Dapperbuurt Amsterdam Architectonische ontwikkelingen in de jaren ‘70

Analyse ten behoeve van het promotieonderzoek van Marieke van Rooij aan de TU Eindhoven

Jeroen Evers / Sander Lenders / Mikel Keulards / Vincent Willems Inhoudsopgave I Inleiding 4 II Geschiedenis 6 III Vakdebat 12 IV Noud de Vreeze 16 V Sociale woningbouwprojecten 24 VI Verdiepingsprojecten 64 VII Conclusie 124 VIII Literatuurlijst 128 IX Bijlagen 132

2 3 Deze studie gaat in op de ontwikkelingen op stedebouw- Inleiding kundig- en architectuurgebied in jaren ’70 in de Dapperbuurt in Amsterdam. Deze periode wordt in Nederland gekenmerkt door sociale onrust en veranderingen. Belangrijk in die tijd is de democratisering van de overheid, burgers eisen op allerlei gebieden inspraak. Dit heeft zijn weerslag op de volkshuisvesting, waarover de mensen ook meer te zeggen I willen krijgen. De Dapperbuurt is een buurt waar het verzet tegen de stadsvernieuwingsplannen van de gemeente het meest leefde en ook veel resultaat heeft gehad. Zonder de opstand vanuit de bevolking had de Dapperbuurt een totaal ander aanzien gekregen. De huidige gewaardeerde karakteristieken waren dan zeker niet behouden gebleven. Dit onderzoek probeert inzicht te geven in de invloed van al deze ontwikkelingen op de stedebouwkundige eigenschappen en vooral op de uitwerkingen op het gebied van de architectuur. Heeft de sociale omslag die zich in deze periode voltrokken heeft merkbare invloed gehad op de indeling van de woningplattegronden in die tijd?

4 5 II Geschiedenis

Stedebouwkundig gezien volgen de jaren ’70 op de periode van de CIAM-gedachte. Dit betekende een volledige functiescheiding tussen wonen, werken en recreëren, met als aansprekend Nederlands voorbeeld de Bijlmermeer. Deze ontwerpstrategie werd fanatiek beleden door de Amsterdamse gemeentelijke afdeling Volkshuisvesting, welke ook verantwoordelijk was voor de realisatie van de Bijlmermeer.

6 7 Ontstaansgeschiedenis

Ontstaansgeschiedenis betekende natuurlijk niet dat de noodzaak op particulier initiatief gerealiseerd, ook De ontwikkelingen die de Dapperbuurt in de van de stadsuitbreiding minder werd, met de afwijkingen van het plan Kalff kwamen loop van de geschiedenis heeft doorgemaakt als gevolg een serie bouwaanvragen van tot stand op initiatief van particulieren. De hebben grote invloed gehad op de huidige particulieren voor het gebied dat nu de meest in het oog springende wijziging is de verschijning van deze 19e-eeuwse wijk. noordelijke Dapperbuurt vormt. In 1873 verandering van de profi elbreedte van de De Dapperbuurt is gelegen op de plek werd een aanvraag ingediend voor de aanleg Molenwetering, nu 1e Van Swindenstraat, waar zich vroeger de Overamstelse Polder en bebouwing van de Wagenaarstraat, van 65 naar 28 meter. Dit was mogelijk bevond, die halverwege de 17e eeuw is gevolgd in 1875 door de Pieter Vlamingstraat door het vervallen van de gracht en de drooggelegd. De polder lag juist buiten de en de Von Zesenstraat. De profi elbreedte voortuintjes, met als voornaamste reden toenmalige stad, die begrensd werd door van deze straten was 25 meter, waarbij 5 de hygiëne. Dit leverde de ruimte op waar de stadswallen en de Singelgracht. De meter diepe voortuinen waren inbegrepen. een extra straat aangelegd werd, de 2e Muiderpoort gaf toegang tot de polder, waar Deze ongeplande nieuwe straten vormden Van Swindenstraat. Deze straat kreeg, zich boerderijen, buitenplaatsen, tuinderijen samen het Muiderpoortkwartier en is één evenals de Pieter Nieuwlandstraat en de en katoendrukkerijen bevonden. In 1874 en van de eerste stadsuitbreidingen buiten de Reinwardtstraat, een profi elbreedte van 15 1880 werden de twee spoorlijnen aangelegd, historische binnenstad. meter. De reden voor deze wijziging was het die nu nog steeds de Dapperbuurt aan twee Ondertussen werkte in opdracht van het schrappen van de geplande voortuintjes, op kanten begrenzen. Het spoortalud echter gemeentebestuur dhr. Kalff aan een nieuw basis van slechte ervaringen hiermee in het stamt uit een latere tijd. stadsuitbreidingsplan, dat in 1877 werd noordelijk deel. Door deze wijzigingen werd De 19e eeuw kenmerkt zich door een sterke goedgekeurd. Typerend aan het plan is dat de openbare ruimte behoorlijk ingeperkt. groei van de Amsterdamse bevolking, de verkavelings- en stratenpatronen zijn Dit werd gecompenseerd door de aanleg waardoor een groot tekort ontstond bepaald aan de hand van de toen aanwezige van het Dapperplein, in het hart van de aan woningen. Stadsuitbreiding was slotenverkaveling. Het reeds bestaande Dapperbuurt. noodzakelijk en dus werd het gebied buiten Muiderpoortkwartier werd geïntegreerd Een andere verandering die nog goed de stadswallen beschikbaar gesteld voor in de plannen, waarin uitgegaan werd zichtbaar is was de afschaffi ng van de woningbouw. van lange gesloten bouwblokken met voortuintjes in de Wijttenbachstraat in 1938 een binnenterrein. Ook hield Kalff de ten behoeve van het toegenomen verkeer. Stadsuitbreiding 19e eeuw; plannen gehanteerde profi elbreedte van 25 meter In de Dapperbuurt kwamen op de begane Ingenieur Van Niftrik, in dienst van de aan voor het zuidelijk deel, met als grond op de straathoeken veel winkels en stad Amsterdam, kreeg de opdracht uitzondering de Molenwetering die 65 meter café’s voor. een stadsuitbreidingsplan te ontwerpen. breed zou worden in verband met een gracht Uiteindelijk haalde dit plan het niet vanwege met kades. Kalff koppelde geen functies of Ontwikkelingen in de 20e eeuw gebrek aan inpassing in de toenmalige bouwbepalingen aan de verkaveling. Een belangrijk element in de Dapperbuurt context en de hoge kosten die daaruit werd gevormd door de winkels, bedrijfjes Afbeelding 1: Plan tot uitbreiding van Amsterdam door Van Niftrik. zouden voortvloeien. Stadsuitbreiding 19e eeuw; uitvoering en horecagelegenheden. Al in 1911 werden (Dapperbuurt ontworpen als een park) Deze beslissing van het stadsbestuur Niet alleen de basis van de Dapperbuurt werd de Dapperstraat en de Dappermarkt

8 9 Afbeelding 2: Plan tot uitbreiding van Amsterdam door Kalf. aangewezen als marktplaats om een einde uitgevoerd. Dit ging echter niet zonder slag III Ontwikkelingen stedebouwkundige (Dapperbuurt omkaderd) te maken aan het venten. Daarnaast of stoot, waar later uitgebreid op ingegaan structuur zorgde de toenemende verkeersdrukte voor wordt. Omgeving problemen bij de spoorwegovergangen, Op dit moment is 56% van het De Dapperbuurt is ondanks de ligging waardoor besloten werd tot de aanleg van woningbestand gebouwd na 1970. De tussen andere wijken toch een redelijk spoordijken in 1931. kenmerkende stedebouwkundige eenheid op zichzelf staand gebied. De fysieke en Stadsuitbreidingen werden gerealiseerd aan van de Dapperbuurt is wel veranderd door visuele barrières, die gevormd worden de hand van het Algemeen Uitbreidingsplan de uitgevoerde stadsvernieuwing. Daar door het spoortalud, het Oosterpark en de van Amsterdam, een plan dat in 1939 van tegenover staat de grote variatie aan Singelgracht, zijn hier de oorzaak van. Afbeelding 3: Dapperbuurt in plan Kalf. kracht werd. Na de Tweede Wereldoorlog architectuurstromingen die het gebied kent. Het oude deel van de wijk wordt brak een nieuwe fase aan, die begon met gekenmerkt door rooilijnen langs rechte de slechte staat waarin de woningen toen De stadsvernieuwing zoals hij is toegepast straten die gesloten straatwanden vormen. verkeerden. Gecombineerd met een nieuwe in de Dapperbuurt, gaat over een wijze van Hierdoor ontstaan rechthoekige gesloten periode van een sterke bevolkingstoename werken, waarin aandacht voor de woon- bouwblokken. Vooral in het zuidelijke deel werden in de jaren ’70 en ’80 ook en leefomstandigheden van de individuele en aan de randen zijn uitzonderingen te stadsvernieuwingsplannen opgesteld voor bewoner/ondernemer en voor groepen vinden op dit principe. de bestaande stad. Deze waren in eerste van bewoners/ondernemers tot systeem is In het ontwerp hebben de straten een instantie nog gestoeld op de functionele verheven. gelijkwaardige functie, wat tot uiting komt scheiding van het CIAM en op het adagium Dit systeem – fasering, opvolgprojecten, in de gelijke hoeken. In de profi elbreedte licht, ruimte en groen in de stad. doorschuiving – wordt door de insprekers van de straten komt wel variatie voor, zoals De eerste plannen voor stadsvernieuwing voordurend getoetst aan de volgende reeds behandeld is. gingen dan ook uit van kaalslag en criteria: nieuwbouw in een gewijzigd stratenplan. 1. De bewoners/ondernemers in de In de Dapperbuurt werd deze stroming slechte panden zijn het eerst aan de Bebouwing vertegenwoordigd door het tuinstadachtige beurt. In de Dapperbuurt is voornamelijk plan Duyff, dat uitgaat van sloop van 5600 2. Voor alle gedwongen verhuizers een middelhoogbouw gerealiseerd met een woningen. Hiervoor in de plaats zouden even grote kans op een hoogte tussen de 12 en 15 meter, waarbij 2300 woningen in groene hoven komen. Dit nieuwbouwwoning in de buurt. een eventuele kap niet is meegerekend. Bij plan is voor een klein deel uitgevoerd in een 3. Continuiteit van het de 15 meter brede straten in het zuidelijke vrijgekomen terrein aan de noordrand van vernieuwingsproces. deel betekent dit een vierkant straatprofi el. de Dapperbuurt, de huidige Roomtuintjes. 4. Leefbaarheid tijdens het De oorspronkelijke bebouwing bestaat Het plan Duyff en de reeds gerealiseerde vernieuwingsproces. grotendeels uit ongeveer 6 meter smalle bebouwing en verkaveling stuitte echter op 5. Inspraak- en panden met een individuele vormgeving. verzet in de buurt. Door deze opstand vanuit participatiemogelijkheden. De panden zijn meestal etagewoningen de bevolking is het plan Duyff nooit verder voorzien van gootlijst, hijsbalk en een kap.

