o’r dirwedd ers dros 200 mlynedd, gan ddarparu adeiladau dirodres a gwrychoedd ymylol, coed a llystyﬁant uwch-ddwr. ˆ Fel y mae ar hyn o bryd, ni ellir gweld y gamlas mewn sawl ardal i bob pwrpas; yr unig dystiolaeth o’i bodolaeth yw’r pontydd cefngrwm ar ffyrdd cefn cul. Oni bai ei fod yn cael ei wneud yn wael, mae’n annhebygol y bydd y gwaith adfer yn gwneud adeiladwaith y gamlas yn fwy amlwg ac, felly, efallai mai effaith amlycaf adfer y gamlas fydd ailgyﬂwyno cychod camlas i’r dirwedd. Rhagwelir na fydd llawer o symudiadau cychod ar hyd y gamlas felly credir y bydd apêl weladwy cychod cul lliwgar yn ychwanegu at y dirwedd yn hytrach na’i sarnu.

Y nodwedd bwysig sy’n sicrhau bod y gamlas yn cydweddu â’r dirwedd o’i chwmpas yw natur ei fﬁn. Ar hyd rhan helaeth o gamlas Maldwyn, gwrych yw’r fﬁn ac mae uchder a pharhad y gwrych yn rhoi cymeriad i’r gamlas, fel y’i gwelir o’r tu allan a chan y defnyddwyr. Mae’r gwrych yn cynnwys, bron yn ddieithriad, planhigion collddail cymysg gyda choed cyffredin ac mae’n gydnaws â gwrychoedd caeau y dirwedd gyfagos.

Mae problem benodol yn codi pan fo nodweddion fﬁniau mewn eiddo preifat, gyda llawer ohonynt yn cael eu hadeiladu o ddeunyddiau anaddas a/neu mae angen eu hatgyweirio.

Mae astudiaethau ymgynghori yn y gymuned wedi dangos bod cyfraniad y gamlas a’i hadeiladau cysylltiedig i’r dirwedd sy’n bodoli’n barod yn cael ei werthfawrogi’n fawr, a hynny gan bobl leol ac ymwelwyr â’r ardal. Mae ymgynghori hefyd yn dangos cryn dipyn o gefnogaeth i adfer y gamlas yn sensitif ar gyfer mordwyo a gwella mynediad ar gyfer gweithgareddau hamdden anffurﬁol. Yn ôl ein hastudiaeth ymgynghori cyhoeddus, pan fo bywyd gwyllt ar y gamlas yn cael ei werthfawrogi, mae hynny’n aml am ei natur weladwy. Felly roedd y blodau gwyllt yn y llystyﬁant uwch-ddwr ˆ a’r elyrch yn cael eu crybwyll yn aml, a dylid eu hystyried fel rhan o’r dirwedd leol.

3.1.8 Gwendidau

Y dirwedd yw canlyniad pob gweithgarwch a dylanwad pobl ar ffurﬁau naturiol. Felly, bydd holl ddatblygiadau a gweithgareddau’r dyfodol yn newid y dirwedd. Bydd esgeuluso’r gamlas yn arwain at ddirywiad yn ei chyfraniad i’r dirwedd, ond mae datblygiad anystyriol, ar lan y gamlas ac yng ngweddill y coridor, hefyd yn fygythiad posib. Mae’r cyﬂeoedd a’r bygythiadau hyn yn cael eu trafod yn ddiweddarach yn y Strategaeth, ond gellir eu cynnwys trwy gynllunio a dylunio gofalus.

27 Ardaloedd o Gymeriad Tirwedd Arbennig (Cyngor Sir Amwythig) Ardaloedd Tirwedd Arbennig (Cyngor Sir Powys)

Ucheldiroedd y Gogledd Orllewin

Llanymynech

Dyffryn Afon Hafren

Y Breiddin

Mynydd Hir

Mapiau yn seiliedig ar ddeunydd yr Arolwg Ordnans gyda chaniatâd yr Arolwg Ordnans a’u hatgynhyrchu gyda chaniatâd Rheolydd Llyfrfa Ei Mawrhydi. Cyngor Sir Powys LA09016L 1997

Fﬁgur 3.5. Ardaloedd Tirwedd Arbennig Dynodedig. (nodwch y bydd yr asesiad o gymeriad y dirwedd a’r asesiadau Landmap yn cymryd lle y rhain pan gyhoeddir hwy yn y dyfodol agos)

28 Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Ymddiriedolaeth Archaeolegol (2003). Landscape Archaeology Assessment.

Asiantaeth Cefn Gwlad (1998). Countryside Character – The Character of England’s Natural and Man-made Landscape.

Evison (1997). Oswestry Hills Landscape Study. Cyngor Sir Amwythig.

English Nature (2003). Natural areas and their role. 27 Meres and Mosses. 41 Oswestry Uplands. 42 Shropshire Hills.

Godfrey (2003). Landscape of the Montgomery Canal Corridor.

Cyngor Dosbarth Sir Drefaldwyn (1992) Landscape Character Assessment.

Cyngor Sir Powys (1998). Landscape appraisal of the Montgomery Canal and its visual corridor.

Cyngor Sir Amwythig (2003). Shropshire Landscape Character Assessment (Drafft). http://landmap.ccw.gov.uk

29 3.2 TREFTADAETH ADEILEDIG

3.2.1 Trosolwg

Mae 127 o adeileddau cofrestredig yn eiddo i Ddyfrffyrdd Prydain ar hyd Camlas Maldwyn, er mai dim ond un adeiledd cofrestredig gradd dau sydd yno sef pont haearn bwrw pâr dros y gamlas ac Afon Hafren ger Abermiwl. Mae hyn tua thair gwaith y cyfartaledd cenedlaethol y ﬁlltir o gamlas sy’n eiddo i Ddyfrffyrdd Prydain.

Mae nifer yr adeileddau cofrestredig yn adlewyrchu natur wledig y gamlas a’r prinder cymharol o ddatblygiadau neu adfer anystyriol cynnar. Nododd arolwg treftadaeth gan Ddyfrffyrdd Prydain ym 1994 saith deg o gofnodion saﬂe pellach, gan gynnwys tai allan ac adeiladau gwreiddiol a oedd wedi eu haddasu gormod i gael eu cofrestru, ond a oedd o bwysigrwydd lleol serch hynny. Mae’r un peth yn wir am nifer yr adeileddau llai o faint, gan gynnwys er enghraifft, arwyddion haearn bwrw, seiliau craeniau a siediau gwreiddiol. Yn dilyn gwaith ar gyfer y Strategaeth hon, mae llawer o’r adeileddau bach bellach wedi eu cofnodi ar system GIS Dyfrffyrdd Prydain, ac mae adeiladau ychwanegol wedi eu nodi a’u hargymell ar gyfer eu cynnwys mewn cofnodion treftadaeth.

Caffaeliad i gamlas Maldwyn yw’r amrywiaeth o adeileddau sydd wedi para hyd heddiw sy’n rhoi cofnod cymharol gyﬂawn o gamlas wledig a oedd yn llewyrchus ar un adeg. Mae’n bwysig cynnwys sianel y gamlas ei hun yn yr asesiad hwn, oherwydd dyma yw’r cyswllt parhaus sy’n uno’r hanes a’r adeiladau eraill, ac mae’n adeiladwaith peirianyddol ohono’i hun. Y sianel yw sail y cyﬂe y mae’r Strategaeth hon yn ceisio ei fachu a’i ddatblygu.

3.2.2 Disgriﬁad i. Y Sianel Mae llawer o’r sianel wreiddiol o bob un o’r tair rhan yn dal i fodoli heddiw. Mae rhannau sych ger Pant, Cangen Cegidfa, ac i’r de o Loc Freestone yn dangos deunydd a phrofﬁl gwreiddiol y gamlas yn yr 1790au, ac yn pwysleisio bod gan y gamlas ymylon meddal ac eithrio mewn rhai mannau penodol. Roedd hyn yn wir am y rhan fwyaf o ddyfrffyrdd gwledig y cyfnod. Mae newidiadau i’r sianel yn fwyaf amlwg yn y rhan sydd wedi ei hailadeiladu a’i pheiriannu’n helaeth ar draws Dyffryn Perry. Roedd asesiad archaeolegol adeg yr ailadeiladu yn dangos safonau ymylol y gwaith adeiladu gwreiddiol yma, gyda’r sianel yn ddim llawer mwy nag argloddiau cyfochrog yn sianelu dwr. ˆ Roedd wynebau cerrig wedi eu cyfyngu i lanfeydd, gyda chopin ar lwybrau at bontydd a lociau, ac roedd ymyl meddal i’r llwybr halio hefyd. ii. Pontydd Pontydd yw’r mwyaf niferus o adeiladau hanesyddol y gamlas o bell ffordd. O’r rhain, y bont hirgron o friciau oedd y mwyaf cyffredin, megis Pont Lockgate ger Frankton. Roedd y pontydd hyn yn rhan o gam cyntaf y gwaith adeiladu, ac maent yn nodwedd allweddol o gymeriad y gamlas, ac nid yw newidiadau ac atgyweiriadau diweddarach wedi amharu ar hyn hyd yma.

Pontydd haearn amlwg ar y gamlas yw’r pontydd gwasanaethu bach sy’n defnyddio hytrawstiau haearn bwrw siâp ‘T’ gyda darn uchaf crwm, ac sy’n cynnwys socedi i osod pyst ffens pren. Mae’r ffaith eu bod wedi para hyd heddiw yn dangos bod haearn bwrw yn ddeunydd addas sy’n cadw’n dda o’i ddefnyddio’n gywir. iii. Lociau Mae lociau yn fecanweithiau gweithredol mewn ffordd fwy amlwg nag adeiladau, ac mae eu ffurf yn cyﬂwyno problemau adeiladu arbennig. O ganlyniad, mae lociau yn dirywio ac yn treulio, a rhaid eu hatgyweirio a’u hailadeiladu’n gyson. Nid oes tystiolaeth fod unrhyw un o’r lociau heb gael eu newid ar ryw adeg, a’r dorau a’r offer gwagio sydd o’r diddordeb hanesyddol mwyaf. Mae’r rhain yn perthyn i gyfnodau diweddarach yn hanes y gamlas, ac maent yn cael eu trafod isod. Mae lociau’n arbennig o bwysig oherwydd maent yn aml yn rhan o gasgliad o adeiladau camlas gan gynnwys tai, pontydd, glanfeydd, craeniau ac odynau calch. Mae Carreghwfa a Belan yn enghreifftiau gwych o’r rhain.

30 iv. Pontydd Dwr ˆ Yn gydnaws â’r beirianneg draddodiadol ar y ddyfrffordd gyfan, roedd y pontydd dwr ˆ gwreiddiol i gyd wedi eu hadeiladu o garreg gyda leinin o glai, ac roeddynt i gyd yn peri problemau. Pontydd dwr ˆ Efyrnwy, Aberriw ac Aberbechan yw nodweddion peirianyddol neilltuol y gamlas, gan ddyddio o’i chyfnodau cyntaf, ail a thrydydd yn y drefn honno. Oherwydd eu problemau strwythurol, maent wedi eu hatgyweirio’n helaeth: cafodd Efyrnwy ei hatgyfnerthu’n allanol, rhoddwyd wyneb newydd i Aberriw ac mae’n bosib i’w sianel gael ei chulhau, ac ailadeiladwyd Aberbechan ym 1859 y tu ôl i’r wyneb gwreiddiol. Fel y pontydd sydd wedi’u hatgyweirio, mae hyn yn rhan o’u diddordeb hanesyddol. v. Tai’r Gamlas Roedd y gwaith o adeiladu’r gamlas trwy dirwedd wledig yn bennaf yn cael ei wneud gan grwp ˆ o weithwyr a oedd yn ennill eu bywoliaeth o’r gamlas ac a ddatblygodd dai iddynt eu hunain ar hyd y gamlas. Ac eithrio bythynnod ceidwaid y lociau, adeiladwyd tua 85 o anheddau eraill ar lanfeydd neu’n agos atynt, y rhan fwyaf mewn aneddiadau ar ochr y gamlas fel y Trallwng, y Drenewydd, Garthmyl, Belan a Maesbury Marsh. Mae’r mwyafrif o’r tai hyn yn dal i sefyll, gyda’r bwthyn ar y lan yn Four Crosses a’r Chain Cottage yn Garthmyl yn enghreifftiau da o dai carreg, a dau dˆy cwmni cyfagos yn Pant yn enghreifftiau da o dai brics a adeiladwyd yn arddull y cwmni.

Mae gan dˆy loc Aston y rhan fwyaf o’i nodweddion a chymeriad gwreiddiol, ac mae’n nodweddiadol o ddechrau’r 19eg ganrif. Byddai disgwyl i geidwad y loc yn Frankton gael tˆy yn fwy na’r un sy’n bodoli ag yntau’n gorfod gofalu am bedwar loc. Cafodd tai loc eu hadeiladu a’u haddasu gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac roeddynt fel arfer yn cynnwys toiled, twlc mochyn, stabl a thai allan eraill weithiau. Mae’n bwysig cadw eu cymeriad a nodweddion hanesyddol, fel yn Burgedin. Mae ffenestri a drysau’r tai loc yn Nolfor, Loc Byles a Frankton wedi eu newid, ac mae hyn wedi amharu ar eu diddordeb hanesyddol. vi. Glanfeydd a Warysau Datblygodd nifer o lanfeydd ar hyd y gamlas, gydag o leiaf 25 wedi’u nodi hyd yn hyn, y rhan fwyaf ohonynt yn gysylltiedig â chludo carreg galch, glo a choed. Glanfeydd y Drenewydd oedd y rhai mwyaf ar y gamlas ac roedd ganddynt system lwytho aml-ddoc unigryw gyda dociau cychod sengl yn ymestyn allan o fasn llwytho canolog. Roedd Glanfa a Iard y Trallwng hefyd yn bwysig ar Gamlas Maldwyn a chânt eu trafod ar wahân isod. Datblygwyd glanfeydd mwy gwledig i ddiwallu anghenion lleol, gan arwain yn aml at ddatblygu aneddiadau bychan fel y rhai yn Garthmyl. Glanfa Gronwen, ger Maesbury Marsh, oedd cyswllt y gamlas â Maes Glo Croesoswallt, trwy dramffordd a oedd yn rhedeg yn uniongyrchol at ochr y gamlas, tra bod Cei’r Trallwng yn gyswllt gyda thrafnidiaeth yr afon Hafren (gweler Fﬁg. 3.7). Mae Glanfa Crickheath a Basn Tyddyn, ar ben Cangen Cegidfa, yn enghreifftiau o lanfeydd gwledig sydd wedi’u cadw’n dda.

Nod pennaf y gamlas oedd cludo carreg galch, glo a choed, felly mae warysau yn anghyffredin. Mae’r warysau’n perthyn i ddau gyfnod yn bennaf, gyda’r rhai a adeiladwyd cyn 1850 yn tueddu i fod yn gynhenid eu natur, yn aml mewn carreg rhwbel neu frics, gyda tho llechi. Mae pensaernïaeth Pentreheulyn, a gafodd ei adeiladu tua 1824-31, a’i adfer ar ddiwedd yr 20fed ganrif, ger glanfa bren, o safon arbennig o uchel, yn enghraifft brin o adeilad rhagorol ar hyd y gamlas. Mae warws Richard Goolden ym Mhont Clafton, a’r un ym Mhont Ddwr ˆ y Trallwng, a oedd â chraen yr un yn wreiddiol, hefyd yn enghreifftiau o waith cynllunio ac adeiladu cynhenid yn y bôn. Mae adeilad o gyfnod diweddarach, rhwng tua 1870 ac 1990, yn adlewyrchu buddsoddiad Cwmni Rheilffyrdd a Chamlas y Shropshire Union, efallai yn fwyaf nodedig yn y warws ar Lanfa Tref y Trallwng sydd bellach yn amgueddfa. Mae adeileddau eraill o’r cyfnod hwn yn dangos defnydd helaeth o goed a haearn rhychiog, gyda’r adeilad yn Queen’s Head yn enghraifft dda iawn o hyn. Mae eu graddfa, arddull a deunyddiau yn cysylltu’r gamlas mor agos â’i thirwedd ag y mae eu swyddogaeth yn ei chysylltu â bywyd economaidd yr ardal. vii. Cyfraniad George Buck Penodwyd George Buck yn beiriannydd ar y Gangen Ddwyreiniol ym 1819 ac yn beiriannydd a chlerc ar y Gangen Orllewinol ym 1832, a gwnaeth gyfraniad hynod bwysig i dreftadaeth adeiledig y gamlas. Fe gynlluniodd offer gwagio unigryw’r gamlas, ac mae llawer ohono i’w weld hyd heddiw ac mae’n dal i weithio yn Lociau Carreghwfa. Buck fu hefyd yn gyfrifol am osod nifer o ddorau haearn bwrw a amlygir gan y cilfachau crwm unigryw mewn siambrau loc. Symudwyd yr enghraifft olaf i oroesi o’r Trallwng i amgueddfa Stoke Bruerne ar ddechrau’r 1970au, ynghyd â’r sil garreg ag enw Buck arni. Ynghyd â phontydd dwr ˆ a phontydd haearn bwrw Buck, mae’r nodweddion hyn yn elfen hynod bwysig o gymeriad y gamlas. Maent hefyd yn bwysig yn rhyngwladol fel enghreifftiau cynnar o ddefnyddio haearn bwrw adeileddol a gweithrediadol. 31 viii. Cwmni Rheilffyrdd a Chamlas y Shropshire Union (SURCC) Ym 1847 ac 1850, cyfunodd y Gangen Ddwyreiniol a’r Gangen Orllewinol gyda Chwmni Rheilffyrdd a Chamlas y Shropshire Union, a oedd yn gyfrifol am eu rheoli wedi hynny tan 1922. Bu’r SURCC yn cydbwyso ei buddiannau yn y gamlas a’r rheilffordd yn y fath fodd fel i Gamlas Maldwyn barhau fel dyfrffordd weithredol tan ail chwarter yr 20fed ganrif, gyda’r ychwanegiadau terfynol i’w hadeiladau a’i chymeriad. Menter fasnachol liwgar o’r cyfnod hwn oedd y gwasanaeth cludo teithwyr ar gwch cyﬂym o’r Drenewydd i Rednal, ond byrhoedlog fu’r gwasanaeth hwn. Honnir i’r warws bric a phren unigryw yn Rednal gael ei ddefnyddio ar gyfer y gwasanaeth hwn, ond nid oes tystiolaeth o hyn. Mae’n enghraifft o adeilad cynhenid a oedd yn gyffredin ar ddiwedd y 18fed ganrif, ac mae’n bosib iddo gael ei adeiladu cyn y gamlas, fel Heath House ar y lan gyferbyn. Mae’r adeilad yn gysylltiedig â’r unig bont newid ochr ar y gamlas, a’r bont reilffordd o’r 19eg ganrif gerllaw, ac mae’n ganolbwynt i anheddiad glan dwr ˆ arbennig o ddiddorol, gan ddangos parhad o gyfnod cynharach.

Yn ystod chwarter olaf y ganrif, mae’n ymddangos i bobl droi at ffermio anifeiliaid a godro. Ymatebodd rheolwyr y gamlas i hyn trwy ddarparu storfeydd newydd a oedd yn addas ar gyfer yr hyn a oedd fel arfer yn bowdwr a grawn mewn sachau. Queen’s Head oedd y mwyaf o’r rhain, gyda chyﬂeusterau i storio nwyddau o bob math, a thwnnel tan ddaear yn ei gysylltu â phwll tywod cyfagos. Mae gan y warws hwn, fel yr un ym Mrynderwen ac enghraifft lai yn Nhyddyn, do rhychog a chladin uwchben islawr bric llwyd. Siediau syml oedd y warysau eraill, fel yr un sydd newydd ei adfer ym Mrithdir. Fe’u hadeiladwyd o bren a haearn rhychog, yn nodweddiadol o arddull rheilffordd. Mae hyd yn oed yr adeiladau diwydiannol mwyaf crand fel arfer wedi eu hadeiladu o ddeunyddiau cyﬂeus; ar ddiwedd y 19eg ganrif, roeddynt yn cynnwys haearn rhychog.

Mae gan bont ddwr ˆ Carreghwfa, a gafodd ei hadeiladu ym 1866-1879 ar gyfer y rheilffordd, gafn ac iddo ochrau ar oleddf o haearn bwrw sy’n cael ei ddal gan golofnau ac ategion atgyfnerthu o haearn bwrw, a dyma un o’r adeiladweithiau peirianyddol mwyaf datblygedig ar hyd y gamlas. Gwnaed defnydd helaeth o fric llwyd ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, heb fawr o ystyriaeth i’r arddull leol. Yr enghraifft fwyaf eithafol o hyn yw ty ˆ loc Brithdir a gafodd ei ailadeiladu yn gyfan gwbl o fric llwyd yn yr 1890au. ix. Glanfa’r Trallwng Y Trallwng yw’r unig dref ar hyd y gamlas rhwng Frankton a’r Drenewydd, a datblygodd i fod yn brif ganolfan fasnachu’r gamlas. Ddechrau’r 19eg ganrif, warws y bont ddwr ˆ oedd y prif adeilad. Erbyn 1884, roedd yr adeilad sydd bellach yn ganolbwynt Glanfa’r Dref wedi ei gwblhau. Yn ogystal, sefydlwyd iard cynnal a chadw newydd fawr y gamlas, lle mae Travis Perkins bellach.

Mae’n nodwedd arbennig o ddiddorol sydd wedi goroesi, o ystyried ei ddyddiad a’i natur gyflawn, a gellid cyfiawnhau ei astudio ymhellach. Roedd cafn olwyn y felin a’r adeiladau loc yng Nglanfa Hollybush yn dal i fodoli mor hwyr ag 1981, ond maent bellach wedi diflannu, er bod rhai o’r adeiladau bach, gan gynnwys swyddfa’r gamlas a warysau yng nghefn y lanfa, dal yno heddiw. Yn ddiweddar, cafwyd hyd i olion glanfa arall yn y dref, a oedd yn gysylltiedig â banc o odynau calch ac yn cynnwys doc sych, yn ddiweddar yn ystod gwaith cloddio ymhellach i’r gogledd, er nad oes adeileddau i’w gweld erbyn hyn. x. Economi Carreg Galch Cludo carreg galch, a’r glo i’w llosgi, oedd prif ddiben y gamlas am y rhan fwyaf o’i hanes, ac roedd 98 o odynau carreg galch ar hyd y gamlas yn ei hanterth. Yr ardal dreftadaeth ddiwydiannol yn Llanymynech oedd cyrchfan gyntaf y gamlas, ac mae yno olion archaeolegol ac adeiladau pwysig, gan gynnwys tramffyrdd ar oleddf i’r glanfeydd a’r odyn calch Hoffman unigryw, gyda’i simnai’n teyrnasu dros yr ardal. Gellir dadlau mai’r ardal hon yw’r safle hanesyddol mwyaf arwyddocaol ar hyd y gamlas ac mae’n ardal o bwysigrwydd cenedlaethol ac yn enghraifft o safle diwydiannol prin sydd wedi goroesi, gan ddangos datblygiadau y diwydiant carreg galch, a’i effaith ar y dirwedd ehangach. Er bod llawer o odynau calch eraill wedi’u colli o ochr y gamlas, gellir gweld olion tua 35 odyn, gydag enghreifftiau da iawn yn Llanymynech, Belan a Phant. Yr odynau calch yw rhai o’r nodweddion mwyaf trawiadol o dreftadaeth adeiledig y gamlas ac maent yn bwysig iawn pan fyddant yn gysylltiedig â nodweddion nodedig eraill, fel ym Melan, Garthmyl a Brithdir, yn ogystal â Llanymynech. Adeiladwyd un o’r crynodiadau mwyaf o odynau calch ochr camlas yn y Deyrnas Unedig ar Lanfeydd eang y Drenewydd lle mae rhai odynau i’w gweld o hyd.

32 xi. Economi Dwr ˆ Roedd angen cyflenwad dwr ˆ mawr a dibynadwy ar y gamlas, ac roedd cyflenwad dros ben i’w gael ar gyfer y rhan fwyaf o’r gamlas y gellid ei ddefnyddio i bweru diwydiannau bychain. Darparwyd y rhan fwyaf o gyflenwad dwr ˆ y gamlas gan borthiant disgynnol. Fodd bynnag, roedd pen gorllewinol y gamlas yn wynebu problem gan fod y galw am ddwr ˆ o’r melinau ar y pryd yn atal y defnydd o borthiant disgynnol o’r Hafren, a olygai bod yn rhaid adeiladu ty ˆ pwmpio yn y Drenewydd i dynnu dwr ˆ o’r afon. Roedd y pwmp yn rhedeg ar bwer ˆ dˆwr i ddechrau, yna ar stêm ac yna disel, ac er bod y peiriant a rhan o’r adeilad bellach wedi mynd, mae’r adeilad sydd ar ôl yn rhan bwysig o bensaernïaeth y gamlas.

Lle roedd cyflenwad dwr ˆ dros ben, byddai nifer o felinau yn datblygu ar hyd ochr y gamlas, a’r mwyaf arwyddocaol ohonynt oedd iard goed Ystâd Powys, i’r de o’r Trallwng. Mae’r felin a’r adeiladau yn dyddio o’r 1840au, a dyma’r pwysicaf o’r nodweddion diwydiannol sydd i’w gweld heddiw ar y gamlas, oedd yn cynnwys melin lifio a melin esgyrn yn wreiddiol. Roedd fferm gartref Ystâd Powys yng Nghoed-y-Dinas i’r de o’r Trallwng yn defnyddio dwr ˆ o bwll y felin ym melin lifio’r ystâd i yrru boeler injan stêm a osodwyd ym 1872 fel rhan o ‘fferm enghreifftiol’ ar batrwm enghraifft drawiadol yn Ystad Tre’r-llai gerllaw.

Yn ogystal â darparu ffynhonnell ddwr, ˆ roedd y gamlas yn gweithredu fel draen i’r dwyrain o Queen’s Head, gan wella’r mwsogl oedd o gwmpas.

3.2.3 Disgriﬁad: Y Coridor Ehangach i. Aneddiadau ochr y gamlas Cafodd creu’r gamlas effaith sylweddol ar y broses o fateroli a datblygu aneddiadau ar hyd ochr y gamlas. Roedd yna ganolfannau poblogaeth yn bodoli ger y gamlas eisoes wrth gwrs a oedd wedi bod yno am gannoedd o ﬂynyddoedd ar ryw ffurf neu’i gilydd, yn cynnwys y Drenewydd, Aberriw, y Trallwng a Llanymynech. Cafodd datblygu’r gamlas effaith ar yr holl lefydd hyn, ond i raddau gwahanol.

Yn y Trallwng, roedd tai eisoes yn datblygu ar hyd Stryd Hafren yng nghanol y 18fed ganrif, felly dim ond annog gwaith adeiladu newydd yn y cyfﬁniau a wnaeth dyfodiad y gamlas, yn cynnwys y lanfa a’r adeiladau ar hyd yr ochr. Roedd y datblygiad yn y Drenewydd ar raddfa wahanol: yn ystod cyfnod datblygu’r gamlas gwelwyd ehangu sylweddol yn elfen ddiwydiannol y Drenewydd yn cynnwys yn y dwyrain o amgylch pen y gamlas. Cynyddodd maint Llanymynech hefyd gyda’r odynau calch diwydiannol ar ochr y gamlas a’r nodweddion cysylltiedig ar ochr ogleddol y pentref.

Ond roedd rhai aneddiadau yn ymateb uniongyrchol i adeiladu’r gamlas. O 1797 i 1815 Garthmyl oedd terfyn y gamlas nes iddi gael ei hymestyn i’r Drenewydd. Yma, adeiladwyd y glanfeydd, y warysau, yr odynau a’r tai i gyd mewn ymateb i greu’r gamlas a chafodd y Nag’s Head Inn, yr unig adeilad yn Garthmyl cyn dechrau’r 18fed ganrif ei ail-adeiladu. Datblygodd Pont Clafton, i’r gorllewin o Four Crosses, ar ôl i byllau cloddio mawr gael eu gorlifo a defnyddiwyd y basnau fel dociau. Datblygwyd nifer o dai, warysau, ysgubor a swyddfa yma lle’r oedd y ffordd i fyny cwm Efyrnwy yn croesi’r gamlas. Datblygodd cymunedau bach tebyg yn Sir Amwythig yn sgil adeiladu’r gamlas yng Nglanfa Crickheath, porth y gamlas yn Maesbury Marsh, a datblygodd cymunedau bron yn anochel yn Lower Frankton lle’r oedd Camlas Maldwyn yn cwrdd â Chamlas y Shropshire Union. Ond mewn cyferbyniad i’r rhan Gymreig, roedd y gamlas yn pasio trwy dirwedd amaethyddol nad oedd yn cynnwys aneddiadau cnewyllol a oedd yn bodoli eisoes, ar ei thaith drwy Loegr. ii. Pensaernïaeth gynhenid a’r gamlas Roedd arddulliau adeiladu yn newid yng nghyfnod adeiladu’r gamlas, gyda defnydd cynyddol o frics, cerrig a llechi, ar draul coed a gwellt. Darparodd y gamlas lwybr ar gyfer cludo’r deunyddiau adeiladu: brics, llechi, cerrig mae’n debyg, a charreg galch o bosib, i’w chynnwys yn y morter a ddefnyddiwyd ar gyfer adeiladu. Fodd bynnag, mae’n fwy realistig dweud fod y gamlas wedi hwyluso newidiadau yn y bensaernïaeth leol yn hytrach na’u hachosi.

Cafodd y gamlas effaith anuniongyrchol hefyd, trwy gynyddu’r broses o ddiwydiannu a threfnu’r cefn gwlad yr roedd yn llifo trwyddo. Roedd cyﬂwyno bythynnod teras a phâr yn rhan o ffordd newydd o drefnu datblygiadau, er enghraifft Sarn y Bryn. Roedd gan aneddiadau ar ochr y gamlas eu harddull cynhenid eu hunain; mae enghreifftiau’n cynnwys bythynnod yn ymylu ar lanfa’r gamlas yn y Trallwng, a thai gweithwyr y lanfa o gwmpas hen fasn y gamlas yn y Drenewydd. 33 I’r de o Loc Freestone. Pont Ddwr ˆ Efyrnwy.

Bwthyn Loc Burgedin. Warws Pentreheulyn.

Offer gwagio George Buck. Llifddorau haearn o’r Trallwng.

Iard cynnal a chadw, Y Trallwng. Warws Queen’s Head.

Fﬁgur 3.6. Uchafbwyntiau’r Asesiad o’r Dreftadaeth Adeiledig.

34 iii. Diwydiant sy’n gysylltiedig â’r gamlas Roedd natur y gamlas yn wledig, a’i swyddogaeth yn amaethyddol yn bennaf. Yn ystod y 19eg ganrif, cafwyd newidiadau sylfaenol yn ardaloedd y gororau, fel mewn mannau eraill, gyda’r ystadau tir mwyaf yn arbennig yn cyflwyno gwelliannau amaethyddol, ac roedd y gamlas yn helpu gyda rhai agweddau ar y gwelliannau hyn. Roedd datblygiad y diwydiant carreg galch (gweler uchod) yn gysylltiedig â newid amaethyddol o’r fath, ond eto roedd y gwelliannau o ran cludiant a ddaeth yn sgil adeiladu’r gamlas yn cyflwyno cyfleoedd newydd ar gyfer datblygiadau diwydiannol eraill, y rhan fwyaf ohonynt i’w gweld yn y dreftadaeth adeiledig.

Ac eithrio’r fasnach carreg galch, diwydiant mwyaf arwyddocaol a mwyaf adnabyddus y dydd oedd y diwydiant gwlân; roedd gan y Trallwng a’r Drenewydd ddiwydiant gwlân llewyrchus. Roedd llawer o felinau gwlân yn agos at fasn y gamlas yn y Drenewydd, a datblygwyd melinau yn Aberbechan, y Trallwng a Chei’r Trallwng.

Mae’r gwelliannau amaethyddol a gafwyd yn sgil y gamlas, o ganlyniad i’r defnydd o garreg galch, a’r gwaith draenio i’r Shropshire Mosses, wedi gwneud newidiadau pwysig i’r dirwedd (gweler adran 3.1). Roedd y diwydiant gwlân yn bodoli yr un pryd â’r gamlas, gyda llawer o felinau tecstilau yn y Drenewydd (un o’r ffactorau a arweiniodd at ehangu camlas Gorllewin Sir Drefaldwyn). Ychydig o adeiladau sydd ar ôl, ond maen nhw’n cynnwys nifer o gyn ffatrïoedd a llofftydd gwehyddu ym Mhenygloddfa ger pen y gamlas yn y Drenewydd, a hen ffatri wlanen yng nghanol tref y Trallwng.

Crybwyllwyd eisoes bod nifer o felinau grawn yn defnyddio dwr ˆ y gamlas, er bod eraill wedi datblygu’n agos at y gamlas gyda chyﬂenwad dwr ˆ annibynnol, fel y rhai yn Aberbechan, Abermiwl, Aberriw, Cei’r Trallwng a dwy gerllaw Maesbury Marsh, Melin y Parc a Melin Peate. Melin Peate yw’r enghraifft orau o felin ﬂawd yn gysylltiedig â’r gamlas, gyda’i changen ei hun o’r gamlas sy’n 400m o hyd.

Mae’r gwaith o gludo glo a choed bellach yn cael ei gynrychioli gan y gwahanol lanfeydd i raddau helaeth, gyda melin liﬁo Ystad Powys yn eithriad prin. Er mai ar gyfer llosgi carreg galch y defnyddiwyd glo yn bennaf, fe’i defnyddiwyd hefyd yn y gwaith nwy yn y Trallwng a ddatblygodd hyd ochr y gamlas, er mai dim ond y mur terfyn sydd ar ôl erbyn hyn. Datblygodd nifer o weithfeydd brics ar hyd y gamlas, y mwyaf nodedig ohonynt yng Nghei’r Trallwng, Pant a’r Wern, gyda’r olaf o leiaf yn gysylltiedig ag echdynnu clai ar gyfer leinio’r gamlas. Ychydig o olion adeileddol y gweithfeydd brics sydd i’w gweld er iddynt gael effaith sylweddol ar dreftadaeth adeiledig coridor y gamlas.

Roedd gwaith gof, bragu a chynhyrchu gwrtaith yn dri diwydiant llai a oedd yn gysylltiedig â’r gamlas, ac mae’r tri wedi’u cynrychioli yn y dreftadaeth adeiledig. Datblygodd sawl gefail yn agos i’r gamlas, fel yr un yn yr Efail, er nad oes yr un wedi goroesi’n gyfan. Gwyddom am bedwar gwaith bragu, yn Abermiwl, Glan-Hafren, Garthmyl, Cei’r Trallwng a Phant, gyda Garthmyl yr enghraifft orau o bosib o olion wedi goroesi. Roedd tri gwaith gwrtaith ar hyd y gamlas, yn cynnwys melin esgyrn ar Ystad Powys i’r de o’r Trallwng, yn ogystal ag ym Maesbury Marsh a Rednal, gyda’r gwaith yn Rednal yn cynnwys ei fasn ei hun.

Collwyd llawer o’r adeileddau adeiledig yn y coridor ehangach, ond mae eu dylanwad yn parhau, ac yn cyfrannu at ddealltwriaeth o’r dreftadaeth adeiledig. Mae’r adeiladau sydd wedi goroesi felly yn fwy pwysig. Mae cloddfeydd archaeolegol hefyd wedi darparu gwybodaeth werthfawr, ac mae adeileddau sydd wedi goroesi uwchben y ddaear, fel muriau terfyn, hefyd yn cyfrannu’n gadarnhaol at fanylion lleol a chymeriad yr ardal.

35 Fﬁgur 3.7. Cei’r Trallwng, a chysylltiadau rhwng y gamlas ac Afon Hafren (O Hughes 1988).

3.2.4 Gwendidau

Mae’r dreftadaeth adeiledig yn fregus mewn sawl ffordd wahanol:

• Diffyg Ymwybyddiaeth Efallai bod hyn yn arbennig o wir am rai o’r elfennau bach llai dramatig fel seiliau craeniau, a hen siedau haearn rhychog.

• Diffyg Buddsoddiad Mae hen adeileddau mordwyo yn dangos yn glir beth yw peryglon diffyg buddsoddiad. Ceir diffyg buddsoddiad oherwydd na chânt eu defnyddio neu bach iawn o ddefnydd a wneir ohonynt. Mae angen gwario llawer ar adfer Pontydd Dwr ˆ Efyrnwy ac Aberbechan, ac maent yn hollbwysig i ddyfodol mordwyo a gwarchod natur hefyd. Mae adeileddau eraill yn dioddef oherwydd esgeulustod, er enghraifft odynau calch, ac felly mae angen gweithredu’n gadarnhaol yn eu cylch.

• Adfer Anystyriol Mae adfer a newidiadau annelfrydol ac amhriodol yn parhau ar hyn o bryd, er enghraifft, pwyntio llawdrwm a defnyddio deunyddiau nad ydynt yn rhai lleol. Nod y strategaeth hon yw hysbysu ac addysgu; yr her yw troi polisi da yn arferion da ar lawr gwlad.

• Datblygiadau Newydd Mae’n bosib bod rhai o’r asedau treftadaeth adeiledig pwysicaf, er enghraifft y brif iard cynnal a chadw yn y Trallwng, ar groesffordd amser. Mae cynlluniau i ddatblygu’r saﬂe ar droed, ac mae cyﬂe bellach i geisio cyfuno’r gorau o’r hen a’r newydd mewn datblygiadau ystyriol. Dymchwel yw’r bygythiad mwyaf, ond mae angen cynigion masnachol hyfyw eraill i roi dewisiadau amgen cadarnhaol, yn ogystal â gwneud cais am amddiffyniad statudol.

36 Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Cofrestr Treftadaeth Adeiledig Dyfrffyrdd Prydain.

Tîm Treftadaeth Dyfrffyrdd Prydain (1998) Montgomery Canal Restoration Bid: Heritage Constraint Maps [1: 2500]

BWB (1980au) Montgomery Canal Environment Handbook 50t.

Crowe (1994) Montgomery Canal Heritage Survey and Photographic Record

Deamer (1993) The Conservation of the Built Environment on the Montgomery Canal. A Memorandum addressed to the Montgomery Waterway Restoration Trust. 54t.

Heritage Assessments (2003) Montgomery Canal: Built Heritage Assessment 35tt.

Heritage Assessments (2003) Montgomeryshire Canal Built Heritage Assessment: Conservation Recommendations 26t.

Hughes (1981) The Archaeology of the Montgomeryshire Canal. 168t Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru. ISBN 1-871184-02-9

The Institute of Industrial Archaeology (1987) Llanymynech, Heritage of the Borderlands. An Archaeological and Historical Evaluation. 26t.

37 3.3 GWARCHOD NATUR

3.3.1 Cyneﬁnoedd Naturiol Coridor y Gamlas

Mae gweithgareddau pobl wedi dylanwadu’n drwm ar lystyﬁant naturiol coridor y gamlas i’r graddau nad oes ganddi gyneﬁn naturiol neu mae hwnnw’n brin iawn. Mae’r darnau o goetir hynafol sy’n weddill yn tyfu ar lethrau mwyaf serth y dyffryn ac yn cynnwys y dderwen ddigoes, yr onnen a’r llwyfen lydanddail gyda rhywfaint o goed ffawydd, sycamor, y fasarnen fach, coed ceirios, y bisgwydden deilen fach a’r fedwen arian. Mae’r rhan fwyaf o’r coetiroedd eraill sydd i’w gweld, y rhai llydanddail a’r conifferau, wedi eu plannu gan bobl.

Mae glaswelltir heb ei wella sy’n cynnwys cyfoeth o rywogaethau, cyneﬁn lled-naturiol pwysig, i’w gael fan hyn a fan draw. Mae’r rhan fwyaf o’r glaswelltir yng nghoridor y gamlas wedi ei wella oherwydd arferion ffermio modern, er bod rhai ardaloedd o dir pori dwysedd isel yn cael eu hail-greu dan gynlluniau amaeth-amgylcheddol.

Mae dyffryn afon Hafren yn cefnogi nifer o saﬂeoedd gwlyptir a gwarchodfeydd natur cysylltiedig pwysig ac mae sawl ardal fach o byllau, corsydd a mawnogydd ym mhen Sir Amwythig y coridor. Dylid coﬁo hefyd bod Camlas Maldwyn a’i gwarchodfeydd cysylltiedig nad ydynt wrth ymyl y gamlas yn wlyptir o bwysigrwydd Ewropeaidd a chenedlaethol. Mae Map Ardaloedd Naturiol y rhanbarth hwn yn dangos bod y gamlas gyfan wedi ei chynnwys yn ardal naturiol 27 (Llynnoedd a Mawnogydd).

3.3.2 Hanes Gwarchod Natur ar y Gamlas

Gellir olrhain y cofnodion biolegol cyntaf ar gyfer y gamlas i 1874, er na chofnodwyd y ddau macroffyt y dwr ˆ pwysicaf, Luronium natans a Potamogeton compressus tan yr 1930au. Cynigiwyd dynodi rhan Cymru o’r gamlas yn SoDdGA am y tro cyntaf ym 1955 ac fe’i cadarnhawyd ym 1959. Dynodwyd rhannau Lloegr am y tro cyntaf ym 1963.

Yn y cyfamser, gwelwyd ymgyrch gan y Montgomery Field Society i wneud rhan o’r gamlas yn warchodfa natur, ac ym 1956, cynigiodd Dyfrffyrdd Trafnidiaeth Prydain y rhan o Garreghwfa i Gei’r Trallwng a Changen Llysfeisir iddynt am £400. Awgrymodd y Cyngor Gwarchod Natur ar y pryd y gellid rhoi’r bysgodfa ar brydles i dalu’r costau cynnal, ond nid oeddynt hwy na’r Montgomery Field Society, na’r Society for the Promotion of Nature Reserves (rhagﬂaenydd yr Ymddiriedolaethau Bywyd Gwyllt) yn barod i ysgwyddo’r cyfrifoldebau cysylltiedig.

Ym 1969, roedd y Montgomery Field Society yn gresynu y gallai’r gamlas gael ei haberthu i ddarparu adloniant i bobl ar wyliau, ond roedd yn gwerthfawrogi bod y gamlas yn tagu ar gorswellt a rhoddodd sêl ei bendith i Gymdeithas Camlas y Shropshire Union oedd am glirio rhan y Trallwng o’r gamlas. Parhau wnaeth yr ymdrechion i wneud Cangen Cegidfa yn warchodfa, a dangosodd arolwg ym 1970 bod cysgod trwm gan goed a lledaeniad corswellt yn effeithio’n andwyol ar y SoDdGA, gyda saith rhywogaeth o ddyfrllys eisoes wedi diﬂannu. Roedd arolwg diweddarach (Paskell, 1984) yn dangos bod adfer rhan Tywysog Cymru, i’r gogledd o’r Trallwng, wedi adfer amrywiaeth y rhywogaethau, ond dim ond o gadw lefelau mynd a dod cychod yn isel.

Ddechrau’r 1980au, trwy ddrafftio’r Ddeddf Seneddol a fyddai’n galluogi adfer y gamlas, daeth Bwrdd Dyfrffyrdd Prydain ar y pryd a’r Cyngor Gwarchod Natur i gytundeb. Roedd hwn yn cynnwys creu dros ddeg ar hugain o warchodfeydd natur, gyda’r nod o ddiogelu enghraifft gynrychioliadol o’r bywyd gwyllt a oedd yn bodoli yn y gamlas. Roedd rhai yn fach iawn, ond roedd eraill yn fan cychwyn i’r gwarchodfeydd sydd yno heddiw. Roedd y cynllun yn torri tir newydd ar y pryd, ond ei nod yn y bôn oedd cadw rhywfaint o’r bywyd gwyllt mewn gwarchodfeydd fel enghreifftiau cynrychioliadol.

Ers hynny, mae gwarchod natur wedi dod yn gynyddol bwysig yn yr agenda gyhoeddus. Mae’r gamlas gyfan yng Nghymru bellach wedi’i dynodi’n Ardal Cadwraeth Arbennig (ACA) dan gyfarwyddeb Cynefinoedd Ewrop (1994), yn sgîl presenoldeb poblogaeth fawr o lyriad nofiadwy. Rhoddodd Deddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000 ddyletswyddau pellach ar Ddyfrffyrdd Prydain i reoli’r safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig yn ei feddiant yn gadarnhaol, er mwyn sicrhau eu gwerth o ran gwarchod natur.

38 Mae’r Strategaeth hon yn ceisio datblygu ymhellach gynigion yr 1980au, fel bod mesurau gwarchod natur cadarnhaol yn unioni’n llawn unrhyw newidiadau andwyol a ddaw yn sgîl adfer Camlas Maldwyn i fod yn gamlas weithredol. Mae’r Bartneriaeth o’r farn mai adfer sensitif a synhwyrol yw’r modd gorau o ddiogelu’r gamlas ar gyfer y dyfodol.

3.3.3 Statws Rhyngwladol

Mae’r gamlas yng Nghymru wedi ei dynodi’n Ardal Cadwraeth Arbennig o’r ffin yn Llanymynech hyd at Loc Freestone a ffos gyflenwi Penarth, sef y rhan bellaf o’r gamlas i’r de sy’n dal i gynnwys dwr. ˆ Gwnaed y dynodiad hwn dan gyfarwyddebau Cynefinoedd Ewrop yn sgil presenoldeb llyriad nofiadwy (Luronium natans) (Ffigur 3.9) ar hyd y rhan hon o’r gamlas.

3.3.4 Statws Cenedlaethol

Cymru Mae’r un darn, o Lanymynech i Loc Freestone, hefyd wedi ei ddynodi’n Saﬂe o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig (SoDdGA) ar sail cymunedau o blanhigion dwr ˆ uwch-ddwr ˆ ac ymylol o ddiddordeb enfawr. Mae’r Cyngor Cefn Gwlad yn derbyn fod y gamlas ar y cyfan mewn cyﬂwr ffafriol. Mae Tabl 3.2 yn nodi’r rhywogaethau y cyfeirir atynt yn y dynodiad.

Tabl 3.2. Sail y Dynodiad SoDdGA yng Nghymru.

Lefel Pwysigrwydd Enw cyffredin Enw gwyddonol

Pwysigrwydd Rhyngwladol Llyriad noﬁadwy Luronium natans

Pwysigrwydd Cenedlaethol Dyfrllys Camleswellt Potamogeton compressus Gwas y Neidr Clwbgwt

Anghyffredin yn Genedlaethol Mursen goeswen Mursen lygatgoch

Prin yn y Rhanbarth Callitriche hermaphroditica Potamogeton friesii Potamogeton praelongus

Prin yn Lleol Spirodela polyrhiza, Butomus umbellatus, Acorus calamus, Oenanthe ﬁstulosa.

Cafodd cynefin y gamlas ei asesu dros dro fel cynefin ffafriol fel rhan o adolygiad cyflym Cyngor Cefn Gwlad Cymru o amodau’r cynefin ar gyfer statws SoDdGA yn 2003, a hynny’n gymharol hyderus. Er bod y casgliad cyffredinol o blanhigion yng Nghymru wedi parhau’n dda gydol yr arolygon rheolaidd a gynhaliwyd ers yr 1980au, gwelwyd rhai newidiadau. Mae hyn yn cynnwys y dirywiad mewn rhai rhywogaethau arwyddocaol. Asesiad y Cyngor Cefn Gwlad ar hyn o bryd yw bod y gamlas yn ffafriol mewn perthynas â Luronium natans, ond yn anffafriol yn gyffredinol mewn perthynas â chasgliadau o macroffytau dyfrol. Mae rhai targedau unigol ar gyfer dosbarthu rhywogaethau felly wedi’u cynnwys yn yr amcanion cadwraeth, ar gyfer Potamogeton compressus (fel nodwedd o SoDdGA ynddo’i hun) a’r casgliad o blanhigion dyfrol. Bydd cyflawni’r targedau hyn, fel rhan o’r gwaith adfer, yn codi cyflwr y gamlas i fod yn ffafriol (cyn belled bod yr amcanion eraill a ddiffiniwyd yn cael eu bodloni).

39 Lloegr Mae’r gamlas wedi ei dynodi’n SoDdGA, o Keeper’s Bridge tuag at y de at Loc Isaf Aston. Mae’r cyfeiriad o 1986 yn amherthnasol bellach i ryw raddau, ond mae’n cyfeirio’n arbennig at blanhigion dwr ˆ ac yn dangos dilyniant i gymuned cors. Mae’r ystod gyffredinol o enghreifftiau da o gyneﬁnoedd wedi’i nodi’n arbennig.

Yn yr asesiad diweddaraf, nodwyd bod rhan ogleddol y gamlas, hyd at Loc Aston, mewn cyﬂwr anffafriol ond sefydlog, a phenderfynwyd bod y rhan rhwng Lociau Aston mewn cyﬂwr ffafriol mewn asesiad yn 2000.

Fodd bynnag, yn dilyn ei charthu a’i hailagor i gychod yn ddiweddar, mae ansawdd a thyrfedd y dwr ˆ a’r dirywiad yn y casgliad o blanhigion dyfrol yn awgrymu bod y statws yn anffafriol ar hyn o bryd yn y saﬂe drwyddo draw ac mae hyn yn sbardun mawr dros gymryd camau gweithredu.

Tabl 3.3. Sail y Dynodiad SoDdGA yn Lloegr. Enw cyffredin Enw gwyddonol Sylwadau

Planhigion tanddwr ˆ Llyriad Noﬁadwy Luronium natans Heb ei ganfod mewn arolwg Dyfrffyrdd Prydain ers 1986 Dyfrllys Camleswellt Potamogeton compressus Crafanc Ddwr ˆ Lydanddail Ranunculus circinatus Dyfrllys Crych Potamogeton crispus Dyfrllys Coch Potamogeton alpinus Dyfrllys Trydwll Potamogeton perfoliatus Dyfrllys Bychan Potamogeton berchtoldii Dyfrllys Danheddog Potamogeton pectinatus Fioled y Dwr ˆ Hottonia palstris

Planhigion arnoﬁo Lili Ddˆwr Felen Nuphar lutea Mae hwn yn blanhigyn cyffredin Dyfrllys Llydanddail Potamogeton natans Yr Alaw Lleiaf Hydrocharis morsus-ranae Llinad Mawr Spirodela polyrhiza Cleddyﬂys Di-gainc Sparganium emersum

Corswellt ymylol Perwellt Glyceria maxima Cyffredin ac ymledol iawn Cleddyﬂys Canghennog Sparganium erectum Hesgen Braff-dywysennog Carex riparia Hesgen Ganolig- dywysennog Carex acutiformis Gellesgen Felen Iris pseudacorus Gorsen Phragmites australis Corsen Brwynen Flodeuog Butomus umbellatus

Prysgoed a phorfa arw Ychwanegu amrywiaeth i’r saﬂe

Cynllun Gweithredu Bioamrywiaeth y DU Mae dwr ˆ llonydd a chamlesi yn gategori cynefinoedd eang, ac mae llynnoedd mesotroffig yn flaenoriaeth o fewn y categori hwnnw. Mae Cynlluniau Gweithredu Rhywogaethau Unigol (SAPs) ar waith ar gyfer Luronium natans a Potamogeton compressus; Dyfrffyrdd Prydain yw’r partner blaen ar gyfer y ddwy rywogaeth. Mae Camlas Maldwyn yn cael ei chydnabod i fod yn arbennig o bwysig ar gyfer Potamogeton compressus, a chredir ei bod yn gartref i dros 90% o holl boblogaeth y planhigyn yn y DU.

3.3.5 Statws Lleol a Rhanbarthol Mae Cynllun Gweithredu Bioamrywiaeth Powys yn cynnwys Cynllun Gweithredu Cynefinoedd ar gyfer dyfroedd mesotroffig, er, yn rhyfedd iawn, ni chyfeirir at y gamlas. O ran rhywogaethau, mae Camlas Maldwyn yn cyfrannu at ddau gynllun gweithredu: ar gyfer y dyfrgi a’r Llyriad Nofiadwy.

40 Mae Cynllun Gweithredu Bioamrywiaeth Sir Amwythig yn cynnwys cynllun gweithredu cyneﬁnoedd ar gyfer dwr ˆ agored llonydd (llynnoedd, pyllau a chamlesi), a chyfeirir at gamlesi fel noddfa i rywogaethau. Mae’r rhywogaethau allweddol sydd wedi eu nodi, ac sydd i’w cael yng Nghamlas Maldwyn, yn cynnwys llygoden y dwr, ˆ y dyfrgi, glas y dorlan a’r fursen lygatgoch. Mae’r Gwas y neidr clwbgwt hefyd yn bresennol ac mae Cynllun Gweithredu Rhywogaeth unswydd ar ei gyfer.

Mae’n amlwg felly bod Camlas Maldwyn yn cyfrannu at amrywiaeth o rywogaethau a chyneﬁnoedd blaenoriaeth yn lleol ac yn genedlaethol.

3.3.6 Data ac Asesiad Dyfrffyrdd Prydain

Dechreuodd Dyfrffyrdd Prydain gasglu data yn systematig gyda gwaith arolygu manwl yn yr 1980au, a chyflwynwyd adroddiad arbennig o lawn ym 1988. Roedd yr adroddiad yn cadarnhau bod gan y gamlas bwysigrwydd cenedlaethol am ei chasgliadau o blanhigion dwr, ˆ a oedd ar y pryd yn cynnwys 5 rhywogaeth a oedd yn brin yn genedlaethol a 15 a oedd yn brin yn lleol. Cynhaliwyd arolwg ecolegol manwl pellach o blanhigion dwr, ˆ adar a rhai anifeiliaid di-asgwrn-cefn ym 1997. Roedd yr astudiaeth hon yn dangos bod poblogaethau adar bridio wedi gostwng, a chredir bod hyn yn adlewyrchu newidiadau amgylcheddol yng nghoridor ehangach y gamlas yn hytrach nag unrhyw broblem benodol ar y gamlas ei hun. Er na chafodd llystyfiant y llwybr halio, bryoffytau, amffibiaid a mamaliaid eu harolygu’n fanwl ym 1997, roedd y cyfoeth o rywogaethau a nodwyd yn cadarnhau gwerth y gamlas o ran bioamrywiaeth, a dywedwyd bod ganddi ddiddordeb bryolegol cyfyngedig ond pwysig serch hynny. Yn benodol, nodwyd bod y gamlas yn cynnwys poblogaethau pwysig o Luronium natans, rhywogaeth sy’n brin ar draws y byd, a Potamogeton compressus, sy’n genedlaethol brin, a’i bod yn safle pwysig yn y rhanbarth ar gyfer caroffytau. Roedd y caroffytau wedi ymsefydlu’n dda yn rhan Sir Amwythig o’r gamlas a oedd wedi ei hadfer, gan adlewyrchu cam cynnar o ddilyniant llystyfiant o bosib. Dangosodd astudiaeth gyfyngedig o’r defnydd o’r gamlas a’i hadeiladweithiau gan ystlumod yn 2000, bod 3 rhywogaeth yn defnyddio’r ardal i chwilio am fwyd ac efallai eu bod yn clwydo ar y pontydd. Yn 2001, mapiwyd y macroffytau dwr ˆ yn fanwl ar hyd y gamlas a chydnabyddir bod yr arolwg hwn yn cynnwys y data llinell sylfaen gorau i bwyso a mesur gwaith rheoli’r dyfodol.

Fel rhan o’r gwaith o baratoi’r Strategaeth Rheoli Cadwraeth, cynhaliwyd arolygon pellach o’r macroffytau dwr ˆ yn y gwarchodfeydd natur presennol, ac o’r anifeiliaid dwr ˆ di-asgwrn-cefn. Mae tabl 3.4 yn nodi rhywogaethau pwysig o’r arolygon hyn a data arall sydd wedi ei gasglu. Canfuwyd pedair chwilen ddwr ˆ sy’n brin yn genedlaethol yn yr arolwg o anifeiliaid di-asgwrn-cefn, ac roedd y canlyniadau yn nodweddiadol o gamlas o ansawdd uchel, ond islaw’r safon sydd ei hangen i fod yn deilwng o ddynodiad SoDdGA ar sail anifeiliaid di-asgwrn-cefn yn unig. Roedd y planhigion dwr ˆ yn y gwarchodfeydd natur yn nodweddiadol ar y cyfan o’r rheini a geir yn rhannau cyfagos y gamlas.

Mae natur cyneﬁn dwr ˆ y gamlas yn adlewyrchu daeareg ddrifft y tir y mae’r gamlas yn llifo drwyddo ac yn cael ei dwr ˆ ganddo. Mae’r rhan ogleddol, yn Lloegr, yn cael ei bwydo gan Gamlas Llangollen, a chyn hynny Afon Dyfrdwy, ond y tir mawn y mae’n llifo drwyddo rhwng Welsh Frankton a Llysfeisir sy’n dylanwadu ar ei chymeriad. Ar hyn o bryd, mae rhan Cymru ar wahân yn hydrolegol, gyda’r rhan ogleddol yn cael ei bwydo â dwr ˆ o ansawdd uchel o Afon Tanat ac mae’n cael ei dylanwadu gan y garreg galch yn yr ardal. Mae ansawdd y dwrˆ o Afon Hafren yn y Drenewydd yn dda iawn hefyd, ac mae’n cyﬂenwi’r gamlas hyd at y Wern, er ei bod yn dioddef o ewtroffeiddio cynyddol, oherwydd dwr ˆ ffo amaethyddol yn ôl pob tebyg, wrth iddi lifo tuag at y gogledd.

Ym myd gwarchod natur, mae afonydd a chamlesi yn goridor mwy cyfyng i fywyd gwyllt nag y cyfeiriwyd ato yn gynharach yn y ddogfen hon. Mae’r gwrychoedd a’r llwybr halio yn cysylltu cyfres o gynefinoedd, ac mae’n darparu llwybr diogel i anifeiliaid bach deithio a lledaenu ar hyd iddo, gan gysylltu poblogaethau. Mae’r gwrychoedd yn debyg i ymylon coetiroedd ac mae’r llwybr halio yn debyg i rai o’n hen weirgloddiau, gan nad oes plaladdwyr a gwrtaith artiffisial wedi eu defnyddio arno. Mae ffigur 3.8 yn dangos trawstoriad o gamlas a’i chynefinoedd nodweddiadol.

Nid oes gan y cynefinoedd cysylltiedig hyn lawer o rywogaethau pwysig ar Gamlas Maldwyn, ond mae’r anifeiliaid di- asgwrn-cefn sy’n gysylltiedig â gwrychoedd aeddfed yn rhoi, er enghraifft, bwyd i ystlumod ac adar bach amrywiol. Maent hefyd yn bwysig i ganfyddiad a gwerthfawrogiad y cyhoedd o werth bywyd gwyllt. Fodd bynnag, mae cyfle enfawr i ehangu a datblygu’r cynefinoedd hyn gyda’r bwriad i greu cyfres o warchodfeydd natur newydd pwysig (gweler Adran 6.3.2).

41 A Gwrych y llwybr halio B Llwybr halio; porfa wedi’i thorri a gweirglodd C Llystyﬁant ymylol; yn amrywio ar yr ochr allanol, gwrych neu ymyl coetir yn aml DDˆwr; dwr ˆ agored

B D

Fﬁgur 3.8. Trawstoriad o Gamlas yn dangos amrywiaeth o gyneﬁnoedd.

Tabl 3.4. Asesiad Dyfrffyrdd Prydain o rywogaethau pwysig.

Rhywogaeth Sylwadau Planhigion Fasgwlaidd: Luronium natans Prin yn genedlaethol yn y DU Potamogeton compressus Prin yn genedlaethol yn y DU Callitriche hermaphoditica Anghyffredin yn y DU Potamogeton friesii Anghyffredin yn y DU Potamogeton praelongus Anghyffredin yn y DU Butomus umbellatus Anghyffredin yn Sir Drefaldwyn Callitriche hamulata Anghyffredin yn Sir Drefaldwyn Callitriche obtusangula Anghyffredin yn Sir Drefaldwyn Carex acutiformus Anghyffredin yn Sir Drefaldwyn Myriophyllum alterniﬂorum Anghyffredin yn Sir Drefaldwyn Potamogeton obtusifolius Anghyffredin yn Sir Drefaldwyn Ceratophyllum demersum Anghyffredin yn Sir Drefaldwyn Ranunculus circinatus Anghyffredin yn Sir Drefaldwyn Ranunculus scleratus Anghyffredin yn Sir Drefaldwyn

Bryoffytau: Tritomaria exsectifolius Prin yn lleol Atrichium crispum Prin yn lleol Fissidens crassipes Prin yn lleol Barbula spadicea Prin yn lleol Brachythecium populeum Prin yn lleol

Caroffytau: Nitella mucronata var gracillima Prin yn genedlaethol

42 Mamaliaid: Ystlumod Yr Ystlum Lleiaf Y 3 rhywogaeth wedi eu cofnodi’n chwilio am fwyd. Noctule Hefyd yn clwydo ar y pontydd o bosib. Ystlum y Dwr ˆ

Dyfrgi Defnyddio’r gamlas i gyd

Llygoden y Dwr ˆ Nifer fach o gofnodion hanesyddol, ond cofnodion newydd ar gyfer rhan Sir Amwythig. Mae cofnodion o’r rhywogaeth hon ym Mhont Gronwen.

Llyg y Dwr ˆ Mae hefyd cofnodion anffurﬁol bod y Rhywogaethau canlynol y mae pryder yn eu cylch yn defnyddio’r gamlas – y Draenog, Llyg Cyffredin, Llyg Lleiaf, yr Ysgyfarnog, y Carlwm, y Wenci, y Ffwlbart a’r Mochyn Daear.

Adar: Yr Alarch Ddof 10% o boblogaeth fridio Cymru (MWT)

Golfanod Mae nifer o rywogaethau bridio wedi dirywio yn ystod yr 1990au

Ymlusgiaid ac Amfﬁbiaid : Neidr y Gwair Wedi cael ei weld ar y llwybr halio o bryd i’w gilydd. Madfall bywesgorol Wedi ei chofnodi yn arolwg 1997. Madfall ddwrˆ gribog Rhywogaethau Blaenoriaeth BAP y DU. Cofnodion diweddar ar gyfer ardal Pant.

Neidr Ddefaid, Madfall Ddwrˆ Gyffredin, Madfall Ddwrˆ Balfog a Llyffant wedi’u cofnodi yn arolwg 1985.

Anifeiliaid Dwr ˆ Di-asgwrn-cefn : Gweision y Neidr a Mursennod 20 rhywogaeth wedi eu cofnodi ar y gamlas ac mewn gwarchodfeydd; 13 rhywogaeth yn bridio.

Mursen Goeswen Prin yn genedlaethol Gwas Neidr Clwbgwt Prin yn genedlaethol Mursen Lygatgoch Prin yn genedlaethol

Molysgiaid 26 rhywogaeth, 9 sy’n nodedig yn Lleol (arolwg 1997) 18 rhywogaeth (arolwg 1987) (43 rhywogaeth (arolwg 1987)

Pryfed Gwellt Cofnodwyd 18 rhywogaeth yn arolwg 1987

Chwilod Cofnodwyd 43 rhywogaeth yn arolwg 1987 Gyrinus aeratus 4 rhywogaeth sy’n Brin yn Genedlaethol (2003) Gyrinus urinator 4 rhywogaeth sy’n Brin yn Genedlaethol (2003) Ilybius fenestratus 4 rhywogaeth sy’n Brin yn Genedlaethol (2003) Noterus crassicornis 4 rhywogaeth sy’n Brin yn Genedlaethol (2003)

Arall: Spyngau dwr ˆ croyw Yn bresennol yn y gamlas. Ansicr o’u statws.

43 3.3.7 Y Coridor Ehangach/Cyneﬁnoedd Cysylltiedig

Rhaid hefyd adolygu gwerth Camlas Maldwyn yng nghyd-destun ei pherthynas â chynefinoedd cyfagos, a chysylltiadau â chynefinoedd dwr ˆ eraill, oherwydd, yn achos sawl rhywogaeth, mae’r gamlas ond megis un elfen o gyfres o gynefinoedd cysylltiedig. Mae’r gamlas ei hun yn gweithredu fel coridor sy’n cysylltu rhai o’r safleoedd hynny gyda’i gilydd. Creadigaeth hollol artiffisial yw’r gamlas, nad yw ond yn ddau gan mlynedd oed, felly mae’n bwysig edrych ar gynefinoedd cysylltiedig eraill yng nghoridor y gamlas i gael dealltwriaeth lawn o’i phwysigrwydd o ran ecoleg a chadwraeth.

Mae’n debyg mewn sawl ffordd i nifer o byllau a llynnoedd ar ucheldir Cymru, lle mae mwy a mwy o Luronium natans yn cael ei ddarganfod. Mae’n bosib bod cysylltiadau agosach hyd yn oed gyda mawnogydd Sir Amwythig, sy’n difﬁnio’r Ardal o Gymeriad Naturiol English Nature y mae rhan Sir Amwythig y gamlas yn llifo drwyddi.

Yn y gorffennol, byddai poblogaethau nifer o rywogaethau yn y gamlas wedi bod yn llawer mwy cyffredin yn y mawnogydd a phyllau hyn a llawer o gynefinoedd dwr ˆ eraill sydd wedi eu dinistrio gan welliannau amaethyddol dros y canrifoedd. Bydd angen i’r gwaith o warchod y rhywogaethau pwysicaf yn yr hirdymor ystyried cyfraniad posib mentrau cysylltiedig eraill, a allai ledaenu ac ail-gyflwyno rhywogaethau bregus i’w cynefinoedd naturiol gwreiddiol. Mae Camlas Maldwyn yn ganolbwynt gwerthfawr i’r mentrau hyn (gweler Adran 6.3.7).

3.3.8 Gwendidau

Mae angen rheolaeth ac ymyrraeth hirdymor ar y gymuned o blanhigion dˆwr os yw’n mynd i barhau yn ei chyflwr presennol. Byddai dilyniant naturiol, o beidio â mynd i’r afael ag ef, yn arwain at blanhigion dwr ˆ prin yn cael eu colli, a byddai’r broses hon yn arbennig o gyflym mewn sianel artiffisial gul iawn (Ffigur 3.10). Mae carthu cyfnodol a thorri chwyn yn hanfodol, er gallai hyn achosi difrod os nad yw’n cael ei wneud fesul cam mewn trefn.

Mae arferion ffermio modern yn effeithio ar y cyneﬁn ehangach, ac mae hyn yn effeithio, er enghraifft, ar nifer yr adar nythu ar y gamlas. Mae sawl ffactor, gan gynnwys dwr ˆ ffo amaethyddol, hefyd yn lleihau ansawdd y dwr, ˆ ac mae cymaint o’r gwaith gwarchod natur yn dibynnu ar hwnnw.

Gallai mordwyo hefyd fod yn niweidiol i’r gymuned planhigion dwr ˆ a rhaid ei reoli mewn modd cynaliadwy. Dangosir hyn gan waith Eaton a Willby (Ffigur 3.11), sy’n rhagweld dirywiad cyflym o ail-gyflwyno mordwyo. Serch hynny, mae mordwyo cynaliadwy yn cael ei ystyried fel modd o ddarparu’r adnoddau a fydd yn sicrhau’r rheolaeth gadarnhaol sy’n hanfodol i’r cynefin hwn.

Mae cynnal a chadw adeiledd y gamlas yn allweddol i’r cymunedau dyfrol – maent yn dibynnu’n llwyr ar hynny. Gallant gael eu niweidio gan arglawdd yn torri (cafwyd achos cymharol ddi-nod o hyn ger Pont Ddwr ˆ Efyrnwy ym mis Rhagfyr 2004), neu fethiant un o’r prif bontydd dwrˆ (mae angen gwneud gwaith adeiladu mawr yn fuan ar Bont Ddwrˆ Efyrnwy a Phont Ddwr ˆ Aberbechan). Fel adeiledd sy’n ddau gant oed, mae yna restr o waith sydd angen ei wneud ar y gamlas, a bydd hyn yn cynyddu heb gael buddsoddiad mawr, gyda’r risg i fuddiannau gwarchod natur yn cynyddu hefyd.

44 Fﬁgur 3.9. Luronium natans (Llyriad Noﬁadwy): Ffynhonnell Dynodiad Ewropeaidd.

Fﬁgur 3.10. Gwendid: colli dwr ˆ agored ar ddarn sydd wedi ei esgeuluso. Glanfa Gronwen, 2000.

45 12 Newidiadau yn amlder rhagweledig cyfun o bresenoldeb pob rhywogaeth ymylol ac uwch-ddwr ˆ yng

) Nghamlas Maldwyn yn sgîl cynnydd mewn trafﬁg cychod m 0 5 1

n 10 a h r b o p r e f y g 8 r a ( b e d l o n e s e

r 6 b o l o g e n y f g

a 4 h r r e d l m a r y

m 2

w Cyfartaledd Rhan 1 Rhan 2 Rhan 3 s n a f y

C Rhan 4 Rhan 5 Rhan 6

0 0 1,000 2,000 3,000 4,000 5,000 6,000 7,000

Symudiadau cwch y ﬂwyddyn

Newidiadau yn amlder rhagweledig cyfun o bresenoldeb pob rhywogaeth dwr ˆ sy’n brin ac yn anghyffredin yn genedlaethol yng Nghamlas Maldwyn yn sgîl cynnydd mewn trafﬁg cychod. ) m 0 5 1

n 2 Cyfartaledd Rhan 1 Rhan 2 Rhan 3 a h r b o

p Rhan 4 Rhan 5 Rhan 6 r e f y

g 1.6 r a ( g i d e l e w g

a 1.2 h r ’ n i r p ‘ r ˆ w d

u 0.8 a h t e a g o w y h r

g 0.4 o l a t r a f y c m w

s 0 n a f

y 0 1,000 2,000 3,000 4,000 5,000 6,000 7,000 C Symudiadau cwch y ﬂwyddyn

Fﬁgur 3.11. Rhagfynegiadau Ymchwil Eaton a Willby ar gyfer rhywogaethau planhigion y dwr ˆ a’r ymylon.

Mae’r ymchwil yn seiliedig ar ddata llystyfiant o 592 o safleoedd camlas gwahanol, gan gynnwys Camlas Maldwyn, a 14 o newidion amgylcheddol gan gynnwys symudiadau cwch blynyddol, dosbarth ansawdd dwr ˆ Asiantaeth yr Amgylchedd, carthu a’r amser ers carthu, proffil y sianel a lleoliad daearyddol. Mae’r gwaith dadansoddi yn defnyddio systemau tebyg i’r rhai a ddefnyddir ar gyfer y system rhagweld a dosbarthu anifeiliaid di-asgwrn- cefn mewn afonydd (RIVPACS), ac mae canlyniadau proffwydol wedi cael eu rhoi ar brawf a’u canfod i fod yn gywir ar ddau leoliad camlas gwahanol. Mae canlyniadau yn seiliedig ar broffil sianel sydd wedi ei charthu, ac yn cynrychioli cyflwr sefydlog terfynol.

46 Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Briggs (gol) (1988) Montgomery Canal Ecological Survey. Survey Report 1985-88. 237t.

Briggs (1989) Montgomery Canal Ecological Survey: Reserves Report 1985-88. 72t.

Briggs (1989) Notes on the History of Nature Conservation on the Montgomery Canal. 12t.

Dyfrffyrdd Prydain (1997) Montgomery Canal Ecological Surveys

Newbold (2001) The Montgomery Canal A Macrophyte Survey 38t [727 o daﬂenni mapio unigol]

Newbold 2003, The Montgomery Canal Reserves: A Macrophyte Survey 87 t.

Paskell (1984) An Ecological Investigation of the Ecological Effects of Renewed Navigation. Volume 2 The Montgomery Canal. 178t.

Ponds Conservation Trust (2004) A Spring and Autmn Survey of the Aquatic Macroinvertebrates of the Mongtomery Canal 69t.

47 3.4 MORDWYO

3.4.1 Cyffredinol

Fel yr amlinellir yn Adran 1, mae rhannau o Gamlas Maldwyn wedi eu hadfer ar gyfer mordwyo ers i ymdrechion ddechrau ym 1969 i achub y gamlas rhag diﬂannu’n gyfan gwbl, gan gyrraedd pen llanw ym 1988 gyda Deddf Camlas Maldwyn a oedd yn rhoi sêl bendith y Senedd i’r gwaith adfer.

Mae mordwyo wedi ei gyfyngu i ddwy ran o’r gamlas ar hyn o bryd – yn Lloegr, 7.5 milltir (12 km) o’r gyffordd â Chamlas Llangollen yn Frankton hyd at Bont 85 i’r de o Lysfeisir, ac yng Nghymru, 11 milltir (18km) o gwmpas y Trallwng, o’r Arddlîn i Bont yr Efail, ger Aberriw.

Mae Camlas Maldwyn wedi ei chynnwys yn rhaglen Cam 2 Dyfrffyrdd Prydain, sy’n cynrychioli cynlluniau adfer dyfrffyrdd a ystyrir yn genedlaethol bwysig. Mae wedi bod yn amlwg ym maes dyfrffyrdd ers i’r gwaith adfer ddechrau ym 1969, ac roedd yn un o brosiectau cyntaf pwysig Cymdeithas Camlas y Shropshire Union, ac fe arweiniodd maes o law at ffurﬁo Ymddiriedolaeth Adfer Camlas Maldwyn ac, yn fwyaf diweddar, Cyfeillion Camlas Maldwyn.

Mae’r gamlas yn un o dair camlas hamdden fawr yng Nghymru, ynghyd â Chamlas Llangollen a Chamlas Mynwy ac Aberhonddu. Mae ei statws fel cangen sy’n llifo oddi ar Gamlas Llangollen, un o gamlesi prysuraf y Deyrnas Unedig gyda rhyw 15,000 o symudiadau cwch y ﬂwyddyn, yn sicrhau y bydd y galw i ddefnyddio’r gamlas yn fwy na gallu’r gamlas, a fydd yn cael ei gyfyngu gan gyﬂenwad dwr ˆ a chydweddoldeb ecolegol.

3.4.2 Safonau Mordwyo

Adeiladwyd y gamlas ar siâp trapesoidaidd safonol yn wreiddiol ac yn y glanfeydd yn unig roedd waliau ar yr ymylon. Fe’i hadeiladwyd fel camlas gul, ar gyfer cychod hyd at 72 troedfedd o hyd a 7 troedfedd o led. Mae’r sianel yn aml yn gymharol gul oherwydd ei lleoliad gwledig. Mae’r gwaith adfer fesul rhan hyd yn hyn wedi creu cyfres o drawstoriadau gwahanol, ond, ar y cyfan, mae’r rhannau yn 10m o led gyda dyfnder o 1.2 m neu bedair troedfedd yng nghanol y sianel. Mae’r rhannau sych sy’n weddill o’r gamlas yn dangos siâp sydd fwy ar ffurf dysgl oherwydd bod y sianel wreiddiol wedi ei mewnlenwi’n rhannol.

3.4.3 Defnydd ar hyn o bryd

Mae Dyfrffyrdd Prydain yn cofnodi nifer y cychod trwy gyfarpar cyfrif mewn lociau sy’n cofnodi bob tro y caiff loc ei agor a’i gau a chan y cofnodion sy’n cael eu cadw gan geidwaid lociau neu weithredwyr cychod masnachol. “Symudiad cwch” yw cwch yn symud trwy bwynt penodol fel loc.

Ar hyn o bryd, mae’r cyfanswm ar gyfer y ddwy ran lle gellir mordwyo tua 2,500 o symudiadau cwch ar gyfer y rhan Frankton – Llysfeisir yn Lloegr a llai na 500 symudiad cwch ar gyfer rhan y Trallwng yng Nghymru. Gellir rhannu’r rhain yn ôl mathau o gychod fel a ganlyn:

• Cychod Llogi (cwch sy’n cael ei logi am ddiwrnod, gwyliau byr neu wythnos ar y tro sy’n cael ei lywio gan y sawl sy’n ei logi). Tan yn ddiweddar, roedd tri chwch wedi’u lleoli yn ardal y Trallwng, ac yn cael eu defnyddio ar gyfer gwyliau byr yn bennaf. Mae ychydig dros 30% o gychod sy’n defnyddio Lociau Frankton yn gychod llogi. • Cychod Taith (cychod sy’n cynnig teithiau llai na diwrnod o hyd dan ofal criw) Dau gwch masnachol yng ngofal Ymddiriedolaeth Heulwen (sydd wedi eu haddasu’n arbennig ar gyfer pobl ag anableddau; Fﬁgur 3.12). Mae’r rhain yn cyfrif am y rhan fwyaf o symudiadau cwch yn rhan Cymru. • Cychod Preifat (cychod mewn dwylo preifat sydd wedi eu cofrestru ar y Gamlas neu sy’n ymweld â hi). Mae dau ar bymtheg o gychod wedi eu cofrestru ar hyn o bryd fel rhai sydd wedi eu lleoli ar Gamlas Maldwyn, ond gwelwyd cynnydd bach yn y galw yn dilyn ailagor tair milltir arall o ran Lloegr yn Ebrill 2003. Mae dwy ran o dair o’r cychod sy’n defnyddio Lociau Frankton yn gychod preifat, ac yn dod yn bennaf o angorfeydd ar gamlas Llangollen neu du hwnt.

48 Ar y cyfan, nid yw rhan Cymru’r gamlas yn brysur iawn oherwydd nad yw wedi ei chysylltu â gweddill y rhwydwaith dyfrffyrdd mewndirol ac nid yw’n ddigon mawr i ddenu llawer o gychod sydd wedi eu hangori’n breifat. Er bod mwy o alw am ran Lloegr, mae hefyd yn isel o gymharu â Llangollen oherwydd dim ond darn byr o ddwr ˆ sydd ar gael, a bod y mynediad wedi’i reoli yn Lociau Frankton.

3.4.4 Angorfeydd

Mae gan gychwyr preifat sydd wedi eu cofrestru ar y Gamlas angorfeydd cymeradwy (y math “pen draw’r ardd” ym mwyafrif yr achosion ar hyn o bryd). Yn gyffredinol, gall cychod ymweld angori dros dro unrhyw le ar hyd y llwybr halio er bod Dyfrffyrdd Prydain yn bwriadu darparu cyﬂeusterau gwasanaeth mewn lleoliadau allweddol gydag angorfeydd 48 awr cysylltiedig. Nid oes “marinas” fel y cyfryw ar hyd y gamlas ar hyn o bryd, er bod cynlluniau adfer y gorffennol wedi nodi saﬂeoedd angori newydd posib (gweler Adran 5.4 a 6.4 am argymhellion cyfredol).

3.4.5 Galw Disgwyliedig

Oherwydd y pwyslais cynyddol ar adfer, a’r darn cymharol fyr sydd wedi ei gysylltu â gweddill y rhwydwaith o ddyfrffyrdd mewndirol, nid oes rhyw lawer o ymelwa ar wir botensial y gamlas ar hyn o bryd. Mae’r potensial hwnnw’n fawr iawn, ar gyfer angorfeydd parhaol ar y Gamlas ac yn achos cychwyr ymweld, gan mai Camlas Llangollen yw un o’r prysuraf yn y wlad. Mae defnyddio cychod fel gweithgaredd hamdden ar gamlesi yn tyfu ar gyfradd o rhwng 2% a 3% y ﬂwyddyn yn genedlaethol. Ond mae Camlas Llangollen wedi gweld twf o dros 5% y ﬂwyddyn yn y degawd diwethaf, sy’n uwch na’r cyfartaledd cenedlaethol. Bellach, mae prinder angorfeydd parhaol ar Gamlas Llangollen, ac mae’n debygol y bydd galw mawr am angorfeydd ar Gamlas Maldwyn.

• Cychod Llogi Bydd mwy o gychod ymweld am ddefnyddio’r gamlas wrth i ddarnau hwy ohoni gael eu cysylltu â’r rhwydwaith cenedlaethol. Bydd galw am gychod sydd wedi eu lleoli ym Maldwyn hefyd yn cynyddu wrth i ddarnau hwy gael eu hadfer, ac yn enwedig pan gaiff rhan y Trallwng ei hail-gysylltu â’r rhwydwaith cenedlaethol. • Cychod Taith Bydd galw yn dibynnu ar gynyddu nifer yr ymwelwyr â’r gamlas yn gyffredinol. Mae cyﬂeoedd i wneud hyn yn y Trallwng ac efallai Llanymynech. Gellir defnyddio cychod ar gyfer twristiaid/ymwelwyr ac ar gyfer dibenion addysg o bosib. • Angorfeydd Preifat Oherwydd y prinder angorfeydd parhaol ar Gamlas Llangollen a’r galw disgwyliedig am ddefnyddio cychod ar Gamlas Maldwyn, bydd y galw mor fawr ag y mae’r ystyriaethau eraill yn ei ganiatáu.

3.4.6 Gallu i ddiwallu’r galw

Dˆwr Mae sawl ffynhonnell yn cyﬂenwi adnoddau dwrˆ i’r Gamlas (gweler Adran 3.5) ac mae pob rhan o’r Gamlas yn dibynnu ar wahanol ffynonellau. Mae astudiaeth gan Ddyfrffyrdd Prydain wedi adrodd ar y dwr ˆ sydd ar gael ar gyfer cynyddu mordwyo ar y Gamlas. Mae hwn yn nodi bod digon o ddˆwr o Gamlas Llangollen i gefnogi 5,000 o symudiadau drwy’r lociau yn Frankton. Mae’r cyfeintiau dwr ˆ sydd ar gael yng Nghymru ar hyn o bryd yn cael eu rheoli gan dyniadau dwr ˆ a ganiateir ar gyfer ffosydd cyﬂenwi Tanat a Phenarth. Mae digon o ddwr ˆ yn ystod llif arferol, ond efallai y bydd angen adolygu lefelau tynnu dwr ˆ ar yr adegau pan fo dwr ˆ yn cael ei reoleiddio yn Afon Hafren.

Ecoleg Fel yr amlinellir yn Adran 3.3, mae gan rannau Cymru a Lloegr y gamlas ddynodiadau cenedlaethol/rhyngwladol ar gyfer planhigion ac anifeiliaid pwysig y mae’n rhaid eu hamddiffyn ac mae hyn yn cyfyngu ar raddfa’r mordwyo a’r math o fordwyo y gellid ei ganiatáu yn y dyfodol.

Y Gamlas Gallai nifer y cychod ymweld fod yn uchel iawn yn sgil nifer uchel y cychod sy’n defnyddio Camlas Llangollen. Fodd bynnag, mae Camlas Llangollen bron â chyrraedd ei llawn allu, yn enwedig yn y tymor prysuraf, pan fo’r gyfres o lociau yn Grindley Flight yn ffactor cyfyngu a man cyfyng arwyddocaol. 49 Fﬁgur 3.12. Cwch taith Heulwen ar gyfer defnyddwyr anabl, Y Trallwng.

Fﬁgur 3.13. Canwio ˆ yn Queen’s Head.

50 3.4.7 Chwaraeon padl

Mae’r Gamlas yn cael ei defnyddio gan Shropshire Paddlesports ar hyn o bryd, yn Queen’s Head (Fﬁgur 3.13), ac mae canolfannau gweithgareddau hefyd yn ymweld â hi, gan gynnwys y Red Ridge Centre, sydd wedi’i lleoli ger y Trallwng. Mae rhai canwod ˆ preifat hefyd yn defnyddio’r gamlas, er nad oes cofnodion cywir o niferoedd. Mae Cymdeithas Camlas y Shropshire Union yn trefnu digwyddiad dingis bob blwyddyn (‘dingy dawdle’) gyda thua phum deg o bobl yn cymryd rhan. Mae’n cynnwys amrywiaeth eang o gychod bach, sy’n gallu cael eu codi dros rwystrau ar y ffyrdd, gan badlo mewn rhan wahanol o’r gamlas bob blwyddyn. Mae hyn yn sicrhau sylw i’r gamlas a’r gwaith adfer sy’n mynd rhagddo.

Mae nifer cymharol isel y symudiadau gan gychod pwer ˆ yn golygu bod y gamlas yn arbennig o ddeniadol fel amgylchedd diogel i ganwod ˆ a chychod bach eraill. Mae hyn yn arbennig o wir am y rhan o’r gamlas i’r de o’r Efail, sef y rhan bellaf i’r de y gellir mordwyo arni yng Nghymru.

Mae’n bosib y gellid cynyddu chwaraeon padl ar y gamlas. Mae Shropshire Paddlesports am ddatblygu eu cyﬂeusterau a darparu cyﬂeoedd i bobl anabl. Mae’n debygol y gellid ehangu gweithgareddau chwaraeon awyr agored, a gellid archwilio ymhellach ei defnydd ar gyfer gweithgareddau hamdden a gwyliau. Fodd bynnag, mae’n bosib y bydd y gamlas yn llai deniadol i ddefnyddwyr chwaraeon padl wrth i nifer y cychod pwer ˆ gynyddu.

3.4.8 Cyﬂeoedd

Mae mordwyo wedi ei gyfyngu ar hyn o bryd gan nad yw rhan y Trallwng wedi ei chysylltu â gweddill y rhwydwaith cenedlaethol. Mae’r galw mawr ar Gamlas Llangollen gerllaw yn arwydd o’r potensial i Gamlas Maldwyn fod yn gyrchfan poblogaidd o’i hadfer yn llawn, gan gefnogi busnesau hyfyw sy’n ymwneud â’r gamlas a denu nifer sylweddol o ymwelwyr.

3.4.9 Gwendidau

Mae rhan y Trallwng o’r gamlas yn ddiarffordd, ac nid yw’n gynaliadwy yn economaidd oherwydd ei bod mor fyr. Mae’n anodd cefnogi busnesau hyfyw sy’n dibynnu ar ddyfrffyrdd ar ei phen ei hun; gwelwyd hyn wrth i waith llogi Anglo Welsh gau yn 2004, a oedd wedi bod yn marchnata’r gamlas am wyliau byr yn hytrach na gwyliau wythnos gyfan.

Mae’r gamlas yn parhau i gael ei dosbarthu fel camlas “Ddidramwy” yn nosbarthiadau Deddf 1968. Mae hyn yn cyfyngu ar weithgareddau Dyfrffyrdd Prydain ac yn rhoi’r rhan o’r gamlas yn isel ar y rhestr ﬂaenoriaeth ar gyfer gwaith cynnal a chadw a buddsoddiad sylweddol megis carthu, ac mae hyn yn gwaethygu’r broblem. Mae angen adfer dwy bont ddwr ˆ bwysig yng Nghymru, Efyrnwy ac Aberbechan, yn druenus, i ddiogelu eu dyfodol (Adran 3.2.3). Byddai cyﬂenwadau dˆwr i bron bob rhan o’r gamlas yng Nghymru yn cael eu hamharu pe bai’r rhain yn methu.

Heb fordwyo llawn, dim ond ar gyfer y defnydd a wneir ohonynt ar hyn o bryd y gellid cynnal a chadw’r adeileddau ar hyd y Gamlas, a byddai hyn yn golygu colli’r cyﬂeoedd i gynyddu defnydd y gamlas gan bobl leol a thwristiaid.

51 3.5 DWRˆ

3.5.1 Adnoddau Dwr ˆ

Mae sawl ffynhonnell yn cyﬂenwi adnoddau dwr ˆ i’r gamlas ac mae pob rhan ohoni yn dibynnu ar ffynhonnell wahanol. Mae astudiaeth (Dyfrffyrdd Prydain, 1996) wedi adrodd ar y dwr ˆ sydd ar gael i gynyddu mordwyo ar y Gamlas.

Mae’r rhan y gellir mordwyo arni ar hyn o bryd yn Lloegr yn dibynnu ar ddwr ˆ sy’n llifo drwy lociau Frankton o Gamlas Llangollen. Daw’r dwr ˆ hwn o Afon Dyfrdwy yn wreiddiol, gan lifo i’r gamlas yn Rhaeadr Bwlch y Bedol uwchlaw Llangollen. Mae hefyd angen dwr ˆ o Gamlas Llangollen i gyflenwi’r dwr ˆ cyhoeddus sy’n cael ei dynnu yn Hurleston. Ar sail y gofyniad hwn, patrymau mordwyo nodweddiadol ac uchafswm y cyflenwad a ganiateir/tebygol o Raeadr Bwlch y Bedol, mae digon o ddwr ˆ ar gyfer hyd at 5,000 o symudiadau cwch y flwyddyn.

Caiff y rhan yng Nghymru ei chyflenwi gan ddalgylch Afon Hafren drwy ffos gyflenwi Tanat yng Ngharreghwfa a ffos gyflenwi Penarth yn Freestone. Mae llawer iawn o ddiddordeb ecolegol ger y ffynhonnell hon, oherwydd ansawdd y dwr ˆ a dylanwad daeareg carreg galch yn ôl pob tebyg. Caiff y ffosydd cyflenwi hyn eu rheoli yn ystod hafau sych pan fo llif yr Hafren yn isel, a hynny ar ddwy lefel. Ar y lefel gyntaf, dylai tyniadau cymeradwy fod yn ddigon i gefnogi lefelau mordwyo tebygol. Mae lefelau gollyngiadau hefyd yn effeithio ar yr adnoddau sydd ar gael. Bydd angen astudio newidiadau posib yn y llif o ffos gyflenwi Tanat ymhellach (gweler Adran 6,4) i gadarnhau cyfraddau llif digonol. Efallai y bydd angen rheoli rhai effeithiau andwyol llif isel yn yr haf ar y safle i alluogi tyniadau cymeradwy i gael eu defnyddio’n llawn. Er ei fod yn annhebygol o ddigwydd, mae’r cyflenwad yn cael ei stopio’n gyfan gwbl os yw’r dwr ˆ yn y gronfa yn gostwng islaw 25% o’r cyfaint llawn.

Mae cyﬂenwadau bach yn cynnwys ffrwd o Afon Morda, sy’n ymuno â’r gamlas ar ben deheuol y rhan fordwyo yn Lloegr ar hyn o bryd. Mae hon yn dueddol a fod â lefelau ffosffad uchel, oherwydd bod dwr ˆ o Weithfeydd Trin Dwr ˆ Gwastraff Croesoswallt yn llifo i’r afon.

Mae nifer o ddraeniadau tir a nentydd bach hefyd yn llifo i’r gamlas, a rhaid coﬁo ei bod wedi goroesi fel dyfrffordd ddidramwy, yn rhannol o leiaf, oherwydd y ddyletswydd statudol i’w chynnal fel sianel ddraenio. Er bod y rhain i gyd wedi eu mapio, nid yw llif a chyfaint y dwr ˆ wedi cael eu mesur.

3.5.2 Ansawdd y Dwr ˆ

Mae’r ddwy ffynhonnell wahanol (Afon Dyfrdwy trwy gamlas Llangollen ar gyfer rhan Lloegr a’r Afon Hafren trwy ddwy ffos gyﬂenwi ar gyfer rhan Cymru) yn golygu bod ansawdd y dwr ˆ yn gwahaniaethu cryn dipyn rhwng y ddwy ran.

Mae Asiantaeth yr Amgylchedd yn monitro ansawdd y dwr ˆ mewn sawl man ar hyd y Gamlas. Fodd bynnag, mae’r dosbarthiadau wedi eu hanelu at asesu ansawdd yr afon, ac nid ydynt yn uniongyrchol berthnasol i’w gwerth o ran cadwraeth. Gwelir hyn gan fethiant sylweddol amlwg yr adran ecolegol orau o’r gamlas, o amgylch Pont Ddwrˆ Efyrnwy. Dyma ddosbarthiadau’r Asiantaeth:

Tabl 3.5. Asesiadau Ansawdd Dˆwr Asiantaeth yr Amgylchedd yng Nghamlas Maldwyn

Maen prawf Asiantaeth Queens Head – Pant – Wern Wern – Y Trallwng – yr Amgylchedd Gronwen Y Trallwng Aberbechan Cemeg y dwr ˆ E C D B Bioleg C B C Dim data Ffosffad 0.06 mg/l cymedr 0.04 mg/l cymedr 0.06 mg/l cymedr 0.06 mg/l cymedr Gradd 2 Gradd 2 Gradd 2 Gradd 2 Nitrad 13.84 mg/l 3.85 mg/l 7.31 mg/l 4.17 mg/l Gradd 3 Gradd 1 Gradd 2 Gradd 1 Asesiad cydymffurﬁo S (methiant sylweddol) S (methiant sylweddol) M (methiant ymylol) C (Cydymffurﬁo) Asiantaeth yr Amgylchedd

52 Un dull a ddefnyddir i asesu ansawdd y dwr ˆ yw ffawna di-asgwrn-cefn, ac mae data a gwaith arolygu’r Asiantaeth eleni wedi galluogi iddynt gynnal asesiad sy’n ymwneud yn fwy penodol â’r gamlas. Er syndod, nid yw crynodiadau gwaddodion mewn daliant wedi amrywio rhyw lawer naill ai ar hyd y gamlas nac yn ystod y tair blynedd ar ddeg diwethaf. Mae cyfanswm y nitrogen ocsidiedig ar ei uchaf yn Queen’s Head ac ar ei isaf yn y de. Yn gyffredinol, mae gwahaniaeth sylweddol rhwng ansawdd dwr ˆ is a lefelau maetholion uwch yn rhan Lloegr, o’i chymharu â rhan Cymru o’r gamlas.

Mae dadansoddiad cyfrifiadurol wedi mapio’r canlyniadau anifeiliaid di-asgwrn-cefn ar gyfer y deg safle sampl o arolwg eleni. Mae’r gwahaniaethau mwyaf i’w gweld rhwng y safleoedd yng Nghymru a Lloegr; ond maent hefyd yn dangos perthynas gyda mordwyo a pha mor glir yw’r dwr. ˆ Mae hefyd perthynas wannach gydag ocsigen toddedig a faint o blanhigion dwr ˆ sy’n tyfu yn y safleoedd.

Ar y cyfan, mae’r canlyniadau yn dangos camlas ddwr ˆ mesotrofﬁg, gyda rhai tueddiadau at gamlas ewtrofﬁg, a chasgliad o anifeiliaid di-asgwrn-cefn sy’n arwydd o ansawdd dwr ˆ uchel ar gyfer camlas.

3.5.3 Gwendidau

Cyﬂenwad • Mae angen cynnal cryn dipyn o waith peirianyddol ar fewnfeydd ac argaeau ffosydd cyﬂenwi Penarth a Tanat. • Nid yw Dyfrffyrdd Prydain yn rheoli’r llif o fewnfa Afon Morda ar hyn o bryd. • Mae gollyngiadau yn broblem sylweddol mewn rhai rhannau o’r gamlas, yn enwedig ger Loc Newhouse yn ne rhan Cymru, ond hefyd o’r pontydd dwr ˆ ac arglawdd y Wern. • Byddai methiant pontydd dwr ˆ yn bygwth rhan Cymru o’r gamlas i gyd. Gellir mynd i’r afael â’r rhain i gyd mewn rhaglen adfer wedi’i chynllunio.

Ansawdd • Mae ewtroffeiddio yn broblem fawr. Draeniad o dir amaethyddol yw un o’r ffynonellau mwyaf, ond byddai astudiaethau pellach o gymorth i feintoli a llywio blaenoriaethau’r gwaith adfer. Mae ffynonellau eraill, sydd bron yn sicr yn llai pwysig, yn cynnwys dwr ˆ llwyd o gychod a bwydo hwyaid, gwyddau a physgod yn artiffisial. • Yn y gorffennol, mae ffynonellau penodol o lygredd wedi cynnwys ffos gyflenwi Rednal, ond mae hyn wedi ei unioni bellach. Mae safleoedd penodol eraill wedi eu nodi a bydd angen gweithredu i fynd i’r afael â’r rhain. • Mae mordwyo yn effeithio’n arbennig ar ansawdd trwy gynyddu tyrbydedd wrth i bropelor symud llaid rhydd wrth droi. Gwaethygir hyn gan garthu annigonol. Gall aflonyddu ar waddodion ddychwelyd maetholion i’r golofn ddwr ˆ a oedd wedi setlo hefyd, gan ddwysáu’r broblem orfaethu. • Mae llif isel o ffosydd cyflenwi Penarth a Tanat adeg llif isel yn yr haf yn effeithio ar ansawdd trwy leihau lefelau ocsigen yn y dwr, ˆ ac mae maetholion yn fwy crynodedig. Un o ganlyniadau niweidiol hyn yw twf algâu.

53 Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Dyfrffyrdd Prydain, Water Development (1996) Montgomery Canal: Water Resources Study Summary. 9t.

Dyfryffyrdd Prydain (2002) Border Counties Waterways Water Management Plan. 41t.

BWB (1986) Montgomery Canal Parliamentary Bill. An analysis of the water supply. 30t.

BWB (1986) Water Supply and Discharge Points. Cyfres o fapiau 1:10,000.

BWB (Dim dyddiad) Outfalls Discharging into Canal. 30t.

Asiantaeth yr Amgylchedd (2002) Severn Corridor CAMS. 28t.

Environmental Simulations International (esi) (2001) Upper Severn Area Hydrogeological and hydrological assessment of selected wetland sites. Montgomery Canal. 35t.

Smith (Hydref 2002) Montgomery Canal Water Quality Review 1990 – 2002 Queens Head and Rednal Moss Feeder. 24t.

WRc ccc (2004) Water Quality in the Mongtomery Canal. Report for Environment Agency 73 t.

54 3.6 MYNEDIAD I’R GYMUNED AC YMWELWYR

3.6.1 Cerdded

Mae llwybr halio’r gamlas yn ased pwysig iawn ar gyfer cerdded sy’n cael ei ddefnyddio gan bobl leol ac ymwelwyr. Mae pob arolwg lleol yn cadarnhau hyn, a chyda chanlyniad o dros 60%, dyma’r gweithgaredd mwyaf cyffredin i gael ei grybwyll yn y gwaith ymgynghori â’r gymuned ar gyfer y strategaeth hon. Mae cyfarpar cyfrif cerddwyr sydd wedi ei osod mewn gwahanol fannau ar hyd y gamlas yn rhoi fﬁgurau wythnosol, gan amrywio o rhwng 60 yr wythnos yn School House Lane a 1,500 yr wythnos yn y Trallwng. Yn y dyfodol, bydd offer cofnodi data yn ein galluogi i edrych ar batrymau dros amser, a fydd o gymorth i ddadansoddi rhwng cerddwyr lleol (gyda’r nos yn aml) ac ymwelwyr (tueddu at benwythnosau). Mae Tabl 3.6 yn dangos rhai o’r canlyniadau cyntaf.

Tabl 3.6. Canlyniadau Cyfrif Cerddwyr ar y Llwybr Halio.

Cyfarpar Cyfrif Disgrifiad Ffigur wythnosol Ffigur y gaeaf Sylwadau yr haf (fel % o ffigur yr haf)

Queen’s Head Rhan lle gellir 900 12% Ymwelwyr mewn ceir, ymweld mordwyo, Lloegr â’r dafarn, mwy tymhorol, ac ar benwythnosau

School House Rhan sych, 60 35% Diarffordd, cyfran uchel o Lane Lloegr gerddwyr brwd

Llanymynech Pentref yn y gororau, 190 28% Mwdlyd a llithrig yn y gaeaf dim mordwyo

Y Trallwng Rhan drefol gydag 1,500 26% Wyneb da, llwybr i siopwyr wyneb arni ac ati

Sweeps Bridge I’r de o’r Trallwng, 150 45% Diarffordd, cyfran uchel dim pentref gerllaw o gerddwyr brwd

Mae nifer o lwybrau cerdded hir wedi eu cysylltu â’r gamlas, ac yn defnyddio’r llwybr halio mewn rhai mannau (Fﬁgur 3.14), sef: • Llwybr Hafren, sy’n cael ei reoli gan Asiantaeth yr Amgylchedd, y llwybr cerdded glan afon hiraf ym Mhrydain. • Llwybr Clawdd Offa • Llwybr Glyndwr ˆ • Mae cynlluniau Cymdeithas Clawdd Wat i greu llwybr cerdded hir yn mynd rhagddynt yn dda. Bwriedir iddo ddechrau yn Llanymynech gan arwain at y gogledd • Mae cynlluniau hefyd ar waith i ymestyn y Shropshire Way heibio’r gamlas ym Mhant.

Yn ogystal â hyn, mae amrywiaeth o lwybrau cerdded lleol cyhoeddedig, rhai cylchol yn bennaf, sydd hefyd yn defnyddio llwybr halio’r gamlas. Mae’r rhain yn cynnwys llwybrau yn ardal y Trallwng a Llanymynech, ac un arall yn Llysfeisir. Mae llwybrau posib eraill wedi eu mapio, a byddant yn rhan o gynlluniau’r dyfodol. Mae Prosiect Hafren-Efyrnwy yn gweithio mewn partneriaeth â ffermwyr lleol ar hyn o bryd i annog y gwaith o ddatblygu’r llwybrau lleol hyn. Mae gwirfoddolwyr yn rhoi cynnig ar y llwybrau arfaethedig ac yn eu harolygu. Yn ddiweddar, crëwyd Llwybr Gwas y Neidr yn y Trallwng, llwybr sy’n cysylltu canol y dref a’r gamlas, a bydd yn cael ei wella cyn bo hir gyda chymorth prosiect celfyddydau cymunedol.

Cynhaliwyd archwiliad llawn o fynediad i lwybr halio’r gamlas, a’i gysylltiadau cyfredol ar ran y Strategaeth Rheoli Cadwraeth. Mae’n cynnwys arolwg a dadansoddiad lleol manwl.

55 Llwybr Clawdd Offa

Llwybr Clawdd Wat arfaethedig

Llwybr Hafren

Llwybr Glyndwr ˆ

Llwybr Clawdd Offa

Llwybr Hafren

Fﬁgur 3.14. Llwybrau cerdded hir sy’n gysylltiedig â Chamlas Maldwyn.

56 3.6.2 Beicio

Mae beicio yn weithgaredd cynyddol boblogaidd ym Mhrydain ac mae llawer o feicwyr yn mwynhau beicio ar hyd dyfrffyrdd hanesyddol y wlad. Targed Cyngor Sir Powys yw cynyddu beicio bedair gwaith erbyn 2012. Cafodd llwybrau halio eu cynllunio’n wreiddiol er mwyn i geffylau allu tynnu cychod camlas, ac nid yw pob llwybr halio yn addas ar gyfer beicio ac nid oes hawl tramwy awtomatig i feicwyr ar lwybrau halio’r DU. Fodd bynnag, mae llwybrau halio yn addas ar gyfer beicio oherwydd eu bod yn wastad.

Yr unig ran o lwybr halio Camlas Maldwyn sydd ar agor i feicwyr ar hyn o bryd yw’r rhan ogleddol, o Lociau Welsh Frankton i Queen’s Head. Mae llwybr beicio o Lanllwchaearn i ganol tref y Drenewydd yn defnyddio hen lwybr y gamlas o’r Drenewydd. Nid yw Dyfrffyrdd Prydain yn berchen arno ac mae y tu hwnt i brif ardal y strategaeth hon. Mater penodol yn y gwaith o ddatblygu llwybrau beicio ymhellach yw bod llawer o’r llwybr halio yn gul, a bydd hyn yn cyfyngu ar gyﬂeoedd y dyfodol.

Mae llwybr beicio cenedlaethol 81 yn mynd trwy’r Trallwng ac yna’r Drenewydd, gan ddechrau ymhellach i’r gorllewin yng nghanolbarth Lloegr. Yn y fan hon, mae’n cysylltu â llwybr beicio rhanbarthol 31, sydd â rhan ganolog rhwng Croesoswallt a Llanymynech. Mae’r llwybrau hyn yn cael eu datblygu gan yr awdurdodau ffyrdd, yn seiliedig ar gynlluniau Sustrans gwreiddiol. Mae nifer o lwybrau eraill yn cael eu hymchwilio a’u cynllunio o hyd, ond mae’n bosib y bydd y rhan i’r de o’r Trallwng am ddefnyddio llwybr halio Camlas Maldwyn. Mae yna gyﬂe hefyd i ddefnyddio’r llwybr halio o’r Pant i Lanymynech ar gyfer y llwybr hwn, y disgwylir iddo ddilyn llwybr hen Reilffordd y Cambrian i’r gogledd o’r rhan hon. Yn ogystal â’r prif lwybr, mae cynlluniau’r awdurdodau ffyrdd hefyd yn cynnwys llwybrau cylchol lleol a’r posibilrwydd o ddatblygu cyﬂeusterau llogi beiciau.

3.6.3 Marchogaeth

Nid yw’r llwybr halio yn cael ei ddefnyddio ar gyfer marchogaeth a hyn o bryd, a chredir y gallai hyn greu gwrthdaro mawr gyda defnyddwyr eraill. Mae Adran 6.6 yn adolygu rhai cyﬂeoedd cyfyngedig ar gyfer datblygu’r gweithgaredd hwn.

3.6.4 Pysgota

Mae rhan helaeth o’r hawliau pysgota ar y gamlas yn nwylo Ystâd Powys, a chânt eu prydlesu i Gymdeithas Bysgota Sir Drefaldwyn. Mae rhan fechan o ddwr ˆ Dyfrffyrdd Prydain trwy’r Trallwng hefyd yn cael ei llogi i’r Gymdeithas, sy’n golygu eu bod yn rheoli’r rhan o Loc Banc yn y gogledd, i’r de o Lociau Belan. Yr unig bysgota o bwys sydd dan awdurdod Dyfrffyrdd Prydain yw’r bysgodfa eog, ar lannau Afon Hafren, wrth ymyl ffos gyﬂenwi Penarth ym mhen deheuol y rhan sydd yn nwylo Dyfrffyrdd Prydain. Mae clwb yn rhoi hawliau pysgota yn y Wern, am dâl bach, ond yn anaml iawn y cânt eu defnyddio.

Serch hynny, gwneir defnydd sylweddol o rannau eraill o’r gamlas, gan gynnwys gwarchodfeydd Aston a Brithdir. Mewn egwyddor, mae’r rhain yn agored i bysgotwyr sy’n meddu ar drwyddedau symudol Dyfrffyrdd Prydain. Mae cryn amheuaeth am faint o’r rhain sy’n rhai answyddogol, a phrin yw’r adnoddau i naill ai hyrwyddo neu reoli’r sefyllfa bresennol.

3.6.5 Addysg ac Ymweliadau Grwp ˆ

Mae rhaglen ysgolion bach ar waith, gan weithio gydag ysgolion cynradd lleol, ac mae potensial enfawr i ehangu’r rhaglen hon. Mae’r gamlas yn cael ei defnyddio’n rheolaidd gan y Cyngor Astudiaethau Maes ar gyfer gwaith maes a gwaith achos, nid yn unig am astudiaethau natur, ond hefyd am y dreftadaeth adeiledig. Mae myfyrwyr addysg uwch hefyd yn defnyddio’r gamlas ar gyfer gwaith maes a gwaith prosiect, ac mae hyn wedi cyfrannu cryn dipyn o wybodaeth at y gwaith o reoli’r gamlas yn y blynyddoedd diwethaf. Mae Amgueddfa Powysland a Chanolfan Camlas Maldwyn, yng Nglanfa Tref y Trallwng, yn denu 6,000 o ymwelwyr y ﬂwyddyn, gan gynnwys grwpiau ysgol rheolaidd ac ymweliadau teulu. Mae Ardal Dreftadaeth Llanymynech, gan gynnwys glanfeydd y gamlas, hefyd yn fan ar gyfer astudiaethau addysgol, a disgwylir iddi ddatblygu trwy gyfuniad o fentrau diweddar. Mae hyn yn cynnwys:

57 • Agor bloc stablau’r gamlas fel pwynt gwybodaeth i’r gymuned ym mis Mai 2005. • Datblygiadau dehongli gan y Cyngor Plwyf trwy gymorth gan “Your Heritage”. • Dyfodiad y “George Watson Buck”, cwch camlas sy’n cael ei rhedeg gan y Duchess Countess Group, i ddarparu tripiau addysgol. Bwriedir cynnal y tripiau o 2006. • Mae’r Cyngor Sir wedi paratoi cynlluniau ar gyfer cynllun mwy i’r ardal Dreftadaeth, yn cynnwys cysylltiadau gyda’r gamlas a chwareli ar y bryn.

Fel adnodd mwy anffurﬁol, cynhelir teithiau tywys ac amrywiaeth o ddigwyddiadau eraill ar y gamlas. Mae’r rhain yn cynnwys cysylltiadau â’r Wˆ yl Drafnidiaeth Cambria ﬂynyddol yn y Trallwng a rhaglen o ddigwyddiadau rheolaidd sy’n cael eu cynnal gan Gyfeillion Camlas Maldwyn. Mae hefyd llawer o arddangosiadau parhaol mewn cyfres o leoliadau allweddol ar hyd y gamlas, mewn rhaglen o ddatblygu parhaus.

Ar y cyfan, fodd bynnag, o asesu’r gamlas ar gyfer dibenion addysgol, byddai’n rhaid dod i’r casgliad naill ai nad yw’n cyﬂawni ei photensial, neu ei fod yn gyﬂe sy’n ysu i gael ei fachu.

3.6.6 Crynodeb o weithgarwch cyfredol

Ar gyfer amcangyfrifon o gyfanswm yr ymweliadau, mae canlyniadau Dyfrffyrdd Prydain 1995 a Chyfrifiad UKDVS 1996 yn briodol o hyd. Mae’r canlyniadau ar gyfer Camlas Maldwyn (Tabl 3.7) yn amcangyfrif dwysedd defnydd o 19,000 ymweliad y km y flwyddyn ar gyfartaledd, ar gyfer pob gweithgarwch. O gymharu â hyn, amcangyfrifir bod dwysedd defnydd Camlas Kennet ac Avon yn 55,000 ymweliad y km y flwyddyn ac yn 25,000 yn achos Camlas Llangollen.

Tabl 3.7. Camlas Maldwyn – Ymweliadau y ﬂwyddyn.

Adran Km Ymweliadau Pysgotwyr Beicwyr

Cyffordd Frankton – Llysfeisir 10 216,000 1,000 12,000 Llysfeisir – Pant – Llanymynech – Arddlîn 15 126,000 1,000 7,000 Arddlîn – Cei’r Trallwng 5 61,000 1,000 3,000 Cei’r Trallwng – Y Trallwng – Brithdir 12 357,000 3,000 19,000 Brithdir – Aberriw – Garthmyl – Newhouse 10 180,000 4,000 10,000 CYFANSWM 52 940,000 9,000 51,000

3.6.7 Galw disgwyliedig

Mae amcangyfrifon o ddefnydd posib o’r llwybr halio wedi eu seilio’n bennaf ar ddadansoddiad o ddata dalgylch poblogaeth, wedi ei gyfuno â data camlesi eraill Dyfrffyrdd Prydain. Dewiswyd data ar gyfer Camlas Llangollen, oherwydd ei bod yn agos a bod iddi ddalgylch poblogaeth tebyg, a Chamlas Kennet ac Avon. Mae’r gamlas hon yn cael ei hystyried yn addas oherwydd ei bod yn rhoi enghraifft dda o ymweliadau â chamlas sydd newydd ei hadfer sy’n cael ei marchnata’n dda.

Mae profiad prosiectau adfer ac adfywio camlesi eraill yn awgrymu y gallai’r prosiect adfer gynyddu nifer yr ymweliadau rhwng 50% a 100%. Dyma, er enghraifft, a ddigwyddodd yn yr Alban ar ôl cwblhau’r gwaith o adfer y Gamlas Forth a Clyde/Union rhwng Glasgow a Chaeredin. Byddai hynny’n awgrymu dwysedd defnydd o rhwng 27,000 a 36,000 o ymweliadau â’r llwybr halio y km y flwyddyn ar gyfer Camlas Maldwyn ar ôl ei hadfer. Mae tystiolaeth o Gamlas Kennet ac Avon yn awgrymu y byddai hwnnw’n debygol o dyfu rhwng 2% a 3% y flwyddyn yn y blynyddoedd canlynol.

Mae’r rhagolygon hyn yn gydnaws â’r data demografﬁg. Er bod y dwysedd o 30,000 ymweliad y km y ﬂwyddyn, er enghraifft, yn uwch na Llangollen, dim ond 63% o’r dwysedd yn rhannau gwledig Camlas Kennet ac Avon yw hyn. Mae hyn yn gyson â’r dalgylchoedd poblogaeth yn y coridor 20 milltir, lle mae dwysedd Camlas Maldwyn yn 61% o goridor gwledig Kennet ac Avon.

58 Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

BTCV Conservation Contracts (2003) Montgomery Canal: Access Audit

Allott Transportation (1997) Powys County Council Severn Valley Green Route Final Report. 100t. [Adroddiad ar lwybrau beicio]

DTZ Pieda (2003) The Millenium Link. Post Construction Monitoring Report.

ECOTEC Research and Consulting (2003) Economic Impact of the Restoration of the Kennet and Avon Canal.

Ruralscapes: mapiau llwybrau cerdded cylchol, yn cael eu paratoi

Cyngor Sir Amwythig: map o lwybrau cerdded cylchol Llanymynech, yn cael eu paratoi

Shropshire County Council Countryside Service (2002) Heritage Walks: Maesbury. A3, wedi ei blygu. [map ac arweiniad i lwybrau cerdded cylchol]

Watkins (1996) The Potential for developing circular footpaths on and around the Montgomery Canal. Oswestry Borough Council. [23 o deithiau byr, 1 – 2 awr]

Welshpool Ramblers (2000) Walks in and around Welshpool. 16t. [mae 4 yn cynnwys y gamlas]

Gwarchodfa Natur Aston.

59 3.7 AMODAU ECONOMAIDD

3.7.1 Economi cyfredol coridor y gamlas

Mae defnydd darbodus o’r gamlas yn gymharol isel ar hyn o bryd, ond mae’n gyfle sydd yno i ymelwa arno. Mae’n bwysig fod unrhyw ddatblygiadau o’r fath o fewn cyd-destun a fframwaith y strategaeth hon. Fel lleiafswm, ni ddylent gael effeithiau negyddol ar y dreftadaeth adeiledig neu naturiol, neu ar fwynhad y gymuned o’r gamlas. Fodd bynnag, mae yna gyfle i fynd ati o ddifrif i integreiddio, a chwmpasu athroniaeth datblygu cynaliadwy mewn safleoedd ar hyd y gamlas. Yn yr 1980au, nodwyd nifer o safleoedd posib ar gyfer datblygiadau marina a thai a swyddi yn gysylltiedig â’r gamlas. Bydd angen darparu canllawiau cadarnhaol a chymorth ar gyfer defnydd amgen a mwy priodol o’r safleoedd hyn.

3.7.2 Busnesau sy’n gysylltiedig â’r gamlas i. Swyddi Uniongyrchol • Mae Dyfrffyrdd Prydain yn cyflogi wyth aelod o staff i gynnal a chadw glannau’r gamlas yn rheolaidd, ac un rheolwr. Cyflogir gweithwyr ychwanegol ar gontract i gynnal a chadw gwrychoedd a’r llwybr halio. Mae gwaith adfer ar raddfa fawr yn creu swyddi dros dro ychwanegol. • Mae gweithgareddau llogi cychod yn cynnal tair swydd ran-amser, sy’n gyfwerth â thua dwy swydd lawn amser. • Ceir busnes bach yn atgyweirio ac adeiladu cychod ym Melin Peate’s. Mae’r busnes yn tyfu ac mae’n cynnal wyth swydd uniongyrchol a chymorth ychwanegol ar is-gontract. ii. Swyddi Anuniongyrchol Caiff ffigurau eu dadansoddi’n gywir yn yr arolwg a dadansoddiad economaidd ategol gan Rural Solutions. Dyma rai o’r cysylltiadau pwysicaf. • Mae un deg chwech tafarn wedi eu lleoli wrth ymyl y gamlas neu’n agos iawn iddi. Mae tystiolaeth anffurfiol yn dangos cynnydd sylweddol ym musnes y Navigation Inn, Llysfeisir, ers agor y rhan rhwng Aston a Gronwen yn Ebrill 2003. • Mae deuddeg cant a phumdeg o gychod y flwyddyn (sy’n cyfateb i 2500 o symudiadau cwch) yn ymweld â rhan Sir Amwythig Camlas Maldwyn ar hyn o bryd, gan gael mynediad o Gamlas Llangollen. • Amgueddfa Powysland a Chanolfan Camlas Maldwyn. • Mae rhannau o lwybrau cerdded Clawdd Offa a Llwybr Hafren yn defnyddio’r llwybr halio, sy’n denu ymwelwyr i wario arian yng nghoridor y gamlas. • Mae’r gamlas yn rhan o’r rhwydwaith lleol o atyniadau twristiaeth, felly mae’n cyfrannu at bob sector o lety twristiaid yn yr ardal. iii. Busnesau’r Gymuned • Er mai elusen yng ngofal gwirfoddolwyr yw Ymddiriedolaeth Heulwen, mae’n darparu teithiau ar hyd y gamlas i tua 5,000 o ymwelwyr y flwyddyn.

3.7.3 Costau cynnal a chadw

Dyfrffyrdd Prydain sy’n talu’r costau cynnal a chadw ar hyn o bryd, gyda chyfraniad bach gan Gyngor Sir Amwythig, a Chyngor Bwrdeistref Croesoswallt yn dilyn camau adfer diweddar. Mae statws y gamlas fel Dyfrffordd Ddidramwy yn rhwystro Dyfrffyrdd Prydain rhag gwario arian arni ar wahân i’r arian sy’n angenrheidiol ar gyfer cynnal lefel sylfaenol o ddiogelwch a diwallu rhwymedigaethau cyfreithiol.

Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Rural Solutions (2004) The Montgomery Canal and Canal Corridor: The Rural Regeneration Potential of Restoration

60 4. ARFARNU DEWISIADAU

Crynodeb o’r bennod

seswyd saith o ddewisiadau adfer posib yn erbyn ei gilydd a’r dewis o gyfyngu gwaith pellach i ofynion Acyfreithiol yn unig. Y dewisiadau a arfarnwyd oedd:

Dewis 1: Bodloni rhwymedigaethau cyfreithiol Dewis 1B: Cael y manteision gorau o’r gamlas fel yn 2004 Dewis 2: Gwarchod natur yn y sianel, gyda lefelau mordwyo isel Dewis 3: Gwarchodfeydd natur mawr i ffwrdd o’r gamlas Dewis 3B: Dewis 3 a Gwarchodfeydd Natur ychwanegol Dewis 4: Adfer i Lanymynech yn unig, ond heb gyfyngu ar fordwyo Dewis 4B: Adfer i Lanymynech gyda mordwyo cyfyngedig i Queen’s Head Dewis 5: Deddf Seneddol 1986: mordwyo anghyfyngedig llawn.

Cafodd y dewisiadau eu hasesu yn erbyn amrywiaeth o feini prawf: yr amgylchedd adeiledig a naturiol, defnydd cymunedol ac ystyriaethau economaidd.

Casgliad cyffredinol y Bartneriaeth oedd mabwysiadu fersiwn addasedig o Ddewis 3 yng Nghymru, a fersiwn addasedig o Ddewis 3B yn Lloegr. Mae’r ddau ddewis yn adlewyrchu cyﬂwyno gwell gam wrth gam, a’r cyﬂe i gael manteision cynnar o Ddewis 1B – annog mwy o ddefnydd o waith adfer cyfredol y gamlas. Yn Lloegr, y penderfyniad yw darparu’r ardal warchodfa natur newydd gyfan mewn un lleoliad, sy’n galluogi mordwyo anghyfyngedig, unwaith y bydd y warchodfa natur wedi’i sefydlu’n llwyr.

61 4.1 PWRPAS YR ARFARNIAD

Ar gyfer sefyllfa mor gymhleth â Chamlas Maldwyn, gyda llawer o fuddiannau yn gorgyffwrdd ac weithiau’n gwrthdaro â’i gilydd, bydd yna nifer o ffyrdd posib o gyﬂwyno gwelliannau. Mae angen edrych ar nifer o ddewisiadau gwahanol felly, yn erbyn yr ystod lawn o feini prawf (amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd), fel rhan o’r broses o ddifﬁnio’r ffordd orau ymlaen.

Mae’r broses o arfarnu hefyd yn ofyniad dan Reoliadau Cynefinoedd Ewropeaidd, lle mae’n rhaid i unrhyw gynllun a fydd yn cael effaith ar elfen warchod natur y safle fynd trwy broses atebion wahanol: gweler Ffigur 4.1.

Ystyried Cynllun neu Brosiect (CP) sy’n effeithio ar Saﬂe Natura 2000.

A yw’r CP yn uniongyrchol gysylltiedig â rheolaeth y saﬂe ar gyfer gwarchod natur neu’n angenrheidiol ar gyfer hynny?

Ydy Nac ydy

A yw’r CP yn debygol o effeithio’n sylweddol ar y saﬂe?

Ydy Nac ydy

Goblygiadau mynediad ar gyfer A fydd y CP yn effeithio’n andwyol ar amcanion gwarchod natur y saﬂe briodolrwydd y saﬂe?

Bydd Na fydd

Oes yna atebion eraill?

Oes Nac oes

Ail-lunio’r CP A yw’r safle yn cynnwys cynefin neu rywogaeth sy’n flaenoriaeth?

Nac ydy Ydy

Oes yna resymau tyngedfennol o Oes yna ystyriaethau iechyd neu ddiogelwch i bobl ran sicrhau lles y cyhoedd? neu fanteision pwysig i’r amgylchedd?

Nac oesOes Nac oes Oes

Gellir rhoi caniatâd. Gellir rhoi caniatâd am Ni ddylid rhoi caniatâd Cymerir camau i wneud Gellir rhoi caniatâd resymau tyngedfennol eraill iawn am hyn a bydd y sydd er lles y cyhoedd, ar ôl Comisiwn yn cael ei ymgynghori gyda’r Comisiwn. hysbysu Mae’n rhaid cymryd camau i wneud iawn am hyn

Fﬁgur 4.1. Siart llif penderfyniadau ar gyfer Rheoliadau Cyneﬁnoedd Ewropeaidd.

62 Mae cynigion ar gyfer adfer mewn unrhyw ffurf yn debygol o gael effaith sylweddol ar fuddiannau gwarchod natur y gamlas, ac ar boblogaeth y Llyriad Nofiadwy mewn perthynas â Rheoliadau Cynefinoedd Ewropeaidd. Mae’r disgwyliad hwn yn codi o ddosbarthiad naturiol y planhigyn sydd ond yn cynnwys camlesi na cheir llawer o fordwyo arnynt. Mae gwaith gan Eaton a Willby (gweler Ffigur 3.11) yn cefnogi’r disgwyliad hwn ymhellach, ac yn nodi y byddai cyflwyno unrhyw fath o fordwyo yn effeithio’n andwyol ar y safle o fewn ei ffiniau cyfredol. Yn unol â’r siart lif, mae angen adolygu gwahanol atebion sy’n diwallu angen y prosiect.

Cyfyngwyd yr arfarniad hwn i gam cyntaf y gwaith adfer posib, gan gwblhau’r cysylltiad â Chymru. Bydd y dull cam wrth gam o gyflawni gwaith adfer pellach yn golygu na fydd y rhan i’r de o’r Efail yn cael ei hadfer am flynyddoedd lawer eto. Bydd yr atebion fydd yn cael eu mabwysiadu yn dibynnu ar yr hyn a ddewiswyd ar gyfer y pen gogleddol. Gan fod hynny i ddigwydd yn ddiweddarach yn y gwaith nid oes ffigurau ar gael i wneud arfarniad cywir ar hyn o bryd.

4.2 DEWISIADAU A ARFARNWYD

4.2.1 Dewis 1: Bodloni Rhwymedigaethau Cyfreithiol

Difﬁniad

Dim adfer mordwyo ymhellach, Dyfrffyrdd Prydain i gyﬂawni ei ddyletswyddau statudol gofynnol mewn perthynas â: a. Statws gweddill y ddyfrffordd. b. Deddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000 a Rheoliadau Cyneﬁnoedd yr UE c. Cytundebau cynnal a chadw cyfredol gydag awdurdodau lleol

Athroniaeth

Mae gan Ddyfrffyrdd Prydain rai dyletswyddau statudol y mae’n rhaid iddo eu cyﬂawni, yn bennaf fel dyfrffordd weddilliol, sy’n cynnwys diogelwch y cyhoedd a draenio, a than ddeddfwriaeth gwarchod natur sy’n diogelu buddiannau gwarchod natur arbennig. Mae gan Ddyfrffyrdd Prydain ddyletswydd statudol dan Ddeddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy i gymryd pob cam rhesymol i warchod a lle bo’n bosib, gwella buddiannau gwarchod natur y gamlas. Mae yna 21 o gytundebau cynnal a chadw hefyd gyda Chyngor Sir Amwythig a Chyngor Bwrdeistref Croesoswallt, y gellir ond eu terfynu os yw’r ddwy ochr yn cytuno i hynny.

Bu ymdrechion adfer diwyd ar y gamlas ers sawl blwyddyn, ac mae hyn wedi cynnwys cyfraniadau gan Ddyfrffyrdd Prydain sy’n fwy na’r gofynion gofynnol cyfreithiol, yn y broses o ddatblygu’n raddol nes sicrhau adferiad llawn y gamlas. Fodd bynnag, os na ellir dod o hyd i ffordd ymlaen ar gyfer y gamlas o fewn Partneriaeth Camlas Maldwyn, mae’n debygol y bydd Dyfrffyrdd Prydain yn ceisio lleihau ei dreuliau, a gwneud cyn lleied o waith cynnal a chadw â phosib.