10 11 De nieuwbouw is vaak voorzien van een Infrastructuur plat dak. Drie doorgaande wegen vormen de De randen die grenzen aan de Singelgracht hoofdontsluiting van het gebied, namelijk en het Oosterpark zijn voorzien van de Mauritskade-Zeeburgerdijk, de duurdere woningen, soms één woning Wijttenbachstraat en de Linnaeusstraat. per pand. De bebouwing die gerealiseerd De andere straten zijn aan te merken is voor andere functies dan wonen, is zo als woonstraat of buurtontsluitingsweg. veel mogelijk geïntegreerd in de gesloten Parkeergelegenheid is bijna uitsluitend bebouwingswand. aanwezig in de parkeervakken op straat. Uitzondering hierop vormen onder andere Functies de Roomtuintjes met een inpandige Afbeelding 5a: Straatprofi el zuidelijke straten. De woonfunctie beslaat het grootste parkeergarage. deel van de bebouwing. Bijna 80% van De bereikbaar met het openbaar vervoer is de woningvoorraad is eigendom van zeer goed. Het treinstation Muiderpoort ligt woningcorporaties. Daarnaast is er ook een aan de rand van het gebied en daarnaast aantal voorzieningen in de Dapperbuurt, wordt de Dapperbuurt gekruist door vier waarvan de Dappermarkt tot ver buiten het tram- en vijf buslijnen. stadsdeel bekendheid geniet. Winkels en De buurt kent verder enkele fi etspaden en horeca bevinden zich voornamelijk op de voetgangers maken gebruik van de brede begane grond van de 1e Van Swindenstraat, trottoirs en de autovrije Dapperstraat en het Dapperplein en de Dapperstraat. Dappermarkt waar elke dag de Dappermarkt Kantoren en bedrijven zijn vooral langs de gehouden wordt. randen gevestigd. Afbeelding 5b: Straatprofi el noordelijke straten.

Groen Slechts 4% van het grondoppervlak van de Dapperbuurt is bestemd voor groenvoorzieningen. Dit komt doordat de openbare ruimte bijna volledig is verhard voor parkeerplaatsen en trottoirs. Toch moet dit percentage iets gerelativeerd worden door het aangrenzende Oosterpark, wat een belangrijke rol speelt in de groenbeleving voor de buurtbewoners van de Dapperbuurt. Afbeelding 4: Stedebouwkundige ordening Dapperbuurt. Afbeelding 5c: Straatprofi el Eerste van Swindenstraat.

12 13 III vakdebat

Er zijn drie tijdschriften doorzocht op informatie over de Dapperbuurt. Deze tijdschriften dateren uit de periode 1965 – 1985. Het gaat om de volgende tijdschriften: Plan, Wonen TABK en Stedebouw en Volkhuisvesting. Wat opvalt is dat de artikelen die over de Dapperbuurt gaan maar een kleine periode omvatten, vanaf 1972 tot en met 1978, met een enkel artikel nog erna.

14 15 Plan Stedebouw en Wonen TABK Volkshuisvesting In Plan staan de minste artikelen, slechts “In dit artikel is geprobeerd een schets te Het tijdschrift Stedebouw en Volkshuis- Het tijdschrift Wonen TABK daarintegen “Al met al valt het moeilijk in te zien, dat “Er zullen nog harde noten gekraakt twee hebben er betrekking op de Dapper- geven van ouderen in een stadsvernieu- vesting blijkt geen nuttig tijdschrift te zijn was wel bruikbaar. Bijna alle artikelen uit dit in haast gemaakte en aan B&W aange- moeten worden alvorens de Dapperbuurt buurt. Een artikel getiteld “Oude mensen wingsbuurt. Uiteraard is het onmogelijk voor dit onderzoek. De artikelen gaan al- dit tijdschrift hebben betrekking op de boden plan de pretentie kan hebben een ook maar voor een deel voor de Dapper- in een stadsvernieuwingswijk” dateert uit om recht te doen aan de grote verschil- leen maar over onderzoeken die gedaan strijd tussen de gemeente en de bewon- alternatief te zijn voor het gemeentelijk buurters behouden blijft.” 1975 en beschrijft een onderzoek onder 30 len die er tussen de ouderen bestaan. Ook zijn en waar de Dapperbuurt ook bij be- ers (De Sterke Arm). De artikelen starten plan. ouderen uit de Dapperbuurt en hoe zij de hun meningen over de vernieuwing lopen trokken is. Deze onderzoeken hebben in 1972 en lopen tot 1978, ze beschrijven Saneringsbuurten als de Dapperbuurt vra- “Ook de actieve actiegroep De Sterke Arm aan vernieuwing toezijnde Dapperbuurt er- sterk uiteen. Sommigen willen graag ver- niet eens specifi ek met de Dapperbuurt te precies de gebeurtenissen die in die peri- gen eindeloos aandacht, studie en inleving zorgt met zijn keiharde en onbuigzame varen. Hun mening over stadsvernieuwing huizen, omdat ze vinden dat de buurt toch maken. Soms wordt de Dapperbuurt ook ode plaatsvonden. in de situatie van de buurtbewoners. Meter standpuntsbepaling ten aanzien van het verschilt nogal. Sommigen willen verhui- niet meer op te knappen is. De meesten alleen even kort genoemd om naar te ver- Te beginnen met 1972, waar twee artikelen voor meter zal gezocht moeten worden gemeentebestuur voor de nodige publicit- zen omdat ze denken dat er toch niets geven weliswaar veel kritiek op woning wijzen. uit gevonden zijn, getiteld “Dapperbuurt, naar de beste oplossing in een gegeven eit.” meer op te knappen valt, anderen geven en buurt, maar ze hebben desalniettemin een plan” en “Dapperbuurt, commen- situatie en dat is meer begeleiding dan Wonen TABK 1973: De Dapperbuurt. veel kritiek op hun woning maar hebben weinig behoefte aan vernieuwing. Wat hen taar…”. Het is onduidelijk of ze met elkaar stedebouw à la Bijlmermeer.” weinig behoefte aan vernieuwing. Er wordt betreft mag het allemaal best zo blijven, te maken hebben ook al staan ze bij elkaar Wonen TABK 1972: Dapperbuurt, com- verder niet veel gedaan met de meningen, ook al begrijpen ze dat jongeren er an- in het tijdschrift. Het eerste beschrijft de mentaar... de conclusie is te lezen in de volgende ders over denken. De conclusie moet zijn, plannen om de Dapperbuurt te behouden quote. dat de opvattingen van de bejaarden van en te verbeteren, dit is uiteindelijk ook Het andere artikel dateert uit 1972 en heet nu nauwelijks maatgevend kunnen zijn “Minder verdienstelijk wordt het rapport gebeurt. Het andere artikel geeft commen- “Dapperbuurt, reconstrueren of rehabil- voor het komende vernieuwingsproces. De als de resultaten worden toegepast op de taar op het ontwerp van een architectuur- iteren”. Hierin worden de gemeenteplannen maatschappelijke stroomversnelling doet Amsterdamse (19e-eeuwse) saneringswi- bureau en geeft de voorkeur aan de plan- vergeleken met het rapport ‘Dapperbuurt – immers vermoeden, dat de bejaarden van jken. Dan is plotseling de bouwvalligheid nen van de gemeente. Het geeft aan dat een bijdrage tot de meningvorming’. In de morgen anders in het leven zullen staan. weer het enige criterium en dan wordt de meningen verdeelt waren over wat er “Mogelijk zal de projectgroep nu minder volgende quote uit het artikel is duidelijk Dit neemt niet weg, dat de mensen die nu er, in navolging van de gemeentelijke met de Dapperbuurt moest gebeuren. moeite krijgen met het principe, dat niet de mening van de auteur te lezen. in de laatste levensfase verkeren, zo goed nota’s-Stadsvernieuwing, voor drastische de voorzitters, maar alle bewoners moeten mogelijk moeten worden geholpen.” reconstructie gepleit. Ook voor de Dap- In 1973 verschijnt er een artikel waarin beslissen en op tijd informatie moeten kri- Plan 1975: Oude mensen in een stadsver- perbuurt. Op grond van dezelfde bouwval- over de Sterke Arm gesproken wordt. De jgen. Want daar schortte het volgens het nieuwingsbuurt. ligheidscijfers, die de genoemde Dapper- spanningen tussen de gemeente en de rapport nog al eens aan.” buurt-rapporteurs het reconstructie-idee Sterke Arm lopen fl ink op. De buurtbewon- in twijfel hebben doen trekken. Persoonlijk ers willen geen ‘kader’ van buitenaf om het “Wij geloven dat op deze manier voor de “De bewoners willen voor alles voorkomen, houd ik het op het EIB-rapport omdat dit overleg te regelen. De hele discussie leidt bestaande bebouwing een verbetering dat de Dapperbuurt een slaapwijk wordt en a. m.i. een juistere interpretatie van de uiteindelijk tot het uitstellen van 16 nieu- en opleving ontstaat. Terwijl er een ge- onderstrepen herhaaldelijk, dat zij met een cijfers geeft, en b. meer overwegingen in wbouwwoningen aan de Wagenaarstraat. varieerde omgeving ontstaat zowel sociaal vernieuwingsplan voor een 19de eeuwse het betoog betrekt dan alleen de bouwval- De Sterke Arm kreeg dus al steeds meer als situatief. En de Dapperbuurt een buurt wijk bezig zijn en niet met een stadsuit- ligheid.” invloed op de plannen. blijft die naar behoefte en noodzaak zich breidingsplan.” Plan 1972: Dapperbuurt reconstrueren of kan aanpassen.” Wonen TABK 1974: Domweg democratie in rehabiliteren. Wonen TABK 1972: Dapperbuurt, een plan. de Dapperbuurt.

17 Conclusie

In 1974 krijgt de gemeente een steeds “Het is erg waarschijnlijk dat het welslagen “- een hoge ambtenaar bij een moeilijk huidige bewoners ergens anders onder te “In Amsterdam is eind april een hele reeks De drie tijdschriften schrijven alle drie op slechter imago. Dit blijkt ook uit de artikel- van het vernieuwingsbeleid meer gediend ontruimingsgeval: ‘Het is een kwestie van brengen. Aan de andere kant wordt wel kunstprijzen uitgereikt. Een van deze pri- een heel andere manier over de Dapper- en van dit jaar. Een artikel beschrijft dat de is met oplossingen die de bewoners aan- tijd, de man moet murw worden’; de waarde van bewonersinspraak gezien jzen was voor de bewonersorganisatie De buurt. Stedebouw en Volkshuisvesting be- buurtbewoners niet tevreden zijn over de dragen, dan met een ruimtelijke struc- - een directeur: ‘Meneer Bibo, wóónt u bij stadsvernieuwingsprojecten. Ook wordt Sterke Arm uit de Dapperbuurt in Amster- handelt onderzoeken waar de Dapperbuurt manier waarop de gemeente hen betrekt tuur die volgens theoretici in technisch en in die buurt?’ (‘Alsof het een schande is, er over deze samenwerking gezegd dat dam met bijzondere vermelding van het bij betrokken is, maar niets specifi ek over en informatie geeft. Ze besluiten om zelf economisch opzicht perfect heet te zijn, als je vanuit die buurt probeert te rede- als het na zoveel jaren werk niet werkt in buurtkrantje het Dappernieuws en van de Dapperbuurt zelf. Wonen TABK schrijft te gaan onderzoeken wat de wensen van maar dat in de praktijk van de bewoners neren’); de Dapperbuurt, lukt het nergens. Het is architect Hans Borkent die in samenspraak veel over de Dapperbuurt maar omschrijft de buurt zijn. Een tweede artikel beschrijft niet is.” - ambtenaren op een vergadering van de merkbaar dat de Sterke Arm grote inv- met de buurtbewoners architectonisch en meestal alleen hoe de situatie ervoor staat een funderingsonderzoek dat gemeente projectgroep met de buurt, beantwoordden loed heeft gehad en zijn doel grotendeels stedebouwkundig ontwerpwerk verricht of wat er gebeurd is. Af en toe wordt er heeft uitgevoerd, hiermee willen ze hun “Het is zeer de vraag of de bewoners van de vraag ‘Hoe ziet u de rol van de project- bereikt heeft. voor ingrepen in de buurt.” wel een mening behandeld van de auteur plannen voor nieuwbouw rechtvaardigen. de binnenstad en de 19de eeuwse wijken groep?’ met ‘De projectgroep is overbodig’. Wonen TABK 1978: De Sterke Arm krijgt of iemand anders, maar dit komt zelden Dit zijn echter te zwakke argumenten voor zich thuis zullen voelen in een omgev- De Sterke Arm is in 1978 opgeheven, Amsterdamse kunstprijs. voor. Plan is het enigste tijdschrift dat echt de rigoreuze plannen die ze hebben, de ing die aan dit eisenpakket voldoet, om- “‘als het hier niet lukt, lukt het nergens.’ ze hebben uiteindelijk een positieve in- meningen van mensen behandelt, er wor- Sterke Arm staat hier veel sterker. dat daarmee alle vooroorlogse woningen Na vijf jaar in die buurt bezig te zijn, is vloed gehad want in een artikel wordt den alleen niet veel artikelen geschreven slooprijp verklaard kunnen worden en hij de sterke bewonersorganisatie echter geschreven dat ze de Amsterdamse kun- over de Dapperbuurt. Een artikel dat verschijn in 1975 analy- alleen stadsuitbreidingen à la Bijlmer te steeds meer als een voordeel, zelfs voor- stprijs hebben ontvangen. Ook krijgen het Er is dus echt per tijdschrift een duidelijk seert de situatie zoals deze ontstaan is. bouwen zijn.” waarde gaan zien voor een goed stadsver- krantje Dappernieuws en Hans Borkent verschil te zien en niet zo zeer per jaar. Waar wringt het tussen de ideeën van de Wonen TABK 1974: Funderingsverval en nieuwingsproces: ‘Buurten zonder organi- een bijzondere vermelding. Borkent voor Wel is te merken dat de meningen door bewoners en de gemeente en hoe is dat woningwaardering. satie zijn ten dode opgeschreven.’” het betrekken van buurtbewoners bij het alle artikelen heen vooral tegen de ge- eigenlijk zo gekomen? Een van de dingen Wonen TABK 1977: Dapperbuurt 2, Groot- ontwerpen. meenteplannen zijn. Dit is vrij logisch waar het waarschijnlijk zal wringen is te schalige stadsvernieuwing bestaat niet. aangezien alle ophef en opstand begonnen lezen in de volgende quote. Hierin wordt “De Dapperbuurt ervaart momenteel deze In 1983 verschijnt er nog een artikel over is om de gemeenteplannen te dwarsbo- gesteld dat de gemeente de bewoners problematiek aan den lijve, omdat de de Dapperbuurt waarin geschreven wordt men. van de Dapperbuurt naar andere locaties gemeente via de woningdifferentiatie, die dat een aantal kunstenaars de buurt wil hebben zodat er een meer homogene vastgelegd is in het bestemmingsplan, de gaan aanpakken. Verschillende projecten bevolking kan komen in de Dapperbuurt. bewoners die nu in de Dapperbuurt wonen moeten de buurt verbeteren. Er wordt dus Dit staat wel weer in tegenstelling met een grotendeels wil laten verdwijnen naar “Nergens valt echter te lezen, dat de 19de nog steeds gewerkt aan de verbetering stelling uit het bestemmingsplan: ‘Dapper- andere buurten, om zodoende de Dapper- eeuwse wijken na vernieuwing behouden van de buurt na al die jaren. buurt voor de Dapperbuurters’. buurt na de vernieuwing een meer homo- zullen blijven voor de huidige bewon- gene bevolkingsopbouw te geven. Dit staat ers, nee veel duidelijker: ‘voor hen zullen In 1977 worden in de artikelen verschil- dan weer in lijnrechte tegenspraak met oplossingen gezocht moeten worden in de lende dingen geschreven. Aan de ene kant een andere zinsnede in het bestemming- naoorlogse nieuwbouw (Geuzenveld, Os- wordt er nog gepraat over het plan van de splan, waar gezegd wordt: Dapperbuurt dorp en Bijlmermeer).’” gemeente om de Dapperbuurt een ho- voor de Dapperbuurters!” Wonen TABK 1977: Dapperbuurt 1, Stads- mogenere bevolking te geven en dus de Wonen TABK 1975. vernieuwing gaat aan bewoners voorbij.

18 19 Aan de hand van het boek “Woningbouw, inspiratie & ambities”, dat geschreven is door stadsarchitect Noud de Noud de Vreeze Vreeze (gepubliceerd in 1999), gaan we de veranderingen die zich in de periode van 1974 tot en met 1985 hebben voorgedaan in de Dapperbuurt analyseren. De Vreeze beschrijft in zijn boek de kwalitatieve grondslagen van de sociale woningbouw uit die periode. Er worden uitspraken gedaan over zowel woning, woonvorm als woonomgeving, die we kunnen gebruiken bij het bekijken van de verschillende IV projecten. Zo kunnen we de ontwikkelingen van de (sociale) woningbouw in een bredere context plaatsen om tot een volledig beeld te komen van de ontwikkelingen in de jaren ‘70 en ‘80. Om de ontwikkelingen die Noud de Vreeze beschrijft in zijn boek te gebruiken bij de analyse van de verschillende verdiepingsprojecten, zullen we per thema een aantal uitspraken citeren. Deze uitspraken bevatten kenmerken waarmee we objectieve conclusies kunnen trekken in relatie tot de ontwikkelde woningbouw. Met deze conclusies willen we de verdiepingsprojecten met elkaar vergelijken, zodat we uiteindelijk een eventuele omslag in de sociale woningbouw kunnen waarnemen.

20 21 “De stedebouwkundige vormgeving richtte laagbouw! Minster Schutt had met zijn “In de architectonische en stedebouwkundige zich in het algemeen op een gevarieerd bijdrageregeling voor experimentele beeldvorming bleven variatie en differentiatie “Onder invloed van stedelijk beeld door thematische woningbouw gepleit voor meer variatie in dominant: alle plannen vertonen bewonersparticipatie ontstond de woningbouw en de woonomgeving, en complexe verkavelingschema’s en een verkavelingstructuren, compacte dikwijls een ingewikkelde die is er gekomen!” gevelopbouw met veel hoogteverschillen, bouwvormen, integratie ritmeveranderingen en aaneenschakeling van van de woonfuncties met Bron: De Vreeze, N. (1999). Woningbouw, toegevoegde beeldbepalende verschillende woningtypen in een andere functies, plasticiteit in inspiratie & ambities. Amsterdam: Architectura bouwstructuur. En voorts konden bewoners elementen als dakoverstekken, bouwmassa’s door verschillen in & Natura. Blz 405 soms over een bijna vaste reeks van keuzen balkons, pergola’s korte galerijen hoogte en dichtheid en schakeling in het woningontwerp meebeslissen: wonen en trappen en verspringingen.” voor of achter, open of gesloten keuken, open van verschillende woningtypen, Gedurende de laatste jaren van het trap of gesloten trap, de vormgeving van de hiërarchische en gescheiden experimentele programma veranderden Bron: De Vreeze, N. (1999). Woningbouw, voortuin in relatie tot de straat, de plaats verkeersontsluitingen. Ook een de projecteigenschappen die als inspiratie & ambities. Amsterdam: Architectura van de berging, platte daken of kappen, gedifferentieerde inrichting van experimenteel werden aangemerkt & Natura. Blz 354 dakkapellen en balkons en de verdeling van de woonomgeving gericht op verschillende enigszins, waarschijnlijk onder invloed van het oppervlak van de slaapverdieping over soorten gebruik en beleving droeg bij tot de in 1977 aangescherpte doelstellingen en de afzonderlijke slaapkamers.” een gevarieerd stedelijk beeld.” beoordelingscriteria. Veel plannen betroffen “Een grote variatie aan stedebouwkundige structuren met hoge woningtypen en gebouwvormen, Bron: De Vreeze, N. (1999). Woningbouw,

Bron: De Vreeze, N. (1999). Woningbouw, dichtheid, dubbel grondgebruik Woonvorm een bijna chaotische kleinschaligheid, inspiratie & ambities. Amsterdam: Architectura & Natura. Blz 425 inspiratie & ambities. Amsterdam: Architectura en integratie van woon functies uitbundige kapvormen, dakkapellen, & Natura. Blz 352 erkers, balkonnetjes, portieken en afdakjes, en andere stedelijke functies. pergola’s en uitgebouwde bergingen; alles in een zo grote hoeveelheid dat sommige “Tot 1972 overheerst hoogbouw met Bron: De Vreeze, N. (1999). Woningbouw, inspiratie & ambities. Amsterdam: Architectura architecten binnen enkele jaren weer toe daaromheen randen van gestapelde & Natura. Blz 354 waren aan een drastische vereenvoudiging laagbouw in lange rechte blokken en van het ontwerp zowel stedenbouwkundig eengezinswoningen volgens de beproefde als op het niveau van gevels, blokkenopbouw

Woonomgeving schema’s van de achtereenvolgende en plattegronden.” keuzeplannen. Daarna plotseling, per buurt en soms per straat, een enorme Bron: De Vreeze, N. (1999). Woningbouw, variatie in verkavelingtypen, straat- en inspiratie & ambities. Amsterdam: Architectura pleinvormen, beplantingsschema’s, & Natura. Blz 407 bouwblokvormen, gevelbeelden en materiaalkeuze maar overwegend in

22 23 “Op het niveau van de woning bleef de experimentele innovatie zich richten op differentiatie van woningtypen en bewoningsmogelijkheden.”

Bron: De Vreeze, N. (1999). Woningbouw, inspiratie & ambities. Amsterdam: Architectura & Natura. Blz 354

“Naast de grote variatie in stedebouwkundige vormgeving en gevelbeelden werd in de jaren zeventig ook het streven naar meer Woning variatie in woningplattegronden en woningtypen gecultiveerd. Sommige architecten probeerden nieuwe schema’s voor woningschakelingen en de relaties tussen vertrekken te ontwikkelen. Meer belangrijker dan zo’n typologische vernieuwing was het vrijwel algemene streven naar woningplattegronden die veel verschillende gebruiksmogelijkheden en inrichtingsmogelijkheden zouden toelaten. Daarvoor werden de termen ‘fl exibiliteit’ en ‘aanpasbaarheid’ gebezigd.”