4.2.2 Dewis 1B: Gwneud y Gorau o Fanteision Cyfredol

Difﬁniad

Dim adfer mordwyo ymhellach, ond ceisio datblygu a gwarchod treftadaeth adeiledig a naturiol y gamlas a hynny heb fordwyo a chan ddefnyddio cychod sy’n ystyriol o’r amgylchedd e.e. cychod sy’n cael eu tynnu gan geffylau.

Athroniaeth

Mae’r cynllun hwn yn ceisio datblygu dyfodol hyfyw a chynaliadwy i’r gamlas, ond yn mabwysiadu dull sy’n gofyn am ychydig o wariant cyfalaf. Mae’n ceisio cynnal buddiannau gwarchod natur llawn yn y sianel, a pheidio ag ail- gyﬂwyno’r prif groesfannau. Nid oes angen gwneud gwaith adfer mawr ar warchodfeydd natur gyda’r dewis hwn felly, ond mae’n ceisio hyrwyddo defnydd amgen o’r gamlas sy’n ystyriol o’r amgylchedd. Gan fod y gweithgarwch economaidd yn is, efallai y bydd hi’n haws sicrhau’r cyllid cyfalaf ac y bydd y dewis yn llai o risg o ganlyniad. Mae hefyd yn galluogi’r gwaith o adfer a hyrwyddo treftadaeth adeiledig y gamlas, ac yn cyﬂwyno gwelliannau mynediad i gerddwyr a’r gymuned leol.

63 4.2.3 Dewis 2: Gwarchod natur yn y Sianel

Difﬁniad

Adfer y gamlas i gychod hyd at yr Efail ond caniatáu ychydig o gychod yn unig, er mwyn cadw buddiannau gwarchod natur yn y sianel. Y lefelau a ddefnyddir yn yr arfarniad hwn yw 500 o symudiadau cychod y ﬂwyddyn yng Nghymru a Lloegr, er y bydd y lefelau y gellir eu cynnal dan y dull hwn yn is mae’n debyg.

Athroniaeth

Mae gwarchod buddiannau gwarchod natur yn eu lleoliad gwreiddiol yn cael ei ystyried fel arfer gorau fel rheol ac yn lleihau risg pellach. Ni cheir gwrthwynebiad i adfer trwy fordwyo, sy’n dod â manteision eraill fel cwblhau llwybr halio i gerddwyr, ond mae angen edrych a yw cynllun o’r fath yn gynaliadwy, trwy ddulliau defnyddio arloesol fel cychod dydd sy’n ystyriol o’r amgylchedd a chychod sy’n cael eu tynnu gan geffylau.

4.2.4 Dewis 2B: Gwarchod natur yn y Sianel ar lefelau mordwyo uwch

Difﬁniad

Adfer y gamlas i gychod at yr Efail. Cynnal buddiannau gwarchod natur llawn yn y sianel trwy gyfuno gwaith gwella cyneﬁn i’r de o’r Efail, a datblygu hyd y sianel gamlas newydd i’r eithaf er mwyn cadw’r sianel hanesyddol fel gwarchodfa natur.

Athroniaeth

Os gellir cynnal buddiannau gwarchod natur yn llawn yn y sianel, gallai hyn arbed yr angen am ystyriaeth arbennig dan Gyfarwyddeb Cyneﬁnoedd Ewropeaidd, a sicrhau defnydd mordwyol sylweddol o’r gamlas.

4.2.5 Dewis 3: Gwarchodfeydd Natur Mawr i ffwrdd o’r gamlas

Difﬁniad

Y dull a nodwyd yn y Strategaeth Rheoli Cadwraeth ddrafft gyhoeddus, sy’n addo na chollir dim o’r buddiannau gwarchod natur, ond gyda’r mwyafrif o’r buddiannau wedi’u lleoli mewn gwarchodfeydd natur newydd ond cysylltiedig. Roedd cynigion cynnar yn awgrymu y gall y dull hwn sicrhau bod 20% o’r poblogaethau natur gwahanol sydd yn y sianel yn goroesi, a bod y fﬁgur hwn yn codi i 80% yn y gwarchodfeydd natur cysylltiedig.

Athroniaeth

Sicrhau’r manteision gorau i’r holl fuddiannau, gyda dull cylchfaol o warchod natur. Mae cychod modern sy’n cael eu gyrru gan bropelor yn tarfu’n sylweddol ar blanhigion dyfrol, ac mae ymchwil yn dangos fod unrhyw lefel o fordwyo yn arwain at ddirywiad mewn rhai rhywogaethau o blanhigion dyfrol prin. O ystyried y gwrthdaro cynhenid hwn, y dyfodol gorau ar gyfer ail-agor y gamlas i fordwyaeth gan gychod modern fyddai creu rhyw fath o gylchfaoedd; gellir creu cyneﬁnoedd dyfrol ychwanegol gyda’r bwriad o wneud iawn yn llawn am unrhyw ddirywiad neu golledion yn y sianel. Yn gyffredinol, mae buddiannau gwarchod natur y gamlas yn cael eu cynnal, a lefelau mordwyo uwch yn dod yn bosib.

64 4.2.6 Dewis 3B: Dewis 3 a Gwarchodfeydd Natur Ychwanegol

Difﬁniad

Dylai dull terfynol y Strategaeth Rheoli Cadwraeth geisio darparu ardal o warchodfeydd natur newydd mewn cyflwr ffafriol sy’n gyfystyr â 100% o ardal Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig y gamlas, yn ogystal â sicrhau bod y gamlas yn cadw rhai buddiannau yn y sianel. Dylid diffinio lefel y buddiannau yn y sianel ar lefel is, ond eu tynnu o dablau statws cyflwr ffafriol.

Athroniaeth

Mae’r dull hwn yn mabwysiadu’r un trefniant cylchfaol â dewis 3, ond yn ceisio sicrhau bod y broses o greu cyneﬁn newydd yn gwneud iawn am gyneﬁn presennol y gamlas. Mae buddiannau cadwraeth y sianel yn cadw cysylltedd y gwarchodfeydd natur, ac yn sicrhau manteision i warchod natur. Bydd manteision gweladwy yn creu achos cryf dros symud buddiannau gwarchod natur o’r sianel i warchodfeydd natur newydd.

4.2.7 Dewis 4: Adfer mordwyo anghyfyngedig i Lanymynech

Difﬁniad

Adfer y rhan yn Lloegr i fordwyo anghyfyngedig, ond dim gwaith adfer pellach yng Nghymru.

Athroniaeth

Mae’r dewis hwn yn cydnabod mai’r budd gwarchod natur mwyaf yw Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig y gamlas yng Nghymru, a bod y SoDdGA yn Lloegr wedi bod mewn cyflwr diraddiedig ers cyn y gwaith adfer cyfredol, pan roedd y cyflenwad dwr ˆ yn isel iawn, a’r olyniaeth ecolegol yn mynd rhagddi. Mae’r gwaith adfer yn mabwysiadu cylchfa hirgul, a’r SoDdGA yn Lloegr yn cael ei aberthu er mwyn gallu gwarchod a rheoli’r rhan yng Nghymru yn yr hirdymor gyda lefelau mordwyo isel iawn yn unig.

4.2.8 Dewis 4B: Mordwyo anghyfyngedig i Queen’s Head

Difﬁniad

Adfer rhan Lloegr yn unig, gyda mordwyo anghyfyngedig i Queen’s Head, a lefelau mordwyo is o dan Queen’s Head, er mwyn diogelu buddiannau gwarchod natur yn y sianel. Byddai adfer i Lanymynech yn gwneud iawn am gyﬂwr anffafriol Keeper’s Bridge i Queen’s Head.

Athroniaeth

Mae’r dewis hwn yn fersiwn llai eithafol o’r dewis blaenorol. Byddai dewis 4 yn arwain at golli’r SoDdGA, tra byddai Dewis 4B yn galluogi trosglwyddo rhywfaint o’r buddiannau o ben uchaf Queen’s Head i adran Aston i Lysfeisir. Mae gwerth cyffredinol buddiannau gwarchod natur yn Lloegr wedi’u diogelu, er eu bod wedi symud.

65 4.2.9 Dewis 5: Deddf Seneddol 1987

Difﬁniad

Deddf Seneddol 1987. Mae’r ddeddf hon yn rhoi pwer ˆ i Ddyfrffyrdd Prydain adfer y gamlas yn llawn, a dyma’r unig gytundeb cyfreithiol rhwng y ddwy ochr. Mae buddiannau gwarchod natur yn cael eu diogelu trwy gyfres o warchodfeydd natur i ffwrdd o’r gamlas.

Athroniaeth

Sicrhau’r lefelau mordwyo gorau, ac yn sgîl hynny y manteision economaidd gorau, o’r gwaith adfer. Mae camlesi yn gynefinoedd artiffisial, ac fe’u crëwyd ar gyfer mordwyo. Byddai buddiannau treftadaeth adeiledig yn ffafrio adfer er mwyn mordwyo, a’r ddadl pe byddai’r dewis hwn yn mynd yn ei flaen fyddai y dylai hyn gael blaenoriaeth ar warchod planhigion sydd ond yn bresennol o ganlyniad i ymyrraeth gan bobl. Mae Camlas Maldwyn yn gynefin artiffisial, ac roedd cytundeb blaenorol gyda’r Cyngor Gwarchod Natur yn darparu ar gyfer buddiannau gwarchod natur trwy greu cyfres o warchodfeydd natur bychain i ffwrdd o’r gamlas.

4.3 Y BROSES ARFARNU

Cafodd y dewisiadau eu harfarnu yn erbyn y meini prawf canlynol:

1. Goblygiadau cyfreithiol 2. Goblygiadau ar gyfer mordwyo 3. Goblygiadau ar gyfer gwarchod natur 4. Adnoddau ac Ansawdd y Dwrˆ 5. Goblygiadau ar gyfer y Dreftadaeth Adeiledig 6. Goblygiadau ar gyfer y Dirwedd ac Archaeoleg 7. Goblygiadau ar gyfer Defnydd y Gymuned 8. Costau Peirianneg 9. Goblygiadau ar gyfer Costau Gweithredu 10. Goblygiadau ar gyfer Adfywio Gwledig 11. Goblygiadau ar gyfer Arian Cyfalaf

O fewn pob adran roedd yr arfarniad yn ystyried:

1. Tystiolaeth 2. Asesiad yn ôl Dewis 3. Dadansoddi Risg 4. Casgliadau

Mae manylion llawn ar gael yn y ddogfen arfarnu, a gyhoeddwyd fel adroddiad i gyd-fynd â’r strategaeth hon. Cynhaliwyd y broses arfarnu ar ôl cyhoeddi’r Strategaeth Rheoli Cadwraeth ddrafft, yn ystod haf a hydref 2004.

4.4 CANLYNIADAU CRYNO

Mae’r rhain wedi’u cyﬂwyno mewn tabl ar y dudalen nesaf.

66 t s d o ) d c t ( e 0 0 0 0 0 0 0 0 0 e y d 0 0 0 0 0 0 0 0 0 n w 0 0 0 0 0 0 0 0 0 d , , , , , , , , , i g d 8 4 1 8 8 3 2 2 0 a e a 2 0 0 5 5 8 9 2 0 i d l m 2 3 3 2 1 1 2 3 1 e a o £ £ £ £ £ £ £ £ £ h n n r y o C c e i d d 5 6 1 7 6 6 8 3 4 4 8 4 8 7 3 4 8 7 y 2 2 2 2 7 3 6 0 3 3 1 5 1 1 1 8 3 1 4 3 9 5 4 3 2 2 2 2 0 0 0 – 2 2 1 1 2 2 – 1 1 1 w 6 5 1 : : : : : : 1 1 1 1 : : : l l l l : : : : : : : : : : : s l : : l l l l g g g : : : : o o o o M M i i i o g g o o o o M M M M M M M i i g g g g h h h h u d d d h i i i i h h h h d d W W c c c c c e e e a W d d d d W W W W W W c c c c r r r r i i i e e r r S S r r r i i t t t e e e e y y y y d l l l S S S S S S S y t t i i i i y l l l y y y l l t t t t g g g g N N l l l l l l g a y y y g N g g g N N N N N N l l l l i y y n n n n s s s A A n y y y y n n n n A s s A A A A A A o o o o y y y n o F F s s s s i i i i o o o o i y y F F F F F F F i i i i y y y y y n n n n C C C Y Y n l n n n n C C Y Y Y Y Y Y Y C C C C U U U U C C n U U U U U C C C C C C C a C f r y - n b b b d r g i i i u o , a . u a l m d l d d l o r e i s s s n l i a l n y y y l d o o e y o o o s l o a d a w d f m d a m 1 i r d l h o l d d l p p p a L l d d d i a d d e a y y i d l b l c d l r s y a a a a D n n h d i i n e i i i o 1 e 1 d u u u m e a o r y n n f i y l d i n r e w r l n n n r n a a a w y r ’ n c l ’ l o u n r e s s w i r r r d l h l y y y s e l b b b i i l r g c t o i e l l l e i i i o u a g u y o o o e e y n r : e e w a r c r d s s s n n n n d , c w w y o ’ n f a l s g g g i a e d o i y w a a l f a a a o o o d m e e y l m l m l u c r b a l y n e r w c c c g w e p p p i o t d d y d d d d y ’ r w L b r d d a d y a i n n d a l h : : : a a a a u p S l r y m C p i i i n d C u u u n a a i o y r n n c l d d d d u h y i : g i n n n o d n a a a : t b d d d d y y l d r i d u d d d d l r r r i y y y m y d l d e y y n C d r l , s o l l l n l : w l y o o o o d y d o n w w w d e o b s g g d o o o n n n : d d e l L f e f c g g g , a a a d p C : a l l d l , g a a a o d y w d o l w e F : y , s s s d m o u e e d c c c n : a d u r d a n d f f d w n d n n n : a d m e a a s i m f s : : : f e o l r w : d d a m l w a f A A A n n n m e e o r w a w a e s w a i a m m m g e w m g d A o s s e A a n n w w S D l l w w w S S n d n n u w y A S n L A S S S s A S y n i g g y s s n a s s , o o i i ( ( r r n h b d w b i n n l i i r c a g n e r s r o o s b b o o o e y i i h i i u n o g o o r r r o d m t t t b s s y r e p , i e e p d l n n m o o a y l t t r i i o n u n e l y p p r u e a a a a f u r a N o w d f f L i a l w a a a h r l a m u u r i m m a i r d g w w y c d y a a a o e n h o e u y y y l m r r y s s s l r g l o C l f g n t h h y y u o o e r r r r r o g n o l n h n n g g t t d u d p s o u o y , , o a i C c i a a m i a i a r ) ) a r i l l e b r d d i y d . i d d d h d a n o o h a a t n a h e i i o i i d e d h r r l y l y e i i l l e l y g l h h l l n n d e l l w l t t r d o n m o y y i i i n w l l M N e e y o d a c e e e a G C d n n g g r r r C c d C G f f a a o y y A C C Y c c m l r r o e y a y y d d u i g d n n n d l u h i a e d l n o l d a y n n c i a l i w w y d o y i d y y e g s s o e e b t c d w g l e b l h r w b b l e s u i d i i m m l i ’ d r y i d c i i s r l t d s s w r s n l n n e e l o i u u o e o o a a y o o o y o r r n t d o r r r s p d d l p p h l r l d l , o r a , d o o d m o d l i m m c y A o o d h u g y g u d u u h i y y y o n l s m m o y n c y a d e e c a a a n n y m h y r r e y y s C C h r r e f f t l y o a w a y , c t e o l w g d d i e o o p l a o e o b r r r u d u u i n p i i g o i e L n r l y y n r g g i g a n l i a a y i u h h e a y s e a t d a w o d h d d n d d a p h f s n c c d D a h d d n a a a i u y i i e o ’ b c u , i c a e e o n i n i l l l i n n d t i i a a a y s d l w - g d f y y l m e e l l n h y o y e d e a n e r r d d l m n n r o i l b y r a d f w a a a e A A c o T Y a d D C p C C s C r ’ s o y t r w a u n h r h e o a t y s n ’ t l i n e i i v d g h n a o w i p l r d s i d f w e i d s a a a a f o a l d s i n i r , n e w c , e g p e t o l a e e o s e g t i c t w e w e r d t g o d y d r i s a n r s i a a i p i a n b l a e p m i w d b d o a e h y d l D y o y m m l r d m c i l c o i i g P r s A D m A S I b B B B 1 2 3 4 5 W 4 1 2 3 E D

67 4.5 CASGLIADAU

Yn sgîl yr arfarnu a’r trafodaethau a fu yn sgîl hynny, daeth Partneriaeth Camlas Maldwyn i’r casgliad y dylid cael strategaethau gwahanol ar gyfer Cymru a Lloegr.

Yng Nghymru, y dewis a ffafriwyd oedd mabwysiadu fersiwn gwell o Ddewis 3, gan ystyried yr angen i ddangos manteision gweladwy ar gyfer pob maes diddordeb, a chaniatáu dull o adfer cam wrth gam. Bwriedir i’r dull hwn gyﬂawni tri nod:

• Cydnabod y materion a’r gofynion cyllido mawr. Nid yw’n bosib cwblhau’r gwaith adfer o un pecyn cyllido yn unig. • Bydd gwneud y gwaith gam wrth gam yn rhoi amser i’r gwaith adfer ddangos llwyddiant rhai o’r atebion arloesol sy’n hanfodol ar gyfer y cyfnodau olaf. • Sicrhau manteision cynnar o fabwysiadu rhai o elfennau Dewis 1B, sy’n ceisio gwella defnydd a gwerthfawrogiad y gymuned o’r gamlas yn y cam presennol o’r gwaith adfer. Bydd hyn yn helpu i sicrhau cefnogaeth ac yn hwb i’r achos am waith adfer pellach.

Yn Lloegr, mae buddiannau gwarchod natur wedi’u cyfyngu i ran llawer byrrach o’r gamlas yn bennaf (y rhan sydd wedi’i dynodi fel SoDdGA), gan fod llawer o’r gamlas wedi sychu cyn y gwaith adfer. Roedd hi’n bosib felly edrych ar ddisodli gwarchodfeydd i ffwrdd o’r gamlas yn llwyr (Dewis 3B), ond mewn un saﬂe. Trwy ddarparu’r warchodfa mewn un lleoliad mewnol cysylltiedig, nid oes angen i safonau’r sianel fodloni gofynion cysylltedd. Trwy wneud hyn, gellir codi’r cyfyngiadau ar fordwyo unwaith mae’r gwarchodfeydd wedi cyrraedd y safon angenrheidiol, yn amodol ar gynnal cyﬂwr ffafriol yn yr hirdymor.

Mae’r fersiwn o Ddewis 3 sydd wedi ei wella a’i fabwysiadu ar gyfer Cymru a Dewis 3B ar gyfer Lloegr i’w gweld ym mhenodau nesaf y Strategaeth hon. Y newid mwyaf sylweddol yw bod y gwarchodfeydd natur yn cael eu cynllunio i gynnwys gwerth llawn sianel wreiddiol y gamlas. Mae cadwraeth yn y sianel, felly, yn welliannau net i werth y saﬂe cyffredinol.

68 5. GWELEDIGAETH

Crynobdeb o’r bennod

ae’r cynigion yn y strategaeth hon yn seiliedig ar ein datganiad cenhadaeth yn 2001 i gynnal gwaith Madfer cynaliadwy. Mae manteision cymdeithasol ac economaidd a chysylltiad cryf iawn â’r cymunedau lleol y mae’r gamlas yn llifo drwyddynt wedi eu plethu yn y thema honno. Mae dealltwriaeth gyffredin, a chydbwysedd rhwng gwarchod natur, adfer mordwyo a’r gymuned wedi bod yn hanfodol i’r strategaeth.

Mae angen cyflawni’r gwaith yn raddol, gyda chynlluniau adfer a pheirianyddol mawr yn gweithio ochr yn ochr â phrosiectau lleol i gynyddu mynediad pobl leol i’r gamlas a’i llwybr halio a’u defnydd ohonynt. Y flaenoriaeth gyntaf yw cysylltu’r rhan y gellir mordwyo arni o’r gamlas yn y Trallwng â rhan ddeheuol y gamlas yn Lloegr yng Nglanfa Gronwen, gan symud terfyn deheuol y gamlas i Aberriw. I gyflawni hyn, bydd angen creu llawer o ardaloedd gwlyptir newydd wrth ymyl y gamlas, yn ogystal â mynd i’r afael â thair croesfan ffordd fawr.

Bydd camau diweddarach y gwaith adfer, hyd at Loc Freestone a hyd yn oed ymlaen i’r Drenewydd o bosib, yn dibynnu ar y gallu i ddangos llwyddiant y cam cyntaf. Fodd bynnag, yn achos adfer mordwyo, rydym yn ceisio diogelu coridor y gamlas a’i ddefnyddio fel cyswllt coridor glas â chanol y Drenewydd, sef terfyn hanesyddol y gamlas.

69 Dyma ddatganiad cenhadaeth Partneriaeth Camlas Maldwyn, a gytunwyd yn 2000:

“adfer Camlas Maldwyn fel enghraifft heb ei hail o adfer camlas mewn modd cynaliadwy gyda ffocws strategol ar adfywio gwledig. Diogelu amgylchedd a threftadaeth unigryw’r gamlas trwy ymchwil, rheoli a rhagoriaeth mewn cynllunio. Cynyddu mynediad i bawb trwy ddehongli gan hyrwyddo twristiaeth a defnydd addysgol”.

Mae’r datganiad hwn yn seiliedig ar y gred y dylid seilio dyfodol hirdymor y gamlas ar adnodd cyffredin sy’n cael ei werthfawrogi. Mae cychod a mordwyo cynaliadwy yn rhan annatod o gamlas waith, fyw. Mae cysylltiad cymhleth rhwng y dreftadaeth adeiledig a’r dreftadaeth naturiol ac mae dyfodol y ddwy yn dibynnu ar gefnogaeth y gymuned.

Dyma elfennau allweddol y weledigaeth ar gyfer dyfodol Camlas Maldwyn: • Adnodd i’r gymuned, sy’n cael ei werthfawrogi a’i ddefnyddio gan bawb • Coridor o gyﬂe a fydd yn sbarduno adfywio gwledig • Gwaith adfer er mwyn mordwyo sy’n parchu, gwerthfawrogi a gwella natur unigryw Camlas Maldwyn a’i chyfﬁniau • Mae cynaliadwyedd wrth wraidd yr holl waith rheoli a datblygu.

Mae adfer y gamlas wedi derbyn cefnogaeth ysgubol, a bwriad y strategaeth hon yw nodi’r ffordd ymlaen, a darparu atebion ymarferol i unioni’r tensiynau blaenorol rhwng gwahanol fuddiannau. Bu’n rhaid wrth barodrwydd i rannu a deall gwerthoedd a buddiannau eraill.

Mae Partneriaeth Camlas Maldwyn wedi gweithio’n ddiwyd i ddatblygu’r ddealltwriaeth honno, a hynny o fewn y Bartneriaeth a thu hwnt, ac yn cynnig ffordd gytûn ymlaen ar sail y thema drosfwaol o ddatblygu cynaliadwy. Mae’r cynigion yn y ddogfen hon yn mynd ymhellach na llawer o gynlluniau cadwraeth, gan ei bod yn cynnwys budd economaidd a chymdeithasol o’r cychwyn cyntaf. Mae’r rhain yn faterion o bwys i drigolion lleol, sy’n rhanddeiliaid hollol allweddol ar gyfer y dyfodol. Mae hefyd yn sicrhau bod rheoli cadwraeth y gamlas yn ganolog i’r gwaith o’i rheoli yn y dyfodol, ac yn darparu egwyddorion craidd ar gyfer yr holl ddefnydd arall a wneir o’r gamlas.

Un o amcanion y Bartneriaeth yw defnyddio’r ddogfen hon fel modd o sicrhau’r cyllid allanol helaeth sydd ei angen i gyﬂawni nodau a pholisïau’r strategaeth. Mae’n seiliedig ar gydbwysedd sy’n cydnabod ac yn diogelu buddiannau cadwraeth, ac yn ceisio sicrhau proses sy’n cael ei harwain gan y gymuned.

Ni ellir gwadu bod cychod modur yn cael effaith andwyol ar blanhigion dwr ˆ prin yn y gamlas, ond mae’r strategaeth hon yn cynnig unioni hyn trwy greu amrywiaeth o wlyptiroedd newydd, wrth ymyl y gamlas, a fydd yn gwneud yn iawn am hynny.

Cafwyd cytundeb arloesol yn yr 1980au a arweiniodd at greu nifer o’r gwarchodfeydd a welwn heddiw, gan gynnwys Aston, a adeiladwyd gan wirfoddolwyr o’r Waterway Recovery Group. Mae’r ateb hwn yn adeiladu ar y cytundeb hwnnw ac yn ei ddatblygu ymhellach. Bydd y gwarchodfeydd yn darparu mwy o gyﬂeoedd addysg a hamdden a bydd angen gweithio mewn partneriaeth â thirfeddianwyr lleol.

Her bellach i’r gwaith adfer yw’r nifer fawr o groesfannau ffordd, yn enwedig ar hyd yr A483. Mae’r costau mawr sy’n gysylltiedig â hyn yn golygu ei bod yn debygol y bydd y gwaith parhaus o adfer y gamlas yn cael ei gyﬂawni gam wrth gam.

Y ﬂaenoriaeth gyntaf yw ailgysylltu’r rhan o’r gamlas y gellir mordwyo arni yn y Trallwng, trwy Lanymynech, i ymuno â’r rhan ogleddol yng Nglanfa Gronwen, ger Llysfeisir, a, thrwy hynny, ei chysylltu â’r rhwydwaith cenedlaethol. Gallai effaith economaidd y rhan hon fod yn fawr, oherwydd bydd adfer wyth milltir o’r gamlas yn rhyddhau un ﬁlltir ar ddeg arall na wneir defnydd digonol ohonynt ar hyn o bryd.

Bydd yn rhaid adfer y rhan ddeheuol maes o law fel cam neu gamau diweddarach o’r gwaith. Bydd angen dangos bod Cam 1 wedi bod yn llwyddiant er mwyn sicrhau cyllid; a rhaid i’r llwyddiant hwnnw ddangos bod modd gwireddu ein gweledigaeth o gamlas fywiog sy’n diogelu gwerthoedd pawb.

70 Ochr yn ochr â’r gwaith peirianyddol, ac yn ei ategu, bydd y Bartneriaeth yn ceisio gwneud gwelliannau ar raddfa fach i’r amwynderau lleol, er enghraifft gwella llwybrau cerdded ac arwyddion lleol; rydym o’r farn y bydd cynyddu mynediad pobl leol i’r gamlas a’u defnydd ohoni yn cefnogi ac yn atgyfnerthu’r achos o blaid cynnal gwaith adfer pellach ar raddfa fawr .

Mae’n hanfodol sicrhau dealltwriaeth o’r dull graddol hwn, a bod pob cam o’r gwaith adfer yn gynllun dichonadwy ohono’i hun. Mae adfer Llanymynech yn cyd-fynd yn dda â datblygiadau yn yr ardal dreftadaeth gyfagos. Bydd llwyddiant y Prosiect ‘Limestone Lives’, i warchod daeareg, archaeoleg a threftadaeth ddiwydiannol gyfoethog yr ardal yn gymorth i ddatblygu’r pentref fel atyniad ohono’i hun. Bydd cwblhau’r gwaith hyd at y Trallwng yn rhyddhau adnodd sydd wedi cael ei danddefnyddio ers hir maith, ac yn gwireddu gweledigaeth y gwirfoddolwyr hynny a fu’n cynorthwyo gyntaf yn y “Big Dig” ym 1969.

Gellid lleoli’r terfyn deheuol yn Aberriw, ac mae llawer o’i phlaid fel cyrchfan, ond gallai un groesfan ffordd arall arwain y gwaith adfer at derfyn hanesyddol Camlas Dwyrain Sir Drefaldwyn yng Ngarthmyl. Daw perchenogaeth Dyfrffyrdd Prydain i ben yn Loc Freestone, ger Aberbechan, ond a yw cael y terfyn yn y Drenewydd yn realiti? Mae’r gwaith peirianneg yn hyfyw, ond mae costau cyfredol y croesfannau yn andros o uchel. Rydym yn pwysleisio y bydd gwaith adfer yn dibynnu ar gyllid allanol, a bydd y rhannau deheuol yn dibynnu ar lwyddiant y rhan ogleddol. Yn y canol dymor, dylid gwarchod y llwybr fel coridor glas ac fel llwybr cyswllt i gerdded a beicio.

Mae mordwyo yn allweddol i sicrhau camlas waith, fyw, ond rhaid i bobl y gymuned leol ei gwerthfawrogi fel eu camlas hwy. Mae’n adnodd sy’n cael ei werthfawrogi gan lawer, ond gellid gwneud mwy o ddefnydd ohono. Bydd y bartneriaeth yn ceisio meithrin cysylltiadau gwell â’r pentreﬁ y mae’r gamlas yn llifo drwyddynt, a darparu cyﬂeusterau sy’n gydnaws â’r ardal a’r lleoliad gwledig.

Mae’r strategaeth hefyd yn ceisio sicrhau bod busnesau lleol ar eu hennill o ganlyniad i’r adfer, ac mae o’r farn y bydd y gwaith yn cynorthwyo pob math o gynlluniau sy’n gysylltiedig â thwristiaeth, ac y bydd yn sail gadarn i arallgyfeirio ar ffermydd. Mae datblygu cynaliadwy a thwristiaeth werdd yn themâu cynyddol gyfarwydd, a gall adfer Camlas Maldwyn ddiwallu’r ddau amcan hwn a dyheadau lleol a rhanbarthol eraill.

Bydd angen llawer o grantiau i dalu costau cyfalaf y gwaith adfer, ac mae’r arian hwn yn debygol o ddeillio o ffynonellau treftadaeth, awdurdodau lleol a phecynnau adfywio economaidd. Mae hyn yn golygu y bydd cynnydd y gwaith yn dibynnu ar yr arian sydd ar gael, ac nid oes modd rhoi amserlenni manwl gywir. Fodd bynnag, bydd y Bartneriaeth yn defnyddio’r strategaeth a’r adroddiad economeg cysylltiedig fel sail i gyfres o geisiadau am gyllid yn y misoedd a’r blynyddoedd i ddod.

Mae Partneriaeth Camlas Maldwyn yn cynnwys trawstoriad o bobl ac mae’n ceisio gwasanaethu amrywiaeth eang o fuddiannau; credwn fod y ddogfen hon yn diwallu’r buddiannau amrywiol hynny, ac rydym yn ei chyﬂwyno i chi.

71 6. EGWYDDORION ARWEINIOL

Crynodeb o’r bennod

TIRWEDD: Byddwn yn diogelu ac yn ychwanegu at gymeriad y ddyfrffordd fel y mae ar hyn o bryd. Byddwn yn codi ymwybyddiaeth am archaeoleg y dirwedd. Bydd datblygiadau newydd yn parchu cymeriad yr ardal leol, ac yn defnyddio deunyddiau lleol a thraddodiadol. Bydd mentrau yn y coridor ehangach yn cael eu cefnogi.

TREFTADAETH ADEILEDIG: Bydd ac atgyweirio a gwaith adfer yn ceisio lleihau faint o’r adeileddau sydd yno sy’n cael eu colli. Byddwn yn ceisio dod o hyd i ffyrdd cydnaws a gwahanol o ddefnyddio adeiladau hanesyddol. Bydd llwybr y gamlas i’r Drenewydd yn cael ei warchod, a byddwn yn ceisio cael pob awdurdod lleol i fabwysiadu’r strategaeth hon fel canllaw cynllunio ategol ffurﬁol.

GWARCHOD NATUR: Bydd gwerth yn cael ei asesu ar sail y gamlas a chyneﬁnoedd sydd wedi eu cysylltu’n hydrolegol. Bydd mesur yn seiliedig ar gylchred y gamlas gyfan, i alluogi gwaith mawr fel carthu. Bydd amcanion cadwraeth yn cael eu pennu yn erbyn y dynodiadau ACA a SoDdGA. Bydd monitro blynyddol yn cael ei ddefnyddio i lywio newidiadau i’r gwaith rheoli.

MORDWYO: Mae mordwyo yn rhan o reoli’r gamlas yn gynaliadwy, a bydd yn cael ei ganiatáu hyd at y lefel uchaf sy’n gyson â chynnal gwerth cadwraeth y gamlas. Bydd y gwaith adfer yn cael ei gynllunio i ymdopi â tharged o 2,500 o symudiadau cwch y ﬂwyddyn yng Nghymru a 5,000 yn Lloegr. Byddwn yn hybu cychod sy’n ystyriol o’r amgylchedd a chyﬂymderau araf ar rannau sensitif.

DWR:ˆ Bydd cymaint o ddwr ˆ â phosib yn cael ei dynnu yn gydnaws ag ystyriaethau amgylcheddol, a gollyngiadau o’r gamlas yn cael eu lleihau. Bydd mesurau ymarferol i wella ansawdd y dwr ˆ yn cael eu nodi a’u gweithredu.

MYNEDIAD I’R GYMUNED AC YMWELWYR: Bydd “Mynediad i Bawb” yn cael ei hyrwyddo a byddwn yn annog cerddwyr y llwybrau cerdded hir, ymwelwyr a phobl leol i ddefnyddio’r gamlas. Bydd llwybrau cerdded cylchol, meysydd parcio a gwybodaeth yn cael eu defnyddio i gynyddu defnydd o’r gamlas a’r gwarchodfeydd natur newydd gan bobl leol. Bydd beicio yn cael ei ystyried lle fo’r llwybr halio yn ddigon llydan. Bydd cyfleoedd anffurfiol ac addysgol yn cael eu datblygu, i gyflenwi darpariaeth leol arall.

ADFYWIO ECONOMAIDD A GWLEDIG: Ffordd bwysig o gyflawni hyn fydd cynyddu nifer yr ymwelwyr a’r arian maent yn ei wario. Yn ogystal, gellir defnyddio’r prosiect adfer i sbarduno adfywio economaidd lleol nad yw’n ymwneud â thwristiaeth trwy ail-ddatblygu’r tir a’r adeiladau ar ochr y gamlas. Rhaid i gyfleoedd economaidd fod ar gael i bobl leol, felly bydd systemau’n cael eu sefydlu i alluogi cwmnïau lleol i gynnig am gontractau a’u cyflenwi. Bydd ceisiadau’n cael eu gwneud am gyllid gan ffynonellau allanol ar gyfer y gwaith adfer, a bydd Partneriaid yn rhannu costau cynnal a chadw.

72 6.1 TREFTADAETH Y DIRWEDD

6.1.1 Egwyddorion Cenedlaethol Cyfredol Treftadaeth

Mae egwyddorion cenedlaethol treftadaeth Dyfrffyrdd Prydain sy’n berthnasol i dirwedd i’w gweld yn Nhabl 6.1.

A) Bydd egwyddorion cenedlaethol cyfredol ar gyfer tirwedd wrth wraidd yr holl waith rheoli ac adfer ar y gamlas yn y dyfodol a bydd y Bartneriaeth yn ceisio datblygu Camlas Maldwyn fel enghraifft heb ei hail o gynllun adfer.

Tabl 6.1. Egwyddorion Cenedlaethol Allweddol Archaeoleg a Thirwedd.

1. Bydd cymeriad tirwedd hanesyddol dyfrffyrdd unigol yn cael ei nodi, ei warchod a’i wella. Bydd dulliau o warchod nodweddion unigryw lleol yn cael eu hannog. 2. Bydd gwaith ar raddfa fawr a gwaith cynnal a chadw gweithredol yn cael ei gynllunio a’i ddylunio i gael cyn lleied o effaith â phosib ar dirwedd y ddyfrffordd. 3. Bydd ystyriaeth o gymeriad y dirwedd, ei lleoliad a diwylliant lleol yn dylanwadu ar y gwaith o ddylunio a chynllunio datblygiadau yn y dwr ˆ ac ar y lan. 4. Bydd Dyfrffyrdd Prydain yn ceisio rheoli effaith fﬁsegol gweithgareddau pobl er mwyn diogelu treftadaeth y dirwedd. 5. Bydd Dyfrffyrdd Prydain yn ceisio, trwy bolisïau cynllunio lleol a chenedlaethol, annog tir cyfagos i gael ei ddefnyddio a’i ddatblygu mewn ffyrdd na fydd yn gwrthdaro â chymeriad tirwedd hanesyddol y dyfrffyrdd. 6. Dylai dehongliadau bwysleisio natur unigryw, tirwedd, archaeoleg a chysylltiadau diwylliannol lleol dyfrffyrdd hanesyddol unigol.

6.1.2 Archaeoleg

Yn lleol, bydd Partneriaeth Camlas Maldwyn yn ymrwymo ymhellach i’r polisïau canlynol:

B) Sicrhau bod gwaith adfer yn diogelu, ac, os yn bosib, yn gwella saﬂeoedd sydd wedi eu nodi yn yr asesiad archaeolegol o’r dirwedd.

C) Bodloni’r safonau archwilio saﬂeoedd a amlinellir yn yr asesiad archaeolegol o’r dirwedd.

CH) Byddwn yn ceisio cynyddu ymwybyddiaeth, gwerthfawrogiad a dealltwriaeth o’r adnodd archaeolegol, o ran lleoliad, pwysigrwydd a’r rheolaeth optimaidd, yn enwedig ymysg tirfeddianwyr cyfagos.

6.1.3 Y Dirwedd

Mae’r dirwedd, yn fwy nag unrhyw agwedd arall ar y strategaeth hon o bosib, yn amlwg yn ymestyn y tu hwnt i gwrs y gamlas ac i’r cefn gwlad oddi amgylch, ac mae’n bwysig bod cynlluniau a mentrau eraill sy’n ymwneud â choridor y gamlas yn rhan o ddull integredig. Bydd polisïau tirwedd lleol yn cael eu mabwysiadu sy’n:

D) Ceisio mynd i’r afael â’r saﬂeoedd a nodwyd fel rhai lle mae angen gwella’r dirwedd.

DD) Darparu cynlluniau tirwedd manwl ar gyfer pob cyﬂeuster a datblygiad newydd a phob gwaith newydd. Bydd y cynlluniau yn gydnaws â’r cymeriad lleol, a bydd ymgynghoriad llawn yn cael ei gynnal â’r gymuned leol.

E) Gweithio’n ddiwyd gyda thirfeddianwyr ac asiantaethau eraill i gefnogi mentrau yng nghoridor ehangach y gamlas a fydd o gymorth i ddiogelu a gwella lleoliad y gamlas, a sicrhau parhad polisïau.

73 6.2 TREFTADAETH ADEILEDIG

6.2.1 Egwyddorion Cenedlaethol Cyfredol Treftadaeth

Mae Egwyddorion cenedlaethol Treftadaeth Dyfrffyrdd Prydain yn ymrwymo i ddilyn y canllawiau a ddarperir gan Safon Brydeinig 7913: 1998 – Egwyddorion gwarchod adeiladau hanesyddol. Mae’r egwyddorion allweddol i’w gweld yn Nhabl 6.2.

A) Bydd egwyddorion cenedlaethol cyfredol Dyfrffyrdd Prydain ar gyfer y dreftadaeth adeiledig yn sail i’r holl waith rheoli ac adfer ar y gamlas yn y dyfodol. Bydd y Bartneriaeth yn ceisio hyrwyddo’r canllawiau hyn a datblygu Camlas Maldwyn fel cynllun adfer heb ei ail.

Tabl 6.2. Egwyddorion Allweddol Gwarchod Treftadaeth Adeiledig.

1. Dylai’r holl atgyweirio, gwaith cynnal a chadw a newidiadau ddangos parch at dreftadaeth y ddyfrffordd a dylid gweithio mewn modd sy’n seiliedig ar sicrhau cyn lleied o ymyriadau ffisegol â phosib gyda chyn lleied â phosib o ddifrod i’r adeiladau sydd yno’n barod. 2. Dylai bod modd dadwneud ymyriadau lle bynnag y bo’n bosib. 3. Dylid ystyried cyfraniadau gwahanol gyfnodau a chamau o’r gwaith mewn strwythur hanesyddol. Rhaid pwyso a mesur gwerth a dilysrwydd hanesyddol cyfraniadau o’r fath yng nghyd-destun i ba un y mae’r strwythur dan sylw yn perthyn. 4. Mae’r patina oed a defnydd yn rhan o gyfanrwydd a gwerth hanesyddol adeilad neu adeiladwaith ac ni ddylid ystyried ei ddileu oni bai ei fod yn hanfodol i ddiogelu adeiladwaith hanesyddol. Dylid osgoi ffugio patina. 5. Ni ddylai atgyweiriadau a newidiadau mawr geisio ailgreu adeiladwaith hanesyddol ac ni ddylai ailosod rhannau sydd ar goll na ffugio tystiolaeth hanesyddol dan amgylchiadau o’r fath. Dylid gwahaniaethu rhwng gwaith hen a newydd a dylid nodi dyddiad y gwaith trwy naddu neu gastio’r flwyddyn mewn carreg, bric neu fetel. 6. Cyn cynnal gwaith mawr ar adeilad neu adeiladwaith hanesyddol pwysig, dylid ymchwilio i ymddangosiad, diben a defnydd yr adeilad yn y gorffennol. Dylai canlyniadau ymchwil o’r fath fod o gymorth i gynllunio a chynnal gwaith ar raddfa fawr. 7. Os oes gwaith mawr yn cael ei wneud i adeilad neu adeiladwaith hanesyddol, dylid cofnodi nodweddion ffisegol mewn modd systematig. 8. Mae deunyddiau, gosodion a ffitiadau hanesyddol yn werthfawr. Dylid ceisio eu cadw ar y safle. Os na ellir cadw’r eitemau ar y safle, dylid eu symud a’u storio’n ofalus fel bod modd eu defnyddio rywbryd eto mewn cyd-destun priodol. 9. Mae Dyfrffyrdd Prydain yn y sefyllfa orau i sicrhau bod adeiladau ac adeiladweithiau hanesyddol ar ochr y gamlas yn goroesi a’r corff hwn fydd yn cael y budd mwyaf o sicrhau eu bod yn cael pob gofal a’u cynnal a’u cadw’n briodol. Dylid ceisio dal gafael ar eiddo o’r fath. 10. Gall gwaith adeiladu, mewnlenwi neu ychwanegiadau newydd fod yn dderbyniol mewn lleoliad hanesyddol ar yr amod eu bod yn cynnal cyd-destun gweledol priodol o ran ffurf, maint, deunyddiau ac nad ydynt yn amharu ar arwyddocâd diwylliannol y safle. 11. Bydd defnyddiau cynliadwy a chydnaws sy’n parchu cydbwysedd y dreftadaeth ddyfrffyrdd ac nad ydynt yn arwain at ddirywiad yn cael eu hannog. 12. Os bydd atgyweiriadau, newidiadau neu ddatblygiadau yn digwydd ar safle hanesyddol, dylid defnyddio dulliau cofnodi archaeolegol i arwain y gwaith hwnnw. 13. Dylid ysgogi hoffter y cyhoedd at y dreftadaeth ddyfrffyrdd trwy gymryd rhan mewn cyfres o ddiwrnodau treftadaeth cenedlaethol yn ogystal â thrwy wyliau, arddangosiadau, cyhoeddiadau ac amrywiaeth o ddigwyddiadau ymarferol y gall pobl gymryd rhan ynddynt. 14. Dylai dehongliadau ymelwa ar nodweddion unigryw, tirwedd, archaeoleg a chysylltiadau diwylliannol lleol dyfrffyrdd hanesyddol unigol.

74 6.2.2 Gweithredu’n Lleol

B) Bydd cofnodion treftadaeth adeiledig Dyfrffyrdd Prydain yn cael eu hehangu a’u diweddaru’n gyson i gynnwys saﬂeoedd newydd sydd wedi eu nodi yn yr asesiad diweddar o dreftadaeth adeiledig a gwaith arolygu’r dyfodol.

C) Mae’r Bartneriaeth yn cydnabod ac yn derbyn bod costau deunyddiau lleol a ffynonellau adnewyddadwy a dulliau traddodiadol a fydd yn berthnasol i rywfaint o’r gwaith yn uwch.

CH)Bydd y Bartneriaeth yn ceisio cynorthwyo perchnogion adeiladau pwysig i ddod o hyd i ddefnyddiau cydnaws sy’n diogelu eu gwerth o ran y dreftadaeth.

D) Trwy amrywiaeth o raglenni hyfforddi a gwybodaeth, bydd y Bartneriaeth yn parhau i ddatblygu a gwella ymwybyddiaeth a sgiliau priodol, i wella’r gwaith o gynnal a chadw ac adfer pob adeiladwaith hanesyddol.

DD) Bydd llwybr y gamlas i’r Drenewydd yn cael ei ddiogelu yng nghynllun datblygu unedol y sir.

Pwrpas y polisi hwn yw diogelu treftadaeth adeiledig y gamlas sydd wedi parhau hyd heddiw yn y Drenewydd, diogelu’r llwybr fel coridor glas ar gyfer cerdded a beicio a sicrhau digon o opsiynau ar gyfer penderfynu ar leoliad terfyn deheuol y gamlas.

E) Bydd y Bartneriaeth yn ceisio sicrhau bod yr awdurdodau lleol yn mabwysiadu’r strategaeth hon fel sail i baratoi dogfennau canllawiau cynllunio ategol ffurﬁol.

Y bwriad yw ffurfioli’r strategaeth hon o ran amodau cynllunio a chreu canllawiau cadarnhaol a ffurfiol i ddarpar ddatblygwyr neu ymgeiswyr am ganiatâd cynllunio. Cymerir yn ganiataol y bydd ceisiadau am ganiatâd cynllunio a chynigion datblygu yn y dyfodol yn cydymffurfio â pholisïau’r ddogfen hon.

6.3 GWARCHOD NATUR

6.3.1 Egwyddorion Ecolegol

A) Bydd y gwaith adfer yn rheoli a gwella gwerth gwarchod natur yn gadarnhaol.

Bydd hyn yn cael ei gyﬂawni trwy:

• Wella cywirdeb adeileddau, sy’n golygu bod yna lai o risg o gael achosion mawr • Gwella cysylltedd a chysylltu poblogaethau • Cynnydd ym mhoblogaethau macroffytau dyfrol, trwy 100% mewn gwarchodfeydd newydd a phlanhigion yn y sianel yn darparu manteision • Mwy o ardaloedd o lystyfiant ymylol • Cynefinoedd daearol o ansawdd uchel • Mynediad, dehongliad ac addysg well mewn perthynas â’r cynefin unigryw hwn

Bydd Dyfrffyrdd Prydain a Phartneriaeth Camlas Maldwyn yn cwblhau’r camau gweithredu cadarnhaol sydd eu hangen i gyﬂawni’r amcanion a’r safonau gwarchod natur manwl a amlinellir ym Mhennod 10, Monitro, trwy’r camau hyn a thrwy’r gwaith adfer cynaliadwy a amlinellir yn y strategaeth hon.

B) Bydd Dyfrffyrdd Prydain yn ceisio rheoli a gwella’r gamlas gyfan yn gadarnhaol bob amser.

C) Defnyddir y dulliau monitro y cytunwyd arnynt fel sail i lywio newidiadau i waith adfer, a rheolaeth, yn cynnwys lefelau cychod. Cyfeirir at yr egwyddor hon fel Monitro yn Llywio Gweithredu.

75 CH) Bydd egwyddorion ecolegol cyffredinol, y cytunwyd arnynt yn 2000, yn parhau i arwain y gwaith o adfer a rheoli’r gamlas.

6.3.2 Y Gamlas Gyfan

D) Mae’r egwyddorion ecolegol yn cyfeirio at gynnal gwerth cyffredinol ardal trwy gydol cylch cyfan o unrhyw drefn reoli. Fel y cyfryw, cydnabyddir y bydd gwaith mawr megis carthu yn cael effeithiau andwyol yn y byrdymor ar rai rhannau penodol er ei fod yn hanfodol ar gyfer rheoli’r gamlas yn yr hirdymor. Dylid defnyddio’r gamlas gyfan a’i chyneﬁnoedd sydd wedi eu cysylltu’n hydrolegol fel sail i’r penderfyniad hwn.

Yn y cyd-destun hwn, gellir ystyried planhigion ac anifeiliaid y dwr ˆ fel un gymuned ryng-gysylltiedig, gydag un boblogaeth o bob rhywogaeth. Mae sicrhau parhad y cyswllt hwnnw yn elfen hanfodol o’r ateb hwn, ac mae’n rhan allweddol o’r angen am gadwraeth yn y sianel. Felly, bydd gwarchodfeydd i ffwrdd o’r gamlas yn cael eu cynnwys ym mhob asesiad o statws neu gyﬂwr. Rhan o’r ateb yn hytrach na’r ateb cyfan yw gwarchodfeydd i ffwrdd o’r gamlas, ac maent yn adnodd i gynnal niferoedd y boblogaeth ac yn golygu bod rhywogaethau wedi eu dosbarthu dros ardal ehangach i ddiogelu rhag digwyddiadau o bwys, yn enwedig llygredd.

DD) Oherwydd y dynodiad ACA, bydd angen diogelu gwerth rhan Cymru o’r gamlas, yn ogystal â chynnal y cydbwysedd cyffredinol ar hyd y gamlas gyfan.

6.3.3 Statws Ffafriol a Monitro

E) Dyma’r data a fydd yn cael ei ddefnyddio fel sail i’r monitro: Planhigion dyfrol: Newbold 2001, a Dyfrffyrdd Prydain 1997 ac 1985-89 Planhigion dyfrol y gwarchodfeydd natur: Newbold (2003)

Efallai y bydd data ar gyfer adar (Dyfrffyrdd Prydain, 1997) ac anifeiliaid di-asgwrn-cefn (Ponds Conservation Trust, 2004) yn cael eu defnyddio i helpu i sefydlu llinellau sylfaen ychwanegol ar gyfer ffawna cysylltiedig yn y dyfodol.

F) Prif amcan gwarchod natur Camlas Maldwyn yw cynnal a gwella lefelau, dosbarthiad ac ansawdd llystyfiant arnofiol, tanddwr, ifanc ac ymylol, poblogaethau o rywogaethau sy’n unigryw i’r ardal, yn enwedig poblogaethau o Luronium natans a Potamogeton compressus, yng Nghamlas Maldwyn mewn cyflwr ffafriol.

Er mwyn cyflawni hyn bydd y meini prawf canlynol yn cael eu bodloni: • Bydd cynefin a phoblogaethau rhywogaethau’r gamlas yn adlewyrchu gallu cludo naturiol cynefinoedd y gamlas, gyda phoblogaethau planhigion yn cael eu penderfynu gan brosesau naturiol. • Mae’r amgylchedd ffisegol, ansawdd y dwr ˆ a phrosesau hydrolegol yn gofyn am reoli i safonau addas. • Ni fydd pwysau hamdden yn effeithio’n sylweddol ar gynnal y cynefin a phoblogaethau o rywogaethau, na’u gallu i wasgaru drwy rwydwaith y gamlas ac unrhyw warchodfeydd cysylltiedig i ffwrdd o’r gamlas.

FF) Bydd amcanion gwarchod natur yn cael eu bodloni trwy reoli’r canlynol yn gadarnhaol: i. Cyfres o warchodfeydd natur wedi’u cysylltu’n hydrolegol. ii. Cynnal sianel wreiddiol y gamlas gan sicrhau safonau ecolegol uchel. Amcan y gwaith rheoli yn y sianel fydd cynnal llystyfiant ymylol amrywiol a darparu cysylltedd ecolegol rhwng y gwarchodfeydd natur. iii.Partneriaethau hirdymor i ddylanwadu ar ddulliau rheoli tir cyfagos, i ddarparu’r amodau ffisegol gorau posib er mwyn sicrhau cyflwr ffafriol neu statws cadwraeth ffafriol y gamlas.

G) Cytunwyd ar safonau manwl ar gyfer y meini prawf uchod ac maent wedi’u rhestru ym Mhennod 10, Monitro.

NG) Y nod byrdymor yw gwella SoDdGA Lloegr i gyflwr anffafriol ond cyflwr sy’n gwella. Yng Nghymru, y nod yw parhau i gynnal cyflwr ffafriol poblogaeth Luronium natans ac adfer y boblogaeth o Potamogeton compressus a rhywogaethau allweddol eraill o blanhigion dyfrol i’w lefelau hanesyddol gorau posib. 76 6.3.4 Monitro yn Llywio Gweithredu

H) Egwyddor sylfaenol ar gyfer rheoli’r gamlas yn y dyfodol yw bod monitro yn llywio gweithredu. Mae’r camau gweithredu yn cynnwys rheoli cyneﬁn, penderfyniadau mordwyo a’r holl waith adfer.

Mae’r ddolen fonitro hon yn darparu mesurau diogelwch ac amddiffyniad ar gyfer gwarchod natur yn bennaf, ond hefyd ar gyfer buddiannau eraill. Mae’n galluogi’r Bartneriaeth i weld a yw’r penderfyniadau rheoli yn cael yr effaith ddisgwyliedig, ac addasu cynigion lle bo angen. Mae’n darparu dull lle gellir cyﬂwyno gwaith adfer cam wrth gam a phob newid rheoli mewn modd diogel, ac yn lleihau’r risg i werthoedd gwarchod natur yn sylweddol.

I) Mae angen i’r gwaith monitro gwmpasu ffactorau allanol fel rheoli hefyd e.e. carthu, a ffactorau sydd y tu hwnt i reolaeth uniongyrchol fel achosion llygredd.

L) Bydd canlyniadau’r gwaith monitro’n cael eu rhannu gyda’r Bartneriaeth a’u defnyddio gan English Nature, Cyngor Cefn Gwlad Cymru a Dyfrffyrdd Prydain i benderfynu cyﬂwr ac unrhyw fesurau angenrheidiol dan egwyddor Monitro yn Llywio Gweithredu.

Bydd canlyniadau monitro’n cael eu defnyddio i benderfynu lefelau mordwyo. Pan fo rheoli cadarnhaol a chynlluniau yn gallu gwella amodau, bydd y gwelliant hwnnw’n galluogi lefelau uwch o symudiadau cychod. Bydd lefelau cychod yn cael eu monitro, a’u haddasu i’r lefel uchaf tra’n cynnal gwerth gwarchod natur y gamlas, wrth fabwysiadu’r egwyddor o ragofal.

LL) Bydd penderfyniad i weithredu ar ran ddynodedig o’r gamlas yn cael ei seilio ar ganlyniadau monitro y rhan honno.

Bydd hyn yn berthnasol i fesurau gwarchod natur cadarnhaol, gwelliannau i’r amgylchedd ffisegol neu waith adfer y gamlas. Mae’r egwyddor hon yn cydnabod natur hirgul y gamlas ac yn galluogi ymateb pwrpasol. Mae hefyd yn galluogi’r gwaith adfer cam wrth gam arfaethedig, gyda newidiadau mewn rheolaeth, er enghraifft ail-gyflwyno mordwyaeth gam wrth gam yn dibynnu ar gyflawni’r safonau gwarchod natur gofynnol ar gyfer y rhan honno o’r gamlas, cyn belled bod nodweddion SoDdGA ac ACA y safle cyfan naill ai mewn cyflwr ffafriol neu’n anffafriol ond yn gwella. Bydd cyflwr yn cael ei asesu fel ym Mharagraff 10.3.5.

6.3.5 Y Coridor Ehangach

M) Bydd y Bartneriaeth yn cefnogi mentrau eraill yng nghoridor y gamlas sy’n cyfrannu at y polisïau uchod, ac yn gwarchod y rhywogaethau yn y gamlas.

Mae Adran 6.3.7 a Thabl 6.4 yn amlinellu rhai o’r rhain.

Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

J.D.Briggs (gol) (1988) Montgomery Canal Ecological Survey. Adroddiad yr Arolwg 1985-88. 237t.

Gwasanaethau Amgylcheddol a Gwyddonol Dyfrffyrdd Prydain (1997) Canal Ecological Surveys. 400t

Newbold (2001) The Montgomery Canal A Macrophyte Survey 38t a 727 map

Newbold (2003) The Montgomery Canal Reserves: A Macrophyte Survey 87t

Ponds Conservation Trust (2004) A Spring and Autumn Survey of the Aquatic Macroinvertebrates of the Montgomery Canla 69t.

77 6.4 MORDWYO

Mae’r adran hon yn nodi’r egwyddorion sy’n arwain y gwaith adfer o ran cyﬂwyno a rheoli mordwyo. Mae’n defnyddio canlyniadau’r asesiad yn Adran 3 y ddogfen hon ac yn ymwneud yn agos ag Adran 6.3 ar warchod natur. Mae manylion pellach ar weithredu’r holl egwyddorion yn Adran 6 i’w cael yn Adran 7.

6.4.1 Mordwyo a Gwarchod Natur

Mae’r asesiad o’r gamlas yn nodi’r cyfle i ddiogelu ei dyfodol hirdymor a sicrhau manteision cynaliadwy i’r economi a’r gymuned leol trwy gyflwyno mordwyo llawn hyd at lefelau ymarferol o draffig cychod.

Mae rhannau helaeth o Gamlas Maldwyn wedi eu dynodi’n safleoedd o bwys cenedlaethol neu ryngwladol ar gyfer planhigion ac anifeiliaid dwr. ˆ Datblygodd y cynefinoedd hyn rhwng yr 1930au a’r 1970au pan nad oedd modd mordwyo ar y gamlas, ac maent yn fregus os yw amodau’n newid. Mae’n ddyletswydd statudol ar Ddyfrffyrdd Prydain i reoli’r gamlas yn gadarnhaol i ddiogelu’r safleoedd hynny, a bydd yn rhaid cydbwyso unrhyw gynnydd mewn mordwyo yn erbyn y gofyniad hwn.

Gellir gweld y gwaith adfer fel cyfres o rannau ar wahân, a’r nod yw naill ai cyﬂwyno neu gynyddu mordwyo.

A) Mae’r Bartneriaeth yn cefnogi’r egwyddor o adfer lefelau hyfyw yn economaidd o fordwyo ar y Gamlas fel rhan o’i rheolaeth gynaliadwy.

6.4.2 Lefelau Mordwyo

B) Mae Partneriaeth Camlas Maldwyn wedi cytuno i gynllunio’r gwaith o adfer y gamlas i ymdopi â tharged o 2,500 o symudiadau cwch y ﬂwyddyn yng Nghymru.

Mae’r lefelau hyn wedi deillio o ragolygon ymchwil yn adroddiad ymchwil Eaton a Willby ac maent yn cyd-fynd â’r angen i ddarparu lefel o symudiadau cwch sy’n hyfyw yn economaidd tra’n cadw rhywfaint o’r diddordeb gwarchod natur yn sianel y gamlas. Ni fydd niferoedd y symudiadau cwch yn cynnwys canwod ˆ a chychod heb fotor, gan gynnwys cychod sy’n cael eu tynnu gan geffylau.

C) Yn Lloegr, y targed yw codi cyfyngiadau ar fordwyo, cyn belled bod y warchodfa natur newydd yn bodloni a chynnal y safonau ansawdd gorau posib.

Yn ymarferol, bydd cyﬂenwad dwr ˆ a llif y dwr ˆ yn parhau i gyfyngu lefelau mordwyo, ond ar lefelau tipyn gwell, gan allu ymdopi â thros 5000 o symudiadau cwch y ﬂwyddyn o bosib. Mae’r lefelau hyn yn debyg i’r rhai a gafwyd ar Gamlas Leeds a Lerpwl.

CH) Bydd y niferoedd gwirioneddol o symudiadau cwch a ganiateir ar unrhyw ran o’r Gamlas yn dibynnu ar gynnal gwerth cadwraeth y gamlas. Byddant yn cael eu caniatáu hyd at yr uchafswm sy’n gyson â chynnal gwerth gwarchod natur y gamlas.

Fel mesur gofal, bydd symudiadau cwch yn dechrau’n isel gan gynyddu’n raddol. Bydd hyn yn caniatáu i gynigion manwl mewn perthynas â rheoli a monitro gael eu proﬁ cyn cael eu gweithredu’n llawn.

D) Rhaid i’r broses o addasu lefelau mordwyo gydnabod a diogelu gweithredoedd masnachol ar y gamlas.

Mae angen sicrwydd ar fusnesau i gynllunio buddsoddiad, er enghraifft mewn cyﬂeusterau ymwelwyr a chychod sy’n ystyriol o’r amgylchedd sydd wedi eu cynllunio i ddiwallu anghenion penodol Camlas Maldwyn. Mae’r cyfryw ddatblygiadau yn hanfodol i gynaliadwyedd cyffredinol y gwaith adfer. Ni fydd amrywiadau yn niferoedd symudiadau cwch yn dda i fordwyo, gwarchod natur na datblygu cynaliadwy. Felly, bydd cytundebau masnachol yn seiliedig ar allu cynaliadwy profedig, a byddant yn cael eu diogelu os yw’r gwaith monitro yn dangos bod angen lleihau lefelau mordwyo.

78 DD) Bydd system agored a diduedd yn cael ei sefydlu i wneud penderfyniadau ar reoli materion mordwyo.

6.4.3 Angorfeydd

E) Mae angen i’r gwaith o gynllunio darpariaeth angorfeydd gyd-fynd â’r lefelau trafﬁg disgwyliedig, ac mae angen diweddaru cynlluniau blaenorol ar gyfer lleoliadau’r angorfeydd.

Dim ond angorfeydd a chyﬂeusterau gwasanaeth 48 awr fydd eu hangen ar gychod ymweld (cychod preifat a llogi nad ydynt wedi eu lleoli ar Gamlas Maldwyn), a bydd y rhain yn cael eu creu mewn mannau allweddol. Fodd bynnag, bydd angorfeydd parhaol lleol ar y Gamlas yn rhan bwysig o fanteision economaidd y gwaith adfer. Oherwydd hyn, ac i sicrhau nad oes unrhyw ran o’r gamlas yn cael ei thagu gan gychod yn mynd a dod o un saﬂe angori mawr, byddwn yn ceisio osgoi creu marinas mawr.

F) Bydd cynlluniau angori ar raddfa fach, fel rhan o arallgyfeirio ar ffermydd o bosib, yn cael eu hannog. Bydd angen i’r saﬂeoedd ystyried nifer o faterion ymarferol fel mynediad addas i’r ffordd, a bydd niferoedd yn cael eu pennu gan y model o drafﬁg cychod.

Mae’r angorfeydd ar Gamlas Llangollen gerllaw yn llawn ar hyn o bryd. Byddwn yn mynd ati i geisio datblygu mwy o angorfeydd ar Gamlas Llangollen i leihau’r galw tebygol ar Gamlas Maldwyn. Y dewis arall fyddai codi tâl uwch am angorfeydd Camlas Maldwyn. Bydd polisïau cenedlaethol Dyfrffyrdd Prydain i hyrwyddo’r rhannau o’r system dyfrffyrdd mewndirol sy’n cael eu defnyddio leiaf hefyd yn cynorthwyo i reoli galw yn yr hirdymor.