Bron: De Vreeze, N. (1999). Woningbouw, inspiratie & ambities. Amsterdam: Architectura & Natura. Blz 407

Afbeelding 6: Afbeeldingen de Vreeze.

24 25 De geciteerde kenmerken gebruiken we om • Hiërarchische en gescheiden Woonvorm de verdiepingsprojecten te vergelijken. Om verkeersontsluitingen • Grote variatie aan woningtypen dit op een overzichtelijke manier te doen De verkeersontsluitingen zijn georganiseerd De verschillende woningtypen komen zijn alle kenmerken opgesomd in een lijst volgens een hiërarchische structuur en zijn in veel varianten voor, zoals lofts, met daarbij uitleg over wat ermee bedoeld van elkaar gescheiden. maisonnettewoningen, appartementen, etc. Thematische verkavelingsstructuren wordt; • Gedifferentieerde inrichting van de • Variatie aan gebouwvormen Compacte bouwvormen (plattegrond) Woonomgeving woonomgeving De gebouwvorm is gevarieerd en heeft • Thematische verkavelingstructuren In de inrichting van de woonomgeving is bepaalde accenten wat betreft de vorm. Integratie woonfuncties met andere De verkaveling van het gebied waarin het gevarieerd. Er is daarbij een variatie tussen functies gebouw staat is per thema georganiseerd. de verschillende functies die de inrichting • Ritmeveranderingen en toegevoegde Dit is bijvoorbeeld het geval bij een sterke van de woonomgeving kan hebben, zoals beeldbepalende elementen Plasticiteit in bouwmassa’s, hoogtes, scheiding tussen functies als wonen, groen wegen, groenstructuren, pleinvormen, etc. De gevel van het gebouw heeft bepaalde verspringingen etc. en verkeer. ritmeveranderingen en toegevoegde Hiërarchische en gescheiden • Pleinvorming beeldbepalende elementen. verkeersontsluitingen • Compacte bouwvormen Er is sprake van het inkaderen van de Gedifferentieerde inrichting Het gebouw in zijn stedenbouwkundige openbare ruimte waardoor een plein woonomgeving situatie heeft een compacte bouwvorm. Het ontstaat. maakt onderdeel uit van bijvoorbeeld een Pleinvorming (gesloten) bouwblok waarbij de openbare Woonomgeving Kenmerken ruimte effi ciënt wordt benut. Grote variatie woningtypen Woning • Integratie van de woonfuncties met • Variatie in woningplattegronden Variatie aan gebouwvormen andere functies Er is een zekere variatie zichtbaar in

De woonfuncties in het programma worden de verschillende woningplattegronden, Noud de Vreeze gecombineerd met andere functies, zoals bijvoorbeeld meerdere varianten Ritmeveranderingen en toegevoegde beeldbepalende opslagplaatsen of een kinderdagverblijf. 3-kamerappartementen. Woonvorm elementen Differentiatie van bewonings-mogelijkheden • Plasticiteit in bouwmassa’s • Differentiatie van bewoningsmogelijkheden De bouwmassa omsluit de openbare ruimte Er sprake van één grote ruimte of de ruimte is in een zekere vorm van plasticiteit, er is geen opgedeeld in verschillende kleinere ruimtes. Variatie in woningplattegronden sprake van een strak rechthoekig volume, In het eerste geval spreken we van een grote Woning maar eerder van een dynamisch gebouw differentiatie van bewoningsmogelijkheden met accenten en variatie in bouwmassa. en in het laatste geval van een kleine differentiatie van bewoningsmogelijkheden.

26 27 Sociale woningbouw

IV In de periode van 1974 tot en met 1985 zijn er in de Dapperbuurt 19 sociale woningbouwprojecten gebouwd. Deze projecten hebben elk hun eigen karakteristieken, opdrachtgevers en architecten en zijn in de loop der jaren verspreid over de gehele Dapperbuurt tot stand gekomen. Context voor de projecten waren de multiculturele buurt, met meer dan 50% allochtonen, een zeer gevarieerde leeftijd van de bewoners en veel sociale huurwoningen. De gevonden informatie is gebaseerd op bronnen uit het Kenniscentrum Amsterdam. Helaas zijn er van 5 projecten geen plattegronden gedocumenteerd en deze kunnen dan ook niet behandeld worden.

29 Projectnummer 1 Roomtuintjes

RRoomtuintjesoomtuintjes H Huisnummeruisnummer 11-232-232 OOpdrachtgeverpdrachtgever O Onzenze WWoningoning AArchitectrchitect DDunnebierunnebier eenn RRonstadtonstadt PProgrammarogramma 2 22929 wwoningenoningen

Afbeelding 8: Gevelaanzicht op de Roomtuintjes.

Opvallende elementen:

- Woonkamer en keuken in één ruimte - Slaapkamers aan galerij - Balkon aan woonkamer

Afbeelding 7: Sociale woningbouw projecten in 1974. - Rondloop: hal – woonkamer – keuken badkamer – hal 1974 Afbeelding 9: Analyse plattegrond Roomtuintjes. Projectnummer 2 Wagenaarstraat

WWagenaarstraatagenaarstraat H Huisnummeruisnummer 3350-46450-464 OOpdrachtgeverpdrachtgever O Onzenze WWoningoning AArchitectrchitect BBorkentorkent PProgrammarogramma 5 566 wwoningenoningen

Afbeelding 11: Gevelaanzicht Wagenaarstraat 321-373.

Opvallende elementen:

- Woonkamer en keuken enigszins gescheiden - Balkon aan keuken - Grote hal als middelpunt - Rondloop: hal – woonkamer – keuken – slaapkamer – hal Afbeelding 10: Sociale woningbouw projecten in 1977. - Woonkamer aan voorzijde 1977 - Natte cel in midden van de woning Afbeelding 12: Analyse plattegrond Roomtuintjes. Projectnummer 3 Wagenaarstraat

WWagenaarstraatagenaarstraat H Huisnummeruisnummer 3321-37321-373 CCommelinstraatommelinstraat HHuisnummeruisnummer 3322-37022-370 OOpdrachtgeverpdrachtgever O Onzenze WWoningoning AArchitectrchitect BBorkentorkent PProgrammarogramma 5 500 wwoningenoningen

Afbeelding 14: Gevelaanzicht Wagenaarstraat 321-373.

Opvallende elementen:

- Woonkamer en keuken enigszins gescheiden - Balkon aan keuken - Grote hal als middelpunt - Rondloop: hal – woonkamer – keuken Afbeelding 13: Sociale woningbouw projecten in 1978. – slaapkamer – hal - Woonkamer aan voorzijde 1978 - Natte cel in midden van de woning Afbeelding 15: Analyse plattegrond Wagenaarstraat 321-373. Projectnummer 4 Wagenaarstraat

WWagenaarstraatagenaarstraat H Huisnummeruisnummer 3313-34113-341 OOpdrachtgeverpdrachtgever E Eigenigen HHaardaard AArchitectrchitect VVanan MMeereer PProgrammarogramma 1 166 wwoningenoningen

Afbeelding 17: Gevelaanzicht Wagenaarstraat 313-341.

Opvallende elementen:

- Woonkamer en keuken enigszins gescheiden Afbeelding 16: Sociale woningbouw projecten in 1978. - Twee balkons 1978 - Woonkamer aan voorzijde Afbeelding 18: Plattegrond analyse Wagenaarstraat 313-341. Projectnummer 5 Pieter Nieuwlandstraat

PPieterieter NNieuwlandstr.ieuwlandstr. H Huisnummeruisnummer 553-873-87 PPieterieter NNieuwlandstr.ieuwlandstr. H Huisnummeruisnummer 888-1048-104 OOpdrachtgeverpdrachtgever EEigenigen HHaardaard AArchitectrchitect KKoningoning PProgrammarogramma 4477 wwoningenoningen

Afbeelding 20: Gevelaanzicht Pieter Nieuwlandstraat 53-87.

Afbeelding 19: Sociale woningbouw projecten in 1980. Plattegrond analyse niet mogelijk: 1980 ------geen plattegrond voorhanden ----- Projectnummer 6 Von Zesenstraat

VVonon ZZesenstraatesenstraat H Huisnummeruisnummer 5588 DDapperstraatapperstraat H Huisnummeruisnummer 1151-15551-155 OOpdrachtgeverpdrachtgever O Onzenze WWoningoning AArchitectrchitect AAbmabma eenn HHazewinkelazewinkel PProgrammarogramma 8 855 wwoningenoningen

Afbeelding 22: Gevelaanzicht Dapperstraat 151-155.

Afbeelding 21: Sociale woningbouw projecten in 1981. Plattegrond analyse niet mogelijk: 1981 ------geen plattegrond voorhanden ----- Projectnummer 7 Wagenaarstraat

WWagenaarstraatagenaarstraat H Huisnummeruisnummer 2299-319,99-319, 3314-346,14-346, 3375-50375-503 CCommelinstraatommelinstraat HHuisnummeruisnummer 2280-32080-320 DDapperstraatapperstraat H Huisnummeruisnummer 1157-187,57-187, 1189,89, 119999 OOpdrachtgeverpdrachtgever O Onzenze WWoningoning AArchitectrchitect BBorkentorkent PProgrammarogramma 1 13838 wwoningenoningen Afbeelding 24: Gevelaanzicht Wagenaarstraat 314-346.

Opvallende elementen:

Links: - Woonkamer en keuken in één ruimte - Twee balkons - Woonkamer aan voorzijde - Hoeken van 45 graden bij deuren

Rechts: - Woonkamer en keuken apart - Twee balkons Afbeelding 23: Sociale woningbouw projecten in 1981. - Slaapkamer gekoppeld aan woonkamer 1981 - Hoeken van 45 graden bij deuren Afbeelding 25: Analyse plattegrond Wagenaarstraat 314-346. Projectnummer 8 Wijttenbachstraat

WWijttenbachstraatijttenbachstraat H Huisnummeruisnummer 3300-39000-390 PPontanusstraatontanusstraat H Huisnummeruisnummer 2 27676 OOpdrachtgeverpdrachtgever W Woningbedrijfoningbedrijf CCentrum-Oostentrum-Oost AArchitectrchitect DDee HHaanaan PProgrammarogramma 4 455 wwoningenoningen

Afbeelding 27: Gevelaanzicht Wijttenbachstraat 300-390.

Opvallende elementen:

- Woonkamer aan voorzijde en keuken aan achterzijde - Grote hal - Eethoek aan keuken vast Afbeelding 26: Sociale woningbouw projecten in 1981. - Balkon aan eethoek - Rondloop: hal – keuken/eethoek – 1981 slaapkamer – hal Afbeelding 28: Analyse plattegrond Wijttenbachstraat 300-390. Projectnummer 9 Reinwardtstraat

RReinwardtstraateinwardtstraat H Huisnummeruisnummer 119-339-33 PPieterieter NNieuwlandstr.ieuwlandstr. H Huisnummeruisnummer 22-8-8 VVanan SSwindendwarsstr.windendwarsstr. H Huisnummeruisnummer 661-1071-107 OOpdrachtgeverpdrachtgever WWoningbedrijfoningbedrijf CCentrum-Oostentrum-Oost AArchitectrchitect DDee HHaanaan PProgrammarogramma 4400 wwoningenoningen

Afbeelding 30: Gevelaanzicht Reinwardtstraat 19-33.

Afbeelding 29: Sociale woningbouw projecten in 1978. Plattegrond analyse niet mogelijk: 1981 ------geen plattegrond voorhanden ----- Projectnummer 10 Reinwardtstraat

RReinwardtstraateinwardtstraat H Huisnummeruisnummer 335-515-51 OOpdrachtgeverpdrachtgever W Woningbedrijfoningbedrijf CCentrum-Oostentrum-Oost AArchitectrchitect KKoningoning eenn WWijnenijnen PProgrammarogramma 3 300 wwoningenoningen

Afbeelding 32: Gevelaanzicht Reinwardtstraat 35-51.

Opvallende elementen:

- Woonkamer en keuken apart - Woonkamer aan voorzijde Afbeelding 31: Sociale woningbouw projecten in 1982. - Twee balkons - Berging aan keuken vast 1982 - Natte cel in midden van de woning Afbeelding 33: Analyse plattegrond Reinwardtstraat 35-51. Projectnummer 11 Dapperstraat

DDapperstraatapperstraat H Huisnummeruisnummer 2273-27773-277 RReinwardtstraateinwardtstraat HHuisnummeruisnummer 559-699-69 PPieterieter NNieuwlandstr.ieuwlandstr. HHuisnummeruisnummer 660-720-72 OOpdrachtgeverpdrachtgever W Woningbedrijfoningbedrijf CCentrum-Oostentrum-Oost AArchitectrchitect KKoningoning eenn WWijnenijnen PProgrammarogramma 3 388 wwoningenoningen eenn 6 HHAT-woningenAT-woningen

Afbeelding 35: Gevelaanzicht Dapperstraat 273-277.

Opvallende elementen:

- Woonkamer en keuken gescheiden - Keuken aan galerij Afbeelding 34: Sociale woningbouw projecten in 1982. - Twee verdiepingen met slaapkamers boven 1982 - Balkon aan slaapkamer Afbeelding 36: Analyse plattegrond Dapperstraat 273-277. Projectnummer 12 Reinwardtstraat

RReinwardtstraateinwardtstraat H Huisnummeruisnummer 1113-11513-115 PPieterieter NNieuwlandstr.ieuwlandstr. HHuisnummeruisnummer 1106-11006-110 PPontanusstraatontanusstraat H Huisnummeruisnummer 5 511 OOpdrachtgeverpdrachtgever W Woningbedrijfoningbedrijf CCentrum-Oostentrum-Oost AArchitectrchitect KKoningoning eenn WWijnenijnen PProgrammarogramma 2 222 wwoningenoningen eenn 1100 HHAT-woningenAT-woningen

Afbeelding 38: Gevelaanzicht Pieter Nieuwlandstraat 106-110.

Opvallende elementen:

- Woonkamer en keuken enigszins Afbeelding 37: Sociale woningbouw projecten in 1982. gescheiden - Balkon aan keuken 1982 - Woonkamer en keuken aan voorzijde Afbeelding 39: Analyse plattegrond Pieter Nieuwlandstraat 106-110. Projectnummer 13 Commelinstraat

CCommelinstraatommelinstraat H Huisnummeruisnummer 669-2399-239 OOpdrachtgeverpdrachtgever W Woningbedrijfoningbedrijf CCentrum-Oostentrum-Oost AArchitectrchitect AArchitectengroeprchitectengroep 6699 PProgrammarogramma 8 822 wwoningenoningen eenn 1 HHAT-woningAT-woning

Afbeelding 41: Gevelaanzicht Commelinstraat 69-239.

Opvallende elementen:

- Woonkamer en keuken gescheiden - Woonkamer aan voorzijde

Afbeelding 40: Sociale woningbouw projecten in 1983. - Twee balkons - Trap aan balkon bij keuken 1983 - Natte cel in midden van de woning Afbeelding 42: Analyse plattegrond Commelinstraat 69-239. Projectnummer 14 1e van Swindenstraat

11ee vvanan SSwindenstr.windenstr. HHuisnummeruisnummer 442323 OOpdrachtgeverpdrachtgever W Woningbedrijfoningbedrijf CCentrum-Oostentrum-Oost AArchitectrchitect OOuendaguendag PProgrammarogramma 3 300 wwoningenoningen eenn 5 HHAT-woningenAT-woningen

Afbeelding 44: Gevelaanzicht 1e van Swindenstraat 423.

Plattegrond analyse niet mogelijk: Afbeelding 43: Sociale woningbouw projecten in 1983. 1983 ------geen plattegrond voorhanden ----- Projectnummer 15 2e Van Swindenstraat

22ee vvanan SSwindenstr.windenstr. H Huisnummeruisnummer 110-220-22 VVanan SSwindenswarsstr.windenswarsstr. H Huisnummeruisnummer 22-14-14 OOpdrachtgeverpdrachtgever WWoningbedrijfoningbedrijf CCentrum-Oostentrum-Oost AArchitectrchitect RReintjenseintjens PProgrammarogramma 2 299 wwoningenoningen eenn 6 HHAT-woningenAT-woningen

Afbeelding 46: Gevelaanzicht 2e van Swindenstraat 10-22.

Plattegrond analyse niet mogelijk: Afbeelding 45: Sociale woningbouw projecten in 1983. 1983 ------geen plattegrond voorhanden ----- Projectnummer 16 Reinwardtstraat

RReinwardtstraateinwardtstraat H Huisnummeruisnummer 3300-33400-334 WWijttenbachstraatijttenbachstraat HHuisnummeruisnummer 2277-30777-307 OOpdrachtgeverpdrachtgever W Woningbedrijfoningbedrijf CCentrum-Oostentrum-Oost AArchitectrchitect RReintjenseintjens PProgrammarogramma 2 233 wwoningenoningen eenn 2 HHAT-woningenAT-woningen

Afbeelding 48: Gevelaanzicht Reinwardtstraat 300-334.

Opvallende elementen: - Woonkamer en keuken gescheiden en beide aan voorzijde - Twee balkons - Gezamenlijk balkon tussen Afbeelding 47: Sociale woningbouw projecten in 1983. woonkamer en keuken - Balkon bij slaapkamer is indoor 1983 - Grote hal Afbeelding 49: Analyse plattegrond Reinwardtstraat 300-334. Projectnummer 17 Pontanusstraat

PPontanusstraatontanusstraat H Huisnummeruisnummer 442-482-48 PPieterieter NNieuwlandstr.ieuwlandstr. HHuisnummeruisnummer 1115-12715-127 22ee vvanan SSwindenstr.windenstr. H Huisnummeruisnummer 2210-22010-220 OOpdrachtgeverpdrachtgever L Lievenieven ddee KKeyey AArchitectrchitect RRoosoos PProgrammarogramma 2 244 wwoningenoningen

Afbeelding 51: Gevelaanzicht Pontanusstraat 42-48.

Opvallende elementen:

- Woonkamer en keuken gescheiden Afbeelding 50: Sociale woningbouw projecten in 1983. - Woonkamer aan voorzijde - Balkon gekoppeld aan keuken en 1983 slaapkamer Afbeelding 52: Analyse plattegrond Pontanusstraat 42-48. Projectnummer 18 Commelinstraat

CCommelinstraatommelinstraat H Huisnummeruisnummer 3374-53874-538 PPontanusstraatontanusstraat H Huisnummeruisnummer 3 30-320-32 OOpdrachtgeverpdrachtgever W Woningbedrijfoningbedrijf CCentrum-Oostentrum-Oost AArchitectrchitect BBorkentorkent PProgrammarogramma 6 611 wwoningenoningen eenn 3366 HHAT-woningenAT-woningen

Afbeelding 54: Gevelaanzicht Commelinstraat 374-538.

Opvallende elementen:

- Woonkamer, keuken en eethoek aan elkaar gekoppeld - Woonkamer aan voorzijde - Natte cel in midden van woning Afbeelding 53: Sociale woningbouw projecten in 1984. - Terras aan eethoek en slaapkamer - Hoek van 45 graden bij kamerdeur 1984 Afbeelding 55: Analyse plattegrond Commelinstraat 374-538. Projectnummer 19 Dapperstraat

DDapperstraatapperstraat H Huisnummeruisnummer 774-844-84 PPieterieter NNieuwlandstr.ieuwlandstr. HHuisnummeruisnummer 112-342-34 RReinwardtstraateinwardtstraat HHuisnummeruisnummer 553-573-57 OOpdrachtgeverpdrachtgever W Woningbedrijfoningbedrijf CCentrum-Oostentrum-Oost AArchitectrchitect BBorkentorkent PProgrammarogramma 4 466 wwoningenoningen eenn 1144 HHAT-woningenAT-woningen

Afbeelding 57: Gevelaanzicht Dapperstraat 74-84.

Opvallende elementen:

- Woonkamer en keuken gescheiden en beide aan voorzijde - Woonkamer gekoppeld aan slaapkamer - Groot balkon aan slaapkamer Afbeelding 56: Sociale woningbouw projecten in 1985. - Natte cel midden in de woning - Hoeken van 45 graden bij de deuren 1985 Afbeelding 58: Analyse plattegrond Dapperstraat 74-84 Conclusie Na analyse van voorgaande sociale woningbouwprojecten kunnen we een aan- tal conclusies trekken;

• De woonkamer bevindt zich bijna altijd aan de voorzijde (straatzi- jde) van de woning (zie afbeeldingen: de woonkamer (groen) en de keuken (blauw))

• In ongeveer de helft van de projecten zijn woonkamer en keuken één ruimte en slecht minimaal van elkaar gescheiden door bijvoorbeeld een vouw- wand of meubels.

• De keuken ligt vaak aan de achterzijde van de woning, maar ook een enkele keer aan de voorzijde, gekoppeld aan de woonkamer.

• Elke woningplattegrond bevat wel één of meerdere balkons, deze zijn meestal aan een woonkamer of slaapkamer gekoppeld, en een enkele keer zelfs aan de keuken. De balkons zitten zowel aan de voorzijde als de achterzi- jde van het bouwvolume.