6.4.4 Cydbwyso Galw â Mynediad

Byddai mynediad heb gyfyngiad yn fwy na’r cyflenwad dwr ˆ sydd ar gael a’r gallu ecolegol. O’r herwydd, bydd angen cytuno ar flaenoriaethau rhwng gwahanol fathau o ddefnyddwyr a gweithredu systemau rheoli i gyflawni hyn.

FF) Bydd angen sicrhau cydbwysedd rhwng cychod ymweld o Gamlas Llangollen a chychod sydd wedi eu hangori’n barhaol ar Gamlas Maldwyn. Bydd hefyd angen dull o reoli’r newid sylweddol rhwng Cymru (hyd at 2,500 cwch) a Lloegr (hyd at 5,000).

Bydd y cydbwysedd hwn yn cael ei adolygu’n gyson, ond mae cynlluniau cychwynnol yn seiliedig ar reoli mynediad trwy lociau Frankton ac ym Mhont Ddwr ˆ Efyrnwy. Bydd cychod ychwanegol yn cael eu cyfeirio at angorfeydd ar Gamlas Maldwyn, a datblygiad busnesau lleol, o fewn y lefelau targed o symudiadau cwch y cytunwyd arnynt. Mae hyn yn hanfodol i sicrhau datblygiad cynaliadwy sy’n nodwedd allweddol o’r gwaith adfer.

6.4.5 Eco-Fordwyo

G) Er mwyn meithrin a hyrwyddo lefelau uwch o fordwyo o fewn y fframwaith cytunedig, bydd Dyfrffyrdd Prydain a Phartneriaeth Camlas Maldwyn yn hyrwyddo arferion mordwyo sydd wedi eu haddasu a rhagoriaeth ym maes cynllunio sy’n ystyriol o’r amgylchedd.

Bydd hyn yn defnyddio mentrau sy’n bodoli’n barod, rhai cenedlaethol a rhai sy’n berthnasol i rannau eraill o’r rhwydwaith dyfrffyrdd mewndirol. Bydd yn cynnwys ymchwilio, arbroﬁ yn y maes, rheoli a buddsoddi masnachol mewn perthynas ag agweddau fel cyﬂymder cychod, gyriant a chynllun corff y cwch, cynllun y sianel a phatrymau tymhorol symudiadau cychod.

6.4.6 Cynllun y sianel

NG) Bydd y rhannau sydd wedi eu hadfer yn cydymffurﬁo â pholisïau cenedlaethol cyfredol Dyfrffyrdd Prydain ar fesuriadau sianel, yn cadw profﬁliau gwreiddiol y sianel lle maent yn bodoli o hyd ac yn cynnal rhywfaint o werth gwarchod natur yn y sianel.

Rhaid i sianelau sydd wedi eu hadfer gydymffurﬁo â gofynion mordwyo sylfaenol. Fodd bynnag, mae’n rhaid i ni gadw nodweddion treftadaeth a gwarchod natur lle fo hyn yn ymarferol. Mae’n debygol y bydd y gofynion hyn yn ategu ei gilydd yn hytrach na gwrthdaro. Er enghraifft, mae glannau’r sianel sydd ar oleddf yn dda ar gyfer cyneﬁnoedd dwr ˆ neu uwch- ddwr ˆ ar y glannau sydd gyferbyn â’r llwybr halio, a bydd dymuniad i wneud y sianelau mor ddwfn â phosib i leihau solidau mewn daliant a allai dagu planhigion dwrˆ yn creu amodau dyfnder clir optimaidd ar gyfer mordwyo. 79 6.5 DWRˆ A DIOGELU’R AMGYLCHEDD

6.5.1 Dwr ˆ

A) Bydd y Bartneriaeth yn rheoli dwr ˆ mewn modd traws-asiantaeth.

Mae Asiantaeth yr Amgylchedd yn chwarae rhan ﬂaenllaw yn y gwaith o reoli dwr, ˆ ond mae rheoli, er enghraifft, mewnlifoedd bach o ddraeniad tir yn cyfrannu’n sylweddol at y gwaith hefyd. Mae Dyfrffyrdd Prydain, Cyngor Cefn Gwlad Cymru, English Nature a’r awdurdodau cynllunio lleol i gyd yn cyfrannu at y gwaith.

B) Bydd tynnu dwr ˆ i gefnogi’r gamlas yn cael ei adolygu, er mwyn sicrhau cyﬂenwadau sy’n gydnaws ag ystyriaethau amgylcheddol a lefelau mordwyo posib.

C) Bydd gollyngiadau mewn mannau a rhannau ar hyd y gamlas yn cael eu nodi a’u lleihau.

CH) Byddwn yn ceisio sicrhau’r ansawdd dwr ˆ optimaidd trwy: • Arferion gorau ar y gamlas • Mynd ati’n ddiwyd i annog tirfeddianwyr a defnyddwyr cyfagos • Cefnogi camau gorfodi drwy’r fframwaith deddfwriaethol.

Mae ansawdd dwr ˆ yn cael ei drafod yn y Gyfarwyddeb Fframwaith Dwr, ˆ dan adain Asiantaeth yr Amgylchedd. Fodd bynnag, yng nghyd-destun Camlas Maldwyn, bydd dynodiad SoDdGA ac ACA y saﬂe yn gosod safonau uwch sy’n fwy penodol yn lleol nag sy’n ofynnol gan y gyfarwyddeb.

6.5.2 Dulliau Eraill o Ddiogelu’r Amgylchedd

Mae cynigion y gwaith adfer yn cynnwys llawer o waith adeiladu a pheirianneg siﬁl, yn ogystal â gweithgareddau megis carthu. Gallai’r rhain i gyd niweidio’r amgylchedd mewn ffyrdd sy’n wahanol i’r pynciau sydd eisoes wedi eu hystyried uchod trwy:

• Lygru dwr, ˆ aer a phridd • Amharu ar lif dwrˆ neu roi galw ychwanegol ar adnoddau dwr ˆ • Cynhyrchu gwastraff • Defnyddio adnoddau anadnewyddadwy • Sˆwn • Trafﬁg

Mae fframwaith deddfwriaethol cadarn i ddiogelu’r amgylchedd, ond, yn draddodiadol, mae deddfwriaeth wedi ceisio rhwystro niwed i’r amgylchedd trwy erlyn a gosod safonau gofynnol. Mae deddfwriaeth fwy diweddar yn aml yn mynd ati i orfodi arferion gorau.

Mae diogelu’r amgylchedd yn un o ddangosyddion allweddol cynaliadwyedd, a chyda gwerth sylweddol amgylcheddol coridor y gamlas, mae gweithredu arferion gorau yn hytrach na’r gofynion statudol gofynnol yn creu manteision amgylcheddol amlwg.

Mae gweithredu arferion gorau hefyd yn gwneud synnwyr economaidd a chymdeithasol da: mae’n llawer gwell a rhatach atal niwed i’r amgylchedd yn hytrach na cheisio unioni’r niwed ar ôl iddo ddigwydd.

D) Bydd arferion gorau diogelu’r amgylchedd yn cael eu gweithredu ym mhob cam o’r gwaith adfer.

DD) Bydd cyﬂenwadau adnewyddadwy a chynaliadwy yn cael eu canfod a’u defnyddio lle bynnag y bo’n bosib.

80 6.6 MYNEDIAD I’R GYMUNED AC YMWELWYR

6.6.1 Cerdded

Mae’r gymuned yn defnyddio coridor y gamlas fynychaf fel lle da i gerdded.

A) Bydd mynediad i’r llwybr halio yn cael ei wella, ar gyfer trigolion lleol ac ymwelwyr, trwy bwyntiau mynediad, trwy osod wyneb ar y llwybr a gosod arwyddion, mewn modd sy’n gydnaws â chynnal yr amgylchedd lleol.

Er bod y difﬁniadau swyddogol o “bobl ag anableddau” yn cynnwys 11% o’r boblogaeth, mae’r addasiadau i gynlluniau a wynebau sydd eu hangen i fodloni safonau gofynnol “Mynediad i Bawb” mewn gwirionedd yn gwella mynediad i bawb, gan gynnwys, er enghraifft, yr henoed a rhieni â phlant ifanc.

B) Bydd “Mynediad i Bawb” yn cael ei ystyried mewn unrhyw ddarpariaeth o gyﬂeusterau neu ddatblygiad newydd ar hyd y gamlas ac wrth reoli’r ddyfrffordd.

C) Byddwn yn manteisio ar gyﬂeoedd i annog y defnydd o lwybr halio’r gamlas ar gyfer teithiau lleol rheolaidd, fel llwybr diogel, dymunol, di-drafﬁg. Bydd y polisi hwn yn ceisio cael pobl i gerdded ar y llwybr halio yn lle defnyddio eu ceir ar gyfer teithiau byr.

CH) Bydd llwybrau cylchol lleol yn cael eu datblygu a’u hannog, i wella cysylltiadau â chymunedau lleol ac annog mwy o ddefnydd ohonynt.

D) Bydd defnydd mwy o lwybrau cerdded hir a hamdden yn cael ei hyrwyddo.

6.6.2 Beicio

Mae’r Bartneriaeth am annog beicio lle bo’n briodol.

DD) Bydd beicio cyfrifol yn cael ei annog, yn unol â safonau Dyfrffyrdd Prydain, lle mae’r llwybr halio yn ddigon llydan a chyda wyneb priodol, gyda chysylltiadau â llwybrau dynodedig eraill yn yr ardal.

E) Bydd gwella’r llwybr halio ar gyfer beicio yn cael ei hyrwyddo lle y byddai’n briodol a bydd y gwaith yn cael ei gynllunio i barchu’r cymeriad gwledig a bydd yn cynnwys mesurau rheoli cyﬂymder.

6.6.3 Pysgota

F) Bydd pysgota cyfrifol ar raddfa fach ar hyd y gamlas yn cael ei annog, gyda chefnogaeth clybiau pysgota lleol ac mewn partneriaeth â hwy. Bydd pysgota’n cael ei hyrwyddo ar sail cyﬂwr “naturiol” cyfredol y bysgodfa, ac ni fydd stoc yn cael ei gyﬂwyno.

FF) Bydd pysgota masnachol yn cael ei gefnogi lle y mae wedi ei gyfyngu i byllau neu lynnoedd ar wahân sydd wedi eu creu’n arbennig.

6.6.4 Addysg a Dehongli

Polisi cenedlaethol Dyfrffyrdd Prydain yw rhoi blaenoriaeth i: • Adnoddau addysg ffurﬁol ar gyfer plant rhwng saith ac un ar ddeg oed, sydd wedi eu cysylltu â chyfnod allweddol 2 y Cwricwlwm Cenedlaethol. • Digwyddiadau a gweithgareddau ar y ddyfrffordd ar gyfer plant a phobl ifanc dan un ar bymtheg oed. • Darparu adnoddau ar wefan ryngweithiol.

Staff lleol fydd yn cyﬂawni hyn, gyda chefnogaeth adnoddau naturiol, ac mewn partneriaeth ag asiantaethau eraill. 81 Yn lleol, bydd Partneriaeth Camlas Maldwyn yn mabwysiadu’r polisïau canlynol:

G) Bydd cyﬂeusterau a gwasanaethau addysg a dehongli yn cael eu darparu i wella dealltwriaeth o amgylchedd a threftadaeth y gamlas, ac annog y cyhoedd i gymryd rhan yn nyfodol y gamlas.

NG) Bydd cyﬂeusterau’n cael eu datblygu i gyﬂenwi darpariaeth leol gan sefydliadau eraill.

H) Bydd arwyddion dehongli ar y saﬂe yn cael eu lleoli a’u cynllunio i roi cymaint o wybodaeth â phosib mewn modd nad yw’n amharu ar y saﬂe.

I) Bydd yr holl ddeunyddiau dehongli ac addysg am y gamlas yn gyffredinol, a’r holl ddeunyddiau sy’n ymwneud yn benodol â Chymru, yn cael eu cynhyrchu’n ddwyieithog.

6.6.5 Meysydd Parcio a Thrafnidiaeth Gyhoeddus Mae’r Bartneriaeth yn ceisio hyrwyddo gwaith adfer cynaliadwy, ac felly am leihau effaith ymwelwyr ar yr amgylchedd. Bydd yna bolisïau sy’n ceisio annog defnydd pellach o’r gamlas trwy ddulliau heblaw ceir preifat.

L) Bydd meysydd parcio yn cael eu lleoli i annog pobl i archwilio ymhellach ar droed, a byddant yn cynnwys cyﬂeusterau i barcio beiciau.

LL) Bydd lleoliad cyﬂeusterau newydd yn ystyried cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus lle bo’n briodol.

M) Bydd mwy o gysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus yn cael eu datblygu a’u hyrwyddo wrth i’r gamlas ddod yn fwy poblogaidd.

6.7 ADFYWIO’R ECONOMI A CHEFN GWLAD

Mae tair ffordd y gall y gwaith adfer gyfrannu at adfywio’r economi a chefn gwlad: • Rhoi hwb dros dro i fusnesau lleol trwy wneud y gwaith adfer. Gwaith adeiladu fydd hwn yn bennaf, ond nid y cyfan ohono. • Effaith ôl-adfer hirdymor wrth i ymwelwyr wario mwy yn sgil mwy o weithgareddau yn gysylltiedig â’r gamlas, yn bobl leol ac yn dwristiaid ac ymwelwyr o’r tu allan. • Y gwaith adfer yn sbardun ar gyfer datblygiadau masnachol newydd.

6.7.1 Gwaith adfer

Bydd y graddau mae’r economi lleol yn elwa ar y gwariant yn ystod y gwaith adeiladu yn dibynnu ar leoliad y cyflenwyr. Nid yw arian yn cyrraedd yr economi lleol bob amser, nac yn aros ynddo yn hir – bydd colli arian o ardal yn cael ei alw’n leakage (colled) yn Saesneg. Bydd arian sy’n cael ei wario gyda chyflenwr lleol yn cynyddu gallu gwario'r cyflenwr lleol hwnnw, gyda manteision pellach. Mae cyflogau sy’n cael eu talu i bobl sy’n byw yn ogystal â gweithio yn lleol yn golygu y bydd mwy o arian yn cael ei gadw a’i ail-wario yn yr ardal. Gelwir yr effeithiau hyn yn lluosyddion.

Dylai cyﬂenwyr lleol barhau i gydymffurﬁo â’r safonau cynaliadwyedd ac amgylcheddol gorau.

A) Mae’r Bartneriaeth yn cydnabod y gall perthynas dda gyda chyﬂenwyr lleol, wedi’i rheoli i safonau uchel, ddarparu gwasanaeth o ansawdd uchel sy’n rhoi gwerth da am arian, felly bydd systemau’n cael eu sefydlu sy’n galluogi cwmnïau lleol i wneud cais am gyﬂenwi a chontractau gydol cyfnodau o wario mawr.

Bydd hyn yn lleihau’r golled y sonnir amdani uchod, yn cynyddu effaith y lluosydd, ac felly’n sicrhau’r manteision economaidd lleol gorau posib, a chryfhau cysylltiadau cymunedol ymhellach.

B) Bydd cwmnïau cyﬂenwi’n cael eu monitro yn ôl meini prawf amgylcheddol a chynaliadwyedd, a’u hannog i fabwysiadu arferion gorau (gweler Pennod 10, Monitro)

82 6.7.2 Gwariant ymwelwyr

Bydd ymwelwyr yn gwario ledled yr ardal, nid mewn cyfleusterau sy’n gysylltiedig â’r gamlas yn unig. Disgwylir i ddatblygiad y gamlas gyfrannu at gyfraddau archebu llety o bob math: meysydd carafannau a gwersylla, gwely a brecwast, hunan-arlwyo, gwestai a gwestai bach. Bydd mwy o arian yn cael ei wario mewn siopau a chyfleusterau lleol, ac uchelgais y gwaith adfer fydd cyfrannu at gynnal cyfleusterau siopa lleol, a hyd yn oed agor busnesau newydd.

Mae materion colled tebyg yn berthnasol i’r economi twristiaeth, gyda’r cynsail sylfaenol y bydd yr economi lleol yn elwa fwyaf o allu cadw arian yn lleol am gyfnod hirach. Fodd bynnag, mae maint y golled yma’n dibynnu ar benderfyniadau llawer o fusnesau twristiaeth a hamdden unigol. Nid yw’r Bartneriaeth yn gallu dylanwadu cymaint ar benderfyniadau’r busnesau hyn, o gymharu â’r rheolaeth sydd ganddi dros ei gwariant. Fodd bynnag, lle bo’n ymarferol, bydd y Bartneriaeth yn ceisio annog busnesau twristiaeth a hamdden lleol i leihau colledion.

C) Un o amcanion economaidd allweddol y gwaith adfer yw creu cyﬂeuster a fydd yn cynyddu nifer yr ymwelwyr i goridor y gamlas, ac annog yr ymwelwyr hynny i wario mwy.

CH) Bydd busnesau twristiaeth a hamdden sy’n gweithredu yng nghoridor y gamlas yn cael eu hannog i fabwysiadu arferion prynu a chyﬂogi sy’n sicrhau’r effaith economaidd orau bosib i’r ardal o wariant ymwelwyr.

Mae yna gymorth ar gael i gyﬂawni hyn gan Brosiect Twristiaeth Camlas Ruralscape, trefniant tebyg ym Mhowys (gan Dyfrffyrdd Prydain) a Chyswllt Busnes. Mae’r cynlluniau hyn yn ceisio cynorthwyo busnesau newydd sy’n defnyddio atyniadau gwyrdd eu hardal, ac sy’n gweithredu mewn modd cynaliadwy, heb fawr o effaith ar yr amgylchedd.

6.7.3 Datblygiad cysylltiedig

Gall y prosiect adfer hybu’r economi lleol hefyd trwy ail-ddatblygu tir ac adeiladau ochr y gamlas yn sensitif ar gyfer defnydd masnachol newydd. Cydnabyddir yn eang bellach fod datblygiadau ar ddyfrffyrdd yn gallu cyﬂawni swyddogaeth sbarduno o ran adfywio, mewn cyd-destun trefol a gwledig. Y gwersi a ddysgwyd o waith ymchwil diweddar yw bod y gamlas yn gallu bod yn ganolbwynt ar gyfer datblygiadau newydd, ond bod angen dull gweithio rhagweithiol gan bartneriaid y sectorau cyhoeddus a phreifat.

Bydd gwaith adfer Camlas Maldwyn yn rhoi’r cyﬂe i ymchwilio i ddatblygiadau newydd, eu hyrwyddo, a lle bo angen, i chwilio am arian ar eu cyfer. Cynhaliwyd gwaith paratoadol o’r natur hwn ac mae’n destun adroddiad economaidd a gynhyrchwyd gan Rural Solutions. Nid yw’r datblygiadau yn yr adroddiad yn debygol o weld golau dydd oni bai bod y gamlas yn cael ei hadfer, bydd angen iddynt gael eu hyrwyddo gan y bartneriaeth, a bydd angen iddynt gydymffurﬁo â pholisïau cynllunio lleol.

D) Byddwn yn ceisio cael cyllid preifat a thrydydd parti ar gyfer ail-ddatblygu tir ac adeiladau ochr y gamlas fel rhan o’r prosiect adfer.

6.7.4 Costau ac arian cyfalaf

DD) Byddwn yn ceisio cael cyllid allanol er mwyn gweithredu’r cynigion a gwerthoedd a amlinellwyd yn y Strategaeth hon.

Bydd y ffynonellau yn amrywiol, ac yn wahanol yng Nghymru a Lloegr, ond disgwylir iddynt gynnwys cronfeydd Ewropeaidd, mentrau creu swyddi rhanbarthol, a chynlluniau treftadaeth neu loteri. Bydd angen cyllid cyfatebol ar y rhain i sicrhau’r symiau sydd eu hangen.

E) Bydd holl sefydliadau’r Bartneriaeth yn cefnogi’r gwaith adfer trwy gyfuniad o arian cyfalaf, arbenigedd technegol, a thaliad mewn nwyddau.

83 6.7.5 Costau gweithredu a chynnal a chadw

Ar hyn o bryd, mae’r rhan fwyaf o’r costau cynnal a chadw sy’n gysylltiedig â’r gamlas ei hun yn cael eu talu gan Ddyfrffyrdd Prydain, gyda rhywfaint o gyfraniad gan Gyngor Sir Amwythig a Chyngor Bwrdeistref Croesoswallt ar y rhannau sydd newydd eu hadfer. Wrth wneud rhagor o waith adfer, bydd rheolaeth coridor y gamlas yn arallgyfeirio i ardal ehangach ac amrywiaeth ehangach o weithgareddau. Bydd y costau gweithredu a chynnal a chadw’n cynyddu.

F) Gan gydnabod y manteision ehangach a ddaw i’r economi lleol a chymunedau coridor y gamlas yn sgil y gwaith adfer, bydd angen mesur a chefnogi’r cynnydd cysylltiedig mewn costau gweithredu a chynnal a chadw yn gynnar.

Bydd Dyfrffyrdd Prydain yn paratoi amcangyfrif manwl o’r costau gweithredu a chynnal a chadw tebygol a fydd yn codi o’r gwaith adfer. Bydd y costau hyn hefyd yn adlewyrchu’r incwm posib sy’n deillio o’r cynnydd disgwyliedig mewn lefelau mordwyo, y mae’r Arfarniad Dewisiadau wedi’i nodi fel ffactor bwysig sy’n cyfrannu at gostau cynnal a chadw, a lleihau gwariant cyhoeddus. Bydd sicrhau cytundeb rhwng sefydliadau’r Bartneriaeth am gyllid a gwaith cynnal a chadw hirdymor yn rhagofyniad hanfodol ar gyfer symud ymlaen gyda gwaith cyfalaf.

Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

ECOTEC Research & Consulting, 2001. The Economic Impact of Waterway Development Schemes.

Rural Solutions (2004) The Montgomery Canal and Canal Corridor – the Rural Regeneration Potential of Restoration.

84 7. CYNIGION RHEOLI

Crynodeb o’r bennod

ae’r bennod hon yn rhestru cant wythdeg tri o gynigion rheoli gwahanol, sy’n ceisio bodloni a M gweithredu’r egwyddorion arweiniol a amlinellwyd yn y bennod ddiwethaf. Mae’r rhain yn amrywio o fwy o rannu gwybodaeth, i ddulliau o gyflawni blaenoriaethau, i faterion manwl iawn yn ymwneud â safleoedd neu bynciau penodol. Bydd y rhestr o gynigion yn datblygu dros amser, ond bydd yn rhaid gallu cyflawni’r polisïau y cytunwyd arnynt ac a amlinellwyd yn y bennod flaenorol. Mae’r cynigion rheoli wedi’u rhestru yn yr adrannau canlynol:

• TIRWEDD: 11 cynnig gwahanol • TREFTADAETH ADEILEDIG: 20 cynnig gwahanol • GWARCHOD NATUR: 36 cynnig gwahanol • MORDWYO: 32 cynnig gwahanol • CYFLENWAD AC ANSAWDD Y DWR:ˆ 22 cynnig gwahanol • MYNEDIAD I’R GYMUNED AC YMWELWYR: 33 cynnig gwahanol • ADDYSG: 18 cynnig gwahanol • ADFYWIO’R ECONOMI A CHEFN GWLAD: 16 cynnig gwahanol

Nid yw’n bosib crynhoi cant wythdeg tri o gynigion manwl ar un dudalen, ond maent wedi’u hamlygu a’u rhifo drwy’r bennod hon.

85 7.1 TREFTADAETH Y DIRWEDD

7.1.1 Tirwedd Archaeolegol

1) Byddwn yn ymgynghori â’r sefydliadau canlynol, neu eu cynrychiolwyr, pan fydd gwaith i’w wneud ar safleoedd archaeolegol: Cadw ) Henebion rhestredig English Heritage ) Henebion rhestredig Ymddiriedolaeth Archaeolegol Clwyd-Powys ) Safleoedd lleol Swyddog yr Amgylchedd Hanesyddol, Cyngor Sir Amwythig ) Safleoedd lleol

Yn ymarferol, mae swyddogion cadwraeth yr awdurdod lleol yn gweithredu ar ran yr asiantaethau statudol.

2) Byddwn yn cynnal gwerthusiad archaeolegol llawn o effaith pob cynllun adfer neu ddatblygu.

3) Yn ystod gwaith adeiladu bydd ardal sydd o leiaf yn 5-10m o led yn cael ei gadael heb ei chyffwrdd y tu hwnt i unrhyw saﬂeoedd archaeolegol. Os oes rhaid croesi saﬂe, gwneir hynny pan fydd y tywydd yn sych, neu fe osodir mat naddion pren neu ddeunyddiau tebyg y gellir eu symud ar ôl gorffen.

Byddwn hefyd yn ystyried effeithiau cloddio ffosydd ar wasanaethau allanol neu effeithiau gosod neu dynnu polion trydan neu ffôn fel rhan o’r mesurau diogelwch hyn. Lle bo’n briodol, codir ffens o gwmpas y saﬂe neu caiff ei farcio’n glir cyn i’r gwaith ddechrau. Ni ddylid cloddio deunyddiau o henebion archaeolegol, ac ni ddylid gollwng na storio dim arnynt.

Bydd y polisi hwn yn arbennig o berthnasol wrth ddewis safleoedd i gynefinoedd newydd, ac wrth ddewis safleoedd gwaredu ar gyfer gwaith carthu.

Rheoli Saﬂe (Coridor y Gamlas)

4) Bydd y Bartneriaeth yn ceisio codi ymwybyddiaeth o’r adnodd archaeolegol trwy: • Gysylltiadau arferol â thirfeddianwyr cyfagos • Darparu’r asesiad archaeolegol ar wefan gyhoeddus • Rhannu’r asesiad archaeolegol gydag awdurdodau cynllunio • Erthyglau achlysurol yn y Montgomery Canal News • Darparu deunyddiau addysgol • Dehongliad ymwelwyr (gweler isod)

Y dull rheoli delfrydol yw cadw’r gorchudd porfa sydd yno’n barod ar saﬂe, gan fod hyn yn helpu i’w warchod rhag erydu. Mae pori ar lefel ddigonol yn helpu i warchod henebion archaeolegol sydd â phorfa wedi tyfu drostynt trwy gadw’r borfa a’r prysgwydd dan reolaeth; gall lefelau stocio uchel, fodd bynnag, achosi erydiad a bygwth yr heneb.

Ni ddylid plannu coed o’r newydd ar neu o gwmpas henebion archaeolegol, boed yn goed unigol, mewn lleiniau lloches, neu mewn planhigfeydd masnachol bach neu fawr.

Dan rai amgylchiadau arbennig, gall coed warchod heneb rhag erydu, rhag cael ei gorchuddio neu ei difrodi gan aradr, neu wella rhywfaint ar olwg y dirwedd gyffredinol. Gall y rhain fod yn ffactorau pwysig wrth geisio sicrhau bod y saﬂe’n goroesi. Mewn rhai achosion, gall y coed eu hunain fod yn bwysig yn archaeolegol e.e. fel marcwyr fﬁn ystad canoloesol, neu arwyddion cyfeirio ffyrdd tyrpeg.

Aredig yw un o’r pethau sy’n gwneud y niwed mwyaf i’r dirwedd, gan ddifa llawer o saﬂeoedd archaeolegol yn llwyr neu eu difrodi’n ddifrifol. Pan fo heneb o dan yr arad ni ddylid aredig yn ddyfnach nag a wnaed yn ﬂaenorol. Mae aredig yr is-bridd a thorri cletiroedd yn gwneud llawer o niwed a dylid eu hosgoi os yn bosib.

86 Mae safleoedd dan ddwr, ˆ e.e. mawn yn rhan Frankton i Lysfeisir o’r gamlas yng Nghymru, yn adnodd archaeolegol gwerthfawr (olion organig, lledr, esgyrn ac ati), a dylid gofalu peidio â sychu safleoedd o’r fath. Mae gan rai safleoedd torri eu gwerth eu hunain gyda thomenni o dwmpathau a hen dracffyrdd.

Rheoli Ymwelwyr

5) Pan na cheir gwrthdaro, bydd ymwelwyr yn cael eu hannog i ymweld â saﬂeoedd archaeolegol, a bydd dehongliad ar gael, naill ar y saﬂe, o lwybr halio’r gamlas, neu mewn llenyddiaeth leol.

Fodd bynnag, gall ymwelwyr ddifrodi henebion, er enghraifft, trwy dreulio llwybrau dros nodweddion sensitif, felly mae’n rhaid bod yn ofalus wrth gynllunio unrhyw gynnydd yn nifer ymwelwyr.

7.1.2 Y Dirwedd Fodern: Egwyddorion a Chanllawiau Cynllunio

6) Bydd Canllawiau Cenedlaethol Dyfrffyrdd Prydain (Dyfrffyrdd Prydain 1999), a pholisïau sir lleol, yn cael eu dilyn ar hyd Camlas Maldwyn.

Mae athroniaeth y canllawiau hyn yn seiliedig ar ymdeimlo â’r amgylchfyd ac ategu’r nodweddion sydd yno’n barod. Mae meini prawf mwy lleol yn ymddangos o’r asesiadau o gymeriad y dirwedd ar gyfer Sir Amwythig a chymeriad tirwedd Landmap yng Nghymru. Dylai cynlluniau plannu ar gyfer y dirwedd ddefnyddio rhywogaethau brodorol lleol priodol mewn lleoliadau gwledig, i atgyfnerthu cymeriad y dirwedd ac integreiddio cyfleusterau newydd gyda’u lleoliad tirweddol. Dylai datblygiadau i feysydd parcio, wyneb llwybrau halio a chyfleusterau eraill i ymwelwyr barchu eu lleoliad, ac ategu nodweddion sy’n bodoli’n barod ac arddulliau lleol. Bydd cerrig lleol a deunyddiau eraill sy’n nodweddiadol o’r ardal yn cael eu defnyddio. Ni ddylid trefoli cyfleusterau newydd i ymwelwyr, ac mae’n rhaid sicrhau cydbwysedd, er enghraifft yn y lefel o ddehongli sydd ar y safle.

7) Bydd cynlluniau tirwedd unigol yn cael eu paratoi a’u gweithredu ar gyfer pob saﬂe datblygu neu beirianneg arwyddocaol.

Bydd pedair agwedd bwysig ar waith adfer y gamlas yn dylanwadu ar y dirwedd leol a byddant angen sylw arbennig er mwyn sicrhau eu bod yn ymdoddi â’r dirwedd.

1. Ailadeiladu rhannau sych o’r sianel, a gwaith trwsio mawr ar rannau sydd yno’n barod. Bydd cynlluniau i ddefnyddio technegau traddodiadol sy’n diogelu’r dreftadaeth adeiledig a chymunedau planhigion ymylol hefyd yn creu cyn lleied o effaith â phosib ar y dirwedd. 2. Ailosod croesfannau ffyrdd. Gall pontydd mawr gyda dynesfeydd hir darfu llawer. 3. Cynefinoedd newydd. Bydd y gwlyptiroedd yn ymdoddi i’r dirwedd, gan adlewyrchu llynnoedd a mawnogydd Sir Amwythig, a rhai o byllau dyffryn Hafren. Fodd bynnag, bydd angen cymryd gofal wrth waredu deunydd a gloddiwyd, a ddefnyddir ar y safle i greu twmpathau isel a sgriniau. 4. Cyfleusterau newydd i ymwelwyr.

8) Asesir effaith ar y dirwedd fel rhan o’r broses ddethol ar gyfer croesfannau ffyrdd newydd.

9) Bydd prynu tir ar gyfer cyneﬁnoedd newydd yn ddigonol i bentyrru pridd a gloddiwyd heb amharu ar y dirwedd, ac yn fodd o gyﬂwyno cynlluniau plannu llwyni a choed addas.

7.1.3 Saﬂeoedd ar gyfer Gweithredu Lleol

10) Bydd y gamlas yn cael ei hadfer yn llwyr er mwyn diweddaru a gwella’r gwaith o dirlunio saﬂeoedd lleol sydd yno’n barod; mae saﬂeoedd a nodwyd hyd yn hyn wedi’u rhestru isod.

• Bydd angen adleoli iard cynnal a chadw Dyfrffyrdd Prydain yn Llanymynech fel rhan o’r cynlluniau i adfer y glanfeydd hanesyddol a datblygu ardal dreftadaeth a fydd yn gyrchfan i ymwelwyr. Byddai’r iard a’r depo gyferbyn yn elwa o gael peth gwaith tirlunio pellach hefyd. 87 • Tirwedd y Trallwng. Mae astudiaeth fach ar y gweill i edrych ar dirwedd y dref ar hyd coridor y gamlas. Bydd hyn yn cynnwys trafod gyda sefydliadau a chynllunwyr lleol, ond y bwriad yw integreiddio’r gamlas yn fwy gyda’r dref, trwy gyfres o welliannau i gysylltiadau tirlunio a mynediad. Bydd cynlluniau arfaethedig ar gyfer iard cynnal a chadw y Trallwng (depo Travis Perkins ar hyn o bryd) ac ardaloedd cyfagos hefyd yn ddatblygiad allweddol. Mae’r safle hwn yn cael ei drafod yn yr astudiaeth economaidd sy’n cyd-fynd â’r adroddiad hwn. Mae rhai gwelliannau posib wedi’u nodi yn Ffigurau 7.1 and 7.2. • Adeiladau segur. Mae meddwl am ddefnydd gwahanol i adeiladau a safleoedd segur ar hyd coridor y gamlas yn ffordd bwysig o wella’r dirwedd yn ogystal ag adfywio’r economi lleol. Mae Prosiect Hafren Efyrnwy yn mynd ati’n ddiwyd i helpu nifer o adeiladau yn Sir Amwythig. Cyn-safleoedd diwydiannol sydd angen eu defnyddio mewn modd gwahanol ar hyn o bryd yw rhannau o Felin Peate ger Llysfeisir a’r adeiladau gwag yn yr Efail. • Gwrychoedd y gamlas. Mae’r rhain yn nodwedd draddodiadol o’r dirwedd, er eu bod yn cael eu plannu’n ysbeidiol ac yn cael eu tocio’n rheolaidd yn y ganrif ddiwethaf, gydag ambell i goeden achlysurol yn cael ei gadael i dyfu i’w llawn thwf. Yn gyffredinol, mae’r gwrychoedd yn cyfrannu at barhad y dirwedd, ac mae angen plannu i lenwi bylchau mewn sawl man e.e. Rednal a Phont yr Abaty. Yn Lloegr, mae’r gwaith hwn eisoes ar droed trwy’r Cynllun Stiwardiaeth Cefn Gwlad. Bydd plannu’n cael ei ystyried yn arbennig mewn rhannau cul o’r llwybr halio, lle mae angen cadw stoc draw, a lle mae yna olygfeydd lleol arbennig o werthfawr. Mae yna werth i fylchau gan eu bod yn rhoi cyfle i draffig sy’n mynd heibio i weld y gamlas, ac fe ystyrir hyn yn achlysurol. Pan fo leylandii neu wrychoedd conifferaidd eraill yn tyfu mewn ardaloedd gwledig neu rannol wledig, bydd y Bartneriaeth yn ceisio cael stoc leol fwy priodol i gymryd eu lle. • Bydd cyfleusterau newydd yn mabwysiadu canllawiau tirlunio Dyfrffyrdd Prydain. Byddant yn cael eu hyrwyddo a’u darparu i ddarpar ymgeiswyr cynllunio.

7.1.4 Mentrau Coridor Ehangach

Mae’r cynlluniau canlynol yn allweddol i gyﬂawni ein polisi o gymryd rhan yn rhagweithiol mewn cynlluniau ehangach.

11) Hyrwyddo Stiwardiaeth Amgylcheddol a Chynllun Tir Gofal ar dir cyfagos, a cheisio sicrhau bod cynlluniau yng nghoridor y gamlas yn derbyn digon o arian.

Mae’r cynlluniau amaeth-amgylchedd hyn yn ariannu technegau rheoli tir traddodiadol, ac yn meithrin amaethyddiaeth mewnbwn isel. Mae’n rhaid i ﬂaenoriaethau DEFRA (Stiwardiaeth Amgylcheddol) a Chyngor Cefn Gwlad Cymru (Tir Gofal) barhau i adlewyrchu’r pwysigrwydd a roddir i’r ardal hon ar hyn o bryd. Mae Prosiect Hafren Efyrnwy (nawr yn parhau fel Ruralscapes) wedi hybu Stiwardiaeth Cefn Gwlad ar ran Sir Amwythig o’r gamlas, trwy bartneriaeth â Dyfrffyrdd Prydain. Mae hyrwyddo Tir Gofal yn fwy diwyd yng nghoridor y gamlas ym Mhowys yn ddyhead hefyd. Mae gan Ruralscapes gysylltiadau cryf â’r gymuned amaeth, a bydd yn helpu i gynyddu’r niferoedd sy’n rhan o’r Cynllun Stiwardiaeth Amgylcheddol newydd.

12) Bydd y Bartneriaeth yn cefnogi ymdrechion yr awdurdodau cynllunio i ddynodi’r gamlas ar ei hyd yn ardal gadwraeth, ac unrhyw ddynodiadau neu fentrau eraill a fydd yn ceisio dylanwadu’n gadarnhaol ar dirwedd yr ardal leol.

Mae ardaloedd cadwraeth yn cael eu dynodi dan ddeddfwriaeth a gynlluniwyd i ddiogelu’r dreftadaeth adeiledig, ond mae ganddynt swyddogaeth ehangach i’r dirwedd hefyd. Mae nifer o adeiladweithiau’n cael eu gwarchod mewn ardaloedd dynodedig, yn cynnwys coed yn yr ardal a gellir cael mwy o reolaeth cynllunio ar ddatblygiad adeiladau neu newidiadau i adeiladau sydd yno’n barod. Dylid rheoli dynodiad o’r fath gydag adnoddau priodol, er mwyn cynnig cyngor a chanllawiau cadarnhaol.

Mae Cyngor Sir Amwythig wedi lansio asesiad tirwedd newydd o’r sir i helpu i lywio a chefnogi penderfyniadau cynllunio. Ar gyfer coridor y gamlas, mae’r polisïau’n ceisio gwarchod a gwella neu warchod a chryfhau cymeriad tirweddol yr ardal.

88 r n ’ y o i h a d e f r r d l a r o e i r w g a f o n c f p a i n r ’ i b i t y m s s l a o e r i f e p d fl o y d i r a d a C i d g . s y y d a l n l . y f b r a t e m b a a d m d g D o y i o n o i y l i a w l h fl p b y . r d o o n g b l C o y p fi y f a . f l w d g o a l S i l r a d o l d r d d r n r ’ - d o o i n f a o y f l i d e a n r l d o f y ’ H n i o d g e r y y a d s l n d h l n a d i Y f y c i a y n e o e r n G 3 e d l f b r o i d . d 8 i i a e l e l o i r r 4 a o d b d i d l b d c r e n y A d e . y b r y u - y g y o o r n t o w w h s r s ’ ’ l i l w i p . t l a g a r l a s e r o l d w a n r ’ a r u g a n y - d l d n b l r a o e y d a y r i d a a d n m g s d e b d g p g r w l r n a r a l r a y l l i u g a a o n a g s t a f w i y n l d f r m f r l a a n n ’ l y d a d w r n d d o l o o u i l r g i o y h d l n m h e a a o d h c h y a i r y a r a c o d h h r d n g n w T r g g y c a u e r o e , n a i t y n f b f n y g w o a g s i w e i r y w e n d r a d r n g h a h d n a w d d r l l d d o n l a i d g a y u – a a y r r d r d r l n ’ î â r d i l y w d r h p o a ’ 3 r r r o f y c g u p e a d a 8 d f t n n r s l w a n l y 4 w r f a e r a i n y y a a f A Y g g y d U C M d s s n y o r g g o A e l l u a d h c a l h n t y i h b a c r w g a o o n M n n e a A fl h . . a l r r s l o ˆ w e d r f d o a f s y y b i a r l d s h o y m c p a o n g y u s d l y g a d l e l y r l e h w m b fi t c a g a h o g t r i i d l r l n d ’ i l m e i r a T a S g f e r d y g n w h r d a i s t l a l l y s m y a c g r y ’ a r l l h e s c s a w o l a l g u m m – g a a o y g l s s g n o b r r a a n r t l l ’ a r ’ a o a o m m d b a a g e b i d g G w n e d d ’ r i y y n e y y l w g w d f y g n f w i d b y r i d m f e y g y e y b h a i i w c h l t s g o o o i i e d o l l e d a d b a a f h y d r r h h a e e a f r r f n r o l b b g h e o t y y a y l r g g d w w o o n n r l l P G L L A A A

Fﬁgur 7.1. Gwelliannau posib, gogledd canol y Trallwng.

89 . i l i y e n B y a l r o t y â d d n i w s l d a g w y i i e . y d t l y l d s w M s n w i a e e l l n t n o i l l m r r t n y n l ’ e l y i r a o a y t i t ’ y i r r s h g n d s g a o a y a y t e a i l d u l h s s g i w d d a o C i a e b n o e n l l n h n p u s o n y o a t y i y e a e n i o e h l h d fl w m l a t i c l a w p c e d a u a e s i d n r f w F y o w y a m r g g i f g n p P n i n i r i i u D n a D a y l e w l fl a w . l r l d m r y a h g L n a i r e o y h h i a a s . r l fi h c G fl t g l f n n e r a l y o c . . . ˆ a u e h c n d w c t w e c o s a r n y d o o r s d o / r i a r y a l d ’ g n y a b d n i d b n P . g d p y c n y n r l a d l a m d y . l f h o r l d y l e h y w a w i e G ’ u l a l c r f l o o l y r g g w e n o e w l g i a n l d w e a r r r o y l e e r i y l y N n a l d e f a h h n C T y M r f d l c o u t c l y s i r o l y r / d g r e n f c o a y a d l n a h r fl y o s b F m t o d y r a i a s y a c a i n m y d w e t s e g o u a p y a d l d w a fi w . b n t i s l l l f l f g y l d ’ u l y w d G y a , o G y a e o s y l i g l b w y d o . i r r . g r r n r y n s a r r g i e o l l a b s r f d i y e f y n a e l G s b b d b y u a h h f e fl t l r g m y a y g H y d . c p s ’ y w c y w a l l i a D h . y s r o m l a u g w c w d g n l e l l d a y . . n l n a a G a l a l b d l y s h f l i s r s y L l g r i . n g e m y r i o s y i g e y a e ’ s a T a g m fi a l d a i n d t r w l u o l f n d a ’ l h n a w l o s g n d h n y t a b e m o f i u t d , a n o g w y y u i n n t d m r a n e r i y d d s c ’ r l y a a y h e m P w a p / g y f ˆ r y y e o fl w l C r A C w S g c o r r a l n u d r ‘ r y r n ’ d w o ’ b d . d b y e g e r e h a a t o d r e a g a u h ˆ i y i n f c D l g h s o p r s t y o w ˆ n n i d w d d u b a o a t d r a a w t s A u d n ’ n d e b p g r d n n G a a m a r a u . y l w o e n y a a e y i n i o y d a l d f s f h g h y u g n y n m y d g H a d a d P c l i l l g o y G r r i a u c i m y d . l r ’ d l a s e G ’ A g w e m m n r e b s d a d a n d a i i a a l u . r u u a h d w l l l c l y d ’ c a l e r i i o r g c r g c g r l o r e â r l g o o h l a u e a m r o a i a g n l f h r a e m ’ w l e s t a d l l s r m F l A p W Y P P a â g e u a y g G o u e h e s a w n e m d g o y w a l l r i u s m a e g a y l d e d a n m n d y r a y a ’ n g a u w f a h y e n r c d r e y w t d h l i h s c n a u o a e e g fl o u fl a d y g g s d y c l n y r l ’ b w t e w l e l r a a a a y r d h r a . M c d T H n s n n a r a a l h o f a i t l M i . m g o i . a n s a n s h o a g w l a a n g l i g c r . a m ’ l d i m , g a p u f d a f n g e r g g e r o r i e w e l y d t y l d d d r r a a r d h r ’ r ’ i h y h c u T o c c n u a f d t r o o y l e l g d e i r t d y n d w a s d u s l a w i w u i t r y a b n e i e s e c o o h s n fl l o i i g r c y p r g e r n r b s G c ’ l o g u a l a y a y . â n c a a o s r i d a w n n M h d l g y n d l n d o s a d l c ’ a d e i d h a w a i r y d y e t f . s ’ d w y l w c b y f d i d l l e w y y y n w a n l s g y d y r l l e f y t o a g r d l y f s i w r g d e ’ m y g i ’ u m t a e n y d d e l y o d l u f r n n r h â a e a w c w d i w n l e f e a e r r o a c a i y w g c g . d t e a n d t t r e d y l o g w u a b l s f n s r r y w s f a d i d d a d a w ’ g r i y l e e d a o o l l e e w r a g d a r a d d g g g i n o r u g e d w u e l a u y g d n h t y d l f b r m d f a a u i y l a n u g s c i s l a e l a e w a n y w w n a y e e r y 0 r l o d l a i w e n l e y l r g m i r f y l d g 9 y ˆ b c e e y w o n a w r o w e A h o d n o 9 l n w r n fi n g ’ d r î y m d h G d i ’ n b i e T y n d 1 a i o r F A g g d h f r . i y a a d u s a g s r a n y m u a c ’ c b d h d d h d h i n i w s r o r b n u d f r i n c e s n c d m a u l n i w l y l e i y y r e d o y o a y n o g i a h c a ’ r a b u d m t g i d a S r b d m l l n i u l l y p y a g s n y . u u o o r r s a l y a d w g y l u w n u e d A l b t o w a n m s n l l r a o a a e i n o y w s s p y i d l n a n t a d s a l o n l l b a c o o r c a r l y y l s e i s s r b s a l f a o y h l o n a l P g o o n y a y l h u o e r s d m c y ’ r e l n l h c l b y y d w g o a h B S a w y d m l w c u y m s e i c o y g s n a r y l t e w e a i f l s r l t r a g n s fl l y w l ’ o e o w g y n l u a y w i l y h s a o g l r n c l l a m f m i l g A i C C a r r h r o fi a r y ’ a e ’ i h n g . s c f . y h u i g t G u y c n a y w o e h c l g d n s n o g e r g d c g n a y y y a l y l i y u l m r y w y l w l l y d d n s – a n g a P h l p a i ’ w w g o d e r l y y i a r g e l l i y . r d s r n o n e d t r s w m m s a b r o r l l i l a y w o l i n l o m t l ’ l a w A a d r r r o o y T b y a a f n o m a w i i a d . e d m . m d e g D – b u y s w h d d s e a r o u ) g s y a y e b i f r . p r i d a r o y b b ? a l i u r G c w y i l l n e d e a i i d o ’ b h ’ i r u i s y s y d d p n e e d e y m u y c f u d r m a h n o d y h i d f r g o o a y w a d y a e a w c e r r c r b d a l n g e a n w f l i d N G o g d D w c u f b e e fi y r n g p w d t f u f r y e y g y o t g s e y . g a n h a d n r a i w u c s h l y b l d a l l i t d a o y g e o o o d g e s b y i i e b d l l fl t b w e i o n d a d w y a a a u y f e o h y p y d r h r g h h d d n n r e P e t a c m d l d n r r y f e l n n l o i l y e l l b b g ’ y h g t w e e w e t y y a a o ( y a l i t r g g s d d e d o w w l s i o o f y o n n r r h l l l fl t a e h e i a y A G L A P C L A A r a R G w h t C d

Fﬁgur 7.2. Gwelliannau posib i ganol y dre: Y Trallwng.

90 Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Dyfrffyrdd Prydain (1999) Design Manual Volume 1 Buildings and Facilities Volume 2 Repair and Conservation Volume 3 Landscape

Dyfrffyrdd Prydain (2003) Astudiaeth Tirwedd y Trallwng

BWB (1980s) Montgomery Canal Environment Handbook 50t

Kellett (2001) Sustainable Canal Restoration Final Report (Prosiect Hafren Efyrnwy/Dyfrffyrdd Prydain). 71t.

Cyngor Sir Powys, (1998) Coridor Camlas Maldwyn: Arfarniad Tirwedd. 80t.

Cyngor Sir Amwythig (2002) Shropshire Farming Study Sustainable Agricultural Landscapes in Shropshire. 18t.

Cyngor Sir Amwythig (2003) Draft Landscape Character Assessment

91 7.2 TREFTADAETH ADEILEDIG

7.2.1 Arolwg o’r Dreftadaeth Adeiledig

1) Bydd nifer o adeiladau ychwanegol yn cael eu hychwanegu at ganlyniadau arolwg treftadaeth Dyfrffyrdd Prydain (Tabl 7.1).

Tabl 7.1. Adeileddau ychwanegol ar gyfer Cofnodion yr Arolwg Treftadaeth Adeiledig

Gwrthrych/adeilad Disgriﬁad Basn a warysau, Cegidfa Gosod cerrig sych Warws 1 brics coch a llechi Warws 2 brics glas, haearn rhychog ar y to

Fﬁn, de Pont Ddwr ˆ Brithdir Haearn bwrw diwedd yr 19eg ganrif

Giard Rhaff, Pont yr Abaty Haearn gyr hanner cylch

Iard cynnal a chadw y Trallwng Canolfan fawr – gweler asesiad

Swyddfa/stabl, Glanfa’r Trallwng Brics bach, diwedd y 19eg ganrif

Warysau Glanfa’r Trallwng Teras

Sied, gogledd Pont 137 Pren a haearn rhychog, diwedd yr 19eg ganrif

Seiliau craen, Loc Brithdir Anarferol, trwy siambr loc

Adeiladau glanfa, Aberriw Glanfa lo, adeilad haearn rhychog gwreiddiol

Y Drenewydd: bythynnod a thyˆ pwmp Y tu allan i’r ardal, ond allweddol i hanes y gamlas

2) Bydd cofrestr dreftadaeth Dyfrffyrdd Prydain yn cael ei hehangu i fod yn adnodd i’r holl Bartneriaeth, ac yn cynnwys adeileddau treftadaeth nad ydynt wedi’u rhestru, ac adeiladau cysylltiedig yn y coridor, ond i ffwrdd o’r gamlas.

Mae’r gofrestr yn cwmpasu adeileddau sy’n eiddo i Ddyfrffyrdd Prydain ac adeileddau sefydliadau eraill, a bydd dull partneriaeth gydag awdurdodau cynllunio lleol yn hanfodol i annog a sicrhau gwell trefniadau gofalu am asedau treftadaeth sydd dan berchnogaeth breifat.

3) Bydd y gofrestr Dreftadaeth yn cael ei rhannu gyda’r awdurdodau cynllunio, swyddogion cadwraeth a Chofrestr Saﬂeoedd a Henebion Sir Amwythig, er mwyn hyrwyddo dealltwriaeth a rheolaeth ystyriol.

4) Bydd y bartneriaeth yn cefnogi defnydd hyfyw gwahanol o adeiladau hanesyddol sy’n parchu eu buddiannau.

Mae partneriaeth Dyfrffyrdd Prydain gyda Ruralscapes wrthi’n cyﬂawni rhaglen adfer fel y gellir defnyddio eiddo segur yng nghoridor y gamlas yn Sir Amwythig. Fel gyda chamlesi, defnydd modern ystyriol, hirdymor yw’r dull gorau o ddiogelu ar gyfer y dyfodol.

7.2.2 Ardaloedd Cadwraeth Mae dynodi’r ardal ar hyd y gamlas yn ardal gadwraeth wedi bod dan ystyriaeth ers sawl blwyddyn, ac mae’r Bartneriaeth yn cefnogi hynny (gweler Adran 7.1, Cynnig 12). Nododd yr asesiad o’r dreftadaeth adeiledig saith safle penodol sy’n haeddu statws o’r fath ar gyfer y gamlas. Mae dau safle, yn Llanymynech a’r Trallwng, eisoes yn rhan o ardaloedd cadwraeth dynodedig. Y safleoedd eraill a gynigir yw Carreghwfa, Burgedin, Lociau Belan, Brithdir a Garthmyl, sydd wedi’u nodi yn Ffigurau 6.3 i 6.7 isod.

Dylid nodi hefyd fod ardal gadwraeth gyfredol Aberriw yn ymestyn mor bell, ac yn cynnwys, pont ddwr ˆ y gamlas.

92 5) Bydd y Bartneriaeth yn ceisio cael cydnabyddiaeth a gwarchodaeth gynnar i’r ardaloedd hyn, cyn unrhyw ddynodiad mwy cyffredinol. Mae awdurdodau cynllunio Partneriaeth Camlas Maldwyn yn bwriadu ymgynghori’n fuan ar sefydlu cyfres o ardaloedd cadwraeth, a chynllun coridor ehangach.

7.2.3 Natur unigryw yr ardal

6) Mae’r agweddau canlynol o’r dreftadaeth adeiledig yn bwysig mewn perthynas â Chamlas Maldwyn, ac fe fyddant yn cael eu diogelu’n llawn:

• Offer gwagio George Buck. Mae yna enghreifftiau sy’n gweithio yn Carreghwfa. • Giatiau haearn bwrw crwm. Cafodd y pâr olaf ar y gamlas eu symud o Loc Tref y Trallwng ac maent bellach yn Amgueddfa Bruerne yn Stoke. Argymhellir eu symud yn ôl i’r Trallwng. • Pontydd trawstiau haearn bwrw boliog, fel Pont Pentreheulyn. • Glanfeydd cerrig gwledig fel Crickheath. • Siediau pren a haearn rhychog o’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. • Adeileddau bach fel sylfaen craeniau a chylchoedd haearn wedi’u cynnwys ar y gofrestr Dreftadaeth. • Marcwyr fﬁniau carreg a haearn bwrw. • Yr adeiladau mawr ar y Gofrestr Dreftadaeth.

7) Pan fo aelodau’r Bartneriaeth yn berchen ar eiddo, bydd yr adeileddau hyn yn cael eu cadw’n gadarnhaol a’u hadfer yn ystyriol yn ystod cynlluniau adfer y dyfodol.

8) Bydd perchnogion preifat eiddo sy’n werthfawr o ran treftadaeth yn cael eu cynghori a’u hannog yn briodol, trwy hyrwyddo treftadaeth y gamlas, a chyngor gan staff cynllunio’r awdurdod lleol.

9) Ystyrir chwilio am gyllid cyfyngedig i gefnogi gwaith treftadaeth pwysig i eiddo preifat.

93 Fﬁgur 7.3. Ardal Gadwraeth Arfaethedig: Carreghwfa.

Fﬁgur 7.4. Ardal Gadwraeth Arfaethedig: Burgedin.

94 Fﬁgur 7.5. Ardal Gadwraeth Arfaethedig: Lociau Belan.

Fﬁgur 7.6. Ardal Gadwraeth Arfaethedig: Brithdir.

95 Fﬁgur 7.7. Ardal Gadwraeth Arfaethedig: Garthmyl.

96 7.2.4 Esgeulustod Diniwed

Mae hon yn broblem gyffredin gydag adeiladau bach sy’n anaddas ar gyfer tai neu lety. Mae tynged llawer o siediau haearn rhychog a phren a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg dan fygythiad, gan nad yw perchnogion yn aml yn gweld gwerth hen sied rydlyd. Yn yr un modd, mae eiddew yn lledu dros rai o’r hen warysau sydd bellach yn cael eu defnyddio fel sguboriau amaethyddol, a llawer o’r odynau calch.

10) Bydd camau’n cael eu cymryd i godi ymwybyddiaeth yn y lle cyntaf, ond byddwn hefyd yn chwilio am gyﬂeoedd dethol i warchod trwy gynlluniau adfer.

7.2.5 Adfer Ystyriol

11)Bydd y Bartneriaeth yn ceisio sefydlu polisi cenedlaethol Dyfrffyrdd Prydain fel arfer safonol, trwy gyfarwyddo contractwyr yn ofalus, a hyfforddi staff lleol.

Mae polisïau cenedlaethol yn pwysleisio natur ymyrryd ystyriol, gan ddefnyddio technegau sy’n tarfu cyn lleied â phosib a deunyddiau lleol a thraddodiadol. Yr her yw sicrhau bod yna ddigon o wybodaeth ac ymroddiad i’r safonau hyn ar lawr gwlad. Mae’r asesiad o’r dreftadaeth adeiledig wedi dangos fod yna le i wella o hyd yn y maes hwn.

12) Bydd gwaith adfer y rhannau sy’n sych ar hyn o bryd yn dilyn technegau clai pwdlo traddodiadol, oni bai bod yn rhaid gwneud pethau’n wahanol ar sail yr agwedd beirianyddol.

13) Er mwyn annog arferion gorau, bydd y Bartneriaeth yn ceisio: • Rhoi cyngor i dirfeddianwyr preifat. • Diweddaru a darparu gwybodaeth gyfredol ar natur unigryw yr ardal (Dyfrffyrdd Prydain 1980au, Hughes 1989, Heritage Assessments Cyf 2003). • Sicrhau bod gwybodaeth fanwl am adeileddau bychain ar gael trwy system GIS Dyfrffyrdd Prydain, a’i bod yn destun ymgynghoriad fel arfer safonol. • Darparu hyfforddiant parhaus ar dechnegau treftadaeth i staff lleol, a gwirfoddolwyr a thrigolion sydd â diddordeb. • Bydd angen ymgynghori mwy manwl gyda CADW ac English Heritage ar gynlluniau adfer mawr adeileddau rhestredig, ac ar y gwaith o baratoi cynlluniau gwarchod unigol.

7.2.6 Y Coridor Ehangach

Llanymynech

14) Bydd y Bartneriaeth yn cefnogi cynlluniau i ddiogelu treftadaeth adeiledig ac archaeolegol Llanymynech a’r cyfﬁniau.

Cyngor Sir Amwythig sy’n berchen yr Ardal Dreftadaeth, ac mae ganddo gynlluniau i’w datblygu fel canolfan ecoleg a threftadaeth ddiwydiannol awyr agored ac atyniad i ymwelwyr. Yn y byrdymor, mae bloc stablau’r gamlas yn agor fel pwynt gwybodaeth i’r gymuned, ac mae’r Cyngor Plwyf wedi derbyn arian ar gyfer gwelliannau mynediad cymedrol, dehongli ac addysg. Dyfrffyrdd Prydain yw perchnogion y glanfeydd hanesyddol ac mae angen iddynt fod yn rhan o saﬂe integredig a chyﬂeuster i ymwelwyr.

15) Bydd y glanfeydd hanesyddol yn Llanymynech yn cael eu hadfer fel gwaith adfer cynnar. Mae’r prif waith wedi’i ddynodi ar gyfer ei gwblhau yn 2006.

16) Bydd y Bartneriaeth yn cefnogi cynlluniau posib i ddynodi’r holl Ardal Dreftadaeth fel Heneb Restredig.

97 Bydd y cynlluniau’n cysylltu’n dda hefyd ag ardal HERS (Cynllun Adfywio Treftadaeth a’r Amgylchedd) Llanymynech ac yn ei hategu, cynllun sydd wedi cymryd camau mawr i adfer ac adfywio adeiladau pwysig y pentref yn ystyriol. Mae’r cynllun yn rhan-ariannu’r gwaith o adfer y bloc stablau ger y gamlas i fod yn fan gwybodaeth i’r gymuned am yr ardal dreftadaeth.

17) Bydd y Bartneriaeth yn cefnogi unrhyw gynigion i ehangu neu ailadrodd cynllun HERS Llanymynech i aneddiadau eraill ar hyd coridor y gamlas.

Y Trallwng

18) Mae’r Bartneriaeth yn edrych ymlaen at gefnogi cynllun priodol i ailddatblygu hen weithdai’r gamlas a’r ardal gyfagos, sy’n iard adeiladwyr ar hyn o bryd.

Mae cyﬂe yng nghanol tref y Trallwng i integreiddio treftadaeth adeiledig y gamlas yn fwy llawn gyda’r dref y mae’n gysylltiedig â hi. Bydd cysylltu’r castell, yr ystad, y gamlas a’r rheilffordd stêm yn cryfhau gwerthfawrogiad o’r dreftadaeth adeiledig a’r apêl i ymwelwyr. Bydd rhai syniadau cychwynnol ynglyn ˆ â thirwedd y dref, yn cynnwys Adran 7.1 uchod, yn helpu’r cysylltiadau hynny.

Y Drenewydd

19) Byddwn yn cefnogi’r gwaith o ddiogelu gweddill treftadaeth y gamlas yn y Drenewydd.

Argymhellwyd cynnwys adeiladau arbennig yn y gofrestr Dreftadaeth, ond mae angen arolwg mwy trylwyr, yn arbennig os yw’r dyhead i adfer y tu hwnt i Freestone yn parhau. Mae gwaith diweddar ar ran Cyngor Sir Powys (Latham Associates 2003) wedi ceisio sicrhau bod datblygiadau tai cyfredol yn gydnaws â’r lleoliad gwreiddiol ar ochr y gamlas ac yn ystyriol ohono.

20) Bydd llwybr y gamlas i’r Drenewydd yn cael ei ddiogelu yng nghynlluniau datblygu’r dyfodol, ar hyd y llwybr a nodwyd yn yr astudiaeth ddichonolrwydd ddiweddar.

Mae hyn yn hanfodol hyd nes y cytunir ar derfyn deheuol y gwaith adfer. Mae astudiaeth ddiweddar (Black a Veatch 2004), wedi argymell mai’r llwybr gorau i’r gamlas yn y Drenewydd yw croesi’r Afon Hafren yn ardal Gro Trump, a chael terfyn newydd ar ochr ddwyreiniol yr afon. Heb y gamlas, serch hynny mae’n darparu coridor glas gwerthfawr, sydd ar agor ar y pen deheuol ar hyn o bryd i unrhyw un allu cerdded a beicio. Mae’r llwybr felly yn gyswllt rhwng y terfyn hanesyddol â rhannau’r gamlas sydd ar waith, ac yn haeddu cael ei warchod am y rheswm hwn yn unig.

Mae’r saﬂeoedd hyn yn dangos y cysylltiadau agos sydd rhwng y gamlas a’r aneddiadau y mae’n llifo trwyddynt, a’r angen am gynllunio a datblygu ystyriol.

98 Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Black and Veatch Consulting (2004) Feasibility Study for the Restoration of the Montgomery Canal Into Newtown

Cofrestr Treftadaeth Dyfrffyrdd Prydain.

BW Heritage Team (1998) Montgomery Canal restoration Bid: Heritage Constraint Maps [1: 2500]

BWB (1980s) Montgomery Canal Environment Handbook 50t

Crowe (1994) Architectural Heritage Survey Montgomery Canal. Notes of non-listed structures and photographic record.

Deamer (1993) The Conservation of the Built Environment on the Montgomery Canal. A Memorandum addressed to the Montgomery Waterway Restoration Trust. 54t.

Deamer (tua 1993) Working maps and notes, 100t Dogfennau gweithio ar gyfer yr uchod.

Heritage Assessments (2003) Montgomery Canal: Built Heritage Assessment 35t.

Heritage Assessments (2003) Montgomeryshire Canal Built Heritage Assessment: Conservation Recommendations 26t.

Hughes (1981) The Archaeology of the Montgomeryshire Canal. 168t. Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru. ISBN 1-871184-02-9

Institute of Industrial Archaeology (1987) Llanymynech, Heritage of the Borderlands. An Archaeological and Historical Evaluation. 26t.

Latham Associates (2003) Newtown Canalside Design Study

Cyngor Bwrdeistref Croesoswallt (2000) Llanymynech Village and Heritage Area: Heritage Economic Regeneration Scheme Implementation Programme. 48t.

Ratcliffe Associates (2005) Llanymynech Limeworks Heritage Area Conservation Plan 150t.

99 7.3 GWARCHOD NATUR

7.3.1 Gwelliannau

Bydd gwarchodfeydd i ffwrdd o’r gamlas yn cael eu mabwysiadu fel rhan fawr o’r cynigion gwarchod natur yn sgîl y gwaith ymchwil manwl sy’n dangos dirywiad difrifol mewn macroffytau dyfrol gyda lefelau cynyddol o fordwyo (gweler Adran 3.3). Mae planhigion ymylol yn llawer mwy gwydn.

Serch hynny, mae’r polisi y cytunwyd arno yn parhau sef cyﬂwyno gwelliannau i warchod natur trwy’r gwaith adfer arfaethedig (Mordwyo polisi A, Adran 6.4.1).

Bydd hyn yn cael ei wneud trwy:

• Wella cywirdeb strwythurol, sy’n golygu bod yna lai o risg o gael achosion mawr • Gwella cysylltedd a chysylltu poblogaethau. Yng Nghymru, bydd hyn yn cael ei wneud trwy safonau penodol yn y sianel, ac yn Lloegr trwy adeiladu un gronfa natur fawr newydd gyda chysylltedd mewnol. • Cynnydd ym mhoblogaethau macroffytau dyfrol, hyd at 100% mewn gwarchodfeydd newydd a phlanhigion yn y sianel yn darparu manteision • Mwy o ardaloedd o lystyfiant ymylol • Cynefinoedd daearol o ansawdd uchel • Mynediad, dehongliad ac addysg well mewn perthynas â’r cynefin unigryw hwn

Mae’r gwahanol welliannau hyn wedi’u cynnwys yn llawer o’r cynigion yn yr adrannau isod.

7.3.2 Llystyﬁant dyfrol

1) Y llinellau sylfaen ar gyfer sicrhau manteision yn ystod y gwaith adfer ac wedi hynny fydd arolwg Newbold 2001 ar gyfer Cymru, a data Dyfrffyrdd Prydain ar gyfer Lloegr yn yr 1980au ac 1997.

Dewiswyd data Newbold (2001) ar gyfer Cymru gan mai dyma’r wybodaeth fwyaf cynhwysfawr sydd ar gael, mae ar gael ar ffurf digidol ac yn seiliedig ar fethodolegau y gellir eu hefelychu. Yn ogystal â hyn, defnyddiwyd data hyn ˆ o arolygon yn yr 1980au ac 1997 i ddarparu targedau ar gyfer cynyddu neu gadw’r dosbarthiadau o bron i ugain rhywogaeth sy’n unigryw i’r ardal (gweler tablau safonau yn Monitro, Pennod 10).

Roedd angen mesur arall ar gyfer Lloegr, gan fod y rhan fwyaf o ran Lloegr o’r SoDdGA wedi’i dosbarthu fel cyﬂwr anffafriol ar adeg arolwg Newbold. Mae data Dyfrffyrdd Prydain o’r 1980au yn gynhwysfawr iawn, ac yn cyfateb yn agos i’r dulliau a gynigiwyd yn y Monitro Safonau Cyffredin, gan ddarparu llinell sylfaen ar gyfer cymunedau planhigion y gamlas cyn unrhyw waith adfer neu ail-gyﬂwyno mordwyaeth.

2) Y prif ddulliau o liniaru a gwneud iawn am golli planhigion dyfrol fydd: • Creu gwarchodfeydd natur newydd i ffwrdd o’r gamlas (gweler isod) • Mesurau penodol ar y gamlas i sicrhau dilyniant a chysylltiad rhwng y gwarchodfeydd natur • Gweithredu amrywiaeth o fesurau i wella ansawdd y dwr ˆ (gweler Adran 7.5) • Lliniaru effeithiau trafnidiaeth cychod, trwy reoli niferoedd, cyﬂymder teithio a rhagoriaeth ym maes dylunio cychod (gweler Adran 7.4).

Cadwraeth yn y sianel

3) Yng Nghymru, mae safonau cadwraeth yn y sianel yn allweddol i sicrhau cysylltedd ac i ddangos bod agweddau gwarchod natur wedi gwella. Maent yn seiliedig ar Safonau Monitro Cyffredin Math C ar gyfer SoDdGA: camlesi sydd â lefelau uchel o fordwyo.

100 Cytunwyd ar safonau gwahanol ar gyfer y sianel sy’n cynnwys cychod (canolbwyntio ar lystyfiant ifanc) a’r gwarchodfeydd natur arfaethedig yn y sianel (canolbwyntio ar lystyfiant deiliog tanddwr ac arnofiol). O’u cyfuno, bwriad y safonau hyn yw cyflawni’n uwch na safon C.

4) Yn Lloegr, ni fydd safonau gwarchod natur penodol ar gyfer y sianel, ond bydd y sianel yn cael ei datblygu a’i chynnal i safonau bioamrywiaeth Dyfrffyrdd Prydain. Bydd hyn yn cynnwys cynnal y glannau meddal gyda llystyﬁant ymylol cyfoethog a rhai planhigion dyfrol.

Bydd y safonau hyn yn berthnasol i’r holl ran yn Lloegr i’r de o Keeper’s Bridge. Bydd adfer y rhan sy’n sych ar hyn o bryd yn datblygu 6 hectar arall o gyneﬁn dyfrol. Yn dilyn adfer y rhan sych, bydd y cyneﬁn dyfrol wedi’i gysylltu’n well, gyda chyswllt ecolegol rhwng rhannau Cymru a Lloegr o’r SoDdGA sydd heb eu cysylltu ar hyn o bryd.

Tabl 7.2. Safonau SoDdGA ar gyfer llystyﬁant mewn camlesi

Llystyﬁant deiliog tanddwr LLYSTYFIANT SY’N YMDDANGOS ac arnoﬁol Rheoli Toreithiog Aml Achlysurol Prin >70% 30-70% 10-30% 3-10% <3% Rheoli A B >70% Toreithiog 30-70% Aml C 10-30% Achlysurol 3-10% Prin < 3%

5) Bydd mesurau diogelu arbennig yn cael eu cyﬂwyno ar gyfer crynodiadau presennol o rywogaethau prin.

Bydd y gwely mawr o Luronium natans dros Bont Ddwrˆ Efyrnwy i Bont Pentreheulyn (21% o boblogaeth y gamlas yn seiliedig ar fap ardal Newbold) yn cael ei warchod yn y fan a’r lle gan y cychod sy’n cael eu tynnu gan geffylau dros y gwely (600 metr llinol). Bydd mesurau diogelu ychwanegol yn cael eu darparu rhwng Loc Isaf Carreghwfa a’r gwely, i sicrhau ansawdd dwr. ˆ Bydd y rhain yn cynnwys bafﬂau ar badlau’r allfa, i atal cerrynt mawr wrth wacáu’r loc. Bwriedir ystyried mesurau eraill fel un gât ym Mhont Williams a Phentreheulyn, neu ymestyn y tâl halio i’r loc isaf.

Gellir ystyried cynllun tebyg ar gyfer y gwely Luronium yn Red House/Brynderwen. Cynigiwyd cyflwyno cyflymder teithio araf ar rannau unigol o’r gamlas hefyd mewn egwyddor ar gyfer y safleoedd arbennig a nodwyd (gweler yr adran ar fordwyo).

6) Bydd cyfres o warchodfeydd yn cael eu creu yn y sianel ar hyd rhan Cymru o’r gamlas, gyda rhwystrau cychod i atal mordwyo, a philenni atal llaid i ddiogelu ansawdd y dwrˆ .

Defnyddiwyd gwarchodfeydd yn y sianel yn llwyddiannus yn y gorffennol ar Gamlas Rochdale (gweler Fﬁgur 7.8), a bydd yn elfen bwysig o waith yn y sianel.

7) Bydd gwarchodfeydd yn y sianel yn cael eu lleoli ar gyfnodau rheolaidd ar hyd y gamlas, a bydd o leiaf 600 metr sgwâr fesul cilomedr o gamlas ar gyfartaledd ar gael i’w mordwyo yng Nghymru.

101 Fﬁgur 7.8. Cadwraeth ar Gamlas Rochdale gyda sgrîn atal llaid.

Yn ddelfrydol, bydd y gwarchodfeydd yn 3 metr o led o leiaf, ond o hyd amrywiol ac yn cael eu lleoli i ffwrdd o’r gamlas. Ni ddisgwylir i warchodfeydd mewn rhannau cysgodol, a adeiladwyd yn bennaf ar gyfer Llyriad Noﬁol, gyﬂawni lefel gorchudd y planhigion na’r amrywiaeth sy’n ofynnol gan y brif safon.

8) Bydd nifer o saﬂeoedd bychain ar y gamlas, a ddosbarthwyd fel gwarchodfeydd natur yn yr 1980au, yn cael eu cynnwys yn rhaglen gwarchodfeydd y sianel.

Mae’r rhain yn cynnwys: Pwll Troi Park Mill Pont Croft Mill Pont Ddwr ˆ y Wern Pontydd yr Abaty

9) Bydd rhaglenni carthu mewn rhannau sensitif yn cynnwys rhaglen achub ac adfer ar gyfer planhigion dyfrol. Bydd cyfran o blanhigion a adferwyd yn cael eu hailblannu mewn lleoliadau cysgodol yn y sianel.

Defnyddiwyd y system hon yn llwyddiannus ar Gamlas Rochdale.

10) Yn y brif sianel gychod, bydd saﬂeoedd addas eraill yn cael eu graddio a’u hadu yn ystod y gwaith carthu neu adfer, i ddarparu cyneﬁn planhigion dwr. ˆ

Fel ar Gamlas Rochdale, y sefyllfa ddelfrydol yw y bydd planhigion dwr ˆ yn gallu tyfu ar ymylon y gamlas. Bydd rhaid monitro llwyddiant dull o’r fath ar Gamlas Maldwyn, sy’n fwy cul.

Bydd safleoedd addas posib y tu allan i’r gwarchodfeydd yn cael eu graddio yn ystod y gwaith carthu, a gwaith adfer arall, a bydd rhywogaethau ymledol yn cael eu rheoli, Glyceria yn bennaf. Bydd y safleoedd yn cael eu hadu gyda deunydd lleol a’u monitro ar gyfer sefydlu. Os yw’r broses sefydlu yn araf neu’n amhendant, gellid gwarchod y safleoedd hyn gyda llen laid lawn i ffurfio gwarchodfa yn y sianel.

Bydd y dull hwn o fudd i du mewn corneli, lle nad yw rhwystrau gwarchodfeydd yn ymarferol. Byddwn hefyd yn treialu ardaloedd a gysgodir yn rhannol, lle mae Luronium wedi addasu’n dda i gystadlu.

11) Byddwn yn archwilio a chyﬂwyno parthau cadwraeth posib ar y gamlas, ar y cyd â basnau angori newydd ar y gamlas.

102 Gweler adrannau 6.4 (Mordwyo) a 6.5 (Dwr ˆ a Gwarchod yr Amgylchedd) hefyd. Mae’r rhain yn cynnwys amrywiaeth o gynigion rheoli a fydd yn gwella gwerth cadwraeth y gamlas.

12) Byddwn yn ymchwilio i’r profﬁliau a’r leinin gorau ar gyfer y gamlas ac yn eu cyﬂwyno lle bo’n briodol.

Rydym wedi sicrhau hanner yr arian ar gyfer y gwaith hwn eisoes, a bydd yn cynnwys modelu cyfriﬁadurol a rhywfaint o waith treialu. Yr amcanion yw dod o hyd i’r profﬁl sianel gorau ar gyfer lleihau effeithiau symudiadau cychod, a’r defnydd posib o gerrig mân ar wely’r gamlas i ddarparu cyfrwng gwreiddio cryfach i blanhigion dwr. ˆ

Gwarchodfeydd i ffwrdd o’r gamlas Sefydlwyd gwarchodfeydd i ffwrdd o’r gamlas ar Gamlas Maldwyn i ddechrau yng nghanol yr 1980au, ac mae gwaith arolwg diweddar (Newbold 2003) yn dangos fod gan y gwarchodfeydd hyn, wrth eu rheoli’n llwyr, blanhigion sy’n cynrychioli ochr gyfagos y gamlas. Defnyddiwyd gwaith ymchwil (Eaton a Wilby 2002) i ragweld yr ardal o gyneﬁn dwr ˆ agored newydd a fydd ei hangen i wneud iawn am y cynnydd mewn cychod yn dilyn y gwaith adfer.

Mae’r fﬁgurau yn y tabl isod yn seiliedig ar sicrhau ardal o gyneﬁn digonol i gefnogi poblogaethau planhigion dwr ˆ presennol y gamlas yn llawn, i’r llinell sylfaen y cytunwyd arni h.y. 100% o’r boblogaeth. Bydd hyn yn welliant, oherwydd bydd y poblogaethau sydd ar ôl yn y sianel yn welliannau net.

13) Yn ogystal â’r gwarchodfeydd newydd, bydd gwarchodfeydd cyfredol yn cael eu rheoli’n gadarnhaol i gyﬂawni Safonau Monitro Cyffredin Math A, sef y safon ar gyfer dyfrffyrdd di-dramwy.

Mae ardaloedd o warchodfeydd natur newydd yng Nghymru wedi cael eu cyfrif ar yr amod bod planhigion dˆwr yn cael eu digolledu’n llawn, yn seiliedig ar ddata llinell sylfaen 2003 ac maent wedi’u nodi yn y tabl isod. Yn ogystal â’r cronfeydd hyn, mae yna gronfeydd eraill a sefydlwyd eisoes, ac ardal gadwraeth fawr yn y sianel ym Mhont Ddwr ˆ Efyrnwy a’r gwyriad arfaethedig yng nghroesfan Maerdy.

Yn Lloegr, mae’r warchodfa yn yr un lleoliad ag o’r blaen, ond wedi’i rheoli i safonau uwch na’r un ﬂaenorol. Rhoddir mwy o bwyslais ar gadwraeth i ffwrdd o’r gamlas, a llai o bwyslais ar gadwraeth yn y sianel.

Bydd y gwarchodfeydd newydd a’r rhai yn y sianel yn cael eu monitro i sicrhau eu bod yn bodloni ac yn cynnal y safonau gofynnol.

Tabl 7.3. Lefelau Damcaniaethol Cyneﬁn Newydd i wneud iawn am Fordwyaeth a Ail-gyﬂwynwyd.

HYD Lefel Lefel CYFRIFIAD CYFRIFIAD Nifer o mordwyo mordwyo (dwr ˆ agored) (ardal ddyfrol) gronfeydd heddiw (scyf) targed (scyf) SoDdGA Lloegr 2,500 5,000 3.75 ha 4.5 ha 1 warchodfa fawr

Gronwen – Llanymynech 0 5,000 Gwelliant 2.7 – 3.9 ha Gwelliant Llanymynech – Yr Arddlîn 0 2,500 3.6 ha 4.32 ha O leiaf 3 Yr Arddlîn – Y Trallwng 500 2,500 3.2 ha 3.84 ha O leiaf 2

Y Trallwng – Pont yr Efail 500 2,500 2.4 ha 2.88 ha O leiaf 2 Pont yr Efail – Freestone 0 2,500 Hyd at 6.6 ha 7.92 ha uchafswm O leiaf 2 Freestone – Y Drenewydd 0 2,500 Gwelliant Gwelliant Gwelliant

NODIADAU I’R TABL 1. Mae ardal ddyfrol Lloegr yn cynnwys ardal sydd wedi’i chreu 3. Mae’r fﬁgwr ar gyfer gwarchodfeydd i’r de o’r Efail ar gyfer adfer eisoes yn Loc Uchaf Aston. i’r de o’r Efail. Ar gyfer gwaith adfer cam 1 i’r gogledd o’r Efail, 2. Nodwyd yr isafswm o warchodfeydd posib ar bob rhan o’r gamlas gellir creu gwarchodfa o 2 hectar ar y mwyaf i’r de. yng Nghymru, i sicrhau bod buddiannau gwarchod natur yn cael eu cynnal ar hyd y gamlas gyfan.

103 14) Lleolir cyneﬁnoedd newydd mewn amrywiaeth o saﬂeoedd ar hyd y gamlas, i adlewyrchu ei natur hirgul.

Mae’n argoeli bod yna lawer mwy o saﬂeoedd addas ar gael nag sydd eu hangen, o ran topograffeg a lleoliad. Mae’r rhestr isod yn nodi’r hyn sy’n ofynnol ar gyfer pob rhan, er mwyn diogelu natur hirgul y saﬂe.

Keeper’s Bridge – Loc Isaf Aston (un lleoliad) 4.5 hectar Llanymynech – yr Arddlîn 3.0 hectar Llanymynech – yr Arddlîn 1.8 hectar Y Trallwng i Bont yr Efail 2.0 hectar

Yn sgil cysylltedd y system gamlesi gyfan, efallai y bydd gwarchodfeydd yn cael eu gosod i’r de o SoDdGA Lloegr ac i’r de o Bont yr Efail (uchafswm o 2.0 hectar) fel rhan o’r cyfanswm cyffredinol yn ystod cam cyntaf y gwaith adfer.

15) Yn ogystal â’r gwarchodfeydd newydd, bydd gwarchodfeydd sy’n bodoli’n barod yn cael eu rheoli’n gadarnhaol i gyﬂawni Safonau Monitro Cyffredin Math A.

Y gwarchodfeydd a’r ardaloedd yw:

Gwarchodfa Lociau Aston 0.4 hectar Gwyriad Maerdy (os/pan gaiff ei greu) 0.9 hectar Cangen Cegidfa (dwyrain) 1.2 hectar Gwarchodfa’r Wern 0.3 hectar Gwarchodfa Whitehouse 0.3 hectar Gwarchodfa Brithdir 0.1 hectar

16) Bydd cynlluniau ar gyfer gwaith adfer yn ceisio sicrhau tir sy’n addas ar gyfer creu cyneﬁn newydd o’r maint hwn, trwy drafod yn y farchnad agored.

17) Defnyddir canllawiau dylunio’r Gwasanaeth Cynghori ar Wlyptioredd, sydd wedi’u crynhoi yn Nhabl 7.3, fel sail i greu’r cyneﬁnoedd newydd hyn.

18) Ar ôl cytuno ar Strategaeth Rheoli Cadwraeth, bydd Dyfrffyrdd Prydain a Chyngor Cefn Gwlad Cymru, ar ran y Bartneriaeth, yn gofyn am gymorth gan Lywodraeth Cynulliad Cymru, i lywio’r cynigion hyn drwy Reoliadau Cyneﬁnoedd Ewropeaidd.

Bydd y dull hwn hefyd yn cynnwys awdurdodau cymwys eraill yn y Bartneriaeth, sef Cyngor Sir Powys ac Asiantaeth yr Amgylchedd yn bennaf. Mae yna ddau lwybr posib trwy’r broses ddeddfwriaethol, a amlinellir yn Fﬁgur 4.1 (gweler y bennod ar Arfarnu Dewisiadau).

• Y dewis sy’n cael ei ffafrio gan y Bartneriaeth yw ceisio ymestyn ffiniau’r ACA i gynnwys y gwarchodfeydd natur newydd. Bydd rhaid i hyn ddigwydd ar ôl iddynt gyrraedd y safon angenrheidiol, ond byddai hyn yn galluogi datblygiad y cynigion adfer ar y sail nad ydynt yn effeithio nac yn gwella'r dynodiad ACA. • Y llwybr arall fydd dadlau dros achos o fudd cyhoeddus tra phwysig. Os yw ffiniau’r ACA yn cael eu gadael fel ag y maent, bydd y cynigion adfer yn cael effaith sylweddol a niweidiol ar yr ACA. Er nad oes effaith gyffredinol, byddai gwerth yr ACA yn dirywio, a byddai’r manteision gwarchod natur y tu allan i’r ffin a nodwyd.

Yr ACA estynedig yw’r dewis sy’n cael ei ffafrio gan fod y Bartneriaeth yn credu nad yw’r cynigion, sy’n gwella buddiannau gwarchod natur cyffredinol, wedi’u hadlewyrchu’n deg mewn proses sy’n dibynnu ar fudd cyhoeddus tra phwysig.

104 19) Bydd Cyngor Cefn Gwlad Cymru yn awgrymu y dylid ymestyn dynodiadau SoDdGA i gynnwys gwarchodfeydd newydd, ar ôl iddynt gyrraedd ansawdd digonol i haeddu cael eu dynodi.

20) Mae’r meini prawf ar gyfer dynodi, sy’n seiliedig ar Safonau Monitro Cyffredin Math A, wedi’u difﬁnio yn y tabl safonau ym mhennod 10.

Tabl 7.4. Canllawiau Dylunio Cyneﬁnoedd Dyfrol Newydd

• Dosbarthu ar hyd y gamlas gyfan. • Meintiau amrywiol, ond ar y cyfan yn fwy na’r rhai sydd yno ar hyn o bryd. • Leinin sy’n gallu dal dwr ˆ (clai pwdlo lle bo’n bosib), i atal dwr ˆ rhag cael ei golli o’r system. • Sylw manwl i fanylder, i sicrhau nad oes angen llawer iawn o ymyrryd. • Digon bas ar gyfer rhywogaethau dyfrol allweddol. • Ni fydd yn fwy na 30 metr o led, yn bennaf er mwyn lleihau problemau tarfu gan hwyaid sy’n bwydo o wely’r gamlas ac adar dwr. ˆ • Llystyﬁant ymylol a gynlluniwyd i beidio â denu gwyddau Canada. • Mewnlifoedd wedi’u cynllunio i leihau’r llaid sy’n dod i mewn i’r gamlas ac i hidlo maetholion o’r gamlas. • Mynediad sydd ei angen ar gyfer carthu hirdymor a gwaith rheoli arall. • Cynnal llif y dwr, ˆ naill ai trwy ddefnyddio’r allfa wrth y Lociau, neu trwy osod systemau pwmpio ac awyru. • Cynllunio mewnlifoedd fel eu bod yn gallu atal llif y dwr ˆ i warchod yn erbyn achos mawr o lygredd (hidlydd cyrs, llifddor, neu fewnlif trwy bwmp awyr).

Addaswyd gan y Gwasanaeth Cynghori ar Wlyptiroedd (2003)

Yn ogystal â darparu cynefin dwr ˆ agored, bydd y gwarchodfeydd hyn yn cynyddu’r ardal o lystyfiant ymylol, ac yn rhoi cyfle i gors, prysgwydd, coetiroedd a phorfa fras dyfu, gan sicrhau gwelliannau ar gyfer mathau eraill o gynefinoedd.

21) Byddwn o blaid cael y safleoedd yn rhai cyhoeddus, gyda chyfleusterau priodol, yn cynnwys llwybrau, teithiau a chyfleusterau dehongli.

22) Bydd y gwarchodfeydd yn cael o leiaf dri thymor tyfu llawn i sefydlu cyn ailgyﬂwyno mordwyo ar y rhan o’r gamlas sydd wedi’i hynysu ar hyn o bryd neu gynyddu’r mordwyo. Bydd gwarchodfeydd ar ôl hynny yn cael o leiaf ddau dymor tyfu llawn i sefydlu. Bydd y cyfnod hwn yn cael ei fonitro.

23) Bydd y gwarchodfeydd yn cael eu rheoli fel rhan o ecosystem gyffredinol y gamlas, gan Ddyfrffyrdd Prydain, gyda rheolaeth ﬂynyddol briodol i gynnal yr amodau gorau posib.

Mewn ardaloedd lle mae yna ewtroffeiddio, gall hyn gynnwys torri a chael gwared ar blanhigion dyfrol, i atal rhywogaethau ffyniannus a chyffredin rhag cael y llaw uchaf ar rywogaethau prin a sensitif. Bydd torri llystyﬁant ymylol i atal dilyniant a charthu achlysurol hefyd yn cael ei wneud fel y bo’n briodol.

7.3.3 Llystyﬁant ymylol

Mae llystyfiant ymylol yn gynefin pwysig ohoni’i hun, ac er ei fod yn llai sensitif i effeithiau mordwyo, mae’n rhaid ei ddiogelu. Mae’r cymunedau o blanhigion yn cynnwys ystod amrywiol o anifeiliaid di-asgwrn-cefn cysylltiedig e.e. larfae gwas y neidr, a lefelau sy’n uwch ar y gadwyn fwyd e.e. adar. Mae yna enghreifftiau di-ri o gynlluniau a mesurau gwarchod arbennig ar gyfer llystyfiant ymylol y gamlas, yn cynnwys geodecstilau. Mae yna adroddiad llawn ar y system hon, ac agweddau eraill ar gynllunio’r sianel yn cael ei baratoi ar hyn o bryd (Prifysgol Lerpwl, 2005), a bydd yn darparu rhagor o wybodaeth i lywio’r gwaith adfer ar gyfer camlas Maldwyn a chamlesi eraill.

105 24) Bydd y rheolwyr yn ceisio sicrhau lled o un metr o boptu’r gamlas ar gyfartaledd, ar gyfer 75% o’r gamlas gyfan, i’r de o Keeper’s Bridge.

Bydd llystyfiant ymylol mewn gwarchodfeydd i ffwrdd o’r gamlas yn hwb pellach i’r cynefin hwn. Gan fod ymchwil yn dangos nad yw symudiadau cychod yn effeithio llawer ar lystyfiant ymylol, bydd yr ardal yn adlewyrchu gwerth cadwraethol yn fras. Bydd ail-ddyfrhau y rhan sych i Lanymynech yn cynyddu’r ardal o lystyfiant ymylol ymhellach, dros bellter o tua chwe chilomedr.

25) Bydd dulliau pentyrru arloesol a ddefnyddiwyd wrth adfer y gamlas o Lysfeisir i Gronwen yn cael eu defnyddio lle bo’n briodol. Mae hyn yn cynnwys pentyrru yng nghanol y lan, yn hytrach nag ar ymyl y dwr, ˆ a hefyd pentyrru dwbl, gyda phentwr blaen yn suddo i lefel y dwr. ˆ

Bydd angen lleoli angorfeydd neu gyﬂeusterau wyneb caled yn ofalus i gynnal llystyﬁant ymylol, a dylid cyfeirio hefyd at gyfyngiadau ar y dreftadaeth adeiledig.

26) Bydd angen lleoli angorfeydd neu gyﬂeusterau wyneb caled yn ofalus i gynnal llystyﬁant ymylol, a dylid cyfeirio hefyd at gyfyngiadau ar y dreftadaeth adeiledig.

Pan fo angen ymylon caled ar ochr y llwybr halio, am resymau strwythurol, dibenion treftadaeth adeiledig, neu angorfeydd o bosib, rhoddir ystyriaeth i ddatblygu cylchfa ymylol letach ar ochr y gamlas.

27) Bydd gwarchodfeydd newydd i ffwrdd o’r gamlas yn cael eu cynllunio i gynnwys llystyﬁant ymylol llawn ar ochr y gamlas.

Amcangyfriﬁr y bydd 2 hectar o gyneﬁn ymylol yn cael eu creu trwy’r gwarchodfeydd.

7.3.4 Anifeiliaid y gamlas

28) Er mwyn rhoi gwell gwybodaeth ar gyfer monitro, bydd gwaith ymchwil ac arolygon parhaus yn cael eu hannog a’u comisiynu, gan fod yna lai o ddata i’w gael ar anifeiliaid na phlanhigion.

Mae rhai anifeiliaid di-asgwrn-cefn yn sensitif iawn i newid mewn micro-amgylchedd, ond y rheswm am hynny’n aml yw eu bod yn dibynnu ar fath neu rywogaeth arbennig o lystyﬁant, neu eu bod angen dwr ˆ o ansawdd uchel. Bydd mesurau ymarferol yn canolbwyntio ar gynnal cymunedau planhigion ac ansawdd dwr ˆ felly.

Gwelwyd dirywiad sylweddol ym mhoblogaeth adar y gamlas dros yr ugain mlynedd diwethaf, ond credir mai newidiadau i arferion amaethyddol ar diroedd cyfagos yw’r prif reswm am hyn. Bydd parhau i ddatblygu Cynllun Stiwardiaeth Amgylcheddol a Thir Gofal yn mynd i’r afael â’r broblem hon.

7.3.5 Cyneﬁnoedd eraill

Bydd angen mwy o dir ar y gwarchodfeydd natur newydd na’r cyneﬁn dyfrol arfaethedig, gan y bydd angen rhagor o dir ar gyfer y pridd fydd wedi’i gloddio.

29) Bydd tir ychwanegol yn cael ei ddefnyddio i wella cyneﬁnoedd lled-naturiol eraill, yn enwedig coetiroedd cynhenid a phorfeydd neu gorstir sy’n gyfoeth o rywogaethau.

Bydd gwrychoedd a fﬁniau’n cael eu rheoli i gynnal rhwystrau i’r stoc, ac yn ystyried cynnal mynediad da i’r llwybr halio, gofynion cysgodi planhigion y gamlas, golygfeydd o’r gamlas, a’r rôl o blethu’r dirwedd ynghyd.

106 30) Bydd y cyneﬁnoedd yn cael eu rheoli trwy docio gofalus â pheiriant, a rhaglen o blygu gwrychoedd, a chadw coed safonol. Bydd gwrychoedd uwch neu forder coetir yn cael eu datblygu mewn lleoliadau addas.

Mae cyneﬁnoedd dyfrol yn dueddol o gael eu heffeithio gan bla sydyn o rywogaethau fel Ceiniog y Gors a Rhedynen y Dwr. ˆ

31) Bydd glaswellt y llwybr halio’n cael ei dorri yn yr haf i greu llain gerdded ganolog, er mwyn parhau i annog ymylon sy’n llawn rhywogaethau glaswellt. Bydd glaswellt yn cael ei dorri’n llawn ddiwedd yr haf a dechrau’r gwanwyn.

32) Bydd clustogfeydd yn cael eu hannog ar ochr arall y gamlas, a’u defnyddio i ddatblygu llystyﬁant ymylol ehangach a gwrychoedd neu leiniau coetir newydd.

7.3.6 Rheoli Rhywogaethau Annymunol

Mae cyneﬁnoedd dyfrol yn dueddol o gael eu heffeithio gan bla sydyn o rywogaethau fel Ceiniog y Gors a Rhedynen y Dwr. ˆ

33) Bydd y gamlas yn cael ei monitro’n rheolaidd gan staff y gamlas fel rhan o’u gwaith bob dydd er mwyn gallu ymateb yn gyﬂym i unrhyw achosion o rywogaethau annymunol.

34) Bydd camau’n cael eu cymryd i gael gwared ar Lysiau’r Dial ar hyd y gamlas, trwy raglen chwistrellu wedi’i chynllunio.

Mae rhywogaethau Elodea fel rheol yn arwydd o ansawdd dwr ˆ gwael, yn cael y llaw uchaf ar rywogaethau sydd o werth ecolegol, ac yn rhwystr mawr i fordwyaeth.

35) Bydd y gwaith blynyddol o dorri chwyn yn parhau ar y gamlas, ac yn cael ei ehangu os oes angen, gan gael gwared ar y toriadau. Byddwn yn edrych ar ffyrdd o wella systemau casglu.

Bydd hyn yn helpu i gael gwared ar faetholion o’r system, ac yn gwella amodau cyneﬁnoedd ymhellach.

Ni chaniateir cyﬂwyno pysgod. Bydd partneriaeth gyda chlybiau pysgota lleol yn ddull o sicrhau hyn. Bydd mesurau i reoli minc yn cael eu hadolygu os yw’r poblogaethau ohono’n lleihau.

7.3.7 Y Coridor Ehangach

Thema barhaus wrth warchod natur ar gamlesi yw bod rheolwyr yn ceisio gwarchod cynefin sydd wedi’i greu gan ddyn, ac sy’n destun newidiadau ecolegol cyflym os nad yw’n cael ei reoli. Mae cychod modern gyda phropelor yn fwy niweidiol na’r cychod gwreiddiol a oedd yn cael eu tynnu gan geffylau, ac felly mae rheolwyr yn gorfod cyfaddawdu rhwng amcanion sy’n gwrthdaro’n aml. Mae edrych ar y coridor ehangach yn ffordd gynyddol bwysig o fynd i’r afael â’r materion hyn. Nid yw hyn yn bychanu gwerth y gamlas, na’r bwriad o’i gwarchod, ond mae’n dangos ffordd ymlaen ar gyfer datblygu strategaeth ategol hirdymor i ail-greu cynefinoedd addas i’r rhywogaethau hyn y tu hwnt i system y gamlas.

Mae creu cyneﬁnoedd newydd i ffwrdd o’r gamlas yn gam cyntaf i’r broses hon, ond mae’n hollbwysig adolygu amrywiaeth o fentrau eraill yng nghoridor lleol y gamlas, sydd â chysylltiadau â’r strategaeth hon a buddiannau cyffredin â Phartneriaeth Camlas Maldwyn. Mae crynodeb o’r cynlluniau hyn yn Nhabl 7.5.

36) Bydd Partneriaeth Camlas Maldwyn yn cefnogi’n frwd gynlluniau amgylcheddol ehangach sydd ag amcanion cyffredin neu ategol.

107 Tabl 7.5. Cynlluniau Amgylcheddol Ategol yng Nghoridor y Gamlas

Sefydliad Disgrifiad Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Caffael tir ar hyd Afon Hafren i’w newid yn ôl i gynefin lled-naturiol. Sir Drefaldwyn Mae hyn yn cynnwys tir yng Nglanhafren, ger yr afon a Chamlas Maldwyn. Shropshire Wildlife Trust Cefnogaeth ariannol i greu a rheoli cynefin i’r gornchwiglen a’r rhydiwr Ruralscapes • Cyllid gan Asiantaeth yr Amgylchedd ar gyfer sawl cynllun mawr i greu (cydweithio â Dyfrffyrdd Prydain) pyllau, yng nghoridor camlas Sir Amwythig • Cyngor a cheisiadau Stiwardiaeth • Ehangu’r ardal weithredu i Bowys (2004) RSPB Cynigion Golchdiroedd yr Hafren Asiantaeth yr Amgylchedd • Gorfodi deddfwriaeth llygredd, a gwella ansawdd dwr. ˆ Delio â llygredd yn ei darddle. • CAMS yr Hafren • Gwlyptiroedd Cymru DEFRA Stiwardiaeth Amgylcheddol Gall hyn gynnwys creu gwlyptiroedd, a chlustogfeydd gyda lefelau stoc isel a mewnbynnau gwrtaith. English Nature Cynllun Gwella Bywyd Gwyllt; cynllun i gefnogi’r gwaith o reoli SoDdGA. Defnydd posib ar gyfer materion gwella ansawdd dwr. ˆ Llynnoedd a Mawnogydd Sir Amwythig; ardal o gynefinoedd naturiol, yn Sir Amwythig, sy’n cynnwys llawer o anifeiliaid a phlanhigion y gamlas. SoDdGA; Pwll Morton a gweirgloddiau ger y gamlas. Cyngor Cefn Gwlad Cymru Tir Gofal Gerddi Botaneg Ness, Cynnig i ddatblygu Uned Ymchwil a Gwarchod Planhigion Dyfrol Prifysgol Lerpwl Partneriaeth Llanymynech Datblygu ardal dreftadaeth, gwarchodfa natur a’r cyffiniau, dan arweiniad Cyngor Sir Amwythig.

7.3.8 Rheoli Risg

Ystyriaeth bwysig yn yr Arfarniad Dewisiadau (gweler Pennod 4) oedd adolygu’r risgiau a oedd yn gysylltiedig â phob dewis. Dylid nodi fod yna nifer o gynigion yn yr adran hon, a rhannau eraill y Strategaeth, sy’n lleihau lefel y risg i werth gwarchod natur y gamlas. Er nad ydynt yn welliant uniongyrchol, maent yn welliannau pwysig o ran gwarchod natur, ac yn mynd ymhellach na’r gwelliannau a restrwyd uchod. Mae’r dadansoddiad risg llawn ar gael yn yr Arfarniad Dewisiadau llawn, ond dyma rai pwyntiau i’w nodi:

• Mae monitro’n llywio gweithredu – monitro gofalus gydol y broses. • Dull cam wrth gam – galluogi monitro, cyfnodau sefydlu ac amseroedd adfer. • Mae’r gwarchodfeydd i ffwrdd o’r gamlas yn gwarchod y poblogaethau rhag digwyddiadau mawr fel llygredd. • Mae sefydlogrwydd strwythurol gwell yn lleihau risgiau o fethiant mawr e.e. arglawdd neu bont ddwr. ˆ • Ymrwymiadau yw mesurau cadwraeth tra bod lefelau mordwyo yn dargedau.

Bydd mordwyaeth yn cael ei fonitro, a’i addasu i’r lefel uchaf sydd yn gyson â chynnal gwerth cadwraeth y gamlas.

108 Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Dyfrffyrdd Prydain (2001) British Waterways and Biodiversity: A framework for waterway wildlife strategies. 220 t.

Cyngor Cefn Gwlad Cymru ac English Nature (2005) Mongtomery Canal Conservation Objectives and Standards 24t.

Eaton, J., Willby, N. a Hatton,K. (2003) Aquatic Macrophyte Research Summary

Wain, Eaton a Johnson (2003) A Proposal to Develop a Waterplant Conservation and Research Unit at Ness Botanic Gardens, Cheshire. 23t.

Wetlands Advisory Service (2003) Design Guidelines for New Aquatic Habitats.

109 7.4 MORDWYO

Mae’r adran hon yn rhoi mwy o fanylion am y polisïau a sefydlwyd yn Adran 6.4. Mae’n nodi rhai o’r manylion ynglˆyn â sut i fodloni amcanion y gwaith adfer, a pha bartneriaid neu gyrff allanol a fydd yn gyfrifol amdanynt.

7.4.1 Rheoli lefelau mordwyo

Mae yna hen drefniant (yn dyddio yn ôl i Ddeddf 1987) sy’n nodi bod yn rhaid creu cyneﬁnoedd cydadfer addas a gweithredu dulliau rheoli a monitro priodol wrth gyﬂwyno neu gynyddu mordwyaeth ar unrhyw ran o’r Gamlas.

1) Bydd lefelau trafnidiaeth, statws gwerth gwarchod natur a pharamedrau perthnasol eraill yn cael eu hasesu’n ﬂynyddol ac yna bydd lefelau trafnidiaeth newydd a newidiadau i’r drefn reoli yn cael eu cytuno ar gyfer y ﬂwyddyn i ddod.

2) Y lefel darged ar gyfer mordwyo yng Nghymru yw 2,500 o symudiadau cychod y ﬂwyddyn.

Bydd y nifer gwirioneddol yn adlewyrchu egwyddor monitro yn llywio rheoli, a gall fod yn is neu’n uwch yn dibynnu ar gyﬂawni’r safonau ecolegol gofynnol (a ddifﬁniwyd ym Mhennod 10).

3) Yng Nghymru, bydd mordwyaeth yn cael ei ailgyﬂwyno ar lefel ragofalus, gyda chynnydd bychan a graddol tuag at gydbwysedd deinamig. Ni ragwelir y bydd yr holl newidiadau yng ngwerth gwarchod natur y gamlas ei hun yn deillio o drafnidiaeth cychod a bydd paramedrau eraill yn cael eu monitro a’u rheoli hefyd.

4) Yn Lloegr, dim ond ar ôl sefydlu ardal y warchodfa natur newydd yn llawn y bydd y lefelau mordwyo y cytunwyd arnynt yn y Bartneriaeth (2,500 o symudiadau cychod y ﬂwyddyn ar hyn o bryd) yn cael eu codi.

Gall lefelau mordwyo felly amrywio ar hyd y gamlas, er enghraifft i alluogi cwch taith lleol/gweithrediadau cychod dydd neu i ystyried amodau lleol heb i hyn amharu o reidrwydd ar niferoedd y cychod ymweld.

Caiff y broses hon ei chrynhoi yn Ffigur 6.8. Mae cynnydd mewn mordwyaeth felly’n gysylltiedig â gwelliannau cyffredinol i’r adnodd ecolegol, neu i newid mewn rheolaeth sy’n gwneud iawn am unrhyw effeithiau posib. Mae gwella cynllun cychod, lleihau cyflymder cychod ar hyd adrannau sensitif ac annog mordwyaeth yn y tymor tawel i gyd yn ffyrdd o liniaru effeithiau, ac o helpu i gyflawni lefelau mordwyo uwch na fyddai’n bosib fel arall. Mae Ffigur 6.9 yn dangos sut y gallai mordwyaeth symud o dymor sensitif y gwanwyn i’r hydref.

5) Bydd mordwyaeth yn cael ei chynnal ar lefelau cyfredol (2,500 yn Lloegr, 500 yng Nghymru a 0 mewn rhannau na ellir eu mordwyo) nes bydd y gwarchodfeydd i ffwrdd o’r gamlas a’r mesurau ar gyfer y rhan berthnasol yn y sianel yn cael eu sefydlu.

Mae’n rhaid rheoli rhannau eraill yn gadarnhaol hefyd (gweler ‘Monitro yn llywio Gweithredu’, Adran 6.3.4).

6) Bydd y gwarchodfeydd yn cael o leiaf dri thymor tyfu llawn i sefydlu cyn ailgyﬂwyno mordwyo neu ei gynyddu ar y rhan o’r gamlas sydd wedi’i hynysu ar hyn o bryd. Bydd gwarchodfeydd ar ôl hynny yn cael o leiaf ddau dymor tyfu llawn i sefydlu. Bydd y cyfnod hwn yn cael ei fonitro.

Dylai’r cyllid graddol tebygol ar gyfer gwaith adfer felly geisio cefnogi cyneﬁnoedd newydd yn gynnar yn y broses, i sicrhau bod y gwarchodfeydd wedi cael amser i sefydlu cyn cwblhau’r gwaith o adfer mordwyaeth.

7) Mewn ardaloedd lle na cheir mordwyo ar hyn o bryd neu lle mae yna 500 o symudiadau cychod y ﬂwyddyn (Cymru a rhannau sych yn Lloegr) y cam cyntaf (ar ôl sefydlu’r gwarchodfeydd) fydd cynyddu i 1,250 o symudiadau cychod y ﬂwyddyn.

8) O’r pwynt hwn (ac mewn rhannau mordwyo cyfredol yn Lloegr i ddechrau) bydd lefelau mordwyo’n cael eu hadolygu’n ﬂynyddol a’u codi fesul tipyn yn unig yn unol ag egwyddor Monitro yn llywio Gweithredu.

110 1. Sefydlu cyneﬁnoedd 2. Cytuno ar lefelau mordwyo ategol cychwynnol/uwch a dulliau rheoli/monitro

3. Cyﬂwyno/cynyddu mordwyaeth. Monitro a rheoli ar waith

5. Pennu lefelau mordwyo 4. Adolygu’r holl newydd, addasu dulliau baramedrau’n rheoli/monitro fel bo angen, ﬂynyddol ailystyried y targed terfynol

6. Ailadrodd y broses nes cyrraedd y targed o symudiadau cychod, pryd gellir ymestyn cyfnodau adolygu wrth i weithrediadau’r gamlas sefydlogi.

Fﬁgur 7.9. Y Broses Fonitro ac Adolygu.

Symudiadau Cychod, cymharu dau ddewis rheoli

450

400

350 ) t f f i a

r 300 h g n e ( s i 250 m y d o

h 200 c y C

150

100

0 Ionawr Chwefror Mawrth Ebrill Mai Meheﬁn Gorffennaf Awst Medi Hydref Tachwedd Rhagfyr

Galw wedi’i gapio (2,500) Addasu yn yr hydref (2,500)

Fﬁgur 7.10. Symudiad posib yn y tymor mordwyo.

111 9) Er bod y strategaeth hon wedi nodi lefelau targed o 2,500 a 5,000, bydd lefel “cyﬂwr sefydlog” gwirioneddol mordwyo ar gyfer unrhyw ran benodol o’r gamlas yn dibynnu ar gynnal y safonau ecolegol gofynnol.

7.4.2 Angorfeydd a Lefelau Mordwyo – defnyddio Model Trafnidiaeth Cychod

Model Trafnidiaeth Cychod Dyfrffyrdd Prydain yw’r dull sylfaenol ar gyfer penderfynu faint o gychod sy’n debygol yn sgîl gwahanol weithgareddau. Mae’r dull hwn yn defnyddio cyfartaleddau blynyddol hysbys teithiau cychod preifat a chychod llogi, yn cynnwys pellteroedd a deithiwyd, ac yn eu ffactoreiddio i safleoedd angori posib a nodwyd. Er enghraifft, mae cwch preifat arferol yn symud tua 17 gwaith y flwyddyn, gan wneud pum taith fer, dwy daith ganolig ac 1.5 taith hir y flwyddyn, gyda phellter cyfartalog pob math o daith yn:

– Byr = cylchdaith o 26km – Canolig = cylchdaith o 77km – Hir = cylchdaith o 386km

Mae fﬁgur 7.10 yn dangos dau fersiwn o’r model trafnidiaeth cychod ar gyfer Camlas Maldwyn, yn dilyn cwblhau gwaith adfer Cam 1 yng Ngarthmyl. Mae’r fersiynau hyn yn dangos sut mae symudiadau cychod yn newid ar sail gwahanol dybiaethau o nifer a lleoliad angorfeydd parhaol, cychod taith/cychod llogi ac ati.

Gan fod nifer y cychod ymweld a nifer yr angorfeydd yn mynd i gael eu rheoli, bydd y model sylfaenol yn darparu canllaw dibynadwy i weithgarwch cychod ar hyd y gamlas gyfan. Bydd cywirdeb y model yn agosach ati pan fydd data o gyfarpar cyfrif cychod a lociau awtomatig yn ategu’r canlyniadau. Bydd rhwydwaith o’r cyfarpar cyfrif hyn yn cael eu gosod cyn y gwaith adfer. Gellir defnyddio gwahanol baramedrau yn y model a phan fo angen – er enghraifft, i adlewyrchu newidiadau i reolau rheoli Camlas Maldwyn sy’n dylanwadu ar ymddygiad cychod.

10) Defnyddir y model trafnidiaeth cychod, gyda chefnogaeth rhwydwaith o gyfarpar cyfrif cychod a lociau awtomatig, i arwain y gwaith o greu angorfeydd newydd i Gamlas Maldwyn ac i reoli symudiadau’r cychod ar lefelau y cytunwyd arnynt.

Y paramedrau y gellir eu newid yn y model, ac sydd angen penderfynu’n strategol arnynt yw:

1. Y nifer, neu’r gyfran o gychod ymweld o Gamlas Llangollen. Mae’r niferoedd ar hyn o bryd yn cael eu cyfyngu’n effeithiol yn sgîl y ffaith mai rhan fechan o’r gamlas sy’n agored, a’r amseroedd agor penodol yn Lociau Frankton. 2. Nifer a lleoliadau angorfeydd ar gyfer cychod preifat. 3. Niferoedd a lleoliadau cychod preifat, yn cynnwys cychod llogi ar gyfer gwyliau, cychod dydd, a chychod taith lleol.

Gellir defnyddio’r model cychod felly i asesu goblygiadau cynigion angori newydd yn ogystal â nodi nifer o gychod ymweld y gellir eu caniatáu o fewn targedau y cytunwyd arnynt. Mae’r asesiad blynyddol yn caniatáu i niferoedd y cychod ymweld (yr elfen fwyaf hyblyg ymysg fﬁgurau cychod) gael eu rheoli’n eithaf hyblyg, yn ﬂynyddol. Dim ond ar amserlenni llawer hirach y gellir rheoli elfennau eraill (cychod sy’n angori a chychod taith/llogi), sy’n dibynnu ar ryw fath o gytundeb masnachol neu gyfreithiol cyfnod hwy, unwaith y bydd y nifer a ganiateir yn wybyddus.

Model fersiwn 1: cael mwy o angorfeydd preifat parhaol

Mae’r model hwn yn dechrau gyda 5,000 o symudiadau cychod yn Lloegr a 2,500 yng Nghymru. Tybir y bydd cychod ymweld yn cael eu rheoli ar lefelau o 1,500 o gychod trwy Lociau Frankton bob blwyddyn (3,000 o symudiadau cychod) a 625 cwch dros Bont Ddwr ˆ Efyrnwy (1,250 o symudiadau cychod). Cymerir wedyn y bydd gweithrediadau masnachol yn cynnwys chwe chwch llogi, 4 cwch dydd a 2 gwch taith, ychydig yn is na’r lefelau ar hyn o bryd. Cymerir y bydd cychod dydd a chychod llogi yn ‘ecogyfeillgar’ (gweler isod) ac na fyddant yn cael hanner cymaint o effaith â chychod traddodiadol. Cymerir y bydd y cychod taith yn cael eu tynnu gan geffyl (gweler isod) ac yn cael deg gwaith yn llai o effaith na chychod traddodiadol.

O fewn y cyfyngiadau hyn, mae’r model yn cynyddu nifer y cychod preifat sydd wedi’u hangori’n barhaol ar y gamlas yn unol â’r tybiaethau canlynol am ddewisiadau taith cychod sydd wedi’u lleoli mewn deg gwahanol leoliad angori.

112 Tabl 7.6. Angorfeydd cychod preifat a thybiaethau am ddewisiadau taith.

Teithiau byr Teithiau canolig Teithiau hir Lleoliad % i % i % i % i % i % i angori Frankton Garthmyl Frankton Garthmyl Frankton Garthmyl Queen’s Head 50% 50% 60% 40% 100% 0% Llysfeisir 50% 50% 60% 40% 100% 0% Croft’s Mill 50% 50% 60% 40% 100% 0% Llanymynech 50% 50% 60% 40% 100% 0% Four Crosses 50% 50% 70% 30% 100% 0% Yr Arddlîn/Burgedin 50% 50% 80% 20% 100% 0% Cabin Lock 50% 50% 100% 0% 100% 0% Ystad Powys Y Trallwng 60% 40% 100% 0% 100% 0% Brithdir 95% 5% 100% 0% 100% 0% Aberriw 100% 0% 100% 0% 100% 0%

Canlyniad hyn yw bod yna le i 168 o gychod. Dangosir un trefniant posib isod, ond mae’n bosib amrywio lleoliadau angorfeydd i fodloni gofynion cyﬂe a gofynion cynllunio. Mae’n rhaid sylweddoli fod y niferoedd hyn yn seiliedig ar yr amodau hirdymor gorau, a’r nifer lleiaf o gychod llogi; nid ydynt yn cynrychioli’r cyﬂe sydd i’w gael ar hyn o bryd.

Tabl 7.7. Camlas Maldwyn: cael mwy o angorfeydd preifat.

Preifat Llogi Dydd Taith Queen’s Head 90 Llysfeisir 5 Croft’s Mill 10 Llanymynech 25 6 2 1 Four Crosses 5 Yr Arddlîn/Burgedin 10 Cabin Lock 3 Ystad Powys 15 2 1 Aberriw 5 CYFANSWM 168 6 4 2

Y canlyniad cyffredinol o ran symudiadau cychod yw dwysedd cyfartalog o 4,571 ar draws pob pwynt km yn rhan Lloegr, gydag uchafswm o 4,830 yn Pant. 2,247 yw’r cyfartaledd yng Nghymru gydag uchafswm o 2,498 yn ardal Four Crosses.

Model fersiwn 2: cael mwy o angorfeydd masnachol

Model posib arall yw cynnal y tybiaethau am symudiadau cychod cyffredinol, a niferoedd y cychod ymweld, a chael mwy o weithgarwch masnachol na phreifat. Pe caniateid cychod masnachol ar y gamlas byddai’n bosib cyﬂawni’r canlynol:

113 Tabl 7.8. Camlas Maldwyn: cael mwy o gychod masnachol

Preifat Llogi Dydd Taith Queen’s Head 0 20 20 Llanymynech 0 5 Ystad Powys 0 3 3 2 Aberriw 0 3 CYFANSWM 0 31 23 2

Tybiaethau a wnaed am ddewisiadau taith yn y model: – 50% o gychod llogi yn Queen’s Head yn mynd ymlaen i Langollen/50% i lawr Camlas Maldwyn – Pob cwch llogi yn Llanymynech yn mynd i Garthmyl – Hanner o gychod llogi’r Trallwng yn mynd i Garthmyl

Yn ymarferol, mae’n annhebyg iawn y bydd yna alw masnachol cynaliadwy am weithgarwch llogi ar y lefel hon.

Dewis 3: cael mwy o gychod ymweld

Mae tua 16,000 o symudiadau cychod yn digwydd yn ﬂynyddol ar Gamlas Llangollen heibio i Lociau Frankton, ac mae modelau blaenorol wedi dangos galw sydd heb ei gadarnhau o tua 8-9,000 o symudiadau cychod i lawr Lociau Frankton, gyda thua 5,000 o symudiadau yn y Trallwng. Mae hyn lawer yn uwch na’r capasiti ecolegol a’r cyﬂenwad dwr, ˆ a bydd yn rhaid ei reoli i leihau’r nifer. Mae cychod ymweld hefyd yn dod â rhywfaint o elw i’r economi lleol.

11)Bydd angen gwneud penderfyniadau strategol am y cydbwysedd rhwng cychod ymweld, cychod llogi ac angorfeydd preifat.

Mae’n rhaid i’r penderfyniadau hyn ystyried: • Effaith economaidd • Gallu i ymateb i newid mewn dulliau rheoli • Cyﬂeoedd i gynllunio’n eco-gyfeillgar • Y galw

12)Bydd angen adolygu’r cydbwysedd yn rheolaidd, ond mae cynlluniau cychwynnol, sy’n amodol ar gyﬂawni gwelliannau i’r cyneﬁnoedd, wedi’u nodi isod:

• Cynnal y nifer cyfredol o gychod ymweld • Rhoi blaenoriaeth i gychod taith byr sy’n cael eu tynnu gan geffyl • Datblygu a blaenoriaethu cychod llogi dydd eco-gyfeillgar, gan ehangu’r niferoedd i ateb y galw • Gofalu bod nifer fechan o gychod llogi traddodiadol wedi’u cynllunio mor eco-gyfeillgar â phosib • Cadw’r mwyafrif o symudiadau cychod ychwanegol ar gyfer angorfeydd preifat ar hyd y gamlas

114 taith dydd llogi preifat ymweld

6,000

5,000 n y d 4,000 d y w ﬂ y d o h c y 3,000 c u a d a i d u m y

S 2,000

1,000

0 5 1 3 9 5 9 1 1 3 7 9 1 3 5 9 1 3 7 3 5 5 7 7 3 3 4 1 1 1 1 2 2 2 2 3 3 3 4 4 1 2

km o Frankton

Symudiadau cychod graff A

taith dydd llogi preifat ymweld

5,000

4,500

4,000

3,500 n y d d y 3,000 w ﬂ y d o

h 2,500 c y c u a d

a 2,000 i d u m y

S 1,500

1,000

500

0 1 3 5 9 5 1 9 3 7 9 1 3 9 3 5 7 1 1 3 5 7 5 7 2 3 3 4 1 1 2 2 2 3 3 3 4 1 1 1 2 4

km o Frankton Symudiadau cychod graff B

Fﬁgur 7.11. Model trafnidiaeth cychod: mwy o angorfeydd preifat (graff A) a mwy o gychod llogi (graff B).

115 7.4.3 Rheoli Angorfeydd

Mae nifer yr angorfeydd yn dibynnu ar nifer y cychod sy’n dod i mewn i’r system yn Lociau Frankton, a nifer y cychod taith a’r cychod llogi sydd ar y gamlas. Mae’r arwyddion yn awgrymu y bydd y gamlas yn cynnal hyd at 170 o angorfeydd preifat ar y lefelau targed sy’n cael eu cynnig ar hyn o bryd (gweler Fﬁgur 7.11 am y model trafnidiaeth cychod).

Gyda chymaint o gychod â hyn mae’n hanfodol ailddifﬁnio niferoedd a lleoliadau’r marinas a nodwyd mewn cynlluniau datblygu blaenorol. Mae’n rhaid i farina fodern gael llawer o angorfeydd (dros 100) i gyﬁawnhau costau cyfalaf, ac ni fydd hyn yn dderbyniol yng nghyd-destun adfer Camlas Maldwyn yn gynaliadwy.

13)Er mwyn dod â manteision economaidd i’r ardal leol mewn modd cynaliadwy, byddwn yn annog cynlluniau bach, gydag angorfeydd ar yr ochr gyferbyn â’r llwybr halio neu fasnau bach wedi’u lledu fel bod modd cael rhesi o angorfeydd.

Bydd hyn yn sicrhau dosbarthiad cyfartal o drafnidiaeth cychod, a gellir ei ddatblygu fel rhan o gynlluniau arallgyfeirio ffermydd lleol.

14)Er mwyn sicrhau hyfywedd economaidd, bydd y cytundebau angori yn para am o leiaf 10 mlynedd. Mae’n rhaid bod yn glir felly bod angen cadw niferoedd cychod ar lefelau priodol am y cyfnod hwnnw cyn y gellir cymeradwyo angorfeydd newydd.

Mae’n hollbwysig datblygu gweithgareddau masnachol priodol a gwahanol i’r saﬂeoedd a glustnodwyd fel marinas mewn cynlluniau blaenorol. Trafodir y mater hwn yn yr astudiaeth economaidd o Gamlas Maldwyn, a rhannau eraill y ddogfen hon.

15) Er mwyn sicrhau’r cyﬂeoedd economaidd mewn modd cynaliadwy, bydd Awdurdodau Lleol sy’n aelodau o’r Bartneriaeth yn diweddaru eu cynlluniau datblygu i ystyried y newid pwyslais hwn a mabwysiadu’r Strategaeth Rheoli Cadwraeth hon fel Dogfennau Cynllunio Ategol.

Bydd llawer o gwsmeriaid yn dymuno cael angorfeydd preifat ar y Gamlas, ar waelod gardd neu wedi’u hangori ar dir o’u heiddo. Fel rheol, bydd yr angorfeydd preifat hyn yn cael eu rhannu a’u hadolygu’n ﬂynyddol fel rhan o weithdrefnau trwyddedu cychod Dyfrffyrdd Prydain. Mae gan Ddyfrffyrdd Prydain yr hawl i wrthod angorfa breifat pan fo hynny’n gwrthdaro â’r trefniadau mordwyo.

16) Bydd ceisiadau am angorfeydd preifat o’r fath ar Gamlas Maldwyn yn cael eu proﬁ yn erbyn y model trafnidiaeth cychod a’u cymeradwyo’n unig pan fo modd eu cynnwys

7.4.4 Cychod Masnachol

17) Tri chwch llogi sydd yn y Trallwng ar hyn o bryd sy’n uned fach iawn ar gyfer hyfywedd, ac felly mae’r model trafnidiaeth cychod wedi’i seilio ar gynnydd posib i chwech neu ddeg cwch.

Dylid hefyd ystyried lleoli rhai o’r cychod yn Llanymynech, neu leoliad arall yn Lloegr, am ddau reswm: i) i osgoi cyfyngiadau symud yn y Trallwng pan fo Afon Hafren yn destun rheoleiddiad sychder. ii) i gyfateb i’r maint a nodwyd yn y model trafnidiaeth cychod.

18) Bydd cynllun y cychod llogi hyn yn cael ei seilio ar yr egwyddor o leihau effeithiau ecolegol trwy gynllunio corff y llong yn y modd gorau posib, gweithredu mesurau rheoli llygredd a systemau gyrru gwahanol.

Bydd y cynllun hwn yn helpu i fodloni amcanion cynaliadwyedd, ac yn rhoi pwyntiau gwerthu unigryw i’r gweithredwr i’w helpu i farchnata gwyliau ar Gamlas Maldwyn.

19) Ni ddylai cynllunio ecogyfeillgar gael ei weld fel rhywbeth sy’n cyfyngu, ond yn hytrach fel cyﬂe i greu pwyntiau gwerthu unigryw ar gyfer proﬁad Camlas Maldwyn, ac fel dull o gynyddu mordwyaeth o fewn gallu ecolegol y system.

116 Mae cychod llogi dydd yn cynnig cyfleoedd arbennig ar gyfer teithiau cychod ecogyfeillgar, ac mae yna amrywiaeth o gynlluniau ffibr gwydrog i’w cael a fyddai’n darparu profiad gwahanol. Mae cynlluniau trydan wedi’u harloesi yn Llynnoedd Norfolk; y budd mwyaf a gafwyd o gynllunio cychod trydan oedd datblygu effeithlonrwydd, a’r amrywiaeth am bris penodol. Cyflawnwyd hyn trwy leihau tonnau’n golchi a llusgo, gan fodloni amcanion amgylcheddol o ganlyniad. Mae dau gynllun a ddefnyddir mewn mannau eraill wedi’u nodi yn Ffigurau 7.12 a 7.13. Mae angen gwneud rhagor o waith i benderfynu ar y cynlluniau gorau i leihau tyrfedd a llusgo. Y nod yw cael y gorau o gynlluniau traddodiadol a thechnegau modern. Mae cychod dydd hefyd yn dod â mwy o fanteision economaidd ac yn fodd o grynhoi defnydd o gychod mewn ardaloedd priodol, gyda llai o drafnidiaeth (ymweld) mewn mannau eraill.

20) Fel rhan o broﬁad unigryw Camlas Maldwyn, bydd cychod dydd/cychod taith ecogyfeillgar yn cael eu hannog yn lle cychod eraill.

Mae cychod teithiau byr yn gwneud llawer o deithiau ar ran fechan o’r gamlas, ac felly mae angen ystyried yn ofalus defnyddio dulliau traddodiadol o dynnu cwch â cheffyl ar gyfer cychod taith o’r fath. Yn ogystal â lleihau’r effaith ar fywyd gwyllt, byddai’r ceffylau yn atyniad ynddynt eu hunain. Mae’r Trallwng, i’r de, yn lleoliad posib gwych.

21) Bydd trwyddedau masnachol ar gyfer cychod taith a chychod llogi yn cael eu rhoi am bum mlynedd. Mae’n rhaid i lefelau mordwyo sydd wedi’u haddasu gydnabod a diogelu gweithrediadau masnachol ar y gamlas, felly ni fydd trwyddedau newydd yn cael eu rhoi oni ellir eu cefnogi.

7.4.5 Sicrhau Cydbwysedd rhwng Galw a Mynediad

Mae’n hanfodol cael cyfres o ddulliau rheoli i sicrhau cydbwysedd rhwng y galw am fordwyaeth a’r mynediad sydd ar gael i bob rhan o’r gamlas. Mae angen gwahaniaethu hefyd rhwng mynediad i ran Lloegr o’r gamlas (sy’n debyg o fod â lefelau trafnidiaeth uwch) a Chymru.