• In een aantal projecten (jaren ‘70) zijn rondlopen in de plattegronden opgenomen. In deze plattegronden zijn de hallen ook groter qua oppervlak. In een aantal andere projecten is de hal ook vrij groot, hier vormt de hal een soort scheiding in de plattegrond tussen voorzijde en achterzijde. Deze grote hallen werden vaak gebruikt als speelruimte voor kinderen. Er zullen nu 4 projecten nader worden onderzocht aan Verdiepingsprojecten de hand van bouwkundige tekeningen. We hebben deze 4 verdiepingsprojecten onder andere geselecteerd aan de hand van de bouwkundige informatie die we hebben gevonden in het Kenniscentrum te Amsterdam. Daarnaast hebben we gekeken welke projecten interessant zouden kunnen zijn aan de hand van hun geschiedenis. Een project zoals de Roomtuintjes is daarom één van de VI verdiepingsprojecten geworden. Ook de vroegere sociale woningbouwprojecten hebben de voorkeur gekregen omdat hier mogelijk een omslag plaatsvind in het stedenbouwkundig denken over de Dapperbuurt. Aan de hand van de kenmerken die in het boek van De Vreeze worden genoemd zullen we elk project toetsen. De verdiepingsprojecten die we zullen onderzoeken zijn: -Pontanusstraat 1-232 (1974) - J. Dunnebier -Wagenaarstraat 350-464 (1977) - H. Borkent -Wijttenbachstraat 313-341 (1978) - H. van Meer -Wijttenbachstraat 300-390 (1981) - H. de Haan

70 71 Biografi e woningbouwproject Dit projecprojecct was oorspronkelijk de eerste zouden worden volgens het plan Duyff, fase van de totale reconstructie van de waren in eerste instantie niet bestemd Dapperbuurt volgens het plan Duyff. Door voor de oorspronkelijke bewoners van de de overplaatsing van het Bodecentrum Dapperbuurt. Dit was ook bij de Roomtuintjes naar de rand van de stad, kwam in het geval. D aar er e en s terke behoefte w as a an 1971 het bouwterrein vrij waar nu de 2 en 3 kamerwoningen, waren de geplande 4 Roomtuintjes staan. Als opdrachtgever werd en 5 k amerwoningen n iet volgens de v raag u it bouwvereniging Onze Woning aangetrokken de buurt. De geplande huren waren daardoor en als architect Dunnebier, Mol en Ronstadt. ook veel te hoog voor de Dapperbuurters (die Het meest voorbereidende werk was toen al voorheen een huur betaalden van gemiddeld gedaan door stadontwikkeling en architect zo’n 150 euro per maand). Inspraak van de Duyff van deze dienst. buurtbewoners was echter niet gewenst en Doelstelling en uitgangspunt voor het de dienst stadsontwikkeling probeerde het project was een grote visie, gebaseerd op de plan Duyff zonder inspraak door te voeren. Architect functie van de stad binnen de agglomeratie, Op grond van de door de gemeente de metroplannen en het versterken van ontwikkelde doelstellingen en het globale het economisch draagvlak van de stad. plan Duyff, kon in maart 1972 architect Dunnebier, Mol, Ronstadt Nieuwbouw in de oude wijken werd Dunnebier zijn ontwerp beginnen. Al na 6 gezien als een middel om onevenwichtige maanden was het ontwerp gereed en kon er bevolkingsopbouw te keren, zo ook bij de aanbesteed worden. Er werd niet gewerkt Roomtuintjes. Drie plandoelen waren dan met een bouwteam omdat dat een snelle Project ook; de nadruk ligt op grote woningen (vooral gang van zaken in de weg zou staan. 4 en 5 kamers), huren voor middle-class (á 400 tot 500 gulden) en de uitvoering zoals Roomtuintjes de eerste fase van het plan Duyff. De woningen die in de Dapperbuurt gebouwd

72 7373 Nadat duidelijk werd dat de gemeente de Hoewel het project fl inke weerstand opriep plannen en de bouw zonder inspraak door bij de bewoners uit de Dapperbuurt, werd wilde zetten, kwam De Sterke Arm in het ontwerp niet erg ondergewaardeerd opstand, een actiegroep die voor en door door de bewoners (zoals blijkt uit een de buurtbewoners was opgericht. Deze enquête onder bewoners in 1976). Door de opstand had tot resultaat dat de huren sterke functiescheiding is het plan misschien van de uiteindelijke woningen drastisch wat te dwangmatig voor bewoners, maar de werden verlaagd en dat bewoning van het oriëntatie van de verschillende woonfuncties complex dus ook mogelijk werd voor de in relatie tot de stedenbouwkundige minder draagkrachtige Dapperbuurters. omgeving en bezonning is goed doordacht. Hiermee werd een eerste aanzet gegeven Minpunt aan het project was de grote tot het mogelijk maken van doorschuiven hoeveelheid aan 4- en 5-kamerwoningen binnen de buurt, zodat bewoners uit de in vergelijking met het aantal 2- en buurt niet geherhuisvest zouden hoeven 3-kamerwoningen. Het ontwerp was worden in andere delen van de stad. Dit is daardoor minder geschikt voor de echter niet wat de gemeente wilde omdat betreffende doelgroep in verband met hoge

Biografie de doelstelling was om de onevenwichtige prijzen. bevolkingsopbouw te keren. De dienst stadsontwikkeling was daarom helemaal niet blij met de initiatieven van de buurtbewoners. Na fl inke protesten en acties van buurtbewoners werd op 15 november 1972 de eerste paal geslagen voor het project. Op 5 april 1974 vond de feestelijke uitreiking van de sleutels plaats aan de eerste 20 bewoners. De huren waren door verschillende subsidies aanzienlijk lager geworden en veel bewoners uit de Dapperbuurt konden in hun eigen buurt blijven wonen. Afbeelding 59: Situatietekening Roomtuintjes; Thematische verkaveling met parkeren (grijs), Bebouwing (rood) en recreatieve ruimte (groen)

74 75 Stedebouw

De roomtuintjes liggen in het noordoosten moesten Meanderende bouwstroken de woningdichtheid, maar de openbare ruimte ook de woonkamers en de balkons van van de Dapperbuurt, op een terrein dat verschillende, functionele verblijfsruimtes kreeg daardoor wel meer openheid dan bij de 229 woningen om optimaal gebruik omringd wordt door de Pontanusstraat op een speelse manier defi niëren. Het strikte het compacte Amsterdamse bouwblok het te kunnen maken van het licht van de (ten zuidoosten), de Zeeburgerdijk (ten scheiden van de verschillende functies geval was, dat voorheen model stond voor zon. Ten noorden van het complex ligt de noorden) en een spoorlijn (ten westen). (zoals wonen, recreëren en parkeren) de ontwikkelde stedenbouw. parkeergelegenheid in de vorm van meer Het stedenbouwkundig ontwerp moest kwam voort uit het nieuwe denken over De oriëntatie van de verschillende functies dan 200 parkeerplaatsen, een functie die uitgevoerd worden volgens het plan stadsontwikkeling volgens de CIAM en bouwblokken is gericht op de baan van minder zonlicht nodig heeft. Duyff, een plan waarin verschillende gedachte en resulteerde in een gezoneerde de zon. Aan de zuidkant bevinden zich de zaken vastlagen, waaronder eisen aan de openbare ruimte. De ruime opzet van groene gebieden waar men kan recreëren woonvorm, woning en woonomgeving. Zo het plan resulteerde in een relatief lage en ontspannen. Aan deze gebieden grenzen

Thematische verkavelingsstructuren Functies zijn sterk gescheiden per thema √ (wonen, recreëren, parkeren) Compacte bouwvormen (plattegrond) x

Integratie woonfuncties met andere functies x Plasticiteit in bouwmassa’s, hoogtes, verspringingen etc. x Hiërarchische en gescheiden Er zijn verschillende wegen en paden verkeersontsluitingen √ voor de verkeersontsluiting Woonomgeving Gedifferentieerde inrichting Het complex ligt aan rand van de wijk en woonomgeving √ wordt omgeven door wegen en spoor Woonomgeving

Pleinvorming Door het meanderende bouwvolume Noud de Vreeze √ ontstaan omsloten buitenruimtes Afbeelding 60: Straatprofi el Roomtuintjes; Doorsnede ter hoogte van een recreatieve binnenruimte.

76 77 7 8 Woonvorm ruimte. de zijdediegrenst aanderecreatieve Afbeelding 61: het traditionele zwarte pannendakgeven massa. Desterkaangezette dakrand en verdiepingen naareentraditioneel bakstenen elementen, transformeert ophogere met betonnenwanden enconstructieve niveau opsommigeplaatsenwordtaangezet en materialen.Degevel, dieopbeganegrond moderne invulling mettraditionele vormen De architectuurvan hetcomplexiseen Architectuur Aanzicht balkonzijde, komt. gebouw alsvolume mindersterktotuiting als ééngeheelwordengezien,waardoor het aan doorbrekingenkandegevel echterniet gesloten gevel. Doordegrotehoeveelheid uitsneden entoevoegingen van deverder kozijnen enbalkons manifesteren zichals karakter. Deverschillende ramen, deuren, aan hetvolume eeneigentijdshuiselijk

Woonvorm Variatie aangebouwvormen beeldbepalende elementen Ritmeveranderingen entoegevoegde Grote variatie aanwoningtypen verkeersruimte. de zijdediegrenst aande Afbeelding 62: √ x x Aanzicht galerijzijde, verschillende woningtypen Er zijn229woningenmetmaarliefst21

Noud de Vreeze 7 9 Woontypologie

Het plan bestaat uit portieketagewoningen soorten woningtypen te onderscheiden zijn. en er zijn zowel delen met 3 als 4 Een aantal daarvan lijken sterk op elkaar, verdiepingen aanwezig, met in de kap maar er zijn ook een paar bijzondere types 2-kamerappartementen. Een lift is die minder vaak voorkomen (zoals de aanwezig maar dient slechts de woningen maisonnettewoning). op de derde verdieping. De grootte van Overige bijzonderheden aan het complex de woningen varieert sterk, van 2-, 3- en zijn verschillende gemeenschappelijke 4-kamerwoningen tot zelfs een fl ink aantal installaties in de vorm van centrale 5-kamerwoningen. De variatie in typen verwarming, centrale antenne en een woningen is zo groot, dat er 21 verschillende centrale warmwatervoorziening. Woonvorm

150 136 5-kamerwoning Afbeelding 65: Standaarddoorsnede Door één van de woonvolumes. 120 4-kamerwoning

3 kamerwoning 90 2 kamerwoning 60 55

30 26 Afbeelding 63: Staafdiagram van 12 de verdeling van de verschillende woninggrootten 0 Afbeelding 64: Tabellen met informatie over het totale aantal woningtypen, de totale inhoud en de 80 totale oppervlakte van het project 81 8 2 Woning

Woning Variatie inwoningplattegronden mogelijkheden Differentiatie van bewonings bovenliggende woningendaaropaansluiten. badkamer enhettoiletzo geplaatstdat logische manierteplaatsenzijndekeuken, wordt gescheiden.Omdeinstallatiesopeen die slechtsdoor2kastenvan dewoonkamer Vrijwel alletypenbevatten eenopenkeuken gunstig isvoor deuiteindelijke bewoner. gecombineerd opeenmanierdiehetmeest Hierdoor wordenfunctiesgeplaatsten galerij aandeparkeerzijde van hetgebouw. van hetgebouwende slaapkamersende het balkon bevindenzichaandegroenzijde de galerijisaangesloten.Dewoonkameren centrale haldieweerophettrappenhuis en ruimtes wordenallenontslotenviaeen breedte van 7,5meter. Deverschillende hebben eendieptevan 13metereneen Standaard woningen:Deze woningen Plattegronden √ x woningtypen enopenkeuken Door groteverscheidenheid aan Maisonnettes: Demaisonnettewoningen helemaal alsaparteruimtesvoor. opzichte van elkaar, komen ze nooit worden dooreenandereplaatsingten en woonkamerbijnavan elkaargescheiden hal. Hoewelinsommigegevallen de keuken voor eengroterebijzondere vorm van de en deandereliggingvan dekamerszorgt worden indatgeval ineen zijmuurgevonden van desbetreffenderuimtes. Deramen te krijgenis,ontstaateenhaakseoriëntatie en datbijvoorbeeld alleenaandezijgevel Omdat deslaapkamerslichtnodighebben vaak eenietwat afwijkende plattegrond. hoekwoning wordttoegepast,ontstaat Hoekwoningen: Opplaatsenwaar een