Rhagwelir tair system:

22) Bydd cychod yn parhau i gael eu rheoli trwy Lociau Frankton, gyda system archebu, neu oriau agor penodol, i drefnu nifer y symudiadau a ganiateir yn gyfartal ac atal ciwiau.

Bydd y niferoedd trwy’r lociau yn cael eu cadw ar lefelau tebyg i’r hyn ydynt ar hyn o bryd i ddechrau, neu eu codi ychydig fel bod y cynhwysedd ychwanegol yn cael ei gymryd gan gychod sydd wedi eu lleoli ar y gamlas ei hun.

23) Bydd mwy o symudiadau cychod yn cael eu cyﬂwyno trwy drwyddedau angori a chytundebau masnachol yn bennaf, i gychod sydd wedi’u lleoli ar y gamlas, yn enwedig cychod dydd a chychod taith ecogyfeillgar.

Mae yna dair prif mantais o roi pwyslais ar angori cychod yn lleol: i) Gellir proffwydo niferoedd symudiadau cychod yn gywir. ii) Gellir gosod gofynion cynllunio eco-gyfeillgar ychwanegol ar gychod preswyl e.e. hidlwyr olew ar bympiau ’sbydu. iii) Mae yna fwy o fanteision i’r economi lleol o gymharu â chychod ymweld, sy’n cyfrannu at gynaliadwyedd y gwaith adfer.

24) Bydd system deithio trwy lusgo yn cael ei chyﬂwyno ar draws Pont Ddwr ˆ Efyrnwy ac i’r de i Bentreheulyn.

Mae hyn yn rheoli’r newid gris rhwng Cymru a Lloegr ond hefyd yn fodd o warchod y gwely mwyaf o Luronium natans yn y gamlas (21% o’r cyfanswm – gweler Fﬁgur 7.14) yn y sianel, heb i bropelor achosi niwed i’r gamlas. Gellir ymestyn hyd y system deithio trwy lusgo i Lociau Carreghwfa os llwyddir i sicrhau arian ar gyfer y costau gweithredu ychwanegol.

Gellid defnyddio sawl dull, yn eu tro, ond y dewis a ffafrir yw tynnu â cheffyl, a fydd hefyd yn atyniad i dwristiaid. Bydd hyn yn cael ei dreialu cyn ail-agor, er mwyn asesu a datblygu’r systemau mwyaf ymarferol. Bydd y treialon hefyd yn archwilio effeithiau posib cyfnod y gaeaf gyda’r cychod yn teithio’n araf.

117 25) Bydd gât loc stopio yn cael ei gosod yn Llanymynech er mwyn cysylltu llwybr teithio y tu hwnt i Lanymynech i’r system deithio drwy lusgo a geir ym Mhont Ddwr ˆ Efyrnwy. Bydd Llanymynech yn cael ei ddatblygu ymhellach fel cyrchfan yn ei iawn ryw.

Bydd hyn yn sicrhau bod y newid mewn gris rhwng Cymru a Lloegr yn digwydd ar ddechrau yr ACA yn Llanymynech, a fydd yn bwynt rheoli ar gyfer teithio dros bont ddwr ˆ Efyrnwy. Bydd hyn yn cael ei wneud naill ai trwy system archebu neu oriau agor penodedig. Bydd gwybodaeth gynghori i hysbysu cychwyr sy’n teithio ar y gamlas yn cael ei darparu yn Lociau Frankton.

7.4.6 Mordwyo Eco-gyfeillgar

Cyﬂymder Cychod

Bydd gostwng cyflymder cychod yn lleihau effaith trafnidiaeth gychod yn sylweddol; mae’r pwer ˆ sydd ei angen fwy neu lai yn gyfrannol i giwb o’r cyflymder. Felly, bydd cwch sy’n teithio ar gyflymder o 3mya angen 27/64ths (h.y. llai na hanner) pwerˆ cwch sy’n teithio ar yr uchafswm cyflymder cydnabyddedig o 4mya.

26) Dylai llenyddiaeth Dyfrffyrdd Prydain dynnu sylw’r holl ddefnyddwyr at y wybodaeth hon, a rhoi canllawiau cyﬂymder ar gyfer gwahanol rannau o’r gamlas.

Gallai’r rhain fod yn farcwyr mewn mannau penodol, neu’n amser rhwng pwyntiau penodol, neu’n fesurwyr cyflymder ar systemau GPS. Mae cyfarpar cyfrif cychod awtomatig eisoes yn mesur cyflymder ar y gamlas, a bydd y rhain yn cael eu monitro i gydymffurfio â’r terfynau a argymhellir.

27) Bydd adrannau sy’n haeddu cael eu gwarchod gan derfynau cyﬂymder is yn cael eu nodi a’u cytuno, o fewn y Bartneriaeth, cyn cynyddu neu ailgyﬂwyno mordwyaeth.

Gellid seilio terfynau cyflymder, neu ganllawiau cynghori ar gyflymder o 3mya, 2mya neu injan yn troi’n araf mewn rhannau sensitif o’r gamlas. Mae natur gul y gamlas yn annog cyflymder arafach na’r cyffredin, felly mae’r cyfyngiadau hyn yn llai nag y maent yn ymddangos ar yr olwg gyntaf, ac wedi’u bwriadu i ganiatáu mwy o fordwyo.

Cynllun Cychod Llogi

Fel y nodwyd yng Nghynigion 9 a 10 yn yr adran hon, bydd Dyfrffyrdd Prydain a phartneriaid eraill yn cefnogi’r defnydd o gynlluniau cychod eco-sensitif ar gyfer cychod llogi/cychod taith ar y gamlas.

Marchnata’r Proﬁad

Gan y bydd mwy o alw na lle ar Gamlas Maldwyn, mae yna gyﬂe i farchnata’r Gamlas fel proﬁad o ansawdd uchel, gan ganolbwyntio ar y dreftadaeth adeiledig a naturiol unigryw. Bydd cychod ecogyfeillgar yn pwysleisio’r pwynt gwerthu hwn ymhellach, a dylid marchnata natur gymharol dawel y gamlas i ddechreuwyr.

Dylid ceisio ymestyn y tymor hefyd, i wneud y defnydd gorau posib o asedau, ac i ddatblygu defnydd o’r gamlas y tu allan i’r tymor ecolegol mwy sensitif, sef y gwanwyn a dechrau’r haf fel rheol.

28) Byddai datblygu Clwb Angorwyr neu restr bostio yn ddull o hyrwyddo’r natur unigryw hon a balchder yn y gamlas leol. Byddai hyn yn darparu ystod o wybodaeth a newyddion y gellid eu defnyddio i ddatblygu hunaniaeth, ymdeimlad o berchnogaeth, ymwybyddiaeth o dreftadaeth y gamlas, a defnydd cyfrifol ohoni.

Byddai modd defnyddio Cyfeillion Camlas Maldwyn i gyﬂawni hyn.

Mae chwaraeon padl yn boblogaidd yn Sir Drefaldwyn, yn rhannol oherwydd diffyg trafnidiaeth cychod pwer. ˆ Mae hyn yn darparu cyﬂe arbennig i’r de o Garthmyl, lle na fydd gwaith adfer yn cael ei wneud am amser hir.

118 Fﬁgur 7.12. Cwch dydd trydan gyda chynllun o’r Iseldiroedd ar Afon Tafwys.

Fﬁgur 7.13. Bad Regata Trydan ar Lynnoedd Norfolk.

119 Pont Williams

Afon Efyrnwy

Neuadd Pentreheulyn

Graddfa: 1:3125

Fﬁgur 7.14. Gwelyau Luronium natans ger Pont Ddwr ˆ Efyrnwy.

120 29) Bydd y Bartneriaeth yn mynd ati i drefnu cyﬂeusterau parcio ac i ddatblygu’r gamlas i’r de o Garthmyl.

30) Bydd y Bartneriaeth hefyd yn cefnogi datblygiad arfaethedig Shropshire Paddlesports yn Queen’s Head, yn cynnwys: • Cynlluniau ar gyfer mynediad i bobl anabl a darpariaeth iddynt allu defnyddio’r cyﬂeusterau • Cefnogaeth i geisiadau grant am gyﬂeusterau clwb • Lle wedi’i neilltuo i lansio cychod • Gwybodaeth a chod ymarfer i gychod camlas am chwaraeon padl

Byddwn yn meithrin cysylltiadau â chlybiau, canolfannau ac unigolion eraill, gan roi pwyslais ar adran y de yn arbennig. Byddwn yn troi at Undeb Canwio ˆ Prydain am gyngor a chefnogaeth ac yn ymchwilio i’r posibilrwydd o ddefnyddio’r gamlas ar gyfer gwyliau canwio. ˆ Mae cynllun gweithredu twristiaeth chwaraeon dwr ˆ i Gymru yn ddiweddar wedi argymell defnyddio Camlas Maldwyn.

31) Bydd cyhoeddiadau Asiantaeth yr Amgylchedd sy’n ymwneud ag Afon Hafren yn hyrwyddo canwio ˆ ar y gamlas.

32) Bydd y Bartneriaeth yn ymchwilio i ddefnyddio’r gamlas ar gyfer gwyliau canwio ˆ ac yn annog hynny.

Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Dyfrffyrdd Prydain (2003) Boat trafﬁc model update.

L&R Consulting (2003) ‘Dal y Don’ Cynllun Gweithredu Twristiaeth Chwaraeon Dwrˆ Cymru (Drafft)

www.electricboats.co.uk

7.5 CYFLENWAD AC ANSAWDD Y DWRˆ

7.5.1 Cyflenwad Dˆwr i. Cyflenwad Llangollen Mae adnoddau’n dangos fod yna ddigon o ddwr ˆ i gyflenwi hyd at tua 5,000 o lociau’r flwyddyn, dwbl y lefelau mordwyo cyfredol. Ar hyn o bryd, mae agweddau cyfunol cyflenwad dwr ˆ cyfyngedig a’r loc grisiau yn Frankton yn golygu fod y lociau’n cael eu hagor ar adegau penodol ddwywaith y dydd, dan oruchwyliaeth staff parhaol. Mae llif y dwr ˆ yn cael ei gynnal trwy allfa pan fo’r lociau’n isel.

1) Bydd y mordwyo gyda chymorth sy’n bodoli’n barod yn Frankton yn parhau, gyda llifau ychwanegol drwy’r allfa. ii. Afon Morda Mae yna ffrwd sy’n cyﬂenwi Melin Peate’s yn dod i mewn i’r gamlas, ac mae yna broblemau gydag ansawdd dwr ˆ y cyﬂenwad hwn (gweler Adran 3.5).

2) Mae’n hanfodol i Ddyfrffyrdd Prydain reoli faint o ddwr ˆ sy’n dod i mewn i’r gamlas yn y pwynt hwn a lleihau’r cyfeintiau, at ddefnydd argyfwng yn unig.

Gellid bodloni gofynion y felin gyfagos trwy drefnu bod llif safonol y ffrwd yn cael ei ryddhau yn ôl i Afon Morda. Gellir adolygu hyn ar ôl gweithredu’r gwelliannau arfaethedig i Waith Trin Dwr ˆ Gwastraff Croesoswallt.

121 iii. Ffosydd Cyflenwi Tanad a Phenarth Mae ffos gyflenwi Penarth yn cyflenwi’r gamlas o’r pen deheuol cyfredol ger Loc Freestone. Mae ffos gyflenwi Tanad yn dod i mewn i’r gamlas ar ddechrau hen Gwmni Camlas Dwyrain Sir Drefaldwyn, ychydig i’r gogledd o Lociau Carreghwfa. Mae yna lawer o ddiddordeb ecolegol ger y ffynhonnell hon, yn sgîl ansawdd y dwr ˆ a dylanwad geoleg y calchfaen. Mae’r cyfeintiau o ddwr ˆ a ganiateir dan y drwydded tynnu dwr, ˆ ar gyfer ffosydd cyflenwi Tanad a Phenarth, yn ddigon i fodloni’r lefelau o symudiadau cychod a ragwelir, ond bydd angen gwneud rhywfaint o waith peirianyddol i sicrhau’r mewnlifau hyn.

3) Bydd gwaith peirianyddol i sicrhau cyﬂenwadau ffosydd cyﬂenwi Tanad a Phenarth yn cael ei ddatblygu a’i weithredu.

4) Mae’n hanfodol cael rhaglen garthu mewn camau i gynnal llif y dwr, ˆ yn cynnwys rhannau sylweddol o’r rhan hon sydd ond ar agor i gychod trelar.

Mae’r cyﬂenwad dwr ˆ yn gyfyngedig o ffosydd cyﬂenwi Tanad a Phenarth ar ôl i Asiantaeth yr Amgylchedd weithredu rheoleiddiad ar Afon Hafren, ac mae’r cyfeintiau tynnu wedi lleihau’n sylweddol. Dyma un o’r prif resymau dros leoli’r cychod llogi yn Llanymynech.

5) Bydd y cyfeintiau o ddwr ˆ sydd ar gael yn ystod rheoleiddio yn cael eu hadolygu.

6) Yn gyffredinol, bydd colli cyn lleied o ddwr ˆ â phosib trwy ddwr ˆ yn gollwng yn hanfodol i gynnal a chynyddu llifau.

Gall mwy o gyﬂenwad dwr, ˆ yn enwedig yn y gaeaf, helpu i liniaru effeithiau ewtroffeiddio ar facroffytau dyfrol. Bydd hefyd yn helpu cerrynt y dwr,ˆ sy’n cael ei ystyried yn ddymunol ar gyfer y cyneﬁnoedd dwr ˆ newydd, a fydd yn lletach na’r gamlas bresennol ar y cyfan. Bydd mwy o lociau mordwyo hefyd yn galw am fwy o lif.

7) Byddwn yn archwilio ymarferoldeb cynyddu’r cyﬂenwad dwrˆ gydag Asiantaeth yr Amgylchedd.

Mae’n bosib cynyddu’r cyﬂenwad o fewn y cyfyngiadau tynnu sy’n bodoli ar hyn o bryd, trwy waith yn y sianel a gwella llifddorau, a rhaglen raddol i leihau gollyngiadau. v. Y Drenewydd Pe byddai’r gamlas yn cael ei hadfer i’r Drenewydd, yna bydd angen dod o hyd i gyﬂenwad newydd i’r lefelau uwchben Loc Freestone, a fydd hefyd yn gydnaws â gwarchod y planhigion dwr. ˆ Nid yw’r hen dy ˆ pwmp yn y Drenewydd yn addas, ond gellid gosod system bwmpio drydanol fodern yn ei le. Nid yw’r cyfeiriau ar gyfer tynnu dwr ˆ yn broblem, ond efallai y bydd angen gostwng lefel tynnu yn Freestone i gydbwyso ar gyfer tynnu ychwanegol yn y pyllau uchaf. Mae rhagor o fanylion i’w cael yn Black and Veatch Consulting (2004).

7.5.2 Ansawdd y Dwr ˆ

8) Bydd Asiantaeth yr Amgylchedd yn gwneud asesiad o ansawdd y dwr ˆ ar hyn o bryd ac yn ymchwilio i’r posibilrwydd o fodelu effaith gwaith adfer y gamlas ar ansawdd dˆwr y ddwy ran (yn cynnwys saﬂe ACA Cymru).

Bydd hyn yn arbennig o berthnasol i gynigion ar gyfer ailgysylltu adrannau Cymru a Lloegr o’r gamlas, a chyﬂwyno loc stopio o bosib, gyda newid yn y llifau yn ardal Pant (gweler Cynnig 9 isod). i. Cyﬂenwad Llangollen

Mae ansawdd dwrˆ ffos gyflenwi Tanad yn well na ffos gyflenwi Llangollen ac yn effeithio’n gadarnhaol ar y cynefin dwr. ˆ Mae cemeg y dwr ˆ yn wahanol hefyd gan fod geoleg sylfaen y gamlas yn wahanol (gweler Adran 3.5).

122 9) Argymhellir cadw cyﬂenwadau Llangollen a Tanad ar wahân trwy osod loc stopio rhwng Loc Gwaelod Aston a Llanymynech.

Y lleoliad mwyaf ymarferol ar gyfer hyn fyddai o dan y bont ffordd newydd sydd ei hangen ar gyfer ffordd osgoi Llanymynech (gweler Fﬁgur 7.15). Bydd hyn yn golygu mai dim ond ychydig o ddwr ˆ fydd yn llifo tua’r de wrth agor pob loc, a bydd yn fodd o ymestyn ansawdd uchel y dwr ˆ a geir yn Llanymynech 2.2km ymhellach i’r gogledd.

10) Byddwn yn adolygu llif y dwr ˆ a’r gollyngiadau ar gyfer y dewis hwn gydag Asiantaeth yr Amgylchedd.

Llwybr osgoi posib?

Loc Stopio

Gollyngiad nant posib

Fﬁgur 7.15. Lleoliad loc stopio posib, i hwyluso ansawdd dwr ˆ uchel yn ACA Cymru. ii. Carthu

Mae’r gofyniad am ddwr ˆ glân a chlir, a chyn lleied o dyrfedd â phosib gan bropelwyr cychod, yn gryf o blaid carthu yn ôl i brofﬁl gwreiddiol y gamlas. Er mwyn gwarchod natur hefyd, mae’n rhaid cynllunio hyn yn ofalus, a dechrau’r gwaith ar yr adeg ymarferol cynharaf.

11) Mae’n rhaid cynllunio’r gwaith carthu mewn rhannau ar wahân, er mwyn gallu adfer planhigion, trwy gytrefu o rannau cyfagos heb eu carthu. Mae’n rhaid rhannu’r gwaith mewn rhannau sydd â phlanhigion pwysig dros amser, a gweithredu rhaglen achub ac ailblannu yn ogystal.

Cafwyd enghraifft lwyddiannus o hyn yn ystod y gwaith adfer cynharach ar ACA Camlas Rochdale. iii. Ffynonellau llygredd mawr

Bydd y Gyfarwyddeb Fframwaith Dwr ˆ yn mynnu bod mesurau i ddelio ag ansawdd dwr ˆ ac yn cefnogi hyn, gan fynd i’r afael â ffynonellau llygredd sylweddol a thrylediad llygredd. Fodd bynnag, mae angen rhoi sylw i ddyletswyddau rheoli buddiannau gwarchod natur y gamlas yn gadarnhaol, yn sgil ei statws fel SoDdGA ac ACA, a rhoi sylw i ffynonellau llygredd ac ewtroffeiddio.

123 Bydd ffynonellau llygredd lleol, ar ôl eu nodi, yn destun ymchwiliad blaenoriaeth a chamau gweithredu adferol. Y cam cyntaf fydd rhoi cyngor a chefnogaeth i’r llygrwr, gyda’r posibilrwydd o gymryd camau cyfreithiol os oes angen. Ardal sy’n destun pryder arbennig yw’r rhan o Gei’r Trallwng i Loc y Banc, lle mae maetholion sy’n dod i mewn i’r gamlas yn cyfrannu’n sylweddol at dyﬁant chwyn yr haf ym mhwll y Wern, a phroblemau diocsigenu cysylltiedig.

Mae Gwaith Trin Dwr ˆ Gwastraff Croesoswallt yn gollwng i Afon Morda, ac mae’r dwr ˆ hwn yn cynnwys llawer o faetholion a ffosffad yn arbennig.

12) Bydd y Bartneriaeth (yn cynnwys Asiantaeth yr Amgylchedd) yn ymchwilio ac yn gweithio gyda thirfeddianwyr perthnasol i chwilio am ateb.

13) Mae Dyfrffyrdd Prydain yn ceisio cael y gwaith trin wedi’i ddiweddaru yng nghylch nesaf rhaglen buddsoddi cyfalaf yr awdurdodau dwr ˆ (AMP 4), ond mae’n rhaid lleihau’r dwr ˆ o’r ffynhonnell hon cyn hynny.

Cafwyd achos o lygredd mawr yn ffos gyﬂenwi Rednal yn 2001, gyda llawer o slyri fferm yn mynd i mewn i’r gamlas. Mae achos y llygredd hwn wedi’i gywiro yn sgîl cydweithio rhwng y ffermwr ac Asiantaeth yr Amgylchedd.

14) Mae’n rhaid cynllunio datblygiadau pellach ar dir cyfagos mewn modd sy’n lleihau’r risg o lygru’r gamlas. iv. Llygredd tryledol Mae tir pori heb ei ffensio ar ochr y gamlas yn niweidio ansawdd y dwr ˆ mewn dwy ffordd: mae niwed i’r glannau yn dod â llaid i’r gamlas, ac mae anifeiliaid sy’n yfed y dˆwr hefyd yn ewtroffeiddio’r gamlas gyda’u carthion.

15) Byddwn yn gweithredu polisi o gydweithio â ffermwyr i osod ffensys ar gyfer anifeiliaid, gyda chymorth grant y Cynllun Stiwardiaeth Amgylcheddol a Thir Gofal. Bydd angen darparu cafnau yfed i warchod buddiannau ffermydd, a mannau yfed gyda rampiau caled bob yn hyn a hyn.

16) Bydd clustogfeydd, gyda ffensys ymhellach yn ôl, yn cael eu hannog pan fydd gan dirfeddianwyr ddiddordeb.

Gall y rhain leddfu effaith dwr ˆ ffo amaethyddol, a darparu coridor bywyd gwyllt ehangach ar y tir, gan gynyddu gwrychoedd/ymyl coetiroedd a chynefinoedd y llygoden ddwr ˆ a’r dyfrgi. Gellid datblygu bandiau ehangach o lystyfiant dwr ˆ ymylol ar rannau lletach o’r gamlas, neu gloddio caeau cyfagos i ffurfio lleiniau mawr, ar gyfer cynnal llystyfiant ymylol fel dull hidlo naturiol.

17) Byddwn yn manteisio ar gyﬂeoedd i osod trapiau llaid/neu systemau hidlo llystyﬁant e.e. cyrs ar fewnlifoedd draenio mân.

Bydd trwch digonol o lystyﬁant torlannol yn gweithredu fel hidlydd naturiol, a gellir ei annog mewn sefyllfaoedd o’r fath.

18) Byddwn yn hyrwyddo cynlluniau Tir Gofal a Stiwardiaeth Amgylcheddol ar dir cyfagos, gan eu bod yn annog ffermio llai dwys, a lleihau dwr ˆ ffo o wrtaith a phlaladdwyr.

Mae cychod yn llygru’r gamlas mewn dwy ffordd: olew o bwmpiau sbydu a gollwng dwr ˆ llwyd.

19) Gellir gosod hidlwyr olew effeithiol ar gychod, a dylai hyn fod yn hanfodol i bob cwch sydd ar Gamlas Maldwyn.

Mae dwr ˆ llwyd yn fater ehangach, ond mae yna gyﬂe i ystyried cynlluniau tanciau dwr ˆ llwyd ar gychod masnachol y dyfodol ar Gamlas Maldwyn.

124 Mae dwr ˆ ffo ar ffyrdd ac ardaloedd trefol yn destun pryder mawr, a dylid cymryd camau ymarferol i leihau hyn. Mae hyn yn arbennig o wir am blanhigion a datblygiadau newydd, a dylid cynnal adolygiad o systemau draenio ffyrdd hefyd.

20) Byddwn yn annog ymchwil pellach i benderfynu ar y llwythi gwahanol, o ddwr ˆ ffo amaethyddol, prif ffosydd cyﬂenwi, dˆwr llwyd, dwr ˆ ffo trefol a ffynonellau penodol.

21) Bydd ceisiadau cynllunio sydd o fewn dalgylch posib y gamlas yn dal i gael eu harchwilio am arfer gorau, ac er mwyn lleihau llygredd neu ewtroffeiddio posib.

7.5.3 Rheoli materion amgylcheddol eraill

Ar ôl sefydlu’r egwyddor o weithredu’r arferion amgylcheddol gorau, bydd y Bartneriaeth yn sicrhau bod hyn yn cael ei weithredu ym mhob elfen fﬁsegol o’r gwaith adfer. Bydd yr arferion gorau’n cynnwys defnyddio Canllawiau Atal Llygredd Asiantaeth yr Amgylchedd, canllawiau cyhoeddedig eraill ar reoli effeithiau adeiladu ar yr amgylchedd a chynlluniau rheoli cynaliadwyedd yn ymwneud â saﬂeoedd penodol. Ni ellir sefydlu mesurau penodol yn y cyfnod hwn gan fod arferion gorau yn datblygu’n barhaus.

22) Yn ystod y broses o ddylunio, cynllunio a gweithredu’r gwaith adfer, bydd y Bartneriaeth a’r ymgynghorwyr/contractwyr a benodir yn sefydlu systemau rheoli amgylcheddol priodol i weithredu arferion amgylcheddol gorau yn y gwaith.

Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Black and Veatch Consulting (2004) Feasibility Study to explore the possibility of extending the Montgomery Canal into Newtown. 102t ac atodiadau

Dyfrffyrdd Prydain (2002) Border Counties Waterways Water Management Plan. 41t.

BWB (1986) Water Supply and Discharge Points. Cyfres o fapiau 1:10,000.

Environmental Simulations International (esi) (2001) Upper Severn Area Hydrogeological and hydrological assessment of selected wetland sites. Montgomery Canal. 35t.

Smith (Oct 2002) Montgomery Canal Water Quality Review 1990 – 2002 Queens Head and Rednal Moss Feeder. 24 t + grafﬁau.

125 7.6 MYNEDIAD I’R GYMUNED AC YMWELWYR

Mae archwiliad mynediad a gomisiynwyd fel rhan o’r Strategaeth Rheoli Cadwraeth yn cynnwys adolygiad o fentrau cysylltiedig, ac archwiliad llawn o lwybr halio’r gamlas. Mae’r archwiliad hefyd yn cynnwys amodau sy’n bodoli’n barod, cyﬂwr cysylltiadau cyfredol, a rhestr gynhwysfawr o welliannau a argymhellir. Bydd yr archwiliad yn cael ei ddefnyddio i lunio cynigion manwl ar gyfer cyﬂawni amcanion a gweithredu’r cynlluniau a amlinellir yn yr adrannau canlynol ar gerdded a beicio.

7.6.1 Cerdded i. Cerdded yn Lleol

1) Bydd cysylltiadau ffurﬁol â phriffyrdd, a phentreﬁ/aneddiadau yn cael eu datblygu, er mwyn annog mynediad gan bobl leol, ac annog ymwelwyr â’r gamlas i fentro i’r coridor ehangach.

Bydd hyn yn cynnwys: • Darparu gwell arwyddion i’r llwybrau cyhoeddus sy’n arwain o lwybr halio’r gamlas • Symud camfeydd a rhwystrau eraill wrth bwyntiau mynediad o ffyrdd • Gwella camfeydd i rwydwaith o lwybrau cyhoeddus • Gosod rampiau mynediad yn lle grisiau lle bo’n briodol Mae mesurau manwl wedi’u nodi yn yr archwiliad mynediad.

2) Bydd wyneb y llwybr halio’n cael ei wella, gyda blaenoriaethau’n deillio o’r archwiliad i fynediad. Bydd meinciau pren syml yn cael eu gosod ar hyd y llwybr halio.

3) Byddwn yn darparu cyﬂeusterau mynediad i bawb yn Queen’s Head, Llanymynech, Burgedin, y Trallwng ac Aberriw. Bydd saﬂeoedd eraill yn cael eu nodi ar gyfer gwaith adfer diweddarach.

Mae natur wastad y llwybr halio, a llawer o gyfleusterau parcio bychain yn gwneud y gamlas yn lle delfrydol ar gyfer cerdded. Dyma brif flaenoriaeth timau priffyrdd a chefn gwlad yr awdurdod lleol, a bydd defnyddiau eraill o’r gamlas felly yn dibynnu ar eu gallu i gydymffurfio â hyn.

4) Byddwn yn ymchwilio i lwybrau cylchol lleol, gan roi blaenoriaeth i lwybrau o bentreﬁ a meysydd parcio lleol.

Bydd angen gosod mwy o arwyddion cyfeirio ar y llwybrau hyn nag a wneir fel rheol ar briffyrdd, a dylid datblygu hyn ar y cyd ac mewn partneriaeth â thirfeddianwyr a Chynghorau Plwyf a Chymuned. Bydd hyd y llwybrau’n amrywio, a byddant wedi’u cynllunio i gysylltu saﬂeoedd cyfagos o ddiddordeb e.e. Ardal Dreftadaeth Llanymynech. Bydd llwybrau cyhoeddedig sy’n bodoli’n barod yn cael eu cynnwys yn y rhwydwaith hwn. Mae gan Bartneriaeth Hafren Efyrnwy a Gwasanaeth Cefn Gwlad y Cyngor Sir adnoddau i ddatblygu’r gwaith hwn yn Sir Amwythig.

5) Byddwn yn edrych ar themâu unigol i ategu Llwybr Gwas y Neidr yn y Trallwng.

Gellir diweddaru adnoddau cyfredol, yn cynnwys Denton, a hen deithiau cerdded treftadaeth adeiledig Dyfrffyrdd Prydain, a datblygu themâu newydd yn seiliedig ar y dreftadaeth ddiwylliannol leol gyfoethog, hanes cymdeithasol, a’r celfyddydau.

6) Bydd gwarchodfeydd natur newydd yn cael eu defnyddio i sefydlu rhagor o lwybrau cerdded lleol a byddwn yn rhoi blaenoriaeth i ddarparu mynediad i warchodfeydd.

Lle bo’n briodol, dylid sefydlu llwybrau natur byr, gyda chyfleusterau dehongli a chuddfannau. Gellir datblygu safleoedd allweddol mwy at ddibenion addysgol. Mae gwaith ar droed i wella mynediad i warchodfa natur Aston, a gosod cyfleusterau dehongli.

126 ii. Llwybrau Hir 7) Bydd y Bartneriaeth yn cefnogi mentrau i hyrwyddo llwybrau sy’n bodoli’n barod (Llwybr Clawdd Offa, Llwybr Hafren a Llwybr Glyndwr). ˆ

8) Bydd y Bartneriaeth yn cefnogi Cymdeithas Clawdd Wat yn ei waith o sefydlu llwybr hir ar hyd y clawdd.

Bydd y llwybr hwn, os caiff ei sefydlu, yn debygol o ddilyn llwybr halio’r gamlas i Lysfeisir, hyd at bwynt terfyn yn Llanymynech. iii. Mentrau Ehangach 9) Bydd cysylltiadau gyda mentrau perthnasol cenedlaethol i annog mwy o gerdded yn cael eu hadolygu a’u cryfhau’n rheolaidd.

Bydd y cynlluniau’n cynnwys: • Menter Cerdded Llwybr Iechyd • Llwybrau Diogel i Ysgolion. Gellid datblygu llwybrau ar gyfer Ysgol Gynradd Carreghwfa ac Ysgol Uwchradd y Trallwng o bosib • Lonydd Glas • Datblygiadau llwybr Sustrans • Environments for All, menter gan Gyngor Cefn Gwlad Cymru, sy’n targedu nifer o wardiau awdurdod lleol dan y rhaglen Cymunedau’n Gyntaf, yn cynnwys Oldford yn y Trallwng.

7.6.2 Beicio i. Y Llwybr Halio

Mae lled y llwybr halio yn cyfyngu ar y gallu i feicio ar hyd ochr y gamlas, a bydd hyn yn cyfyngu ar y rhannau sy’n addas ar gyfer beicio. Fodd bynnag, pan fo beicio yn bosib bydd hyn yn cael ei groesawu mewn egwyddor. Ni ellir ehangu’r lled i sianel y gamlas, ac ychydig o gyﬂe sydd i ledu ochr y gwrychoedd.

10) Mae’n rhaid cael o leiaf ddau fetr ar gyfer defnydd rhanedig.

3.5 metr yw’r lled a argymhellir gan Sustrans ar gyfer llwybr beicio penodol, ond ystyrir bod llwybrau culach yn dderbyniol o weithredu mesurau cyﬂymder priodol a chael adrannau lletach rheolaidd. Mae rhannau o’r llwybr sy’n cael eu caniatáu ar hyn o bryd, o Frankton i Queen’s Head, yn gulach na hyn mewn rhai mannau.

11) Mae rhannau o’r gamlas a nodwyd fel rhai digon llydan ar gyfer beicio wedi’u rhestru yn Nhabl 7.9.

Tabl 7.9. Rhannau o’r Gamlas sy’n addas o bosib ar gyfer Beicio.

Gwybodaeth 1997 a chyfredol Dyfrffyrdd Prydain Frankton i Queen’s Head: dynodwyd ar gyfer beicio. Mae angen gwella wyneb y llwybr (2003). Aston – Llysfeisir: mynediad da i Loc Gwaelod Aston. Mae Cyngor Sir Amwythig wedi mynegi diddordeb yn y llwybr cylchol lleol gan ddefnyddio’r rhan hon. Mae yna lwybr llydan i Gronwen. Gronwen – Llanymynech: Posib cynnwys cyﬂeuster beicio fel rhan o’r gwaith adfer. Wern i Gei’r Trallwng: llwybr derbyniol, cul mewn mannau, angen mesurau arafu (1997). Cei’r Trallwng i’r Trallwng: llwybr derbyniol, cul mewn mannau, angen mesurau arafu (1997). Canol y Trallwng: cael eu defnyddio’n gyson yn answyddogol ar hyn o bryd. Llwybrau canol y dref yn ddefnyddiol, ond y llwybr yn llai na’r lled angenrheidiol. De’r Trallwng: rhy gul (1997), ond dal yn ddewis ar gyfer llwybr beicio rhanbarthol, mor bell ag Aberriw. Aberriw: rhan fechan â lled addas, gallu darparu ar gyfer defnydd cymysg o weithredu mesurau arafu (1997), rhan gul i’r Brithdir yn y gogledd. Y Drenewydd: llwybr o Lanllwchaearn eisoes wedi’i sefydlu ar gyfer teithio lleol

127 12) Yn amodol ar gyllid, bydd y Bartneriaeth yn hyrwyddo’r syniad o ddefnyddio llwybr halio’r gamlas ar gyfer darparu rhannau o’r llwybr beicio rhanbarthol 31.

Bydd cynigion cyfredol yn ceisio defnyddio’r llwybr halio o’r Pant i Lanymynech, fel rhan o waith adfer y rhan sych, gan barhau'r llwybr beicio lle mae’n gadael llinell Reilffordd y Cambrian. Bydd angen gwneud rhagor o waith i adolygu llwybrau posib ar ran Cymru.

13) Wrth asesu potensial trefniadau beicio rhoddir blaenoriaeth i gynlluniau sy’n: • Darparu cysylltiadau i lwybrau eraill a gwasanaethau lleol • Cynnig gwelliannau diogelwch i feicio sy’n digwydd yn barod • Cynnig dulliau teithio heblaw trafnidiaeth ffordd • Cynnwys mesurau arafu cynhwysfawr

14) Byddwn yn treialu ond nid yn hyrwyddo’r posibilrwydd o agor cyﬂeusterau sy’n bodoli’n barod i ganiatáu beicio ac yn monitro hyn i asesu pa mor gydnaws yw â defnyddiau eraill.

15) Mae’n rhaid sicrhau arian ar gyfer yr holl gynlluniau, o’r gwaith adeiladu i gynnal a chadw, ac mae’n rhaid iddynt gynnwys mesurau llawn i warchod buddiannau defnyddwyr eraill. ii. Cysylltiadau Ehangach

16) Bydd llwybrau beicio rhanbarthol a chenedlaethol yn cael eu defnyddio fel dull i farchnata proﬁad Camlas Maldwyn, a chyfres o gyﬂeusterau parcio beiciau’n cael eu darparu, er mwyn annog beicwyr i ddefnyddio’r gamlas fel cyrchfan yn hytrach na lle i fynd trwyddo.

O fewn y cyfyngiadau a amlinellwyd yn Adran 5.8.1 bydd cysylltiadau cryfach yn dal i gael eu harchwilio gydag awdurdodau priffyrdd a Sustrans, er mwyn ceisio darparu cyﬂeusterau beicio ychwanegol.

17) Bydd y mentrau canlynol yn sail i well cysylltiadau a datblygiadau ehangach yn y dyfodol.

• Llwybr beicio cenedlaethol 81(yn cynnwys y Trallwng i’r Drenewydd) • Llwybr beicio rhanbarthol 31 (yn cynnwys Croesoswallt – Llanymynech). • Y Drenewydd i Lanllwchaearn (pen deheuol y gamlas), wedi’i greu i ddarparu llwybr teithio lleol i dai newydd arfaethedig • Llwybrau cylchol lleol cysylltiedig. Soniwyd am lwybrau neu gynlluniau bach posib ar gyfer: – llwybr lleol yn cynnwys y rhan o Aston i Lysfeisir – Ardal Llanymynech/Carreghwfa – Y Trallwng i Lociau Belan a Gwarchodfa Natur Llyn Coed y Dinas • Cefnogi cyﬂeusterau llogi beiciau

Mae cynlluniau datblygu llwybrau wedi cyrraedd y cam nesaf yn Sir Amwythig lle mae’r pwyslais yn cael ei roi ar weithredu llwybrau a nodwyd. Mae angen arolwg a gwaith ymchwil pellach ym Mhowys.

128 Fﬁgur 7.16. Llwybrau Beicio Arfaethedig yn Sir Amwythig. Gwybodaeth gan Adran Priffyrdd Cyngor Sir Amwythig.

129 Llwybr lleol posib: Loc Belan a gwarchodfa natur

Y Trallwng – Aberriw: llwybr beicio posib ar hyd llwybr halio’r gamlas (rhan o lwybr beicio rhanbarthol) Llwybr Beicio Cenedlaethol 81

Llwybr Beicio Cenedlaethol 81, (i gysylltu i adran Sir Amwythig yn y gogledd)

Hen lwybr beicio tref lleol, ar hen lwybr y gamlas

Fﬁgur 7.17. Dewisiadau llwybrau beicio ym Mhowys.

130 Uwchraddio llwybr trwy dir yr Ysgol i’r Llwybr Beicio Gwella mynediad

Cyﬂwyno mannau parcio a mesurau arafu trafﬁg yn Broad Street

Gwella man croesi i’r Gamlas a Banc Gallowstree

Gwella mynediad

Cyﬂwyno lle cloi beiciau Mynediad i gerddwyr yn unig

Gwella man croesi Gwella mynediad i’r gamlas

Llwybr rhwydwaith beicio cenedlaethol

Cynnig llwybr beicio ategol

Lle parcio beiciau arfaethedig

Fﬁgur 7.18. Argymhellion ar gyfer llwybr beicio a gwelliannau parcio yn y Trallwng (1997).

131 7.6.3 Marchogaeth

Mae angen ystyried dwy ardal sy’n caniatáu marchogaeth yn yr achosion canlynol:

1. Defnyddio llwybr halio’r gamlas fel dull diogel o groesi’r A483, sy’n aml yn rhwystr i fynd at ragor o lwybrau ceffyl ym mryniau’r gorllewin. 2. Darparu cysylltiadau, trwy rannau byr allweddol, â’r rhwydwaith o lwybrau ceffyl ehangach. Ardaloedd neu rannau posib a nodwyd gan yr archwiliad mynediad oedd: – Ardal Gorllewin Felton/Queen's Head – Pant i Garreghwfa – Yr Efail i Garthmyl – Croesfan y Fron – Abermiwl i'r Newhouse

18) Bydd holl gynlluniau croesfannau’r y dyfodol yn ceisio cynnwys cyﬂeusterau i roi mynediad i bobl sydd wedi dod oddi ar eu ceffylau ar hyd y llwybr halio.

Ar hyn o bryd mae rhannu defnydd y llwybr halio gyda phobl ar gefn ceffylau fel petai'n creu gormod o broblemau, yn sgîl cynnydd mewn costau cynnal a chadw a lled cul y llwybr. Mae cynlluniau camlas wedi tueddu i ffafrio llwybrau ar wahân yn y gorffennol. Gellir adolygu dewisiadau lleol pan fydd cynlluniau buddsoddi mawr yn cael eu hystyried.

19) Bydd y Bartneriaeth yn ceisio cael trafodaeth gyda chynrychiolwyr grwpiau marchogaeth.

Pysgota i. Pysgota clwb

Mae polisïau wedi nodi cyﬂe i ehangu lefelau pysgota, er y bydd yn rhaid seilio hyn bob amser ar rywogaethau brodorol naturiol sy'n cyd-fyw â llystyﬁant dyfrol, er enghraifft y sgreten, sy'n bwydo'n ysgafn ar wely'r gamlas ac yn achosi fawr o darfu ar waddodion.

20) Bydd Dyfrffyrdd Prydain yn mynd ati i weithio gydag Ystad Powys, sy'n berchen hawliau pysgota sylweddol, i sicrhau agwedd gyson at bysgota ar y gamlas.

21) Byddwn yn chwilio am glybiau lleol i rentu rhannau o'r gamlas nad ydynt yn cael eu rhentu ar hyn o bryd.

Bydd rhentu i glybiau trefnus a chyfrifol yn gyﬂe i gynnal digwyddiadau cynghori ar y cyd, i hysbysu pobl am werth y gamlas o ran gwarchod natur, a dulliau da ac amhriodol o reoli chwyn. Mae cael gwared ar blanhigyn fel Alaw Canada, o'i wneud yn ofalus, yn gallu dod â budd cadwraethol, ac yn cael ei argymell mewn mannau eraill fel techneg o reoli gwarchodfeydd natur. Bydd y cynllun carthu arfaethedig, sydd ei angen at ddibenion ecolegol a mordwyo, yn gwella amodau pysgota. Mae cysylltiadau â chlybiau yn bodloni'r thema o gynyddu cysylltiadau â'r gymuned a'r defnydd o'r gamlas, ac mae hyn yn apelio'n fwy at bobl ifanc na rhai o weithgareddau eraill y gamlas.

22) Bydd cyneﬁnoedd newydd yn cael eu cynllunio i sicrhau'r llystyﬁant dwr ˆ gorau posib, ond bydd rhywfaint o bysgota o safon uchel yn cael ei ganiatáu o fewn y cyfyngiad hwnnw.

23) Bydd disgwyl i glybiau sy'n rhentu hawliau pysgota gymryd rhan weithgar yn y gwaith o fonitro a yw unigolion yn cydymffurﬁo â chanllawiau amgylcheddol.

132 ii. Pysgota Masnachol

24) Bydd pysgodfeydd bras masnachol yn cael eu cefnogi mewn saﬂeoedd ger y gamlas ond byddant ar wahân i'r gamlas.

Llynnoedd neu byllau cyfagos a grëwyd yn bwrpasol yw'r dull gorau o ehangu pysgota bras yn fasnachol, ac fe gedwir y rhain ar wahân yn hydrolegol. Bydd pyllau neu lynnoedd newydd yn dod â rhywfaint o fanteision ecolegol, er enghraifft llystyﬁant ymylol, gwelyau cyrs a phrysgwydd o gwmpas y saﬂe, a gallant wella'r coridor ehangach. Fodd bynnag, mae planhigion dwr ˆ prin yn rhy sensitif i drefn bysgota fasnachol, sy'n golygu nad yw'n gydnaws â'r gamlas na'r gwarchodfeydd natur arfaethedig.

25) Mae'n rhaid darparu mynediad addas i bysgodfeydd masnachol, a'u lleoli ar dir tirfeddiannwr sy'n dangos diddordeb mewn darparu hynny.

Mae pysgodfeydd yn ddefnydd economaidd gwahanol cryf ar gyfer saﬂeoedd a nodwyd yn ﬂaenorol fel mannau posib ar gyfer marinas, a byddent yn cyfrannu at dwristiaeth gynaliadwy yr ardal. Mae yna ddau leoliad addas yn ardal Queen's Head, ac i'r de o'r Trallwng.

26) Byddwn yn archwilio dulliau cynaliadwy eraill o bysgota.

Gellir defnyddio gwarchodfeydd natur i fagu sgretenod, er y byddai hyn yn gofyn am ddraenio cyfnodol, bob tair blynedd o bosib, i gynaeafu'r pysgod ifanc. Mae sgretenod yn frodorol ac yn gydnaws ag ecoleg y dwr ˆ ar y cyfan. Bydd angen i unrhyw raglen o'r fath asesu’r effaith bosib ar yr amgylchedd, ac yn dod yn ail i ddiben gwarchod natur y warchodfa.

7.6.4 Meysydd Parcio a Thrafnidiaeth Gyhoeddus

27)Bydd angen cydgysylltu/cynllunio cyﬂeusterau parcio a darparu gwybodaeth gyda chysylltiadau i drafnidiaeth gyhoeddus er mwyn datblygu potensial cerdded y gamlas.

Mae angen llawer o feysydd parcio bach ar hyd y gamlas. Dim ond lle i tua phedwar car fydd ei angen mewn rhai ohonynt – bydd cilfan dda yn ddigonol. Dylai pob saﬂe: • fod ag wyneb cerrig i osgoi mwd • cael map o'r gamlas, y cyfﬁniau, unrhyw deithiau cerdded a awgrymir, a manylion cysylltiadau bws lleol • cynnwys nifer cyfyngedig o fyrddau picnic • fod wedi'i gynllunio a'i leoli i leihau effeithiau ar y gymuned leol a'r dirwedd.

28) Mae lleoliadau/nifer y meysydd parcio wedi'u nodi yn Nhabl 7.10. Gall amlder ddibynnu ar faint. Y meysydd parcio sydd wedi'u lliwio'n dywyll yw'r rhai nad ydynt yn bodoli'n barod.

133 Tabl 7.10. Darpar feysydd parcio lleol a rhai sy'n bodoli'n barod (Saﬂeoedd posib wedi'u lliwio'n dywyll).

• Frankton • Cangen Weston • Rednal: ar draws y ffordd i'r gamlas • Queen’s Head: angen mwy o le, a chyswllt gyda chyfleusterau eraill • Maesbury Marsh: cyfle posib i gysylltu â maes chwarae arfaethedig y cyngor plwyf • Crickheath: cynlluniwyd y lanfa ar gyfer twristiaeth lefel isel mewn cynllun lleol • Pant: angen gwella cysylltiadau i'r pentref • Iard Llanymynech: newidiadau mawr i'r cynllun yn debygol • Pont Ddwr ˆ Efyrnwy: cychod yn cael eu tynnu gan geffylau yn atyniad posib • Four Crosses • Yr Arddlîn • Burgedin: datblygu'r holl safle ymhellach, angen mwy o gyfleusterau parcio • Gwarchodfa Natur y Wern • Cei'r Trallwng: cysylltiadau hanesyddol â'r afon • Tal-y-bont • Y Trallwng: llawer mwy o alw a darpariaeth • Brithdir • Aberriw: potensial i ddatblygu cysylltiadau a gwasanaethau yma, tra mai dyma'r terfyn deheuol mwyaf tebygol ers sawl blwyddyn • Garthmyl: defnyddiol ar gyfer chwaraeon padl, tafarn a threftadaeth adeiledig • Brynderwyn: safle llithrfa arfaethedig i gychod trelar • Aberbechan: mynediad ffordd fwyaf deheuol i gam 2

29) Lle bo'n bosib, dylid darparu cysylltiadau â gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus sy'n bodoli'n barod.

Nid yw Camlas Maldwyn yn cael ei gwasanaethu'n dda gan gysylltiadau rheilffordd, ond y prif gysylltiadau yw: • Y Drenewydd • Y Trallwng • Gobowen – angen cysylltiad bws • Rheilffordd y Cambrian (yng Ngroesoswallt a Pant o bosib)

30) Bydd cysylltiadau bws yn cael eu hyrwyddo a'u marchnata ar gyfer y lleoliadau canlynol: • Welsh Frankton (ar gyfer Lociau Frankton) • Queen’s Head (cysylltiadau i'r Amwythig a Chroesoswallt) • Llanymynech (cysylltiadau i'r gogledd/de a'r dwyrain/gorllewin) • Y Trallwng (tref farchnad) • Aberriw (cysylltiadau i'r gogledd/de ac i Drefaldwyn) • Y Drenewydd (terfyn deheuol y gamlas)

31) Bydd digwyddiadau ar y gamlas yn ceisio cysylltu â chysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus a rhoi cyhoeddusrwydd iddynt.

32) Bydd cysylltiadau'n cael eu meithrin gyda strategaethau trafnidiaeth gyhoeddus eraill e.e. Strategaeth Bysiau Sir Powys, Cynllun Trafnidiaeth Leol Sir Amwythig.

33) Bydd dulliau teithio i'r gamlas yn cael eu monitro fel dangosydd cynaliadwyedd.

Nid oes cynlluniau ar hyn o bryd i ddarparu gwasanaethau sydd wedi'u teilwra'n arbennig ar gyfer y gamlas, ond mae'n debyg y bydd angen addasu i fodloni cynnydd mewn galw wrth i boblogrwydd y gamlas gynyddu. Bydd y Bartneriaeth yn gweithio i hyrwyddo dulliau teithio mwy cynaliadwy, yn arbennig i fannau allweddol ar hyd y ddyfrffordd ac i gysylltu ag atyniadau eraill.

134 Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

CYFFREDINOL

BTCV Conservation Contracts (2003) Montgomery Canal Access Audit

BT Countryside for All. A Good Practice Guide to Disabled People’s Access in the Countryside. Fieldfare Trust.

CERDDED

CCGC: Asesiad economaidd o Lwybr Cerdded Clawdd Offa

Denton (1984) Montgomeryshire Canal and the Llanymynech Branch of the Ellesmere Canal: Towpath Guide No. 4. 100t.

Asiantaeth yr Amgylchedd (1999) Severn Way Ofﬁcial Walkers’ Guide 103t.

Shropshire County Council Countryside Service (2002) Heritage Walks: Maesbury. Pant. A3, wedi ei blygu. www.whi.org.uk

BEICIO

Allott (1997) Adroddiad Cycleways i Gyngor Sir Powys

Cyngor Sir Powys (2003) Astudiaeth Dichonoldeb Llwybr Beicio Camlas Y Trallwng. Adroddiad Rhif 1264/F/001

Taﬂenni Gwybodaeth Sustrans Shared Use Routes FF04 Access Controls FF22 www.sustrans.org.uk

135 7.7 YMWELIADAU WEDI'U TREFNU AC ADDYSGOL

7.7.1 Themâu

1) Byddwn yn creu llyfrgell o adnoddau addysgol lleol a fydd ar gael i grwpiau allanol.

2) Byddwn yn hyrwyddo'r defnydd o wefan a llenyddiaeth addysgol genedlaethol Dyfrffyrdd Prydain (WOW! – Wild Over Waterways).

3) Bydd gwasanaethau cefnogi eraill yn cael eu defnyddio i ddarparu pecynnau addysgol (gweler isod).

• Yr Ymddiriedolaeth Ddyfrffyrdd: adnoddau ar gyfer hanes y gamlas • English Heritage: rhaglen addysg ysgolion • AALl Powys • AALl Sir Amwythig

Mae’n bosib mai'r gamlas yw'r orau ym Mhrydain o ran gwarchod natur, ac mae ganddi dreftadaeth adeiledig sydd o bwys cenedlaethol, ond mae yna lawer mwy o feysydd na hyn yn cynnig eu hunain ar gyfer cyﬂeusterau addysg a dehongli da.

Mae’r dewis mor eang â’ch dychymyg, ac yn cynnwys:

• Hanes lleol, yn cynnwys hanes cymdeithasol a diwylliannol • Treftadaeth adeiledig • Bywyd gwyllt a gwarchod natur • Hamdden yn cynnwys darpariaeth i gychod • Trafnidiaeth • Archaeoleg (heb ei ddefnyddio ddigon) • Celf: prosiectau yn y gymuned, Llwybr Gwas y Neidr, Amgueddfa Andrew Logan

4) Bydd defnydd addysgol o'r gamlas yn cael ei ddatblygu ar draws holl bynciau ac agweddau'r cwricwlwm.

7.7.2 Addysg Ffurﬁol

5) Bydd rhaglen fechan o ymweliadau wedi'u trefnu yn cael ei datblygu ymhellach gyda chymorth Cyfeillion Camlas Maldwyn.

• Ymweliadau gan ysgolion cynradd. Mae llawer o'r ysgolion cynradd o fewn pellter cerdded i'r gamlas, ac mae rhai yn defnyddio'r gamlas heb unrhyw gyfraniad gan Ddyfrffyrdd Prydain e.e. Ysgol Gynradd yr Arddlîn. Mae'r ffaith bod cymaint o ysgolion yng nghyfﬁniau'r gamlas yn gwneud cysylltiadau agosach yn ﬂaenoriaeth. • Ysgolion uwchradd. Angen sefydlu cysylltiadau, yn enwedig gydag Ysgol Uwchradd y Trallwng, sy'n agos iawn i'r gamlas.

6) Byddwn yn hyrwyddo datblygiadau mawr, ond bydd angen rhagor o arian, naill ai o ffynonellau allanol neu awdurdodau addysg lleol.

7) Byddwn yn meithrin cysylltiadau gyda sefydliadau addysgol eraill sy'n defnyddio'r gamlas.

136 Mae'r rhain yn cynnwys: • Cyngor Astudiaethau Maes. Mae Canolfan Preston Montford, ger Yr Amwythig, yn defnyddio'r gamlas ar gyfer teithiau maes sy'n rhoi sylw i ecoleg a threftadaeth adeiledig. • Mae Amgueddfa Powysland, y Trallwng yn cael ymweliadau rheolaidd gan ysgolion lleol, ac mae angen meithrin cysylltiadau agosach. • Sefydliadau addysg bellach ac addysg uwch. Defnyddiwyd y gamlas ar gyfer llawer o brosiectau myfyrwyr HND, israddedig ac ôl-raddedig yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mae hyn yn darparu data defnyddiol ar gyfer ymchwil pellach ac i reoli'r gamlas yn ymarferol. Wrth i golegau amaethyddol ehangu i faes cyrsiau datblygu hamdden a hamdden cefn gwlad, bydd y cyﬂeoedd hyn yn parhau i gynyddu.

8) Er mwyn gwneud y gorau o ymchwil defnyddiol, bydd cofrestr o brosiectau ymchwil posib yn cael ei sefydlu a'i darparu ar wefan gyhoeddus.

Astudiaeth Achos: Camlas Northern Reaches, Swydd Gaerhirfryn

Mae disgyblion chweched dosbarth o Ysgol Kirkby Kendal ac Ysgol Queen Elizabeth, Kirkby Lonsdale, eisoes wedi gwneud rhywfaint o'r gwaith cynllunio ymlaen llaw ar gyfer y prosiect fel rhan o Gynllun Addysg Peirianneg cenedlaethol. Mae disgyblion chweched dosbarth Ysgol Kirkby Kendal wedi bod yn gweithio ar Bont Natland Road a disgyblion Ysgol Queen Elizabeth wedi meddwl am syniadau da ar gyfer Pont Ddwr ˆ Howards a fydd yn croesi ffordd yr A590. Meddai Tania Snelgrove, Rheolwraig Prosiect Camlas Northern Reaches Dyfrffyrdd Prydain: “Mae'r myfyrwyr wedi cynhyrchu gwaith canmoladwy iawn. Maent wedi arddangos sgiliau rheoli prosiect, ymchwilio, gallu technegol a chyﬂwyno ac wedi cyfuno'r rhain gyda brwdfrydedd a threfn i gynhyrchu gwaith dychmygus. Maent wedi cael blas ar waith peirianneg siﬁl.”

NFU Countryside Rural News, 24.03.03

7.7.3 Addysg Anffurﬁol

Mae nifer staff yn cyfyngu'n sylweddol ar ddatblygiad a thwf y sector hwn yn y dyfodol, oni bai bod modd dod o hyd i arian addysgol penodol. Gellir gwneud y gorau o adnoddau cyfredol a'u defnyddio'n fwyaf effeithiol trwy weithio mewn partneriaeth â grwpiau cymunedol a lleol eraill. Bydd cyﬂeusterau dehongli ar-saﬂe yn ddull pwysig o gyfathrebu, gan nad yw'n gofyn am lawer o fewnbwn gan staff, a'i fod yn gweithio'n dda mewn lleoliad amrywiol a gwasgaredig.

Mae'r meysydd datblygu blaenoriaeth wedi'u rhestru isod.

9) Byddwn yn darparu byrddau a mapiau ym mhob maes parcio ar hyd y gamlas, a mwy o wybodaeth ddehongli yn y rhan fwyaf o saﬂeoedd ymweld a gwarchodfeydd natur.

10) Byddwn yn darparu adnoddau ar gyfer system arwyddion gyd-gysylltiedig ac yn ei gweithredu.

Nododd yr archwiliad i fynediad y ddau gynnig hwn fel blaenoriaethau, gyda'r pwyslais cyfredol ar wahardd neu ddiogelwch e.e. arwyddion "Dim Pysgota" dan linellau trydan. Mae system arwyddion wedi'i chynllunio yn hanfodol i wireddu amcanion cynnydd yn nifer y bobl leol ac ymwelwyr sy'n defnyddio'r gamlas.

11) Byddwn yn cefnogi prosiectau celf yn y gymuned.

12) Byddwn yn darparu ar gyfer ymweliadau wedi'u trefnu, yn dibynnu ar adnoddau staff.

13 Byddwn yn annog digwyddiadau wedi'u trefnu yn y gymuned. Mae rhaglen o deithiau cerdded tywys yn bosib gyda chefnogaeth gwirfoddolwyr.

7.7.4 Cysylltiadau 14) Mae'n hanfodol fod datblygiadau addysgol yn cael eu cyfuno gyda darpariaeth arall yn yr ardal, ac yn cael eu cynllunio i ategu ac ehangu dewis, yn hytrach na chystadlu am yr un farchnad. 137 Mae'r ddarpariaeth sydd ar gael yn yr ardal yn cynnwys:

• Proﬁad Cefn Gwlad Park Hall: menter fasnachol ger Croesoswallt • Gwarchodfa Natur Addysg Pwll Fferm Hafren (Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Sir Drefaldwyn): ddim yn cael ei defnyddio ddigon ar hyn o bryd • Amgueddfa Powysland, Y Trallwng • Canolfan Astudiaethau Maes Preston Montford • Castell Powys, Yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol: pwnc ac apêl arbenigol

7.7.5 Seilwaith

Cyfeiriwyd eisoes at arwyddion, cyﬂeusterau parcio a dehongli, ond mae yna ofynion angenrheidiol eraill ar gyfer defnyddio'r gamlas yn llwyddiannus ar gyfer dibenion addysgol.

15) Bydd tri phrif safle yn allweddol i'r adnodd addysgol sydd ar gael: • Amgueddfa Powysland, y Trallwng, sy'n cael ei rhedeg gan Wasanaeth Amgueddfeydd y Cyngor Sir. • Bwthyn Loc Burgedin, ger Yr Arddlîn, swyddfa leol Dyfrffyrdd Prydain, gyda chyfle i ddatblygu • Ardal Dreftadaeth Llanymynech, y mae Cyngor Sir Amwythig yn bwriadu ei datblygu fel ardal dreftadaeth awyr agored (Limestone Lives), gyda chyfleuster dan do o bosib.

Mae hyn yn darparu dau safle mawr yng Nghymru, ac un yn Lloegr, yn cael eu rhedeg gan aelodau gwahanol y Bartneriaeth. Mae'n rhaid i'r pecyn sydd ar gael i ysgolion, grwpiau eraill, ac unigolion fod yn becyn cyd-gysylltiedig sy'n cael ei rannu. Mae yna werth i safleoedd llai hefyd, ac mae'r gwarchodfeydd natur sy'n bodoli'n barod a'r rhai arfaethedig yn gyfle gwych. Yn ddiweddar, adeiladwyd llwybr trawstiau pren a llwyfan trochi i bwll yng Ngwarchodfa Natur y Wern, gan gynyddu hygyrchedd a'r defnydd o'r warchodfa.

16) Bydd bloc stablau'r gamlas yn Llanymynech yn agor yn 2006 ac yn cael ei weithredu fel pwynt gwybodaeth i'r gymuned. Bydd yn cael ei redeg gan wirfoddolwyr lleol.

Bydd hefyd yn gweithredu fel cyﬂeuster i ymweliadau gan grwpiau hyd nes y bydd Cyngor Sir Amwythig yn datblygu cyﬂeuster mwy yn yr ardal Dreftadaeth.

17) Bydd y 500 metr o gamlas yn Lloegr, yn Llanymynech, yn cael ei adfer a'i agor i'w ddefnyddio gan gwch taith addysgol, a gaiff ei redeg gan wirfoddolwyr o'r Packet Boat Duchess Countess Trust.

18) Bydd pob safle'n cael ei adolygu a'i asesu, er mwyn nodi cyfleoedd i ateb y galw ac i wasanaethu galw tebyg. Gall hyn gynnwys llwybrau gydag arwyddion, cyfleusterau dehongli safle-benodol, mynediad i bawb, cuddfannau, a chyfleusterau parcio.

Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

http://accessibility.english-heritage.org.uk

http://powysmuseums.powys.gov.uk

www.ﬁeld-studies-council.org/prestonmontford/

www.wildlifewatch.org.uk

www.wow4water.net

138 7.8 ADFYWIO'R ECONOMI A CHEFN GWLAD

7.8.1 Trosolwg

Mae manylion llawn am botensial y gwaith adfer i adfywio'r economi a chefn gwlad wedi'u cynnwys yn yr adroddiad economaidd a gynhyrchwyd gan Rural Solutions i'r Bartneriaeth. I grynhoi, bydd effeithiau economaidd y gwaith adfer yn dod yn sgil cyfuniad o reoli dyfrffyrdd uniongyrchol, mwy o wariant gan ymwelwyr yn yr economi twristiaeth a hamdden ehangach ac ailddatblygu tir ac eiddo ar ochr y gamlas. Yn ogystal, bydd y gwaith adfer ei hun yn dod â manteision dros dro i fusnesau lleol, o ran y gwaith adeiladu a gweithgareddau cysylltiedig.

Mae'n debyg y bydd y gwaith adfer yn creu tua 120 o swyddi parhaol. Mae hyn yn cymharu'n ffafriol ag astudiaethau blaenorol, er gwaethaf lefelau mordwyo wedi'u rheoli, ac yn adlewyrchu polisïau i ddefnyddio a chadw arian yn yr economi lleol e.e. cynlluniau angori bach ar ffermydd, a'r pwyslais ar fwy o ddefnydd gan grwpiau eraill yn cynnwys cerddwyr. Pan fo'r dadansoddiad yn cael ei ehangu i'r datblygiadau cysylltiedig posib, sy'n cael eu hadolygu'n fyr yn Adran 7.3, gall cyfanswm y swyddi sy'n cael eu creu godi i tua 250. i. Swyddi uniongyrchol ym maes rheoli dyfrffyrdd. Rhan gymharol fechan o'r budd economaidd i'r ardal fydd y swyddi hyn. Maent yn cynnwys swyddi a grëwyd neu a ddiogelwyd yn uniongyrchol i bobl sy'n gweithio ar y gamlas. Mae'r rhain yn cynnwys gweithredwyr cychod yn ogystal â staff Dyfrffyrdd Prydain. Bydd y niferoedd yn cynyddu yn y dyfodol, wrth i'r gwaith adfer barhau. O'r strategaeth hon gallant gynnwys swyddi addysg, cyflenwadau a gwasanaethau ychwanegol yn Llanymynech, a chyfleusterau angori newydd. Gall swyddi fod yn rhai cyfwerth i rai rhan- amser, er enghraifft bydd angorfeydd bychain sy'n cael eu rhedeg fel rhan o gynllun arallgyfeirio ffermydd yn ategu incwm yn hytrach nag arwain at newid gyrfa. ii. Swyddi Anuniongyrchol yn y sector twristiaeth a hamdden. Bydd ymwelwyr yn gwario ar bethau ledled yr ardal ac nid ar gyfleusterau sy'n uniongyrchol gysylltiedig â'r gamlas yn unig. Mae disgwyl i ddatblygiad y gamlas gyfrannu at gyfraddau archebu llety lleol o bob math: meysydd carafannau a gwersylla, gwely a brecwast, hunan-arlwyo a gwestai a gwestai bach. Bydd yna fwy o wario mewn siopau a chyfleusterau lleol, ac uchelgais y gwaith adfer yw cyfrannu at gynnal cyfleusterau siopa lleol, a hyd yn oed agor busnesau newydd. Mae'r effeithiau hyn yn cael eu hasesu trwy ddadansoddiad economaidd parhaus gan ddefnyddio model galw economaidd Dyfrffyrdd Prydain. Defnyddiwyd y model hwn yn helaeth i ragweld a gwerthuso effeithiau prosiectau adfer ac adfywio eraill y gamlas ar dwristiaeth a hamdden, o ran mwy o ymweliadau, mwy o wariant a swyddi newydd. Mae'r model yn dadansoddi'r cynnydd yng ngwariant ymwelwyr yn ardaloedd yr awdurdod lleol y mae'r gamlas yn llifo trwyddynt. Mae'n cynnwys amrywiaeth o ffynonellau, yn cynnwys cychod ymweld, ymwelwyr dydd a rhai sydd ar eu gwyliau. Mae'r gweithgareddau'n cynnwys cerdded, beicio a physgota yn ogystal â mordwyo. Yn y cam hwn, mae'r model yn nodi y bydd y gwaith adfer yn creu rhwng 100 a 200 o swyddi twristiaeth a hamdden. iii. Amgylchedd Busnes Gwell. Mae canolbarth Cymru a chefn gwlad Sir Amwythig yn atyniad mawr posib i fusnesau sydd am symud i ardaloedd newydd er mwyn gwella ansawdd bywyd eu staff. Mae cysylltiadau cyfathrebu modern yn gwneud hyn yn ddewis realistig i rai busnesau, ac fe gyfeiriwyd at y gamlas mewn perthynas â safon byw mewn nifer o astudiaethau datblygu rhanbarthol, gan gyfeirio'n arbennig at y Trallwng. Mae llawer o gynlluniau camlas ac ochr dwr ˆ wedi sbarduno adfywio trefol, ond mae yna gynlluniau mewn ardaloedd mwy gwledig hefyd, er enghraifft canolfan siopa Market Harborough a Banbury. Nodwedd arall o eiddo a datblygiadau ar ochr y gamlas yw eu bod yn codi gwerth eiddo. Mae 'premiwm glan y dwr'ˆ eiddo newydd tua 18%. iv. Manteision dros dro wrth weithredu'r prosiect. Dylai busnesau lleol gael cyfle i elwa ar gontractau sy'n cael eu dyfarnu yn ystod y gwaith adfer. Gwaith adeiladu ac adfer ffisegol fydd hwn yn bennaf, ond gallai hefyd gynnwys gwasanaethau amgylcheddol, addysg a hyfforddiant, cyhoeddusrwydd a marchnata, i enwi dim ond rhai. Byddai disgwyl i waith adfer gwerth £40 miliwn gynhyrchu tua 500 - 600 o swyddi am flwyddyn.

139 7.8.2 Cyrchfan i Ymwelwyr

Y nod economaidd yw cynyddu nifer y bobl sy'n ymweld â'r ardal, ac mae'r gamlas yn gyrchfan allweddol yn hynny o beth. O'r sylwadau a dderbyniwyd yn yr ymgynghoriad, gwelwyd fod pobl leol yn cefnogi adfer ystyriol er mwyn cadw cymeriad y gamlas. Mae hyn yn cefnogi amcanion y strategaeth, sef diogelu dyfodol y gamlas trwy adfer cynaliadwy, yn cynnwys diogelu'r dreftadaeth naturiol ac adeiledig, a chadw cymeriad gwledig y gamlas a'i thirwedd.

Mae rheoli lefelau mordwyo yn allweddol i warchod natur, ac yn hanfodol ar gyfer ystyried a sicrhau'r buddiannau a'r atyniadau ehangach gorau posib yn ogystal. Mae hyn yn gofyn am hyrwyddo mathau gwahanol o dwristiaeth eco- gyfeillgar a gweithgareddau lleol i ymwelwyr. Mae'r cyfuniad unigryw o dreftadaeth adeiledig, ystyriaethau gwarchod natur a'r dirwedd leol yn rhoi pecyn unigryw i Gamlas Maldwyn allu cyﬂawni hyn. Bydd datblygu cychod eco-gyfeillgar i'r gamlas yn gwella'r pecyn marchnata ymhellach.

Y nod strategol yw cynyddu nifer y bobl sy'n ymweld â'r gamlas, sydd â diddordeb mewn pethau heblaw mordwyo. Bydd y rhain yn cynnwys cerddwyr, beicwyr a phobl sy'n gwerthfawrogi'r gamlas fel lleoliad. Mae'r cyfleoedd yma'n cynnwys cyfleusterau yn y Trallwng a Llanymynech, a Garthmyl a'r Drenewydd mewn cyfnodau diweddarach. Mae'n rhaid meddwl am y gamlas fel man ar gyfer teithiau byr hefyd, ac yma eto mae yna gyfle i greu profiadau eco-gyfeillgar a gwahanol. O'u gwneud yn dda, bydd trigolion lleol yn gwerthfawrogi'r rhain hefyd a phobl sy'n ymweld â nhw.

Fodd bynnag, i fod yn llwyddiannus, mae'n hanfodol fod y gamlas yn gweithio gydag atyniadau lleol eraill (Tabl 7.11) i hyrwyddo'r ardal gyfan. Bydd llwyddiant yn dod o rannu ymwelwyr, a pherswadio ymwelwyr dydd i ddychwelyd, neu i ddod am benwythnos, neu ymwelwyr penwythnos i aros am gyfnod hirach. Mae marchnata ar y cyd yn dod â mwy o lwyddiant, a dylai atyniadau ystyried eu hunain yn gydweithwyr yn hytrach na chystadleuwyr am yr un sylw. Bydd y Bartneriaeth yn ceisio hyrwyddo'r cysylltiadau hyn drwy gysylltiadau ag awdurdodau lleol a thrwy'r byrddau twristiaeth rhanbarthol.

Tabl 7.11. Coridor Camlas Maldwyn: Atyniadau Twristiaeth "Gwyrdd" a Gwledig.

Countryside Experience Park Hall, ger Croesoswallt Canolfan Gelfyddydau Queen's Head Llogi cychod dydd, Melin Peate's Ardal Dreftadaeth Llanymynech Bryngaer a Gwarchodfa Natur Llanymynech (SWT) Gwaith adfer arfaethedig i Reilffordd y Cambrian (Croesoswallt i Lanymynech) Amgueddfa Powysland a Chanolfan Camlas Maldwyn Canolfan Awyr Agored Red Ridge, Y Trallwng Castell ac Ystad Powys Lein Fach y Trallwng a Llanfair Amgueddfa Gerﬂunwaith Andrew Logan, Aberriw Gweithdy gemwaith, Aberriw Gerddi Glansevern, Aberriw Trefaldwyn Gwarchodfeydd natur Dolydd Hafren a Phwll Penarth (MWT) Amgueddfa Decstiliau’r Drenewydd Amgueddfa Robert Owen, Y Drenewydd Llwybr Hafren Llwybr Clawdd Offa Llwybr Glyndwrˆ Datblygu llwybrau beicio Cestyll mwnt a beili'r gororau Tafarnau ar lan y gamlas Rhwydwaith o feysydd parcio, meysydd picnic, gwarchodfeydd natur a threftadaeth adeiledig

140 7.8.3 Cynigion

1) Cyflenwyr lleol: bydd gofyn i'r prif gontractwyr fonitro gwariant lleol. Bydd camau gweithredu cadarnhaol yn cael eu cymryd i wneud cyflenwyr lleol posib yn ymwybodol o gyfleoedd i dendro neu i gyflawni contractau cyflenwi mawr.

2) Cyﬂenwadau amgylcheddol: bydd gofyn i'r prif gontractwyr fonitro ffynonellau cyﬂenwi. Yn unol â gweithdrefnau Dyfrffyrdd Prydain, bydd targedau'n cael eu pennu ar gyfer defnyddio deunyddiau wedi'u hailgylchu, a deunyddiau o ffynonellau cynaliadwy pan fyddant ar gael.

3) Bydd datblygiadau sy'n cefnogi amcanion strategol yn cael eu croesawu'n arbennig yn y lleoliadau canlynol: Queen’s Head (prif gysylltiadau ffyrdd) Llanymynech (lleoliad allweddol a man troi i gychod) Y Trallwng (canolbwynt pwysig) Aberriw (cyrchfan ddeheuol, Cam 1)

4) Bydd awdurdodau cynllunio lleol yn paratoi brifﬁau datblygu ar gyfer y prif saﬂeoedd.

5) Mae'n hanfodol sicrhau cefnogaeth y gymuned i ddatblygiadau o'r fath a'u cael i gymryd rhan ynddynt. Mae'n rhaid i'r datblygiadau fod yn gymesur ac yn gydnaws â'r amgylchedd lleol.

6) Bydd casgliadau Astudiaeth Ddichonoldeb y Drenewydd, unwaith y byddant wedi eu cadarnhau, yn cael eu cynnwys yng nghynlluniau'r dyfodol, yn cynnwys diogelu'r llwybr a nodwyd. Bydd datblygiadau agos i'r llwybr yn cael eu cynllunio i weithredu fel mannau gwyrdd yn y byrdymor, gyda chyﬂe ar gyfer ail-osod y gamlas yn yr hirdymor.

7) Bydd defnydd gwahanol o saﬂeoedd a ddynodwyd ar gyfer marinas yn ﬂaenorol yn cael eu cefnogi a'u hannog.

8) Bydd busnesau cychod y gamlas yn cael eu cefnogi o fewn fframwaith y strategaeth. Rhoddir blaenoriaeth i adeiladu cychod a gweithrediadau llogi cychod eco-gyfeillgar.

9) Bydd tir sy'n eiddo i sefydliadau'r Bartneriaeth, sef awdurdodau lleol a Dyfrffyrdd Prydain yn bennaf, yn cael ei ddefnyddio i helpu i gyﬂawni amcanion adfywio.

10) Byddwn yn ffurﬁo partneriaethau masnachol gyda datblygwyr neu dirfeddianwyr preifat, i allu cael grantiau ac arian ar y cyd. Dwy enghraifft bosib yw cychod eco-gyfeillgar a chyﬂeoedd y Trallwng gydag Ystad Powys.

11) Bydd y Bartneriaeth yn gweithio gydag asiantaethau datblygu i ddenu mewnfuddsoddiad ar gyfer busnesau newydd sy'n ceisio rhannu gweledigaeth o ddatblygu cynaliadwy.

12) Bydd twristiaeth yn cael ei hyrwyddo drwy farchnata'r gamlas fel proﬁad amgylcheddol unigryw ac arbennig. Mae statws y gamlas fel y gamlas orau yn y wlad o ran cadwraeth yn ased y dylid ei ddefnyddio i gefnogi dyfodol cynaliadwy.

13) Byddwn yn archwilio'r posibilrwydd o rwydweithio ag atyniadau twristiaeth a llefydd eraill o ddiddordeb yn yr ardal, er mwyn helpu i hyrwyddo'r ardal yn ehangach fel cyrchfan i ymwelwyr.

14) Bydd y gweithgareddau canlynol yn cael eu cefnogi a'u hyrwyddo fel rhan o'r proﬁad gwyliau: • beicio • cerdded yn bell • chwaraeon dwr ˆ • pysgodfeydd masnachol • cwch taith wedi'i dynnu gan geffyl yn y Trallwng • marchogaeth a merlota

141 15) Rhoddir blaenoriaeth i gynlluniau arallgyfeirio ffermydd. Bydd y rhain yn cynnwys: • Basnau a chyﬂeusterau angori bychain ar ochr y gamlas • Cynlluniau amaeth-amgylcheddol • Llety (gwersylla, gwely a brecwast a hunan-arlwyo) • Llwybrau fferm a chyﬂeusterau eraill addysgol neu i ymwelwyr • Gwerthu cynnyrch fferm • Pysgodfeydd masnachol

16) Bydd angen cefnogaeth a chynaliadwyedd cymunedol ar gyfer datblygiadau newydd.

Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Black and Veatch Consulting (2004) Feasibility Study for the Restoration of the Montgomery Canal Into Newtown

British Waterways Economic Research (2000) The Montgomery Canal, Economic outputs from restoration assuming managed boat movements. 29t. [1000my and 2000my]

Dyfrffyrdd Prydain (2003) The Montgomery Canal, Updated Economic Outputs from Restoration.

Gordon Lewis Associates (1998) Welshpool Town Centre Improvement Strategy

Rural Solutions (2004) The Montgomery Canal and Canal Corridor: The Rural Regeneration Potential of Restoration.

Shropshire County Council Tourism Strategy

Urban and Economic Development Group (1998) Revitalising Town Centres in Powys

www.foc.org.uk Gwyl ˆ Cefn Gwlad, sefydliad sy'n hyrwyddo twristiaeth gynaliadwy yng Nghymru.

www.visitheartofengland.com Gwefan Bwrdd Croeso Canolbarth Lloegr.

142 8. GWAITH ADFER GRADDOL

Crynodeb o’r bennod

Yn sgîl maint y prosiect, y fﬁniau cenedlaethol sy'n effeithio ar ddyraniadau arian, a'r gofyniad i ddarparu iawndal a lliniaru cyn cynyddu lefelau mordwyo (yn unol ag egwyddor Monitro yn Llywio Gweithredu), mae'r Strategaeth yn cynnig cyfres o gamau adfer.

Y prif waith peirianneg ar gyfer pob cam yw:

Cam 1 (Lloegr): • Pont newydd (86), School House Lane, ger Pant • Gwaith peirianneg mawr yn y sianel i'r dwyrain o Pant • Datblygu'r saﬂe a'r lanfa, Llanymynech

Cam 1 (Cymru): • Pont newydd, Walls Bridge, Carreghwfa • Croesfan newydd, pont 96, Pont Williams, ger Carreghwfa • Pontydd 102 a 103 croesfannau Maerdy a'r Arddlîn. Gwyriad sylweddol sy'n cael ei ffafrio ar gyfer Maerdy ar hyn o bryd.

Cam 2 (Y De): • Pont Yr Efail (gellid ei gynnwys yng Ngham 1) • Croesfannau, tafarn y Nags Head, Garthmyl • Pont 136, Fron, Garthmyl • Pont 141, Red House

Bydd pob cam yn cael ei ariannu ar wahân a'i ddatblygu un ar ôl y llall. Mae angen creu gwarchodfeydd natur i ffwrdd o'r gamlas, cyflwyno mesurau cadwraeth yn y sianel a gwneud gwelliannau i fynediad/cyfleusterau dehongli cyn gwneud y tair elfen. Bydd angen i warchodfeydd natur perthnasol gael eu sefydlu'n llawn i Gyflwr Ffafriol cyn y gall lefelau mordwyo godi ar unrhyw ran benodol, ac mae'n rhaid i'r gamlas gyfan fod yn symud tuag at gyflawni'r safon orau bosib.

Cyﬂwynir “llwybr critigol” ar gyfer y gwaith adfer cyfan; gan fod peth o'r gwaith yn cael ei wneud o ﬂaen gwaith arall, ond gall rhai camau ac elfennau orgyffwrdd. Nid oes amserlen benodol wedi'i nodi gan y bydd y gwaith adfer yn dibynnu ar gymorth grant, ond nodir amcangyfrif o'r amser sydd ei angen ar gyfer pob bloc o waith.

Mae datblygiadau cysylltiedig, o faint priodol, yn debyg o ddigwydd yn Queen's Head, Melin Croft, Llanymynech, Burgedin, canol tref y Trallwng, Ystad Powys, Lociau Belan, Aberriw, Garthmyl, Loc Brynderwen ac Aberbechan ond dim ond o fewn fframwaith datblygu wedi'i sefydlu gan y bartneriaeth y dylai'r rhain gael eu cyﬂawni. Gwneir hyn er mwyn denu buddsoddiad preifat ar gyfer datblygiadau priodol, i gymryd lle'r gyfres o farinas mawr a ragwelwyd gan gynigion y 1980au ac sydd wedi'u cynnwys ar hyn o bryd yn y cynlluniau datblygu lleol perthnasol.

143 8.1 ELFENNAU ALLWEDDOL GWAITH FFISEGOL

Cam 1 Pont School House Lane

Cam1 Pont Walls

Cam 1 Pont Williams Rhan sych

Cam 1 Pont Ddwr ˆ Efyrnwy Cam 1 Croesfan Maerdy

Cam 1 Croesfan Yr Arddlîn

Cam 2 Pont yr Efail Cam 3 posib i’r Drenewydd Cam 2 Croesfan Garthmyl A483 a B4385

Cam 2 Pont 136: Fron

Cam 2 Pont 141: Red House

Cam 2 Loc Tˆy Newydd, cael ei adfer gan Gymdeithas Camlas y Shropshire Union

Fﬁgur 8.1. Map yn dangos y Prif Waith Peirianneg.

144 8.1.1 Cyd-destun

Er mai strategaeth i warchod y gamlas yw hon, cydnabyddir y bydd y saﬂeoedd peirianyddol mawr yn cael effaith fawr ar y dirwedd, gan darfu ar y gymuned yn ystod y gwaith ei hun ac ar rai cartreﬁ yn yr hirdymor. Mae'n briodol felly amlinellu rhai o'r atebion posib yma. Rhaid pwysleisio fod rhai o'r cynlluniau hyn mewn cyfnod datblygu cynnar, ac y byddwn yn ymgynghori â'r cyhoedd ar ôl paratoi cynlluniau manylach. Nid yw rhai cynlluniau o Ddeddf Seneddol 1987 yn bodloni'r safonau cyfredol erbyn hyn, yn sgil cynnydd mewn trafnidiaeth ar yr A483 a gwell gofynion diogelwch.

8.1.2 Gwaith Cam 1 (Gronwen i’r Arddlîn) • Pont 86 School House Lane, ger Pant. Pont frics neu wyneb brics fechan i'r de o'r groesfan gyfredol, fel yng nghynlluniau 1987, yw'r dewis gorau o hyd. • Pont 93 Pont Walls, Carreghwfa. Gwyriad posib, fel y gwelir yn Ffigur 8.2, yw'r mwyaf tebygol. Mae hyn yn mynd â'r gyffordd ymhellach i ffwrdd o'r ysgol gynradd leol, a'r bont oddi wrth y gyffordd. Roedd cynlluniau cynharach yn gwyro'r gamlas i fynd â'r bont ymhellach i ffwrdd o'r gyffordd, ond efallai nad oes angen gwneud hyn. • Pont 96 Pont Williams. Byddai adeiladu pont newydd dros y gamlas yma, gyda gofynion gweld a diogelwch heddiw, yn costio llawer ac yn dominyddu'r ardal gyfagos. Y dewis sy'n cael ei ffafrio ac sydd dan ystyriaeth yw pont godi drydan gyda goleuadau traffig. • Pont 102 Croesfan Maerdy ac 103 Yr Arddlîn. Mae'r cynlluniau hyn yn gymhleth ac mae angen eu hystyried gyda'i gilydd. Cynhaliwyd astudiaeth fanwl o saith dewis gwahanol, yn sgil cynlluniau ar gyfer cyffordd newydd rhwng yr A483 a'r B4393. Dewis 4A, a ddangosir yn Ffigur 8.3, yw'r dewis mwyaf tebygol. Nid yw'n effeithio llawer ar y dirwedd, ac ni fydd y gwaith adeiladu yn tarfu llawer. Mae'r gwyriad yn galluogi'r gamlas i groesi dan yr A483 ymhellach i fyny, gyda'r ffordd derfynol yn codi fymryn. Dan y cynllun hwn, mae dau ddewis ar ôl yn Yr Arddlîn: 1. Gellir gostwng y gamlas am bellter byr, a'i gweithredu gyda system loc gollwng a phwmpio modern. 2. Gellir codi'r ffordd dros ogwydd hir, gan osod pont newydd ac uwch, yn debyg i'r gwaith ym Mhont Whitehouse, y Trallwng.

Ystyrir mai'r dewis cyntaf yw'r ateb mwyaf tebygol ar hyn o bryd.

Cam 2 (Pont yr Efail i Freestone) • Mae angen astudiaeth bellach ar Bont yr Efail, terfyn deheuol mordwyo'r gamlas ar hyn o bryd. Mae'n agos iawn i'r A483 i godi pont gefngrwm neu bont godi. Mae yna gynlluniau i ddargyfeirio'r gamlas trwy dwnnel i'r gorllewin o'r llwybr presennol, ond mae llawer o broblemau ynglyn ˆ â hyn. Garthmyl yw terfyn hanesyddol Camlas Dwyrain Sir Drefaldwyn, felly mae angen dod o hyd i ateb hyfyw ar gyfer y groesfan hon. • Pontydd 131 a 132 Nag's Head, Garthmyl. Efallai fod angen diwygio llawer ar gynlluniau'r groesfan hon o'r rhai y cytunwyd arnynt yn Neddf Seneddol 1986. Er mwyn gwneud defnydd llawn o'r astudiaeth ddichonoldeb i waith yn y Drenewydd, mae angen diwygio gwaith peirianyddol a chostau'r groesfan hon. • Pont 136, Fron, Garthmyl. Mae'r llwybr fwy neu lai yr un fath â chynlluniau 1986, sef dargyfeirio'r gamlas ychydig i'r gogledd. • Pont 141, Red House. Yr un cynlluniau ag 1986 sef dargyfeirio'r ffordd dros y gamlas, ychydig i'r de o'r aliniad cyfredol.

Cam 3 Nid Dyfrffyrdd Prydain sy'n berchen y tir, ac mae yna lawer o rwystrau, yn cynnwys mân groesfannau, prif garthffos y Drenewydd, amddiffynfeydd llifogydd Afon Hafren, a datblygiad yn y Drenewydd. Mae'r materion hyn wedi'u trafod mewn astudiaeth ddiweddar a gomisiynwyd gan Gyngor Sir Powys, a ddaeth i'r casgliad y dylai'r llwybr dewisedig gynnwys pont ddwr ˆ dros yr Afon Hafren a therfyn i'r dwyrain o'r afon.

145 Llwybr newydd posib

Pont wreiddiol

Aliniad cerrynt wedi’i wastatáu

Fﬁgur 8.2. Gwyriad posib i Bont Walls.

Cyffordd B4393

Cylchfan er diogelwch?

Hen linell y gamlas fel gwarchodfa natur Croesfan Maerdy: dargyfeiriad?

Croesfan yr Arddlîn: loc gostwng? Neu bont godi?

Fﬁgur 8.3. Croesfannau Maerdy a’r Arddlîn. Dewis 4A.

146 8.2 Y LLWYBR CRITIGOL: CAMAU

Bydd amserlen y gwaith adfer yn dibynnu ar arian allanol sy'n golygu fod yn rhaid iddi fod yn hyblyg. Mae'r ffaith fod yna sefydliadau gwahanol yng Nghymru a Lloegr yn golygu bod angen dull deuol, a gall un pen o'r gamlas weld cynnydd cyn y llall. Gall gwahanol elfennau o'r gwaith ddenu gwahanol gyfleoedd ariannu ac efallai na fydd hi'n bosib nac yn ddymunol i gyflawni pob "cam" fel un bloc mawr o waith. Er enghraifft, mae gwaith carthu yn rhan hanfodol o reoli gwerth gwarchod natur y gamlas yn gadarnhaol yn ogystal â chynnal/adfer mordwyo ac felly gellir ei gyflawni fel rhaglen dreigl o ddechrau'r gwaith adfer drwodd i ail-agor mordwyaeth ar y gamlas.

Fodd bynnag, mae'n rhaid gweithredu nifer o brosesau un ar ôl y llall a ffurfio llwybr critigol, yn bennaf creu cynefinoedd newydd cyn ail-agor y gamlas ar gyfer mordwyo, trwy'r egwyddor Monitro yn Llywio Gweithredu. Yn yr un modd, nodwyd bod rhaglen garthu yn raddol yn hanfodol am wahanol resymau, ac mae'n rhaid dechrau arni ar y cyfle cyntaf posib. Ymhellach, mae'n hanfodol bod rheolaeth gadarnhaol i wella cyflwr y SoDdGA yn parhau yn ddi-dor, ar y gamlas gyfan, ac nid ar rannau sy'n cael eu hadfer i fordwyo yn unig.

Mae'r diagramau isod (Ffigurau 8.4 ac 8.5) yn nodi trefn sylfaenol ar gyfer y broses hon. Mae'n dangos fod yn rhaid i rai gweithgareddau ddigwydd un ar ôl y llall, tra bod eraill yn gallu digwydd law yn llaw â'i gilydd ac yn dangos dylanwad dull monitro yn llywio gweithredu ar ddatblygu mordwyaeth. Mae'n rhaid cael hyblygrwydd o'r fath fel y gellir cael dull cyd- gysylltiedig o ariannu'r holl brosiect, a hyblygrwydd i ymateb yn gyflym i gyfleoedd newydd. Bydd hyblygrwydd yn golygu bod modd gwneud ceisiadau grant am symiau amrywiol, ond gyda'r nod cyffredinol o sicrhau adnoddau cyn gynted â phosib i wireddu'r weledigaeth lawn.

Mae angen cyfnod ar gyfer sicrhau arian, cytuno ar gytundebau cynnal a chadw perthnasol, sicrhau cymeradwyaeth reoleiddio ac ati.

Dylai pob bloc o waith allu sefyll ar ei ben ei hun, cyﬁawnhau arian yn ôl ei haeddiant ei hun yn ogystal â chyfrannu at y continwwm o fanteision cyffredinol, er enghraifft trwy asio ag un o'r datblygiadau cysylltiedig a drafodwyd yn 8.3.

Bydd y gwaith o gyﬂawni mewn camau yn ystyried safbwyntiau Partneriaid a fynegwyd yn ystod y broses Arfarnu Dewisiadau sef y dylem geisio sicrhau manteision cynnar o'r dull 'Dewis 1B' i ddechrau, fel cam ymlaen at weithredu 'Dewis 3' fel y canlyniad terfynol. O ganlyniad, mae'r gwaith yr oedd angen ei wneud ymlaen llaw yn cael ei becynnu fel y manteision cynnar a ragwelwyd gan Ddewis 1B – gwelliannau i warchodfeydd natur, cadwraeth yn y sianel, mynediad anfordwyol ac i dwristiaeth.

8.3 DATBLYGIADAU CYSYLLTIEDIG

Bydd gwaith adfer parhaus y gamlas yn creu cyﬂeoedd i nifer o saﬂeoedd, ac mae rhai o'r rhain wedi'u hamlinellu isod. Mae meddwl am waith adfer fel rhywbeth i hyrwyddo'r coridor camlas ehangach yn ystyriaeth bwysig wrth asesu effeithiau economaidd posib. Bydd swyddi sy'n cael eu creu yn dibynnu llawer ar faint unrhyw ddatblygiadau yn y dyfodol, ond gellir amcangyfrif y bydd cymryd yr olwg ehangach hon yn cynyddu'r swyddi posib o tua 120 i 300. Bydd gofyn i unrhyw gynllun fynd trwy broses gynllunio lawn, gyda manylion perthnasol yn cael eu trafod yn y cam hwnnw ac ymgynghoriad cyhoeddus ym mhob cam priodol.

Ardaloedd a nodwyd mewn cynlluniau datblygu lleol cyfredol ar gyfer datblygiadau ar y gamlas fel marinas yw'r saﬂeoedd hyn yn bennaf. Gan fod y cynlluniau'n seiliedig ar gynigion adfer o'r 1980au, gyda lefelau llawer uwch o symudiadau cychod a llai o bwyslais ar faterion amgylcheddol, mae angen eu diweddaru er mwyn iddynt fod yn gyson â'r Strategaeth y cytunwyd arni gan y Partneriaid.

Rhagwelir y bydd holl aelodau'r bartneriaeth yn helpu partneriaid awdurdodau lleol (a fydd yn arwain) i ddatblygu fframweithiau newydd ar gyfer pob un o'r saﬂeoedd hyn er mwyn denu buddsoddiad priodol gan y sector preifat a chynorthwyo'r broses o sicrhau gwerth gan y datblygiadau hyn (e.e. trwy drefniadau cynllunio gwirfoddol ar gyfer sicrhau manteision, trwy gytundebau Adran 106). 147 GWAITH BLAENORIAETH LLOEGR – GWAITH BLAENORIAETH CYMRU – Gwarchodfeydd cyntaf i ffwrdd o’r gamlas, Gwarchodfeydd cyntaf i ffwrdd o’r gamlas, gwelliannau mynediad a hamdden ehangach gwelliannau mynediad a hamdden ehangach

CAM 1 CAM 1 Gwarchodfeydd GWAITH GWAITH Gwarchodfeydd eraill i ffwrdd o’r CYMRU, LLOEGR, eraill i ffwrdd o’r gamlas a symud adfer sianel gamlas a gwelliannau rhwystrau a fordwyo i gwelliannau ehangach charthu’r Lanymynech gamlas o ehangach Lanymynech i’r Arddlîn

Asesu Cyflwr Asesu Cyflwr Ffafriol y Ffafriol yr ACA SoDdGA a a chynefinoedd chynefinoedd gysylltiedig gysylltiedig hydrolegol hydrolegol (gweler adran (gweler adran 10.2) 10.2)

Adolygiad Adolygiad Blynyddol Blynyddol

Newidiadau Newidiadau rheoli yn rheoli yn cynnwys cynnwys cynyddu cynyddu mordwyo mordwyo (gweler adran (gweler adran 10.3.5) 10.3.5)

Fﬁgur 8.4 Amlinelliad o'r broses waith fesul camau.

148 3 d s a u i / a g y 2 h l r b a t m P a a D C o l n u i 0 s l y a t 0 u n a u a o n n 0 r a y , h a . t h i a n o . n r g 5 r c i n e d t l y e h c n c n o o o h i i n r d a p c r r y y i a M o s d c t i “ y a g o i e c c i m i r u t e g y i p v w n r n o n w i n e l a s d d n y a u r t a l a ” o d l i o u n F L p y y e L r u e i n a t w f m ” l M a a d n 1 g y h A “ o n n o e e r c g t e y u o r a k a i r e a y w u t n n a t p h o r c h ’ a e c t n r r a i t d n i i t ” u F v y i A o a n a n a u e y o i e h ’ n d r s o c n d w n o n y u w d d l y o e r b s m y d a f l r y a o l r M u G d a e “ u h n y o m a n t w v f s i n l w o m u o a e fl n i f n a e a l I l F d h h y e a A f c w w o c d e 1 s l a y o b G l d h o y a c l d f r L y d u e o g n y L ’ o i u i l c y w a d a o ” r u d l n n E d a d n ’ ’ 0 i a d u e i n ’ d o y y h u n b i d F r n e m y u e f l d y 5 d f o d a c y f y y a a p o n a e a n h o y w . a d f e 2 d e a f r e . e t b y d , d l u a e d s fl y o h a i a n w w n n m I e g y t w g b d l o a 1 i h s d i a d y s i h y y fl a l n a , r g l r n e i u y s c e e d d n d g d , y r n t l y l u L y a h m ’ i a w i o n o e a r u u i i e o m u r o e y w ’ w r L a w y e g d G L g a o n h d n r f d l u n h n d m h s y c fl w A l o n c d r o r o a i d o l y a E a n m o i u t o y a o F y n d o y R h s y a d h C a s L n n d s w y h i y f r c n A o c y S n e m A l r c d M i o y a y 1 w b y l L o “ c c B l g p t O a . l i r n i n . l u d e y o , g n n y a u n y a o e w i l e u L y y a n n a y h h e h d r l n r o o y w t a L r n r l ’ d u n ’ g c d i ’ h d n m n d y i o e h a , r A a e L l e r d n g e d a w e d n l a i r w p n n y o R o u n y o c o i w a y y y e u l d h â r A o a o f y b n d i d e n n A r ’ o f a d d e l w ’ f m ’ S o n n w d d i G fl n o a e l s o m d l e o d e r y u e y y L m g a d w o f r s n y fl O f o e r b o l F a n s a a n f E G e o w a n y o e n D n l d l r n u y n f l c f i s a F y m g h n o o p a c m 1 y y r a d o L y b – l S n g d o b d o u u i f i n y l l l o n e g a r n d d o o o f s l f e y e y n e l P i f e d r a r n s i n h d ’ e a e r s y y e fi d s a c d r w f i i f r s ’ d u r i y y r o i n l d r d ’ a i g e o h o n d m e y w d l d t i l n f n a m i n a d y u f f w w t a F n a r a y i o / w a r b a f g c r b s s n C a a 1 y w fl e o o a e – fl a b y u f D n G s y e , a l t u g l l n o r g s l s n n r d o e e a r o y a y a f b ’ o a r h f f r b d f r c w r e d r l r ’ d d y l s o i l o y n n a y o i o a o y d d n l ’ u n l i w s h d a o e g l e l r y e d n r d n ’ e r n F n f ’ e n w y y y s â w s y a â y a i 1 o fi B l i w n C l s f h l s n s o n r . o y o e 1 i y l n y o h n y t g r u n n t w c u i n u a y y a e e n n m n a u f r d s s n y f r n a n y n c h y w fi y d y l y e y l a C f m c c y c l o d l G s o a e i o u n n o h w u u g t l n d t r l l d a i n d i l ’ a e i e y F y r a e e y a n e l h s f r r f s r s 1 y f f A a e fi w o y f E a u y y a G g M b a r g c l g n i i h y t h n t u o a i n r n h h f y a a t t a n y a e r a d l h e y e c t b s h w i d g n a l a a i c y a a y G y o n a e h n w w d e h w w l l d r a g e R d i F d g r r r r r n f ’ a d o i 1 y y o A h o a c f m m d R i l i i i i t t t t u i l u u u n d n o l a a a a a y y o a a a a u o r t r r r b d e e c e c c c h h h h h d , n h a l a a a h c c c c y y e R o e e e e R n h n n n d w d d d d d l a a a a y i i i i u F n r r r r r n n n n f d y l y f A y y y 1 A A A e e r r . d e r h t ) n ) ’ t o d i i l o n ) o r i y i m u t l l o g ’ e t n i k a d g a t n w n s r i w n r t Y d n u u n o d c i r y a a e h g n o r h r . f g g a , ) A c l n f h e r g o F y y d w w i h h l l r l e e d n w u l y d ’ c h c g n i b b d m y d y h e e t t w s u n y e r h d u h n u h i a a r a o w h t w e n , r y r c a o r n , d d f s h e r y o t e e r r y s l m n t a e n s l n l d y e y t r a a a s m g l n y f y e i h s n d g n u l l m y y r i t e y a u e m d e m o a w d f o o n e e r y g e a L D y fl d g r h , d d a a i d d fl g y y n r w r r d y n y y e e L h ’ a r fl a n w a ’ h n a c n n n o i L . w fl e n d c o y ’ r c e u u l n d a h d e w y d y o g n r l a . d d t a m g n d e s i m m i d e o e d d g r o u n o r a a d a r y y r a r t o y o h a a i r w a l w a h m c c i r h w f c d n d n G h r f m f ) ) l n c L d y y f ( r d w y e o i y n y h h g g o c e e o c y i l l i i n l t t p y c r g r i n 1 C a y t r w n e e d d u e e y f u n a r u i c s u y G t fl f i a f n n e e i t a a y ) 1 a i i d i i a e t m d a r n a t t y a a i t E d i ’ o d o l l i i n u a l a l l d n i u s s l a y m y r i s s a l i i 3 d m w y y a d ’ e d r r y e C d i w d n o e a w s s n u d a y y b fl u i d n h r t w w h y y n y m n d n y i t t a c fl m r y i n e m a c c e a y a n n N l i e C y y i l f f l y y f o l y y d u ’ c s u u w s ) e C s d y E d d d e â ‘ o g a a a y h 2 o m g w o r u o g g d d o r r h i w D i i ’ h d t t h a h g w c e e r ) a u g c t o u d d 0 0 a u c y d t ) n n m r i n a o o r d e a Y a d c 0 e e 0 a a e r a a o e e i i i f d a e e y d r , n i b 5 t t 5 d y l , y u d u l l l w i y C fl fl f w l l a g N y m m 2 e , n ‘ a u e w a o ( ( - w y y a a s G n , E B G d L n l d u i n y Y ( e h i ( s s s s m d y a d y a r o a i a i r r r r i T y n a h h y y y w e . h r r s ˆ c g r ( ( h d d s b y s o i p t c c c c t w d s e S b u e e i d l l y r s e y f f e d o a a l u n R 3 m y E m h h o o l m i a o o i y y a n d U o o t t i n / g g ’ i y n i i m t i B d y r G g g r u y g g n u M s m y t 2 R n n a a s H a y ; d o o l h d E e e r r d n i d Y . a a h e D l n e n w w m n C M o r d s s a a a i o o s m r e y o O f h h e e h y g g d h t r w 3 A r fi fi u p Y a 5 A o ( L E a c ’ h h a c E E ; s n ( l . F l r n F F r t t a a h / L C C i i r n u n y o e a i a o ’ r r n i B B 8 o c e a a a a r g y a i h h a s y w w r u u o o 2 1 1 m i s r r t t w e h S i h w w g g i i y w h t f t n w h h d a w d d n a i i i l u l t i i t t r y c d a a o d d h m m h M M M a a r r e r r r d r r t g n m t h g d e i y i m a a t d a w w o A A o A o a a o a w w G o fi a a r r r a o d r w f f l a f C C f a w P l G G M G C b g C C C G C M F C w M A a d

149 i. Queen's Head Mae gan y safle hwn eisoes gysylltiadau ffordd da, cyfleusterau parcio, tafarn/bwyty poblogaidd a llwyddiannus iawn, canolfan gelfyddydau a ddatblygwyd yn ddiweddar, clwb canwio ˆ (gydag arian wedi'i addo ar gyfer buddsoddiad mawr yn eu hadeilad ar ochr y gamlas a arferai fod yn warws), a gwarchodfa natur gyfagos. Clustnodwyd y cae ger Queen's Head ar gyfer iard gychod a chyfleusterau cysylltiedig yng nghynllun fframwaith y Cyngor. Awgrym Posib: Mae yna gyfle ar gyfer datblygiad uchelgeisiol yma a fyddai'n defnyddio lleoliad unigryw y safle yn y cysylltiad rhwng y gamlas a'r A5 – sydd eisoes yn ffordd deithio bwysig i ymwelwyr rhwng Cymru a Chanolbarth Lloegr. Mae yna gyfle i ddatblygu'r safle ymhellach, i ddarparu cyfleusterau i ddefnyddwyr y gamlas, ac fel lleoliad ar gyfer twristiaeth yn gysylltiedig â'r gamlas, gan ddatblygu'r cyfleusterau sydd eisoes yn bodoli neu sydd wedi'u cynllunio. Mae'r Cyngor Bwrdeistref yn barod i weithio gyda'r sefydliadau partner i gyflwyno cynigion datblygu, a hynny trwy gynhyrchu briffiau cynllunio a dylunio os oes angen. ii. Melin Peate's Mae rhan o'r safle yn faes tir llwyd, ac er bod mynediad yn wael, mae yma adeiladau hanesyddol, ac arferai fod yn lanfa fasnachol, sy'n parhau'n gymharol gyfan o dan y ddaear. Awgrym Posib: Cefnogi'r gwaith o ddatblygu'r busnes adeiladu cychod cyfredol. Datblygu unedau eraill ar y safle ar gyfer gweithdai gwledig, gyda chysylltiadau â'r gamlas os oes galw am hynny. Caniatáu angorfeydd parhaol, ond safle anodd i gychod taith a llawer o ymwelwyr. iii. Llanymynech Y ddau brif atyniad yn Llanymynech yw'r ardal dreftadaeth ddiwydiannol gyfagos a'r potensial i ddatblygu'r pentref fel cyrchfan, ac annog cychod i droi rownd cyn rhan sensitif Cymru o'r gamlas. Mae'r Cyngor Sir yn datblygu cynlluniau i wella cyfleusterau dehongli a llwybrau cerdded, ac agor canolfan adnoddau o bosib. Mae gan Ddyfrffyrdd Prydain ardal fawr ar ochr y cei, nad yw'n cael ei defnyddio'n ddigonol fel depo. Mae'r bloc stablau cyfagos wedi agor fel Canolfan Ymwelwyr Glanfa Llanymynech yn ddiweddar, a bydd cwch teithiau addysgol ar gael o 2006. Awgrym Posib: Mae'r ardal dreftadaeth yn destun cais wedi'i gynllunio am arian gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri, i ddatblygu'r safle a'r ardal oddi amgylch ar gyfer atyniad bychan i ymwelwyr a safle addysgol. Mae cynigion yn cynnwys symud depo Dyfrffyrdd Prydain i safle gwahanol, gan ryddhau'r iard ar gyfer datblygiad cysylltiedig priodol. Potensial ar gyfer lleoliad llogi cychod, gyda basn bychan ar gyfer angorfeydd i ymwelwyr a busnes llogi (ar dir datblygu penodedig ar ochr Cymru y pentref o bosib). Hyrwyddo'r safle am ei dreftadaeth adeiledig a diwydiannol. iv. Burgedin Bydd y swyddfa yn Burgedin yn cael ei hehangu'n fuan, ac mae'n swyddfa "safle" posib ar gyfer gwaith cynllunio a rheoli'r gwaith adfer. Mae gwarchodfa natur Cangen Cegidfa gerllaw. Awgrym Posib: Gellid defnyddio'r safle fel canolfan addysg a bywyd gwyllt, ond byddai angen tir ychwanegol ar gyfer parcio ac ati. v. Canol Tref y Trallwng Cyfleusterau sy'n bodoli'n barod: angorfeydd y dref, Teithiau Camlas Maldwyn (a phwynt casglu cychod 'Anglo-Welsh'), Amgueddfa Powysland, Llwybr Gwas y Neidr, cysylltiadau ag atyniadau eraill. Nid yw'r gamlas sy'n rhedeg drwy gefn y dref yn cael ei defnyddio hanner digon. Iard Travis Perkins, gydag adeiladau camlas modern ar gael ar gyfer ailddatblygu posib. Mae yna gynlluniau i symud marchnad da byw y Trallwng, sy'n agos i'r gamlas ar hyn o bryd. Awgrym Posib: Cyfle i ail-ganolbwyntio canol y dref i gynnwys y gamlas ac agor y gamlas o'r prif faes parcio. Mae'r farchnad da byw yn gyfle i ddechrau'r broses hon. Datblygu'r ardal o gwmpas Amgueddfa Powysland a'r iard gyferbyn fel "Ardal yr Harbwr", gyda thai, unedau adwerthu bychain, cychod preswyl, caffi ar ochr y gamlas ac ati. Cwch taith gyda cheffyl yn teithio tua'r de (Ystad Powys). Hyrwyddo cysylltiadau ag atyniadau eraill y dref. vi. Ystad/Castell Powys Mae gan yr ystad dir i'r de o'r dref a fyddai'n addas ar gyfer amrywiaeth o ddatblygiadau. Awgrym Posib: Datblygu gwerthiant adwerthol ymhellach gyda gwerth ychwanegol a/neu addasu adeiladau'n unedau busnes o safon uchel. Datblygu'r basn angori i annog ymwelwyr i fynd a dod o'r castell, a bod yn gyrchfan ar gyfer cychod taith yn cael eu tynnu gan geffyl.

150 vii. Lociau Belan Cartref dros dro ar un adeg i gychod llogi 'Anglo-Welsh' (2003). Awgrym Posib: Darparu cyfleusterau i gychod llogi bach a/neu weithredwr masnachol arall yn cynnwys bloc gwasanaeth i holl ddefnyddwyr y gamlas. viii. Aberriw Pentref deniadol iawn gyda llawer o adeiladau ffrâm bren, ac amrywiaeth o atyniadau bychain i ymwelwyr yn cynnwys Amgueddfa Cerflunwaith Andrew Logan, Gerddi Glansevern a gweithdy gemwaith. Awgrym Posib: gwella angorfeydd i ymwelwyr a llwybr troed i'r pentref, hyrwyddo fel cyrchfan lleol, tan y bydd y gwaith adfer yn mynd â'r gamlas ymhellach i'r de. ix. Garthmyl Terfyn gwreiddiol cangen ddwyreiniol Camlas Maldwyn, gyda glannau ac adeiladau hanesyddol a thafarn. Awgrym Posib: Gellir cyrraedd y safle ar gwch camlas, os gellir cael ateb ar gyfer croesfan yr Efail. Canolfan bosib ar gyfer chwaraeon dˆwr, gydag ychwaneg o le parcio, a gwell lleoliad i'r dafarn ar ochr y gamlas. x. Brynderwen Lleoliad arfaethedig y llithrfa i gychod trelar allu defnyddio rhan ddeheuol y gamlas i Aberbechan. Yn dibynnu ar yr union leoliad, gellir datblygu hyn ymhellach fel lle canwio ˆ ac ardal bicnic. xi. Aberbechan Y pentref olaf ar ben deheuol rhan Dyfrffyrdd Prydain o'r gamlas. Ni cheir unrhyw ddatblygiadau sylweddol yma ar hyn o bryd, ond byddai angen ffordd dda a basn angori oni bai bod y gamlas yn ymestyn tuag at y Drenewydd. Roedd cynlluniau blaenorol wedi dynodi safle ar gyfer datblygu gwesty. xii. Y Drenewydd Mae'r Drenewydd y tu allan i gwmpas y Strategaeth Rheoli Cadwraeth ond nid oes unrhyw faterion ecolegol mawr yn codi yn sgîl ail-ddyfrhau'r rhan sych. Fodd bynnag, byddai presenoldeb terfynfa bwysig yn codi materion rheoli cychod, gan y byddai'n cynyddu'r galw gan gychod ymweld ac yn creu economi mewnol o symudiadau cychod yng Nghymru. Gallai hyn wella amgylchedd ochr y gamlas fel cyfrwng i hyrwyddo buddsoddiad economaidd arall. Hyd yn oed heb adfer y gamlas yn llawn, mae yna gyfle i ddatblygu'r llwybr fel cyswllt coridor glas rhwng y dref a'r gamlas. Mae'n debyg y bydd angengynnig manteision economaidd sylweddol i adfywio trefol gwefreiddiol a datblygiadau cysylltiedig o gwmpas y basn newydd e.e. hamdden, adwerthu, a swyddfeydd, os yw’r gamlas i gael ei hadfer yn llawn i'r dref.

151 9. PARTNERIAETH GYMUNEDOL

Crynodeb o’r bennod

r athroniaeth ar gyfer adfer a defnyddio'r gamlas yn y dyfodol yw cryfhau cysylltiadau lleol a Ychysylltiadau â'r gymuned, a datblygu perthynas well â'r gamlas. Bydd y cysylltiadau hyn yn cael eu gwella trwy gyfrwng grwpiau a sefydliadau lleol, a thrwy well cyfathrebu a rhannu gwybodaeth. Rhoddir cefnogaeth arbennig i sicrhau twf a datblygiad Cyfeillion Camlas Maldwyn.

Fel rhan o'r gwaith o baratoi'r strategaeth hon, cynhaliodd y Bartneriaeth ymgynghoriad cyhoeddus trylwyr iawn. Roedd hwn yn cynnwys mynychu wyth o ffeiriau a digwyddiadau lleol, tri chyfarfod cyhoeddus yng Nghroesoswallt, y Trallwng a'r Drenewydd, ac amrywiaeth o ymweliadau a chyfarfodydd gyda grwpiau diddordeb arbennig a chynghorau plwyf. Yn ystod y cyfnod hwn, cafodd 500 o holiaduron eu dychwelyd a'u dadansoddi. Derbyniwyd ymatebion pellach i ddrafft ymgynghori'r ddogfen hon.

Roedd y canlyniadau allweddol yn dangos fod 94% yn cytuno'n gryf â'r gwaith adfer, gyda'r mwyafrif o blaid adfer ar raddfa fach gyda phwyslais ar warchod natur. Roedd lleiafrif pwysig o blaid cynllun mwy masnachol gan geisio creu swyddi trwy wella cyﬂeusterau i ymwelwyr. Mynediad i gerddwyr a thorri gwair y llwybr halio oedd y prif feysydd ar gyfer gwella, gyda'r dreftadaeth adeiledig, ac yna bywyd gwyllt, yr agweddau a werthfawrogid fwyaf ar hyn o bryd.

152 9.1 ATHRONIAETH

Camlas wledig yw Camlas Maldwyn sy'n pasio trwy amrywiaeth o aneddiadau bychain. Mae ganddi hefyd gysylltiadau agos gyda threﬁ marchnad y Drenewydd, y Trallwng a Chroesoswallt. Tra bod y gamlas yn ddi-os yn adnodd economaidd ac yn atyniad i ymwelwyr, mae'n hanfodol hefyd fod pobl leol yn ei gwerthfawrogi fel cyﬂeuster lleol sy'n diwallu anghenion lleol.

Dyma un rheswm dros yr ymgynghoriad cyhoeddus sylweddol a gynhaliwyd yn ystod haf 2003. Mae'r broses a chrynodeb o'r canlyniadau wedi'u hamlinellu yn Adran 9.2 isod. Mae adroddiad mwy cyﬂawn ar gael hefyd (Rural Resources and Godfrey, 2003).

Mae Partneriaeth Camlas Maldwyn yn enghraifft o feithrin cysylltiadau i gyﬂawni amcanion ar y cyd, a'r bwriad yw parhau i ddatblygu'r athroniaeth hon. Os gwireddir gweledigaeth y gymuned yna bydd angen amrywiaeth ehangach o grwpiau, ond trwy brosesau cymryd rhan mwy anffurﬁol fel fforymau cwsmeriaid, a dosbarthu cylchlythyrau Dyfrffyrdd Prydain yn ehangach.

Dylai'r weledigaeth ehangach hon gynnwys gwell cysylltiadau gyda: • Chynghorau Cymuned • Cynghorau Plwyf • Cynghorau Tref • Partneriaethau'r Trallwng a'r Drenewydd • Menter Tref Farchnad Croesoswallt • Partneriaeth Dreftadaeth Llanymynech • Prosiect Hafren Efyrnwy • Aelodaeth sefydliadau partner • Grwpiau defnyddwyr heblaw cychod camlas e.e. chwaraeon dwr,ˆ pysgota, cerddwyr.

Mae yna resymau arbennig dros ddatblygu cysylltiadau a helpu Cyfeillion Camlas Maldwyn, grwp ˆ sy'n tyfu'n raddol gyda thua 150 o aelodau. Pobl leol sy'n aelodau o'r gymdeithas, gyda diddordebau amrywiol, nid dim ond mordwyo'n unig, ond maen nhw i gyd yn rhannu'r dyhead i ddiogelu Camlas Maldwyn.

Manteision partneriaeth gymunedol: • Trigolion lleol yn cael gwell perthynas â'r gamlas • Adnodd gwirfoddol ar gyfer digwyddiadau, cyhoeddusrwydd, a chodi arian a rheoli o bosib • Dangos cefnogaeth ac ymrwymiad ar gyfer gwaith adfer a datblygu yn y dyfodol.

Mae'n cyd-fynd â'r agenda newid ar wahanol lefelau llywodraeth, yn cynnwys:

• Mentrau'r llywodraeth ganolog, fel yr Uned Cymuned Weithgar a’r Uned Cydlyniant Cymuned (y ddwy yn rhan o'r Swyddfa Gartref) a'r rheidrwydd ar awdurdodau lleol i baratoi strategaethau cymunedol (Swyddfa'r Dirprwy Brif Weinidog).

• Strategaethau Cymunedol Powys, Sir Amwythig a Chroesoswallt. Maent yn cynnwys nifer o gyfeiriadau at Gamlas Maldwyn.

Mae Canllawiau Partneriaeth Ardal Cronfa Dreftadaeth y Loteri yn bolisi cenedlaethol pwysig.

Datblygu gwell ymdeimlad o berchnogaeth ac ymdeimlad o le sy'n sail i wirfoddoli a chael y gymuned i gymryd rhan. Y nod yw defnyddio cyfranogiad y gymuned a chael pawb i werthfawrogi eu camlas.

153 9.2 YMGYNGHORI Â'R GYMUNED

9.2.1 Gwaith blaenorol Cyn yr ymgynghoriad, cafwyd peth gwybodaeth ddefnyddiol o arolwg a gynhaliwyd ymysg trigolion lleol a ddewiswyd ar hap o gofrestr yr etholwyr yn 2000 (Wozencraft). Dangosir rhai o ganlyniadau mwyaf diddorol yr astudiaeth honno yn Nhabl 9.1 isod. Maent yn dangos amrywiaeth o ddiddordebau a gwerthoedd mewn perthynas â'r gamlas, gyda heddwch a llonyddwch a cherdded yn cael eu gwerthfawrogi'n arbennig. Nododd 27% o drigolion nad oedd ganddynt unrhyw ddiddordeb penodol yn y gamlas, sy'n dangos fod yna botensial na cheisiwyd ei wireddu cyn hyn a bod angen parhau i ddatblygu ymwybyddiaeth a chysylltiadau.

Tabl 9.1. Canlyniadau allweddol o arolwg 2000 (Wozencraft).

1. Pa mor bwysig yw Camlas Maldwyn a'i thirwedd gysylltiedig?

Pwysig Iawn: 39% Pwysig: 39% Ddim yn bwysig: 22%

2. Beth yw eich diddordeb penodol chi yn y gamlas?

Cerdded 46% Beicio 2% Mynd ar gwch 14% Pysgota 2% Mynd â'r ci am dro 5% Byw gerllaw 6% Gwylio bywyd gwyllt 13% Dim 27% Treftadaeth ddiwydiannol 6% Arall 7%

3. Pam fod y gamlas yn arbennig i chi?

Gwybod fod gennych hawl bod yno 4% Tawel, heb ei ddifetha 30% Treftadaeth ddiwydiannol 11% Byw gerllaw 17% Diogel 30% Tirwedd gyfarwydd 11% Natur a bywyd gwyllt 12% Arall 8%

4. Beth hoffech chi ei weld yn cael ei warchod neu ei amddiffyn fwyaf ar hyd Camlas Maldwyn?

Y ddyfrffordd ei hun 27% Anifeiliaid a phlanhigion 58% Coed a gwrychoedd 14% Treftadaeth ddiwydiannol 22% Mae’n iawn 12% Arall 1%

5. Beth hoffech chi ei weld yn cael ei wella neu ei newid ar hyd Camlas Maldwyn?

Wyneb y llwybr halio 27% Mwy o waith adfer i'r gamlas 3% Torri gwrychoedd 3% Atal baw cwn ˆ 9% Gadael fel ag y mae 31% Arall 8%

9.2.2 Y Broses Ymgynghori

Yn ystod y gwaith o baratoi'r Strategaeth hon defnyddiwyd cyfuniad o dechnegau, rhai meintiol ac ansoddol, i hysbysu'r cyhoedd ac i dderbyn gwybodaeth, adborth a barn. Mae'r canlyniadau wedi'u nodi'n llawn mewn adroddiad ar wahân (Rural Resources, 2003).

154 Roedd technegau a digwyddiadau'n cynnwys: • Mynychu wyth o ffeiriau a digwyddiadau lleol. • Tri chyfarfod cyhoeddus yn y Drenewydd, y Trallwng a Chroesoswallt, gyda thros gant o bobl yn eu mynychu. • Cyfarfodydd grwp ˆ ffocws arbenigol i grwpiau mordwyo, gwarchod natur, a busnesau lleol. • Defnyddio holiadur strwythuredig ym mhob digwyddiad a’r Montgomery Canal News. • Trosglwyddo'r wybodaeth ddiweddaraf trwy'r cylchlythyrau, a datblygu rhestr bostio i gynnwys 600 o unigolion a sefydliadau. • Ymweliadau ymateb yn seiliedig ar lythyrau i gynghorau lleol a sefydliadau eraill.

Yn wahanol i astudiaeth Wozencraft, a gasglodd wybodaeth gan aelodau o'r cyhoedd a ddewiswyd ar hap (er bod rhaid iddynt fod yn barod i gael eu cyfweld yn eu cartref am awr), roedd cynulleidfa'r astudiaeth hon wedi cynnig eu hunain yn rhannol, sef y rhai oedd yn barod i fynychu cyfarfodydd cyhoeddus neu grwpiau ffocws neu'n dymuno gwneud sylwadau yn stondin y CMS mewn sioeau lleol.

Nid yw hon yn broblem o reidrwydd, cyn belled ei bod yn cael ei chydnabod, gan y teimlir mai'r rhai sydd â’r cymhelliant mwyaf i gymryd rhan fydd y rhai sydd â sylwadau mwyaf datblygedig am y gamlas.

9.2.3 Canlyniadau

Dychwelwyd tua 500 o holiaduron. Dim ond 3% ohonynt oedd gan bobl ifanc dan 25 oed, sy'n golygu bod yna fwlch yn yr ystadegau. Roedd 94% yn cytuno'n gryf â'r gwaith adfer. Mae manylion llawn i'w cael ym mhrif adroddiad yr ymgynghoriad.

Pwysigrwydd y gamlas ar hyn o bryd: Yr un yw'r profﬁl fwy neu lai ar gyfer pobl leol ac ymwelwyr. Defnyddir y gamlas yn bennaf ar gyfer cerdded gyda llonyddwch, y dreftadaeth adeiledig, bywyd gwyllt a'r dirwedd hefyd yn bwysig.

Gwerthoedd i'w gwarchod: Roedd adeiladau ac adeileddau ar y blaen i blanhigion ac anifeiliaid ochr y gamlas o ryw ychydig, gyda'r rhannau mordwyo presennol yn drydydd yn nhrefn blaenoriaeth.

Blaenoriaethau Gwella: Y drefn ar gyfer y nodweddion yw: 1. Adfer mordwyaeth ar raddfa fechan gan roi pwyslais ar warchod natur 2. Mynediad i gerddwyr 3. Wyneb y llwybr halio 4. Gwarchodfeydd natur 5. Adfer mordwyaeth, gyda mwy o gyfleusterau i ymwelwyr a thwristiaid 6. Cyfleoedd addysgol 7. Cyfleusterau i ymwelwyr 8. Byrddau gwybodaeth ar y gamlas 9. Baw cwnˆ 10. Torri gwair y llwybr halio 11. Mynediad i geir a pharcio 12. Llefydd eistedd 13. Arwyddion i'r gamlas 14. Digwyddiadau cyhoeddus 15. Gadael y gamlas fel ag y mae

Cafwyd peth gwahaniaeth yng nghanlyniadau ymwelwyr a phobl leol. Roedd ymwelwyr yn fwy o blaid adfer ar raddfa fechan a mynediad i gerddwyr tra bod gan bobl leol fwy o bryderon uniongyrchol fel torri gwair a baw cwn. ˆ Mae rhai o'r canlyniadau hyn i'w gweld yn Fﬁgur 9.1.

155 Cafwyd ychydig o wahaniaeth yng nghanlyniadau ardaloedd gwahanol, gyda dwy elfen wahanol yn arbennig yn nhreﬁ'r Trallwng a'r Drenewydd. Roedd y Trallwng yn cydnabod ac yn gwerthfawrogi manteision economaidd y gwaith adfer, yn sgil y busnesau bach cyfredol a fyddai'n debyg o elwa o adfer camlas y dref i'r rhwydwaith cenedlaethol, mae’n siwr. Yn y Drenewydd, ac yn y de, roedd lleiafrif bach ond penodol yn cwestiynu cost a budd adfer rhan ddeheuol y gamlas.

Roedd yna un gwahaniaeth mawr rhwng y canlyniadau hyn a rhai Wozencraft, sef mai bach iawn o ymatebwyr oedd am adael pethau fel ag y maent, heb unrhyw waith adfer o gwbl.

Mae'n debyg fod yna ddau reswm am hyn: y pwysicaf mae'n debyg yw ein bod wedi ceisio cynllunio cynllun sy'n gwarchod y gwerthoedd a nodwyd yn y broses ymgynghori. I raddau llai, roedd y rhai a ddaeth i siarad â ni wedi dewis eu hunain i ryw raddau. Fodd bynnag, roedd mynychu digwyddiadau mewn pentreﬁ yn fodd o gyrraedd cynulleidfa darged ehangach, yn cynnwys trigolion oedd yn hapus gyda phethau fel ag yr oeddynt.

Cyflawnwyd rhywfaint o waith stryd dilynol er mwyn cael mwy o hapsampl o'r boblogaeth leol. Roedd ffigur is, ond mwyafrif sylweddol yr un fath, o blaid adfer, sef 84%. Atebodd 130 o unigolion amrywiaeth o gwestiynau, a gwelwyd bod 85% o blaid adfer y gamlas, 7% yn erbyn a 8% heb benderfynu. Roedd y 7% a oedd yn erbyn yn pryderu am breifatrwydd a chadw'r gamlas yn dawel a braf, er bod bywyd gwyllt wedi'i nodi ar ddau achlysur. Mae'r ffigur hwn yn is nag ymgynghoriad y digwyddiadau (94% o blaid), ond serch hynny'n cadarnhau cefnogaeth sylweddol y cyhoedd ar i waith adfer sensitif.

Rhai dyfyniadau o'r ymgynghoriad

"Mae cael pobl i ymweld â'r byd naturiol yn bwysicach na gwarchod rhywogaethau planhigion penodol".

"Dylid datblygu'r llwybr beicio i lawr i Queen's Head yn llwybr cylchol trwy weithio gyda rheilffyrdd treftadaeth i ddefnyddio eu trac sbâr trwy Groesoswallt".

Un o'r trigolion lleol: "Beth ddigwyddodd i'r cwch torri rhew oedd yn arfer bod ar y lan ger Loc Aston?"

Myfyriwr lleol: "Cael cychod dydd wedi'u tynnu gan geffyl a rhagor o warchodfeydd natur i ddenu ymwelwyr."

Ffermwr lleol: "Mae'n bosib gwneud arian o bysgota trwy ddarparu pysgodfeydd yn llawn carpiau a sgretod".

"Fy nhaid oedd yr un olaf i weithio'r peiriannau (Tˆy Pwmp Y Drenewydd)"

"Stopiwch siarad a gwnewch rywbeth!" Cyfarfod cyhoeddus y Trallwng.