Noud de Vreeze tegenstelling totde2-kamerappartementen, bovenverdieping sluitdirectaanopdehal.In en eenopbergruimte.Detrap naarde een overloop, eenslaapkamer, eentoilet Onder dekapbevindtzichinallegevallen verdieping alsderuimteonderkap. en bezetten daarbijzowel dederde alle 24inhetgedeeltemet3verdiepingen De maisonnettewoningenbevindenzich bestaan alle24uit5-kamerappartmenten. op dehoekendietussenhoeken in. zijn er2typenteonderscheiden,die rijk is,26stuksompreciestezijn.Daarbij alle 2-kamerappartementen diehetproject Kapwoningen: Onder dekapvindenwe op deslaapkamerengeenbalkon. maisonnettewoningen slechtsééndakraam bevatten debovenverdiepingen van de die opandereplaatsenonderdekapzitten, meer lichtnaarbinnen. eigen dakterras hebben.Ervalt daardoor valt opde2-kamerappartementen hun vergelijking totdemaisonnettewoningen varianten geenenkel verschil tevinden.In een andereplaatszitisertussendeze 2 Buiten datdedeurnaarhetdakterras op 8 3 Woning

Afbeelding 66: Plattegrond type 21, Afbeelding 67: Plattegrond type 31, Afbeelding 68: Plattegrond type 41, standaard Afbeelding 69: Plattegrond type 51, Afbeelding 70: Plattegrond type 52a, Afbeelding 71: Plattegrond type 52b, standaard 2-kamerwoning. standaard 3-kamerwoning. 4-kamerwoningde verschillende woninggrootten standaard 5-kamerwoning. 5-kamerwoning maisonnette 5-kamerwoning maisonnette 84 85 Constructie Ontwerp versus realisatie Over de constructie van het gebouw is niet krachten op te kunnen vangen. Bij het ontwikkelen van het ontwerp Plan 1: veel bekend. Enige manier om te kunnen voor de Roomtuintjes zijn 3 varianten Aantal woningen 242 zeggen hoe de constructie is opgebouwd is bekeken. Deze varianten waren bedoeld Aantal auto’s 187 door het analyseren van foto’s en het doen als materiaal voor het door de gemeente 5 tot 7 kamers 39% van aannames. te voeren overleg met de minister van 4 kamers 44% Volkshuisvesting en Ruimtelijk Ordening. De 3 kamers 6% Wanden: De wanden van de woningen drie varianten hebben vooral betrekking op 2 kamers 11% dragen in de lengte en de fundering heeft de parkeermogelijkheden in het plangebied. Kosten f 13.500.000 dus een hart op hart afstand van 7,5 meter. De dragende wanden zijn 200 mm dik 1. Autostallingen in souterrain en en de niet-dragende wanden zijn 70 mm gedeeltelijk verlaagde onderhuizen. Plan 2: dik. Aangezien in alle gevallen een dikke 2. Autostallingen op maaiveld en Aantal woningen 244 dragende muur de scheiding is tussen 2 onderhuizen op maaiveld. Aantal auto’s 185

Woning woningen, is er geen last van geluidsoverlast. 3. Parkeerplaatsen als eenvoudige 5 tot 7 kamers 41% De buitenmuren hebben een binnenblad “carports” buiten het woongebied. Binnen 4 kamers 41% en een buitenblad, waardoor een betere het woongebied enige rustige, groene 3 kamers 7% isolatie wordt verkregen. hoven. 2 kamers 11% Kosten f 12.750.000 Vloeren: De vloerconstructie bestaat Na het analyseren van deze varianten is er vermoedelijk uit HVP 150 kanaalplaat gekozen om de derde variant te gebruiken vloeren met een maximale overspanning bij het uitwerken van het ontwerp. Niet Plan 3: van 8 meter en een dikte van 150 mm. Daar alleen de lagere kosten, maar ook de winst Aantal woningen 223 overheen ligt een cementdekvloer die in het op het aantal parkeerplaatsen en de betere Aantal auto’s 222 werk is gestort. verdeling in het aantal woningtypen hebben 5 tot 7 kamers 24% hieraan bijgedragen. 4 kamers 45% Prefabbeton-constructies: 3 kamers 15% Prefabbeton-lateien, hoeklateien, 2 kamers 16% balkonplaten en randen van de galerij zijn Kosten f 10.000.000 elementen die prefab zijn uitgevoerd. Afbeelding 73: Drie mogelijke plannen voor de Roomtuintjes gericht op het programma. De stabiliteit van het gebouw wordt gehaald = Overspanningsrichting uit de trappenhallen die omsloten zijn door dragende muren. De fundering is ter plaatse = Dragende wanden van die dragende omsluitende muren ook meegevormd om ontstane verticale Afbeelding 72: Het afdragen van krachten via de constructie.

86 87 Biografi e woningbouwproject Heett projjece t aan ded Waggene aaarsstraaatt is heet ggrooo tsscchhalliligg slooo p vav n de baaan, en eerste projeect wata na de rooomtuintn jes is werrd er besloten om de grote sloooppgateen ontwikkeeld. De initiata ieef fase van het projecct als eerste op te vulu len.. In juli 19973 vindn t plaats in een periodde plaatss waaarbij had de gemmeente eeen bouwwpplann van er nog hevige meningsverscs hilll en zijjn 16 woningen gereeed, zzonnder data de tussen de gemeente (ook onded rling) en ded bewow nerrs vann de dappp erbuuurt er iets van bewoners. Om het project goed tet bege rijpen wiw sttene . AAanvankek lijkk gini g het omm een zal er dieper op deze fase wordeen ingegaan. coc mplex van 100 wonningen, maaaar over dde veerkr avveling konden Stadssonttwikkek ling en De gemeente, met namme stadsontwiw kkkeling Volkkshuisvvestigingn het nieet eeenss. wildl e graag verder bouwen op basis vana het Stadsos ntwikkeelinng had voor de Noorrd- plann Duyu ff. De eerste fase van diti plan was Oost hoek zeven veerkkavelingssvaarianten inmiiddels al ontwikkeld, de roomtuintjes. ontworpen, afgeleid vvan heh t pplann Duuyfff. Een loogische vooo rzetting van het plan zou Volkshuisvs essting begon in die tijdd Architect plaats moeten vinden in de Noord-Oost steeds meer vanuitt de weensen van de hoek van de Dapperbuurt. bewoners te denken en stelde daarom In februari 1973 kwam uit een een boouwu pllan voor van 2 ½ blok op Borkent funderingsonderzoeek naar voren dat bleek baasis s van het bestaande sts ratenppatror ono . dat niet alle wooningen geslooopt hoeefde Daarbij betrokkek n ze de bewoonerss door te worden. Er hah d eerdere een ondderrzoz ek inspraakkgroeo pen te vormem n.n De bewonersr plaatsgevondn een waaaruit bleek dat er veel die mee wilden denkek n wew rden in eerstee Project woningene geslooppt diended te woorden. instantie ingedeeld in strt aatgrooepjes die Daarom waren er in februuaari 1973 op eeen nadaachten over principiëële bese lissini geen aantal plaatsen al sloooppgag ten:n heet gror otste zzoals oover verkaveling, woningdid fferentaatie,, Wagenaarstraat gat was tet vinded n aaan dee Wagenaarsstraat. wow ninggen en fasering. Daarrna werden de Door hett funu deeringsonderzzoek was bewow neerss tijdelijk onderverdeeeld in groeo pjes

88 8989 met verschillende thema’s. “Onderwijs Ten opzichte van de gemeente vormt de Wagenaarstraat was naar eigen zeggen zijn en rekreatie” “Verkeer” en “Buitenlandse woningdifferentiatie een van de meest eerste zelfstandige project. Hij deed in die arbeiders, jongeren en bejaarden”. controversiële punten. Uiteindelijk ging periode mee aan het project “bouwen voor Uiteindelijk werd op 29 maart 1974 het de gemeente in mei 1974, ondanks een de buurt” via de academie voor bouwkunst. BenW BenW Volgens plan Duyff Met inspraak van bewoners Eindrapport van de inspraakgroepjes negatief advies van Stadsontwikkeling, Bouwen voor de buurt was een project Volgens plan Duyff Met inspraak van bewoners aangeboden aan de projectgroep van vooral wat betreft het gesloten bouwblok en waaraan verschillende architecten naast hun volkshuisvesting. de woningdifferentiatie, akkoord met alle werk meewerkten. Ze waren voorstander Stadsontwikkeling Volkshuisvestiging Stadsontwikkeling Volkshuisvestiging Het rapport is zeer gedetailleerd, uitgangspunten uit het rapport. van het zogenaamde democratisch bouwen, systematisch komen alle aspecten aan de een vorm waarbij bewoners veel inspraak orde. Pas na het vaststellen van de uitgangspunten hebben. Daarom was het ook niet zeer Enkele punten uit het rapport zijn: werden een woningbouwvereniging verwonderlijk dat Borkent gekozen werd als - Handhaving van het stratenpatroon, en een architect gezocht. De architect voor dit project. Inspraakgroepen dus ook weer gesloten bouwblokken. woningbouwvereniging was weer “Onze Ter verlichting van het vele werk werd StraatgroepThema 1 1 Thema 2 - Er moet een klein verzorgingstehuis Woning”, dezelfde woningbouwvereniging deze bijgestaan door Hein de Haan Thema 3 07-1973 08-1973 08-1973 komen voor bejaarden, maar ook als bij de Roomtuintjes. De inbreng van (stedenbouwkundige aspecten), Rob Blom zelfstandige benedenwoningen voor de woningbouwvereniging was niet groot van Assendelft (bureaufaciliteiten) en Biografie bejaarden. en zou zich voornamelijk beperken tot Martin Wijnen (Diens Volkshuisvestiging). - Gemeenschappelijke tuinen en de kwesties die gaan over het beheer en In juni 1974 werd een bouwteam gevormd, Uitgangspunten ontwerp kleine privé tuinen. exploitatie. bestaande uit de woningbouwvereniging,

BenW accoord met uitgangspunten - Kleine verspringingen in de Om een architect te kunnen kiezen de architect, stadsontwikkeling, in rapport (mei 1974) gevelwand, slingerende straten, bezochten 30 bewoners per bus een aantal volkshuisvestiging en afgevaardigden van BenW BenW parkeren aan een kant van de straat. nieuwbouwprojecten in open gaten, waarbij de inspraakgroepen. Er werd begonnen met Volgens plan Duyff Met inspraak van bewoners Volgens plan Duyff Met inspraak van bewoners - Een kleinere bouwdiepte (ongeveer verschillende architecten een toelichting het tekenen van een bouwplan van ca 60 11 m), smallere straten (ongeveer gaven. Na het afchecken op kwaliteiten woningen voor het gat in de Wagenaarstraat. Stadsontwikkeling Volkshuisvestiging Stadsontwikkeling Volkshuisvestiging 19 m) en bredere binnenterreinen en maatschappelijke opstelling koos men dan in de oude verkaveling. uiteindelijk voor Hans Borkent, docent aan