156 Beth ydych chi am ei warchod neu ei amddiffyn?

50 b Pobl leol e t a

m 40 y Ymwelwyr n y

n 30 a r

n Ymatebwyr MCN a

C 20

0 l s s s s s d o a a a a a y … l l l l l e r ’ l l b â m m m m m a a a a a h o g i c g g g g g d n r r r w y y ’ ’ ’ y e i d r â â t u h n l d l h a y r e y g g c d i i a s h d o d d d i y o e e e a a l g i i d i y i i l t t i l l l l h e a n w i e y y ’ l c d f i d i y s s r a e w n y y s f o i d a c c l g l n d i m i a c y a n a d ’ r a u u n d y c e e a o y l s n a l d o L d w o i a d n l s o i d g d o i / i h e d e h u c g y d i n y a w s A h r s a c i e l n l e d n l P a n l a a s Y h P g u n y B o i

u Ticiwch dri pheth d a d n e n a w h d o R N

Beth ydych chi am ei wella?

50 b Pobl leol e t a

m 40 y Ymwelwyr n y

n 30 a r

n Ymatebwyr MCN a

C 20

0 i l r r r r s s s i o o n o o e i i d o y y u ˆ l l a a y y u a e t l l w d g a a w w d c a l c w w s e m h h m m d d n e y d d o S a a d r r i e r r y w d r w d g g o o c o b b a d e r g d y y h r m a y m m a B g ’ a y y y i w w h i l l r r l e c d d l l i f p n e e e y d d f f f d u y y u o h e i a a d d o a i a r s o d r i b r r h d A A d i a e a a d e l e c a e e t i ﬂ r y n w n h s m y g d a y t w y g a u i d r C w e i y e W g M r A a d G ﬂ r w y d a y o i g l o i T d C e b e D y a n d w y a g M G u a d d r

y Ticiwch y pum peth B pwysicaf

Fﬁgur 9.1 Canlyniadau holiadur ymgynghori â’r gymuned.

157 9.3 CYNIGION: GRWPIAU CYMUNED

9.3.1 Cyfeillion Camlas Maldwyn

1) Bydd Dyfrffyrdd Prydain a Phartneriaeth Camlas Maldwyn yn cefnogi ac yn helpu'r gymdeithas i dyfu.

Yn amodol ar adnoddau digonol, bydd y Cyfeillion yn ceisio ehangu eu swyddogaeth yn y meysydd canlynol: Mwy o bobl i helpu mewn digwyddiadau mawr Trefnu digwyddiadau, a phresenoldeb mewn sioeau lleol Helpu gydag ymweliadau ysgolion, teithiau cerdded tywys a sgyrsiau Helpu i fonitro Datblygu cynrychiolwyr sydd ag arbenigedd mewn maes arbennig e.e. treftadaeth adeiledig, hanes lleol, arolygon adar/gloÿnnod byw/planhigion, archifau (eisoes ar waith) Fforwm i sianelu safbwyntiau lleol Sicrhau bod pob grwp ˆ â diddordeb yn cael eu cynrychioli ac yn cymryd rhan

9.3.2 Sefydliadau Eraill

Mae gan lawer o grwpiau gwirfoddol eraill swyddogaeth uniongyrchol yn gysylltiedig â'r gamlas ar hyn o bryd, ac mae'r rhain wedi'u crynhoi yn Nhabl 9.2.

2) Bydd Dyfrffyrdd Prydain yn rhoi cymorth i'r Packet Boat Duchess Countess Trust, sy'n trefnu pwynt gwybodaeth cymuned Llanymynech, ac a fydd yn darparu teithiau cychod addysgol yn Llanymynech o 2006.

3) Mae'r Bartneriaeth yn gwerthfawrogi grwpiau cymunedol sy'n cymryd rhan weithgar a bydd yn parhau i gefnogi eu gwaith.

Tabl 9.2. Rhestr o Sefydliadau Cymunedol sy'n Weithgar ar hyd y Gamlas.

Grwp ˆ Swyddogaeth Ymddiriedolaeth Adfer Camlas Maldwyn Cysylltiadau gyda'r gymuned a chynghorwyr, hyrwyddo cynigion adfer yn ddiwyd Cyfeillion Camlas Maldwyn Teithiau cerdded a digwyddiadau; aelodaeth leol; rhan o'r Ymddiriedolaeth uchod Cymdeithas Camlas y Shropshire Union Adfer Loc Tˆy Newydd ar hyn o bryd; cefnogwyr, codwyr arian a threfnwyr digwyddiadau hirdymor Ymddiriedolaeth Heulwen Dau gwch camlas yn darparu teithiau i bobl anabl Shropshire Paddlesports Canwio, ˆ darparu ar gyfer grwpiau ieuenctid Cymdeithas Pysgota Sir Drefaldwyn Pysgota, hawliau clwb ar gyfer Ystad Powys, partner posib i Dyfrffyrdd Prydain yn y Trallwng Duchess Countess Packet Boat Trust Cynlluniau i atgynhyrchu pacedlong fechan draddodiadol a darparu ymweliadau addysgol Cymdeithas y Dyfrffyrdd Mewndirol Noddwyr a chefnogwyr; cangen leol yn trefnu digwyddiadau Waterway Recovery Group Prosiectau adfer mawr yn Sir Amwythig, gwaith yn Llanymynech BTCV Gwaith rheoli gwarchodfeydd natur Cerddwyr Croesoswallt a'r Trallwng Teithiau cerdded tywys, mwy o swyddogaeth yn y dyfodol? Cymdeithas Cymuned yr Arddlîn Sefydlu a chynnal ardaloedd picnic ac amwynderau lleol Grwp ˆ Ardal Dreftadaeth Llanymynech Rhan fawr yn y gwaith o ddatblygu ardal dreftadaeth y Cyngor Sir Partneriaeth Llanymynech Swyddogaeth gydgysylltu gyffredinol Clwb Rotari y Drenewydd Teithiau cerdded noddedig ar ochr y gamlas

158 4) Mae cronfa ddata o grwpiau defnyddwyr yn cael ei datblygu, a bydd yn cael ei chynnal a'i diweddaru yn yr hirdymor.

Bydd y sylfaen wybodaeth hon yn datblygu cyfathrebu a chysylltiadau ymhellach gyda'r gymuned, a rhagwelir y bydd rhai grwpiau yn datblygu cysylltiadau cryfach ymhen amser ac yn dod yn gefnogwyr brwd.

5) Mae gan unigolion gyfraniad hefyd, a dylid eu defnyddio mewn meysydd o ddiddordeb arbennig. Dylid gwneud hyn trwy grwpiau sy'n bodoli'n barod lle bo'n bosib, a gallai gynnwys y swyddogaethau a nodir isod.

• Gweithio gyda grwpiau sy'n ymweld • Staffio cyfleusterau i ymwelwyr • Wardeniaid anffurfiol mewn safleoedd • Arweinwyr teithiau cerdded • Cofnodwyr bywyd gwyllt • Ymchwil archifol • Ymchwil i hanes lleol

9.3.3 Cyfathrebu

6) Bydd y Bartneriaeth yn parhau i ddatblygu cysylltiadau gyda'r gymuned, trwy amrywiaeth o gyfryngau, yn cynnwys: • Hysbysfyrddau lleol • Cyhoeddiadau • Canolfan wybodaeth Glanfa Llanymynech • Gwefan Dyfrffyrdd Prydain • Saﬂeoedd cysylltiedig eraill

7) Bydd y fforymau cwsmeriaid rheolaidd sy'n bodoli'n barod yn cael eu ehangu, neu eu hategu, i gynnwys mwy o adborth gan gwsmeriaid nad ydynt yn defnyddio cychod.

8) Er mwyn cyfuno nifer o ddigwyddiadau lleol sy'n digwydd yn barod, e.e. y 'dinghy dawdle' blynyddol, Diwrnod Hwyl i'r Teulu Cyfeillion Camlas Maldwyn, byddwn yn ystyried cynnal Gwyl ˆ Camlas Maldwyn bob blwyddyn, mewn gwahanol leoliadau mae'n debyg.

Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Cyngor Bwrdeistref Croesoswallt (2002) A Community Strategy for Oswestry 48t.

Strategaeth Gymunedol Powys (yn cael ei pharatoi)

Rural Resources and Godfrey (2003) Montgomery Canal Conservation Management Strategy: Community Consultation

D J Wozencraft (2000) A Public Perception Study on the Montgomery Canal. Sefydliad Astudiaethau Gwledig Cymru, Aberystwyth. 150t.

159 10. MONITRO AC ADOLYGU

Crynodeb o’r bennod

r mwyn monitro cynnydd a datblygiad y gwaith adfer, bydd y Bartneriaeth yn monitro a chyhoeddi Eadroddiad blynyddol. Bydd yr adroddiad hwn yn cael ei broﬁ yn erbyn y polisïau a'r cynigion rheoli yr ymrwymwyd iddynt yn y strategaeth hon.

Nodwyd safonau manwl iawn o fonitro ecoleg ac o ddiogelu buddiannau gwarchod natur i gefnogi'r broses fonitro hon. Yn ogystal, nodwyd cyfres o ddangosyddion a fydd yn cael eu mesur dros ystod llawer ehangach o ddefnyddiau a chanlyniadau. Bydd y dangosyddion hyn yn brawf ehangach o gynaliadwyedd a llwyddiant, ac yn perthyn i'r categorïau canlynol:

• Bywyd Gwyllt • Treftadaeth Adeiledig • Defnydd gan ymwelwyr • Addysg • Cynhwysiant cymdeithasol/cyfranogiad y gymuned • Datblygu economaidd • Targedau a nodwyd gan y Gymuned

160 10.1 DANGOSYDDION CYNALIADWYEDD CENEDLAETHOL

Mae'r Llywodraeth wedi bod yn datblygu amrywiaeth o ddangosyddion er mwyn mesur a monitro perfformiad i asesu yn erbyn polisi. Mae hyn yr un mor wir am ddatblygu cynaliadwy ag unrhyw faes arall. Yn wir, datblygwyd dangosyddion cynaliadwyedd gan Gyngor Sir Amwythig a Dyfrffyrdd Prydain hefyd. Mae'r tabl isod yn rhestru'r prif ddangosyddion cenedlaethol (o blith rhestr o 147) y bydd y gwaith o adfer Camlas Maldwyn yn cyfrannu llawer atynt.

Tabl 10.1. Rhestr o Ddangosyddion Cynaliadwyedd y DU y bydd gwaith adfer Camlas Maldwyn yn cyfrannu atynt.

Rhif: Disgriﬁad Sylw

H15 Deilliannau a rheoli gwastraff Ailgylchu'r deunydd sy'n cael ei garthu i dir fferm cyfagos H1 Mesur allbwn fel CMC Cynyddu gwariant ymwelwyr a chreu swyddi D9 Defnyddio mwy o ddeunyddiau Deunyddiau a ailgylchwyd, clai sy'n sensitif i'r dreftadaeth adeiladu cynaliadwy D13 Ardaloedd Stiwardiaeth Cefn Gwlad Hyrwyddo trwy Hafren Efyrnwy D16 Twristiaeth gynaliadwy Sylfaen i'r holl brosiect D17 Cyfuno gyda thrafnidiaeth gyhoeddus Dyhead E4 Hyrwyddo amrywiaeth o fusnesau Busnesau newydd yn sgîl cynnydd yn nifer ymwelwyr. Polisi angori lleol. lleol (busnesau newydd heb gyfrif y rhai sydd wedi dod i ben) G2 Sut i gael plant i'r ysgol Defnyddio llwybr halio fel llwybr cerdded J3 Mynediad i bobl anabl "Mynediad i Bawb", cynigion archwiliad mynediad J4 Cymryd rhan mewn gweithgareddau Digwyddiadau clybiau e.e. Shropshire Paddlesports; celfyddydau cymunedol, chwaraeon a diwylliannol Llwybr Gwas y Neidr, rhaglen ysgolion K5 Chwilio am gyfleoedd i warchod Mae adeiladau rhestredig gradd 1 a 2* yn ddangosyddion cenedlaethol. Mae y dreftadaeth leol gradd 2 a chofrestr dreftadaeth yn ddangosyddion Camlas Maldwyn. L2 Gweithgarwch Gwirfoddol Partneriaeth gyda grwpiau e.e. Ymddiriedolaeth Heulwen, Cyfeillion Camlas Maldwyn, Shropshire Paddlesports L3 Ysbryd Cymunedol Ymgynghori, partneriaeth, rhannu, gwerthfawrogi Q1 Maetholion mewn dwr ˆ Mae'r targed cenedlaethol yn cyfeirio at afonydd ond mae'n berthnasol iawn i gamlesi hefyd Q6 Safleoedd a effeithiwyd gan dynnu dwr ˆ Angen diogelu a chynyddu'r cyflenwad H13 Angen diogelu a chynyddu'r cyflenwad Peth cynnydd o greu cynefinoedd newydd S4 Cynlluniau Gweithredu Bioamrywiaeth Dwy rywogaeth genedlaethol, llawer o dargedau lleol - gweler Adran 3.3.5 S5 Nodweddion y dirwedd Pyllau yn un dangosydd cenedlaethol; gweler hefyd ddangosyddion a ddewiswyd mewn ymgynghoriad â'r cyhoedd S6 Rheoli a maint SoDdGA Cynnig i ehangu i gynnwys cynefinoedd newydd S7 Ansawdd Cefn Gwlad Tawelwch wedi'i nodi ond nid yn ddangosydd cenedlaethol, dangosydd lleol trwy gyfrwng arolwg S8 Hyrwyddo Mynediad i Gefn Gwlad Sylfaen i’r holl brosiect S9 Rhywogaethau brodorol mewn peryg Ymrwymiad i Gynlluniau Gweithredu Rhywogaethau, dull coridor S14 Defnyddio agregau wedi’u hailgylchu Defnyddio'r leinin clai sydd yno’n barod, deunyddiau adeiladau treftadaeth wedi'u hailgylchu T6 Gorfodi rheoliadau’r llywodraeth Rhaglen fonitro ecoleg dwr ˆ Asiantaeth yr Amgylchedd T7 Dealltwriaeth y cyhoedd Hyrwyddo drwy gydol y prosiect o ddatblygu cynaliadwy T8 Ymwybyddiaeth o ddatblygu Hyrwyddo drwy raglen ysgolion cynaliadwy mewn ysgolion T9 Unigolion i wneud eu rhan Rhaglen wirfoddoli weithgar e.e. SUCS

Gellid cyflwyno nifer o ddangosyddion eraill, ond byddai angen gorfodi cyflenwyr i'w cyflawni. Bydd y rhain yn cael eu hadolygu a'u gweithredu lle bo'n bosib.

161 Tabl 10.2 Dangosyddion Cynaliadwyedd y DU y gallem eu cefnogi.

Rhif: Disgrifiad Sylw C4 Busnesau sydd wedi ennill statws Ffafrio cyflenwyr mewnol o bosib D4 Mabwysiadu systemau rheoli'r amgylchedd Ffafrio cyflenwyr mewnol o bosib D5 Adrodd yn gorfforaethol ar yr amgylchedd Ffafrio cyflenwyr mewnol o bosib D6 Adrodd ar yr amgylchedd Ffafrio cyflenwyr mewnol o bosib

Mae Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn datblygu fersiwn genedlaethol o ddangosyddion y DU, a fydd yn ystyried natur fwy gwledig Cymru. Mae'r gwaith hwn yn cael ei wneud gan Ganolfan Cysylltiadau, Cynaliadwyedd a Byd Busnes Prifysgol Caerdydd.

Fodd bynnag, yn achos Camlas Maldwyn mae efallai'n fwy perthnasol chwilio am ystod o ddangosyddion mwy lleol sy'n bodloni dyheadau lleol ac yn broﬁon gwrthrychol i fesur cynnydd yn erbyn y polisïau a nodwyd yn y strategaeth hon. Gellid cysoni'r rhain yn y fframweithiau dangosyddion cenedlaethol a rhanbarthol, dull a gyﬂwynwyd ac sy'n cael ei ddefnyddio eisoes gan Ddyfrffyrdd Prydain. Mae set o ddangosyddion arfaethedig wedi'u nodi yn yr adran isod.

10.2 DANGOSYDDION CYNALIADWYEDD ARFAETHEDIG AR GYFER GAMLAS

Bydd y dangosyddion canlynol yn mynd trwy'r broses ymgynghori, ac fe ellir eu haddasu yn sgil proﬁad. Fodd bynnag, mae angen dilyniant sylweddol i fonitro tueddiadau a chynnydd.

Bydd y Bartneriaeth yn cyhoeddi adolygiad blynyddol ar gynnydd a chynaliadwyedd, a fydd yn adrodd yn erbyn y dangosyddion isod.

BYWYD GWYLLT Hyd y SoDdGA mewn cyflwr ffafriol Ardal wedi'i mapio o Luronium natans Enghreifftiau o leiniau o saith planhigyn dwr ˆ prin cenedlaethol % o lannau gyda llystyfiant ymylol Ardaloedd cynlluniau Stiwardiaeth Cefn Gwlad a Thir Gofal sy'n rhan o goridor y gamlas Cynnydd/lleihad yn y cynefinoedd lled-naturiol Ansawdd y dwr:ˆ meini prawf i'w diffinio

TREFTADAETH ADEILEDIG Adfer adeiladau neu adeileddau rhestredig Ailddefnyddio adeiladau neu adeileddau rhestredig Adfer adeileddau treftadaeth anrhestredig ar gofrestr treftadaeth DP Ailddefnyddio adeileddau treftadaeth anrhestredig ar gofrestr treftadaeth DP Diwrnodau hyfforddi treftadaeth i i. Staff Dyfrffyrdd Prydain ii. Staff contractau allanol iii. Gwirfoddolwyr

DEFNYDD GAN YMWELWYR Defnyddwyr y llwybr halio (iechyd hefyd): cyfarpar cyfrif cerddwyr cyfredol Nifer cychod: cyfarpar cyfrif cychod cyfredol Canw-wyr ˆ (iechyd hefyd): dull i'w ddiffinio (holiadur clwb?) Pysgota: dull i'w ddiffinio, (holiadur clwb, cyfrifiad yn ystod archwiliadau hyd DP?) Beicwyr (iechyd hefyd): dull i'w ddiffinio Rhan o'r llwybr halio lle caniateir beicio

162 ADDYSG Ymweliadau wedi'u trefnu gan DP – nifer yn manteisio Nifer sy'n ymweld ag Amgueddfa Powysland Nifer sy'n ymweld ag Ardal Dreftadaeth Llanymynech: dull i'w ddifﬁnio Nifer sy'n ymweld â Burgedin Nifer sy'n ymweld â gwarchodfeydd natur: mwy o gyfarpar cyfrif cerddwyr? Nifer o grwpiau ymweld / defnyddwyr hysbys eraill Nifer o sgyrsiau neu ymweliadau â grwpiau Nifer o fyrddau gwybodaeth a dehongli

CYNHWYSIANT CYMDEITHASOL/CYFRANOGIAD Y GYMUNED Nifer y grwpiau cymuned neu wirfoddol sy'n weithgar ar y gamlas Dosbarthu MC News Nifer y dyddiau gwirfoddolwyr sy'n cael eu neilltuo ar gyfer adfer a rheoli'r gamlas Hyd y llwybr halio sydd â mynediad i bobl o bob gallu Nifer y camfeydd sydd wedi'u disodli gan giatiau mochyn neu wedi'u dileu Trwy arolwg lleol: % yn credu fod y gamlas yn perthyn i'r gymuned leol % yn credu eu bod yn gwybod beth sy'n digwydd ar hyd y gamlas Dull teithio i'r gamlas: ar droed ar feic ar fws mewn car ar drên/arall

DATBLYGU ECONOMAIDD Swyddi/cyflogaeth: dull i'w ddiffinio Cyfran gwariant y prosiect sy'n mynd i gwmnïau lleol Cyfran o gyflenwyr sydd â system reoli amgylcheddol (Dangosydd 28 y DU): Cyflenwyr DP Isgontractwyr cyflenwyr DP Cyflenwyr partneriaid eraill Nifer y mentrau cymuned a chymdeithasol (Dangosydd 29 y DU)

TARGEDAU A NODWYD GAN Y GYMUNED Bydd angen mesur y targedau hyn trwy wneud arolwg dull safonol rheolaidd o'r gymuned. Dull ac amlder i'w benderfynu. Torri gwair y llwybr Wyneb y llwybr Baw cˆwn Canfyddiad o adar Rhan y gamlas y gellir mordwyo arni Gwerthoedd tirweddol – coed a gwrychoedd Pa mor ddeniadol/glân yw'r gamlas Heddwch a llonyddwch

163 10.3 PENNU AMCANION CADWRAETH A MONITRO AR GYFER Y SoDdGA, A'R ACA.

Isod, ceir disgriﬁad o raglen fonitro fanwl a thrylwyr i fodloni gofynion deddfwriaeth genedlaethol ac i sicrhau bod buddiannau'r ACA a'r SoDdGA yn cael eu diogelu.

10.3.1 Cyﬂwyniad

Mae holl ran Cymru o Gamlas Maldwyn a rhan o'r gamlas yn Lloegr wedi'i dynodi fel SoDdGA. Mae wedi'i dynodi fel ACA yng Nghymru hefyd. Cafodd ei dynodi yn ACA gan fod llawer o Luronium natans yn rhan Cymru o'r gamlas, tra bod y dynodiad o SoDdGA hefyd yn cyfeirio at Potamogeton compressus, y casgliad llawn o blanhigion dwr ˆ a'r Odonata (gwas y neidr) sy'n cael eu cynnal gan y gamlas.

Mae'r disgriﬁad ar gyfer rhan Lloegr y gamlas yn cyfeirio at rywogaethau tanddwr ac uwch-ddwr ˆ o blanhigion.

Bydd yr adran hon yn rhoi manylion am y monitro angenrheidiol i asesu cyflwr buddiannau arbennig y safle. Ar hyn o bryd, mae'n cwmpasu planhigion a nodweddion ffisegol; mae yna fwriad i ddiffinio safonau ar gyfer anifeiliaid di-asgwrn- cefn yn y dyfodol.

10.3.2 Methodolegau Monitro SoDdGA

Dylid gweithredu rhaglen fonitro gynhwysfawr gan adolygu ac asesu'n ﬂynyddol: Bydd canlyniadau monitro yn cael eu hadrodd i Bartneriaeth Camlas Maldwyn bob hydref, mewn digon o bryd i allu asesu'n ofalus ac i wneud penderfyniadau ynglyn ˆ â rheoli, yn cynnwys terfynau mordwyo ar gyfer y ﬂwyddyn ganlynol.

Mae'r safonau manwl yn rhan o ddogfen arall sydd wedi'i mabwysiadu'n ffurﬁol.: Amcanion a Safonau Cadwraeth Camlas Maldwyn (Ebrill 2005). Paratowyd y rhain gan Gyngor Cefn Gwlad Cymru ac English Nature, gyda chydweithrediad agos Dyfrffyrdd Prydain ac mae'n ddogfen 24 tudalen o hyd. Paratowyd safonau ar gyfer: • Y sianel gychod (yn seiliedig ar gamlas math C) • Gwarchodfeydd yn y sianel (yn seiliedig ar gamlas math B) • Gwarchodfeydd i ffwrdd o'r gamlas (yn seiliedig ar gamlas math A) • Sianel nad yw ar agor i fordwyo (yn seiliedig ar gamlas math A)

Bydd y pedair safon yn berthnasol i wahanol rannau o'r gamlas yng Nghymru. Yn Lloegr, bydd y safon gwarchodfeydd i ffwrdd o'r gamlas yn berthnasol i'r warchodfa fawr newydd. Ar ôl i'r warchodfa gyﬂawni'r safon hon ni fydd rhagor o safonau yn y sianel i fesur yn eu herbyn. Fodd bynnag, bydd y sianel yn Lloegr yn parhau i gael ei rheoli i gynnal buddiannau bioamrywiaeth uchel, gyda chylchfa llystyﬁant ymylol ac uwch-ddwr ˆ amrywiol a chyfoethog. Mae'r safonau wedi'u symleiddio a'u crynhoi yn Nhabl 10.3. Mae'r safonau manwl yn cael blaenoriaeth ar y crynodeb hwn.

Wrth i wybodaeth a phrofiad monitro'r gamlas gynyddu bydd amcanion a dangosyddion perfformiad cadwraeth yn cael eu hadolygu. Y bwriad yw cynnal profion monitro yn ystod haf 2005 i brofi methodolegau maes ymhellach. Bydd yr ymarfer hwn yn ceisio ail-asesu dosbarthiad rhywogaethau unigryw lleol hefyd, fel bod yr holl bartneriaid yn gallu teimlo bod y safonau a ddiffiniwyd yn yr amcanion cadwraeth yn briodol.

Mae angen i brawf ar gyfer unrhyw elfen neu gam o'r gwaith rheoli neu adfer adolygu amcanion cadwraeth y gamlas gyfan. Nid oes angen i'r gamlas gyfan fod mewn cyﬂwr ffafriol, ond mae angen i'r gamlas gyfan fod yn symud tuag at gyﬂawni’r amcanion cadwraeth.

164 l - o y . h n d d c g a r o l i o l d f d w l d w a u y w d s u d h e t y a u o d e t i d d m s a b d g a n l n d y f n d e n a f a e o l a a a a fi o t h l a y e i t y , d w a l t a a . c t n n s a d e n . d a c u r e ’ y a l l l n n d g . a a u g o o y y g i a fi y i n i i n o a f fi r s d s b i s o n h n o o y i c d e t , h r l e n a f n t t s l y w o e r d a o y y e o n a w g a r y c d c a c l m h f n e g y e r r a y r e n c ’ f o n ˆ f ’ d d l c a l w y h a o y w e n a e o d g y n fl d o u d o h w g t y h r a t d % d r a n n e g s a e e n 5 a fi a d l n % d o f y a y m l fi y 7 d e a Y 0 o i g a y e w y d r d . t g . f t d 9 d e d c d l d a s l r r t o d B e y o o y fi a u a l i l i a a n s o o h h r r y t a b u e s t t c M w o g f r e a n r d s m a n s e i n ’ a i s a y h n n , a r a f t a d e g u y ’ l f m s r y e o g w m A e e ˆ i r i a e h l w a l m l w l i ˆ a s a y c n y m a m w d e e A c h m 1 1 a d h r d S M d M C d o a Q o d g G m e r r c l . y ’ l a e a d h u o o r e l d c a n e ’ g l n w a e n y l d n o g a e y f a , g n r l a l d o n y g d r f a m d r a e g i i y d y c d a e d a T s w n l . r d m r s a f e c ’ e w t l a e f d y i r A u a w a d r a n a i d d d s f a t n a ˆ d f r a n g o e r d w m l r l a y y i y d s y a f r h d y o a r u t f d e t o a d c l d d d n e h r r e s y n l y d g f t a o y f e d d a a fl o g e d l d y f w , h g y y e u a p o e r y d y n g c u d n w e e M a a r h r f f a S a g t d w a . a o r u n d c a y d d p a n s r h a d h m a . n y y a l n o o e l w l m n a y l a e c d l o a f l g n y s i l s h h . y a y y h o y e f y d l l t m s a o n c c a g o g n e d g l r r r n e e o w c w r w , u f 1 p d A t a l o a a r i a o n n d h a N e g a m u f l i o f h r e f r b n o r a a c m n y w w a i , a . i i y a y i r n o n g u p o o f g h h a s f g s g g g f B t c w a g a m a i e n b w i n a i c g i o n n r s P C Y - - - g Y - s e l a w s c i u e l o o a a e e e e l f l e l n n a S e m a o m % s a a n g r g A 0 d i c 5 n g n e s . 1 r d i f y i a d A n 4 a f d y y e a y g d i o Q d g n r o y n i o d l a d y d e l r G d i e n l n f y d d f y ’ d a y l a o d w y l y e o y d l r d l y o f w y g f d s s b o i w l , e g d h y n o r l d h y d o a n e o n y d y d i l a d c l o . a h r s r d n d i u o y M w n i b d s c a a l s o o d e d r t B e b e a s r u w y l , w a c y r a c . r r d o a h f e g l e a r l ˆ i o s w n c B y m w a f a h a m r n t y f o c c 1 d , m n d i o r u r n s r r g 0 y a e a g n g . o a d d a a i a n m f t r l t y e C d 1 f h r y d a n a c e a t d o t 1 y l ˆ y n w c e a d e d w d A n c g y f a L c y h e u o

d a e h s D

G l y

b l g d a a h o n h n n r 6 f d t .

’ o d r u . n l h d a Y a d :

s z d y t y a 2 e t D o r 1 w i a y . o . f d

n A n d ˆ y d r o a ﬁ w d h u d 0 y e ’ a / o d n e r c a d f S c d o d a r d w y e w r w a f r y a d y a m n r a y a d ) h y n d - b s b y r m g n t y e y i y o c m r h w . h . f l a , P y y d r y a n g n

c e r d s y r . g e u d c T e n f , a

w L . n d o a a y e f w n a y g l u N l 1 f F r d

s / g g - o d h o a d a u r i i r e f y d b a a y m c a L r n f l g l a r s s b

l a a M i o ’ c n y b a h e e l n b o s l

e e r y a e h o m g g g i y ’ g o d y h d c c a r d µ h l r o y t n e a . r r n a g ’ n r

i o n ’ ˆ g e l y d 0 i l y e e a r a r w o a

n i u w a o d y n a h d r 4 y e ﬂ b a f h d y y ’

w p a d d a n r d d r a y r a e i < d w y h w t y

S y d d l a n c y s d r a s g h i d g w n r e y w y b e y r e , ( a n r f r r a r a r a y n w d c f a ’ B F o ˆ g ’ n d r a w d m fi y b w r a y y r r n t r r f d y r a . . a o y i e i f d d a c t e t d t s a d s s C w o G h h t i f d i m t y s c r e s n t a a s c c y a d l l s c y c y y e n d h y r t e r u l d d o e g d a l ’ s y h l a r , l t n i m m a d 2 h l m e r 9 n o o h w d n g o e y a a . n w 1 m a 5 c d a a w a a r n s e 5 g g . i g n 7 a o m e s . f o w g n a g a n o f n 0 h r r u g 3 a T n d 4 s r a t s l ’ ’ f n n e R a l o i l d d : a d u o y y fi y f o e o o u y : i s i l f r N S d ˆ n e r n h u a g b h r d a e r I y u W l m a r d d a c r g s l o c l g e d e a a d r r n d d c f d d p t b a A i a y e a e r r y a d a D l m r y d l c f t d n m m m n g a o y i i i y i r n r l n g a w w o e w l e y M f f o e i d Y F f f D D Y A L C g M D h c Y D A F N r D d a n n l D a e o c p n W a a m n n l A y l y A f r o o ˆ o S r d w o g fi g ˆ y n d e N n w f o a l b y e d fi d n l A o e - o r h i e n e i g r d h a y ’ b n a d o o c w i h N y r l w g r d n i n ˆ w ˆ y C u w r u y n O e w a u r I r d a h y d d w i n l l t C t c h N r o d o r d n g d f n 3 d n d g o w A a a d . a r y a s e e d g fi fi 0 o w c s C y r y i d e 1 w ’ t a t m r m m n l d a e d s s s M e ˆ a b a w e g a y y o n a l h l l a r A h M y L L t N P T D W a A c

165 r d h ˆ o l r w t o i f o e r e d u r f t a h a d e y u t , n - i d g ﬂ s g h e h e o l t o a y l r c y a s w m c f h a d w y a a y c r d ( ’ u h d A r n i l o d e n l n e w e g u 7 r o e r a e i f a u o a g g o e n t e i m l g . r n i n h a d r a s a . m n m r d a i r s e h 0 a ˆ r d ˆ e l a r w o l w l D 5 r d h ˆ a d n d w . o y t 1 m p ) r d d w s g n a d a g e d A f y g y u w u - l y w l h M l a e w . h d y a h r . o n c d t d o c g r m n n n e y w a y o L o a n e u l A u m l f h y c F e a g , o d 0 i l h ﬂ n n r

s S r t n o r 5 e a ’ n n o t e n h f o n s 1 a a o n a c a

t e d a h f r i a s

a s g w s a a u ﬁ R

n i % e r o y ’ e r y r i e . w 5 h t l ’ w n ) b l m r g s 7 y o o n A

u o y o

i n h l i y s u r d

n y c n a m a y o f o n o n n o k 7 t

r d h y f . d h 1 u c o w t r s a o a f % r y

L , e a a h b S l e r 0 d w ( l n c d o ˆ b i m f d 3 r , w m o o h a e a f d n a d > n u i R % h o y m d g r n w e s n 0 h a O e o n r r e d c y h 7 , ’ ’ F s m l g i t d y h r o y e y n a o A e d a n l . f r % a w n y a o y s i D b 0 R m d a g c g b d a d % l 3 d k n n O n o r d e i u 0 d 1 y r r ˆ i m F . m s o g w w f l i e 3 y l f a a y n P y A l l b l d d e d y g l h : g e b n o o d n d D r c m ) ’ f l e - n b h l a u l f y a i e i h d o m 8 h w s o e g a m n w l c r d h u r c n h f y r r t r M r u ’

u c ’ w a r a a

c i l i , m . o s o .

( t h o y u n o y s y e u l s g

i a c l l y r r d a a a n o h d u h l l h o d t w n n i o d y d c

d q c O e y e d y n m m d o r

u a w o A . a a a d e a n d ˆ ) m c h i f w l u g h g e g a a o c y r e

d m l e l d o f r p r l r i % i f l l ’ o

r u e d

d l o g a w 0 f e e l o w o - u a h l r o g y y e n 7 i a h h c l r r h ’ n h w r

d h a i n c < r n i r a a r c a y a

o p n . d r y y s i l w a h h

h o a d e r 4 a w r

1 i d o r r l u y i n

c r n g o ˆ n t w w o b y a l y y w f d a o ) h g u f n o y a r t g i d a r n c s d , i ’

d M h n i d y e ˆ l e d y n a d d w d o r n

r , e - a n e c l m y d d a o w d s h r s h w e g n t o e y d l u e d e a e g c l f e h a o f n y t m e r A - i r a f d n o f

n i y w c b n s b h w h o i o e y h d o o o u e e y c l g y o e y l c l o n l s r l h h , l t

d u o n d w o y r h r ˆ r e e s y r

n c n a w u f r d c ˆ 5 o a h a u w n d r l 0 d w b e % g c 1 i c s ﬁ h u a d o d . r 1 e t o a f a 6 t m y y f n - n y l t 0 w D - e t n h a r y a

h a s h s t d t n l s a g 3 o a r g c u Y c y r y y e d e u l ﬁ d g r l ) l ˆ a l y h u

’ e a y s w U o w m o l t n t r d m ; f o l W u e g u y y d s n n e a e y r f w A t i h o l a o y ( y d 0 g o l y p g h

N o d w n ) r r t n w 5 p h H f o c s y e h y n n a r R L e y l a Y t 1

a o r T a a l d u u a w F r l e n O l m d 7 m g a d e

g d g y l S a E W u 2 m F m y d i l 1 i ( y n o ( a s g a y r y L d f A d l l A t u u ˆ e o r g

w H o a B y w d o o f F a i a D , ˆ y % g , r h . w w ﬁ ﬁ d d G h

e i r l h ’ u h l s i t 0 Y s y t o o r d d e i r ˆ e y a o

l s e w i D h 3 e f n n O a h r a a O n r r G c h h d 6 a e

t m d c f t t l l A g o o r a a o : d i g i d l f I 0 W a e e e o a r - a ’ i r d i o a A f , a a 1 g g m h a h l e r w d s . Y d H l y w k o o r g g w c y ˆ f e i i r i e o u a w l l g r ˆ f y o o l T i i 1 R ˆ o n i w U w h . w w d i h r u e e d n n a w w d r u c i R u d d

a s A l d d r a d o y y d a d m % s l s r O f p h g o - ’ e o h h A h h d 1 i l 0 a a t

f a r r H t t d y m h g , r o a a m l e 1 r r l e e o B t c b o 1 T b i D 4 7 a e n a

r C y n a a h w w a s r r w y s n a y S g d

E , u c g g o o d d ˆ ˆ f o n D . a u r o w w d i e o o d y e b d d i

L p A a s O l i d d d d E ﬂ w u d h a n n w w p F l e o n d d d d w y y l y a c a y y a a s G D - - a t t S , e e G g s h e h l l h h c b r f h h o t . C h r r

A a t t t i a a ) t l O e S c c b b d l e t t A A n n n d n , e 7 r r n A o o 6 6 o

a o y w w a a a d a Y y a a R z W h h g h l g f f f f fi fi fi a u u i u l u n i w c A o y y y y y a a O M l l d h e r i i m m ( o r Y M a t t t l f y y h h r F ˆ c e o w l a e e s s s d w l l r c c a e Y y W d H y y y o A a m m m m l l l w d o t t h S o d % L Y L Y r g O Y L Y d ( D i A O A s S R C n n e 5 y l a y g S fi – – – a d m y n t o y A e s t f R R R y L r r fl y ’ ’ l n i l a l ) i a w ˆ ˆ ˆ o o y e a e W W W s u ) ) M n m r r r l l n w d d m o l y y i f i g g A D D D e d d y n o a m d e e r r l c a n n a h ) h y y d G o o t w w y y l l T T T c s h d e u f f r e C L L f f ’ r e d c ( a w d d n N N N i i R o o i ’ a a ) ) d ’ g m d d e n d d I A A A d d u u l o d o w y y y u u I I I m r r , o o d d r r n a b y e e w D u C y y 0 F F F n h h f f r a ( y m m d m m e e 5 d c c d d f f y y y y h g d e Y Y Y O m l i r y y a o l y d d o o y a C C C C v T T T l y ( ( g g n b r o o ) h ( ( n G h h i a o l l l h h s g a s s y l l c c w S S S d y n c c S r r e e e i e a a d e e - N d r r l l o l Y Y Y w a a a r n n n e l a a n n n Y g f l a g L L L m m p a a a o s w w a a a o w w i i i n a a i i f y n L C L L W e s m G s y c S G S S G N Y g g Y G (

166 , n y y w , d a % i l 5 a 2 n y o g l o n i y r u c t a a n d d u e a a d r r a i y c w y r u ’ i m d a e n w u o t h s c e % w d u 5 7 n u ’ a y n l s e w f , e . e n l . . u m e u u a d l l a a a l f d o p l y n p n y r f r m s n g m a a n l e e a d l s a s s o d e l h e o n r L o i p n l p l , a a % l ; d g % a , 0 d 1 0 d h y e 3 0 s s s s r 4 c ﬂ w 0 e e e e a n a w n e o o o o 2 r s w u ’ n w s s s s s s s s s s s c c c c e n e h e u a a a a e e e e e e e e e e e a y . a f c m a l l m n O O N O O O O O O O N N O N O d o l y M e l o o d o f g . o g h d n i e i l n g m c i n d r i n a d n e d a e r y s u o s e n w h e f . e r y n r u G d o p 1 y p n a ; m 0 l d e u ; k 0 r y e a w u l r 2 n y d w m u a e p y i m s n l d l y h s y e C e t f h a g y e y l n g r a , o w a a n N d t n r a y n r o i h i g e Y y l d l n l f d n u 2 2 0 0 0 3 6 4 2 r 0 6 1 4 1 3 . d o r y d E a y o 1 1 1 1 1 2 s 1 y y d r m e s a 0 d f ˆ y a a n w w l 0 e d c l C h d d o 2 t r m s d r m l h o a N o y e c t e g r f h m A b n n a r e c i l o ’ C a n a e w h o t y g M l a n o m d e A n u u s f d a y n n r o a c e h i y e g w a e a f n l a d u f ’ d m y a . i o i w n e ; n l w y y d i a o f l m m o p f o d d o k k h a a a f o h L n c 1 1 s t n y h i l a 2 2 r l e A c ’ e n l r a e 1 2 1 7 1 2 0 0 0 6 1 4 2 2 0 3 u u l l . e a a a D n a a 0 1 2 o s e a c d i a w r n n i t u a R 0 m u a g s s c n s n 2 A a s y a a r s y t b b l n ’

e h u l h h t

r y r o o r r n o e n R e l p . h h f ’ m a e n n a o u I i , m y t % m m g r g a w w d

o f n C a o h e e y 5 a

c t a m m r f W n w 7 e f m m y y

n b y e a l l l l Y r

o a h a g o o o o t o r w

R m o n n n n e u M ﬂ n y a n n n g u n w y l y . l G i e e e e

o y ) c I p h a s s s s

h n 1 r m n r r e e e e m N e 0 r r r r a n o a a

t f s y r 0 s P P P P U y

o y c u 2 g u r

P w – n r L n n l m y a a y y n e l s y R –

s h n d d

o e a i c a i

n g l a ˆ

s y

a m s d

c i e L d W a i s r i

n u

t t n u u N s m

i w l

’ i r l u r a e a t g a w y O

D d e

r o o y g h f n n u a I

s f g - s s

r o i f

ﬂ i a n s i l s r u i o s u n r

n s l F

i i T c a y u o e ’ h n m u p y i m t t n f e m r s u e a

l i t r u p s s z d k a d s s n N a a m u e O i g l e i i l o l i i r p i d ’ t l a t l r b e r ( r r

l d n n u h e o e

t d u

a d A e a c f o p p

r N m r r l w a y o a m I r s y a o r b m r y w a o m l y u n n n n n n e o t n o e F n l h u a e f e f o m m o o o o o o f

i c s D l n a s w d o h h i t t t t t t c l c

L t d u p ’ u d f Y r e a l a

p i y

e e e e e e a u n u l o A l o

a a e e o h o h a T

s I

y y i

d a g g g g g g g c l n r

s l

a h h d

r h h u i h h a o o o o o o m l e l

c 4 c w y

c c n R S h c y y a i i n p a t

d r e e r r o r

i m x 3 m m m m m m o o d r t t r o d Y o Y g a

i i t i r a n n d

e m o e a a a a a a l l r 1 e t l l r t d r t t t t t t d i L L

d s f a a o r m

i y w 5 w i o y i y i

c u a a a o o o o o o ’ l p i y . L L N b m S S G G A B A B C C C H H M P P P P P P S o 1 D

167 t C o a A n d a y w f h e d o o m o i h l % c w o r 0 y n a r 5 n w m e n g a s w l e , e u r d s b m a e i l f n h o y t u r n e a C n n b e A s s a o f d e r d d d b y o . d e i h n 1 f c n y 0 d r o a 0 d C h n 2 w A c o r n o , o a y y h a w t s h w g e a l d 5 a . r n m g o 0 w a o l l m e g u b s r m u o ’ e e ) p f o l l t e ) y e n a i a m w g a c n 5 r r m > n y a f y l l o d E t a d n r d y G y ˆ a w i s d . n d y S u a d a d C h t r a a F n o n / o g w p l g C l m o o F i n a k d r t a d d u u y n h t y r a a g a s i n n 2 e n h n t y n a m u e a r d a 1 h m y d o > a a u w i d i t r i n r p % a w n m a a y d 0 y f r c d r 7 h ’ a d m a i g a a l d u d u . N a t e y d n u l d r y f n r g e w s e a n , m e w o s y f n y o h g y , h s c o s n u g a y l l e a a % d a N o d ( 0 5 m n c l 8 a 7 g n o e g 9 n y f y 0 s f y a g r 1 1 i . w ’

u u f i r e > d o l a a m e r

s y i d k l o b d f e s o l o l e o d l a l m l

e r u a p b a o o r ( s g w u n ) f e b i

p a d n n f f e y n d â i % o d o n e h l 5 m C n r d t a r a o o i 2 . r

o d ( a d n n w y m

c d o e o e d r k y m f s y a m l n k d n b % w y u o h 5 a u 0 t ﬂ

o n s h

t a i e u u e 7 d c t f d r a a

e e f y i g a a g n i r a o c y

g i r o y n d w l t b t e i y l a d

o l b e s l n y h t r o y o r o o l e w

m b h f e d n n m g i f d i r l

a y w w e a

t y y d u l w e e d a

o D . r d h n t t d m m y a i d . P o n a l l l l a i u f y r o o o o d a w n – i % n n n n d r m e 0 y l n n n n a y w T 2 e e e e y w o G d L s s s s f h g y i r i e e e e a L i r r r r C l n d w e E o P P P P A u d l n s u a t W y n S c h t d r y E i e d e L n r b l e y w M e n a f f f y a n l A i y c y n s C y d d n ’ h u d d d a S w y y l u l o y e e a Y e h f f n s L n d c d d i l o a y l a o L f l o o y g n r a h h R ’ m s l l l c c w o F a r r e e r e d ’ g a a r n n Y n e % a a o r w w a a i i ’ i 5 D m s S S G G o M 2

168 10.3.3 Monitro Biolegol Arall i. Anifeiliaid dwr ˆ di-asgwrn-cefn

Ni chynhaliwyd arolwg cynhwysfawr o anifeiliaid di-asgwrn-cefn ers yr arolwg ecolegol a wnaed rhwng 1985 a 1988, er bod rhai grwpiau wedi'u harolygu fel rhan o arolwg 1997 (Molysgiaid ac Odonata). Mae Asiantaeth yr Amgylchedd yn defnyddio dull PSYM y gamlas i fonitro'n fiolegol mewn pedwar safle ar hyd y gamlas ac wedi gwneud hyn ers 2000. Gellid parhau i wneud hyn a defnyddio'r data i fynd i'r afael â newidiadau yn y casgliad o anifeiliaid dwr ˆ di-asgwrn-cefn. Bydd data o arolygon anifeiliaid di-asgwrn-cefn 2003 a 2004 yn cael ei ddefnyddio i lywio gwaith monitro pellach ar anifeiliaid dwr ˆ di-asgwrn-cefn. Mae'r data yn ddigonol i gofnodi presenoldeb neu absenoldeb rhywogaethau, ond yn annigonol i ddiffinio meini prawf maint poblogaeth. ii. Cynefinoedd hydrolegol gysylltiedig

Mae hyn yn cyfeirio at gynefinoedd dwr ˆ i ffwrdd o sianel bresennol y gamlas ac yn cynnwys yr holl warchodfeydd natur sy'n bodoli'n barod a'r rhai a fydd yn cael eu creu yn y dyfodol. Er mwyn asesu llwyddiant y gwarchodfeydd mae angen sefydlu llinell sylfaen o ddata. Bydd hyn yn cynnwys cofnodi a mapio cynefinoedd a rhywogaethau yn y gwarchodfeydd am y cyfnod sefydlu. Bydd y methodolegau a ddefnyddir yn dibynnu ar forffoleg y gwarchodfeydd (efallai y bydd angen arolygu safleoedd mwy o gychod), ac yn dilyn yr un egwyddorion â sianel y gamlas gyda'r elfennau yn cyfeirio at: • Boblogaethau L. natans yn yr ardaloedd sydd newydd eu creu; • Casgliad o blanhigion dwr; ˆ • Llystyfiant ymylol;

Dylid mapio macroffytau dwr ˆ yn ôl ardal, er mwyn gallu gwneud cymariaethau llinell sylfaen â data 2001, yn ystod y cam sefydlu. Dylid datblygu dulliau samplu, yn seiliedig ar drawsdoriadau, i fonitro tueddiadau blynyddol yn ystod y cyfnod hwn.

10.3.4 Ansawdd Dwr, ˆ Hydroleg a Hydromorffoleg i. Ansawdd Dwr ˆ Nid yw'r meini prawf wedi'u diffinio'n llawn ar gyfer ansawdd y dˆwr, er bod yna gronfa ddata fanwl iawn o wybodaeth wedi'i chofnodi. Bydd dangosyddion yn cael eu seilio ar waith sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd i ddiffinio statws cemegol da a photensial ecolegol da ar gyfer cyrff dˆwr artiffisial yn ôl gofyniad y Gyfarwyddeb Fframwaith Dwr. ˆ

• Mae Asiantaeth yr Amgylchedd yn monitro ansawdd dwr ˆ y gamlas yn rheolaidd. Mae'r paramedrau canlynol yn cael eu monitro:

– pH – Nitrad – EC (dargludedd trydanol) – Nitrad – Cadmiwm (Cd) – Alcalinedd – Cyfanswm amonia – Ffosffad wedi toddi – Cyfanswm nitrogen – Cyfanswm orthoffosffad – Amonia heb ei ïoneiddio – Copr (Cu) (wedi hidlo) – Solidau mewn daliant – Sinc (Zn) (wedi hidlo) – Cyfanswm caledwch – Ocsigen wedi toddi – Magnesiwm (Mg) – Calsiwm (Ca) – Galw am Ocsigen Biocemegol

Byddai tymheredd a thyrfedd yn cael eu mesur yn y maes hefyd.

169 Mae'r Asiantaeth yn monitro'r saﬂeoedd canlynol ar y gamlas: • Ffos gyﬂenwi Rednal • Queen's Head • Parson's Bridge • Wern • Y Trallwng • Aberbechan

Mae dyfroedd cyflenwi yn cael eu monitro hefyd yng Nghamlas Llangollen, Afon Tanad, Afon Morda ac Afon Hafren. ii. Hydroleg Mae llif yn bwysig hefyd i gynnal ansawdd dwr ˆ a gwerth ecolegol, ac mae angen ei adolygu ymhellach a newid y trefniadau rheoli o bosib. Mae data llif hefyd yn bwysig i gyfrif faint o faetholion sy'n dod i mewn i'r gamlas drwy'r ffosydd cyflenwi. Mae Dyfrffyrdd Prydain yn monitro llif dwr ˆ trwy ei system SCADA yn y mannau canlynol (Ffigur 9.1):

MEWNLIF: • Loc Frankton (cyfarpar cyfrif wrth y loc a'r gored osgoi) • Melin Llysfeisir • Ffos gyﬂenwi Tanad • Loc Byles (mesur llif o ffos gyﬂenwi Penarth)

TRWYLIF: • Lociau Carreghwfa • Burgedin • Belan (llif a lociau) • Loc Byles • Saﬂeoedd newydd arfaethedig yn Aston (llif trwy warchodfa natur) a Chei'r Trallwng (llif a lociau)

ALL-LIF: • Maesbury Marsh • Cored Cegidfa • All-lif y Wern • Cored Trwst Llywelyn

LEFELAU • Queen's Head • Y Trallwng • Ysgol Belan • Loc Byles iii. Hydromorffoleg Dylai'r monitro gynnwys newidiadau fﬁsegol a gwybodaeth reoli sy'n effeithio ar ansawdd dwr ˆ a'r ecoleg. Dylai agweddau gynnwys y canlynol hefyd:

• Symudiadau cychod, yn cael eu mesur gan gyfarpar cyfrif yn y lleoliadau isod: – Llysfeisir – Yr Arddlîn – Tal-y-bont – De'r Trallwng – Loc Aberriw • Symudiadau cychod, wedi'u dehongli o ddata lociau SCADA • Ailddyfrhau neu ailagor rhannau o'r gamlas ar gyfer mordwyo • Gwaith carthu • Gwaith gwarchod y glannau • Dyfnder y gamlas a chroestoriadau 170 Ffos gyﬂenwi Llantysilio Llifddor Llantysilio

Llangollen

Lefel Osgoi Loc New Ellesmere Cyfarpar Cyfrif Loc New Marton Marton

Frankton

Queen’s Head Maesbury Marsh Mewnlif Melin Llysfeisir

Lefel Archwilio Ffos Gyﬂenwi Tanad Ffos gyﬂenwi Tanad Cyfarpar Cyfrif Loc Carreghwfa Lefel Osgoi Loc Carreghwfa

Burgedin All-lif y Wern Cored Cegidfa

Y Trallwng

Belan

Trwst Llywelyn Cored Trwst Llywelyn

Byles Cyfarpar Cyfrif Loc Byles Y Drenewydd Lefel Osgoi Loc Byles

Fﬁgur 10.1. Saﬂeoedd Monitro SCADA (Llif Dwr) ˆ Dyfrffyrdd Prydain.

171 10.3.5 Asesiad

Bydd y canlyniadau monitro, ynghyd â'r data hanesyddol, yn sail i asesu cyflwr cyffredinol y gamlas. Gellir cymharu gwybodaeth fiolegol gyda data llinell sylfaen y cytunwyd arno; dwr ˆ a pharamedrau amgylcheddol eraill fydd y sail ar gyfer dehongli. Bydd cofnodion rheoli diweddar yn hanfodol i'r broses hon. Bydd yr asesiad yn adolygu data monitro blynyddol yn erbyn y safonau a ddiffiniwyd ar gyfer y gamlas a'r gwarchodfeydd i ffwrdd o'r gamlas. Bydd y wybodaeth hon hefyd yn cael ei hadolygu yn erbyn unrhyw newidiadau mewn arferion rheoli, ac yn erbyn effeithiau a ragwelir wrth newid dulliau rheoli.

Bydd unrhyw newid mewn canlyniadau monitro, i ffwrdd o'r rhai a ddisgwyliwyd neu a ragwelwyd, yn cael eu hadolygu i asesu achos ac effaith. Bydd canlyniadau'r adolygiad hwn yn bwydo i egwyddor Rheoli yn Llywio Gweithredu. Defnyddir dull rhagofalus, gyda newidiadau cynyddol, a chamau gweithredu'n cael eu cymryd mewn ymateb i dueddiadau yn hytrach na thystiolaeth, gyda gofal yn cael ei gymryd i sicrhau na ellir gwyrdroi pethau. Gall gweithredu arwain at newidiadau yn unrhyw un o'r meysydd canlynol: • Rheoli cyneﬁn yn uniongyrchol • Rheoli dylanwadau anuniongyrchol e.e. maetholion • Rheoli newidiadau i fordwyo, yn cynnwys symudiadau cychod blynyddol y cytunwyd arnynt • Cyﬂwyno rhaglen adfer fesul cam

Gall camau gweithredu a newidiadau gael eu cyﬂwyno am resymau cadarnhaol yn ogystal ag mewn ymateb i ganlyniadau negyddol.

Bydd yr asesiad cyffredinol o gyﬂwr cyneﬁn Camlas Maldwyn yn cael ei wneud ar wahân ar gyfer y ddau SoDdGA (Cymru a Lloegr). Bydd Cyngor Cefn Gwlad Cymru yn asesu pob un o'r tri chategori gwybodaeth ar wahân, ac yn defnyddio'r canlyniadau i ddarparu asesiad o Statws Cadwraeth.

O fewn fﬁn gyfredol y SoDdGA 1. Mae'n rhaid i dair o bedair rhan sy'n gilomedr o hyd gyrraedd y safon yn llawn (3 yn Lloegr, 30 yng Nghymru), ac eithrio bod rhaid cyﬂawni cymysgedd o rywogaethau ar bob rhan cilomedr o hyd ac mewn gwarchodfeydd yn y sianel. 2. Ni all mwy na dwy ran cilomedr o hyd gysylltiedig fod yn is na'r safon. A 3. Bydd safon lawn yn golygu bodloni targedau ar gyfer gwahanol rannau sianel y gamlas a'r meini prawf ar gyfer y rhan i ffwrdd o'r gamlas.

Mae'n rhaid i nodweddion Potamogeton compressus a Luronium natans fodloni safonau sy'n benodol i'r rhywogaeth ar boblogaethau ac mae angen tystiolaeth o adfywio hefyd. Bydd angen i'r gamlas fodloni'r safonau a nodwyd ar gyfer cyneﬁn y gamlas i'r rhywogaethau hyn gael eu nodi fel Statws Cadwraeth Ffafriol (FCS).

Wrth ddehongli'r data monitro, bydd angen ystyried eithriadau i gyflawni'r uchod yn sgîl tarfu achlysurol o ganlyniad i waith rheoli e.e. carthu neu sychu i drwsio Pont Ddwr ˆ Efyrnwy. Fodd bynnag, dylid trefnu gwaith rheoli o'r fath fel nad yw un rhan benodol o'r gamlas yn cael ei tharfu er mwyn lleihau effaith a bygythiad posib i nodweddion y safle. Ni ddylai dulliau mesur y gymuned blanhigion dwr ˆ e.e. ansawdd llystyfiant, gael eu hasesu ar hyd y gamlas gyfan os oes gwaith carthu neu glirio llystyfiant oedd wedi gordyfu wedi'i wneud o fewn y 12 mis diwethaf.

Bydd ffactorau fﬁsegol ac amgylcheddol yn cael eu defnyddio i ddarparu arwyddion cynnar o newid a byddant yn cael eu monitro'n ofalus. Pan fydd y nodweddion mewn cyﬂwr anffafriol, byddant yn cael eu defnyddio i bennu camau rheoli cywirol.

172 Cyfeiriadau am wybodaeth bellach

Association of Inland Navigation Authorities, Dyfrffyrdd Prydain (2003) Best practice guidance to the apraisal of Waterway Regeneration and Restoration Schemes

Dyfrffyrdd Prydain, Economic Development Unit (2002) Sustainability Appraisal of Waterway Regeneration and Restoration Projects, Working Draft Guidance

CCGC (2000) Habitat Monitoring for Conservation Management and Reporting: 3 Technical Guide

Adran yr Amgylchedd, Trafnidiaeth a'r Rhanbarthau (1999) Quality of Life Counts (Annex A)

English Nature (2004) Draft Guidelines for Monitoring Canal SSSIs

Maeer (2002) A proposed methodology for the sustainability appraisal of waterway regeneration and restoration projects.

173 11. Y FFORDD YMLAEN: BETH SY'N DIGWYDD NESAF?

ae Partneriaeth Camlas Maldwyn yn cynrychioli croestoriad eang iawn o ddiddordebau, a bydd yn M parhau i gydweithio i lywio gwaith rheoli ac adfer y gamlas yn y dyfodol. Er mwyn bodloni amcanion a chynigion eang y strategaeth hon, a chyﬂawni newid er budd pawb, bydd y bartneriaeth yn ymgynghori'n eang ac yn cynnwys pawb yn rheolaidd.

Defnyddir y strategaeth hon, a'r astudiaeth economaidd gan Rural Solutions, a chostau sydd wedi'u hymchwilio'n gywir, i baratoi a chyﬂwyno cyfres o geisiadau am arian yn y misoedd a'r blynyddoedd nesaf. Yr allwedd i gyllido llwyddiannus yn ein tyb ˆ ni fydd proses a fydd yn cyffwrdd ac yn cyﬂawni ar yr holl themâu canlynol:

Gwarchod y dreftadaeth naturiol Gwarchod y dreftadaeth adeiledig Adfywio gwledig Cyﬂeuster i'r gymuned a mynediad i bawb Cael rhanddeiliaid i gymryd rhan.

Bydd gwaith adfer yn y dyfodol yn dilyn dull deuol o ddarparu cyﬂeusterau lleol gwell a chynyddu cysylltiadau â chymunedau, a hefyd yn chwilio am yr adnoddau sylweddol sydd eu hangen i adfer y gamlas ar gyfer mordwyo.

Bydd y gwaith adfer yn gofyn am gyllid a grantiau allanol sylweddol, ond bydd angen talu costau rhedeg y dyfodol o incwm sy'n cael ei gynhyrchu o gamlas wedi'i hail-agor, ac ymrwymiad gan sefydliadau'r Bartneriaeth.

Dechreuodd y gwaith adfer dros ddeng mlynedd ar hugain yn ôl, ac mae wedi parhau, er gwaethaf anawsterau, oherwydd ymdrechion llawer o grwpiau ac unigolion lleol. Credwn fod y strategaeth hon yn nodi gweledigaeth glir ar gyfer y dyfodol, a fframwaith a fydd yn llywio holl waith rheoli y dyfodol. Mae'n rhaid i ni symud ymlaen gyda'n gilydd, a cheisio troi geiriau a pholisïau yn gamau gweithredu a chyﬂawni.

Mae sefydliadau partner wedi ymrwymo i wneud rhywfaint o waith allweddol yn syth, sydd wedi'i restru yn Nhabl 11.1.

174 Tabl 11.1 Ymrwymiadau i Weithredu.

Yn dilyn cytuno ar y strategaeth hon, bydd aelodau'r Bartneriaeth yn gweithio i ddatblygu a gweithredu'r syniadau a geir yn y ddogfen. Bydd y gwaith o gasglu gwybodaeth a chyflwyno ceisiadau manwl am arian yn cymryd nifer o fisoedd, a bydd cyflymder cynnydd yn dibynnu ar lwyddiant y broses hon. Mae ymrwymiadau cychwynnol gan Bartneriaid wedi'u rhestru isod:

Y bartneriaeth yn ei chyfanrwydd: • Cyfrannu at dîm gweithredu'r prosiect. • Datblygu a chefnogi ceisiadau am arian ar gyfer Gwaith Blaenoriaeth yng Nghymru a Lloegr. • Cytuno ar gytundebau cynnal a chadw y dyfodol.

Dyfrffyrdd Prydain • Gweithio gyda'r Cyngor Cefn Gwlad i lywio'r cynigion hyn drwy broses Rheoliadau Cynefinoedd Ewropeaidd • Astudiaethau peirianyddol ar gyfer y rhan sych i Lanymynech. • Cyflwyno mesurau cadwraeth yn y sianel. • Cynllunio pellach a nodi safleoedd posib am warchodfeydd natur newydd. • Cysoni rhaglen waith fawr Dyfrffyrdd Prydain ar asedau mawr sydd mewn perygl e.e. Pont Ddwr ˆ Efyrnwy, gyda rhaglen adfer fel arian cyfatebol. • Dal ati i feithrin cysylltiadau â'r gymuned, a chynlluniau gwella lleol.

Awdurdodau Lleol • Ymrwymiad parhaus i gytundebau cynnal a chadw cyfredol. • Defnyddio’r Strategaeth i baratoi dogfennau cynllunio ategol priodol er mwyn sicrhau dull coridor ehangach gan drydydd partïon. • Datblygu brifﬁau cynllunio ar gyfer datblygiadau coridor cysylltiedig e.e. Queen's Head.

Asiantaethau eraill y Llywodraeth • Cymryd rhan ehangach mewn materion ansawdd dwr, ˆ yn cynnwys swyddogaeth reoleiddio Asiantaeth yr Amgylchedd, a defnyddio cynlluniau grant Gwella Bywyd Gwyllt a Thir Gofal. • Partneriaeth rhwng Cyngor Cefn Gwlad Cymru ac English Nature wrth sefydlu a rheoli gwarchodfeydd natur yn y dyfodol. • Systemau datblygu cryf i gydweithio ym maes monitro, rheoli a chynaliadwyedd.

Cymdeithasau Camlesi a Grwpiau Gwirfoddol • Parhau i gefnogi a datblygu cysylltiadau â'r gymuned (MWRT). • Adfer Loc Tˆy Newydd (SUCS). • Gwaith adfer Glanfa Llanymynech (SUCS). • Hyrwyddo cynigion adfer i aelodau. • Cefnogi ceisiadau am arian. • Datblygu defnydd ehangach o'r gamlas • Stafﬁo Pwynt Gwybodaeth Llanymynech a'r cychod taith (FoMC, Duchess Countess Trust).

175 176