Eindrapport inspraakgropen Eindrapport inspraakgropen - Bouwhoogte afwisselend 3 en 4 de Acedemie voor de bouwkunst. aangeboden (maart 1974) aangeboden (maart 1974) lagen. - Parkeernorm 2 a 3 auto’s per 6 Borkent werd in 1938 geboren en heeft Inspraakgroepen Inspraakgroepen woningen. gestudeerd aan de academie van bouwkunst StraatgroepThema 1 1 Thema 2 StraatgroepThema 1 1 Thema 2 - Huren tussen f 100,- en f 200,- in Amsterdam waar hij tot aan zijn persioen 03-1974 03-1974 Thema 3 05-1974 05-1974 Thema 3 - Zeggenschap van de bewoners docent is geweest. Hij heeft in zijn loopbaan over fasering, architectenkeuze en vrijwel alleen stadsvernieuwingsprojecten Afbeelding 74: Organisatie schema in de periode 07-1973 t/m 05-1974 ontwerpproces. gedaan, zowel in Amsterdam als in Haarlem en Groningen. Het project aan de

90 91 92 Woonomgeving gecreëerd. Afbeelding 76: Dapperstraat. Afbeelding 75: Dmv gevelverspriningen wordenpleinen Loodrechte aansluitingzijstratenopde ontstaat. Veel projecten inhetplangebied bouwblok een gezamenlijke binnentuin geplaatst, waardoor erbinnen inhet Nu iservoor de toegangspoorteen hek binnenruimte nietwerktezoals gewenst. er alsnelachterdatde koppeling van de bouw van deeersteblokken kwam men van debinnentuinnietwerkte.Na men eralsnelachter datdeze koppeling na debouwvan deeersteblokken kwam voetgangersroute gekoppeld. Alvrijsnel binnentuinen doormiddel van een bevorderen werdendegemeenschappelijke Ook omdiezelfde levendigheid te konden erpleinen gecreëerdworden. straat, degevellijn eenstukjeterugsprong bevorderen. Alsaanbeidezijdevan de de levendigheid van debuurtte gevelverspringingen wildedearchitecten door debuurt.Doormiddelvan op deDapperstraat, deruggengraat zijstraten liepennogsteedshaaks van deoorspronkelijke structuur. De toch opeenaantalplaatsengewijzigd De stedenbouwkundigestructuuris gesloten bouwblok. voor gekozen omterugtekeren naarhet bewonersparticipatie iseruiteindelijktoch van hetgeslotenbouwblok, doorde geweest, waarbij sterkwerdafgeweken ontwerpfase zijnerverschillende plannen het totalebouwblokweergesloten.Inde omliggende bebouwing,hierdoorwerd het isontworpenomaantesluitenopde Het gebouwligtaandeWagenaarstraat, Hans Borkent. Wagenaarstraat datontworpenisdoor garanderen. Zo ookhetprojectaan de voldoende bezonning aandeoverzijde te hebben eenschuinekapgekregenom

Woonomgeving woonomgeving Gedifferentieerde inrichting Compacte bouwvormen (plattegrond) Thematische verkavelingsstructuren Pleinvorming verkeersontsluitingen Hiërarchische engescheiden verspringingen etc. Plasticiteit inbouwmassa’s, hoogtes, functies Integratie woonfuncties metandere . √ √ √ √ x x x van dewijk Ligt ophoekvan eenblokenaanrand terugliggende trappenhuizen Kleine hoogteverschillen eniets 2 winkels aanwezig Gebouw zorgt voor afsluitingbouwblok binnentuinen. koppelen vandegemeenschappelijke Afbeelding 77: Het onderling

9 Noud de Vreeze 3 Beschrijving architectuur: Bij dit plan is in een latere fase een hek Vanaf het begin af aan lag het ontwerp geplaatst, om de binnentuin toch af te Afbeelding 80: Gevelaanzicht straatzijde. (Rood = souterrain en Blauw = bergingen) aan vele ontwerpregels gebonden. Zo sluiten, voor ongewenste personen. was de bouwdiepte gegeven, deze kwam van de omliggende bouwblokken. Het Beschrijving woontypologie: aantal woonlagen werd begrenst door In grote lijnen is de bouwvorm opgebouwd de bezonningseis. Daarnaast moesten uit 3 en 4 kamer portieketagewoningen. alle woningen een buitenruimte met zon Omdat de bouwopgave bestond uit het hebben, de balkons werden daarom op het vullen van het sloopgaten, waren de zuiden toegepast. maten van de bouwblokken gegeven. Bij Afbeelding 81: Plattegrond eerste verdieping. Onder het rechter deel van het blok bevind het verder uitwerken van de plattegrond, zich een souterrain, waarin zich bergingen kwam men tot een goede plattegrond bevinden. Doordat het souterrain een halve voor de 3- en 4-kamerwoning, deze maat verdieping verdiept ligt, zie je ook een bleek echter niet precies deelbaar door de verspringing in de daklijn, waarbij de daklijn totale breedte van het sloopgat. Hierdoor van het rechter deel ook een halve verdieping bleef er een restmaat over, de architecten lager komt te liggen. De bergingen in het werden gedwongen om deze restmaten op souterrein kan men bereiken door middel te vullen. Hierdoor zie in de plattegronden van een hellingbaan, hierdoor kan men zijn terug dat men op de kopse kanten van het gevelblok een andere woningplattegrond Woonvorm fi ets plaatsen in de berging. Helemaal rechts Afbeelding 82: Plattegrond beganegrond. (Rood = souterrain en blauw = bergingen). Pijl geeft doorgang naar Afbeelding 78: Locatie bouwblok binnen de Dapperbuurt. heeft gebruikt dan in het middenstuk van het gemeenschappelijke binnentuin aan. bevindt zich op beganegrond niveau een gebouw. De overige appartementen bedrijfsruimte voor de markthallenberging. zijn ook portieketagewoningen, Deze bedrijfsruimte heeft een totale hoogte het verschil zit erin dat sommige van anderhalve verdieping. woningen de woonkamer aan de Zoals eerder beschreven is werd er in het achterzijde hadden. Terwijl bij de Grote variatie woningtypen 5 woningtypes op 16 woningen begon een doorgang ontworpen om de meeste woningen de woonkamer √ gemeenschappelijke tuinen te koppelen. zich aan de straatzijde bevond. Deze doorgang is gesitueerd ter plaatse van Variatie aan gebouwvormen Duidelijk één geheel de gevelverspringing. Hierdoor ontstaat er x een logische doorgang om het binnenterrein Ritmeveranderingen en toegevoegde Geleding gevel in 3 horizontale banden, van het bouwblok te bereiken. Daarnaast ligt beeldbepalende elementen √ schuine lijnen in gevel en dak deze doorgang aan een pleintje, het pleintje

is verkregen door dezelfde gevelspringing. Woonvorm Waardoor de gemeenschappelijke

binnentuin via het plein te bereiken was. Noud de Vreeze Afbeelding 79: Locatie bouwvorm binnen het bouwblok.

94 95 Beschrijving van constructie woningplattegronden in het plangebied. woningplattegronden bezatten we geen Voor het ontwerp van de constructie is Zoals eerder verteld was de totale breedte goede plattegrond. We hebben toen zelf een standaard constructie wijze gebruikt. van het bouwblok niet precies op te delen geprobeerd om uit de plattegronden van De constructie bestaat uit dragende in deze standaard plattegrond. Op de kopse het bouwblok de woningplattegronden kalkzandsteen wanden. Hierop rusten de zijde en ter plaatse van gevellijnverspringing voor de 2-kamerwoningen te halen. Er zijn prefab beton vloeren. De scheidingswanden zijn bijzondere woningen te vinden. Borkent totaal 3 verschillende 2-kamerwoningen, zijn uitgevoerd in gipsbetonblokken. De niet had er niet voor gekozen om het bouwblok deze zijn gemiddeld 42,2 m2 groot. Er zijn dragende langsgevel bestaat uit baksteen precies in het midden door te snijden, twee varianten van de 3-kamerwoningen, metselwerk. Zoals bij de meeste projecten die was misschien wel het gemakkelijkst gemiddeld zijn deze 53,7 m2. De drie in de Dapperbuurt moest er ook bij dit geweest. Maar hij koos ervoor ook ter varianten van de 4-kamerappartementen project voor de bouw geheid worden. Het plaatse van de gevellijnverspringing zijn 61,9m2 groot. Het 5-kamerappartement innovatieve van de constructie bevindt zich een lange smalle woning te ontwerpen. heeft een oppervlakte van 72,9m2. op het niveau van de woning plattegronden. Plattegronden 3A en 4C, deze plattegrond

Woning vormen ook nog een uitzondering op het Beschrijving van plattegronden wonen aan de straatzijde. Borkent heeft Het ontwerp van de plattegronden is de slaapkamers van dit appartement aan gebaseerd op 2 beuken, een smalle de straatzijde gesitueerd. Deze keuze is en een brede beuk. Hierdoor zijn gemaakt omdat men dan meer slaapkamers er veel indelingsmogelijkheden en in de plattegrond kwijt kon. De keuken en gebruiksmogelijkheden. Door het de woonkamer liggen meestal in een kamer trappenhuis excentrisch te plaatsen ontstaat liggen, maar meestal zijn ze in een hoek van al een opdeling in grootte van woningen. de kamer geplaatst. Uitzondering hierop Tijdens de ontwerpfase konden de vormt plattegrond 2A. Hierbij is de ruimte bewoners kiezen tussen voor en achter opgedeeld in een woonkamer-keuken- wonen. Door de verschillende beukmaat, eetkamer, waarbij de keuken deze twee waren beide opties mogelijk. De bewoners delen van de kamer opdeeld. Een ander konden hun keuze maken door middel van opvallend punt in de plattegronden is dat je twee maquettes die op ware grootte in het vaak een centraal punt in de plattegronden ruimtelaboratorium waren nagebouwd. In terug vindt. In dit centrale punt liggen de grootte meerderheid werd er toen gekozen natte celllen. Men kan rondom dit centrale om te woonkamer te hebben aan de punt vaak als een circuit omheen lopen. straatzijde. De huishoudersvereniging had bij deze beslissing ook een groot aandeel. Binnen de 2-kamer-woningen zijn Woning 3B Woning 4A Hieruit kwamen de standaardplattegronden er drie verschillende plattegronden Afbeelding 83: Constructieschema Wagenaarstraat 350-464. van 3B en 4A naar voren, de meest gebruikte te vinden. Voor de analyse van deze

96 97 2A 2B 3A Afbeelding 84: Plattegrond analyse beganegrond. 2C 3B 4A 4B 4C 4A 4A 3B 4A

WoonkaWoonkamer SSlaapkalaapkamer 1 Slaap-Slaap- SSlaap-laap- SlaapkaSlaappkameerr WoonkaWoonkamer KeuKeukenken kameerr 2 kameerr 3 WWoonkaoonkamer

KeuKeukenken BBad-ad- er KKeukeneuken KeukenKeuken er GangGang m GangGang m Bad- KKeukeneuken g kamer a k KKaameerr GanGangg an GangG Badka Bad GGangang BBadad --kakameerr EetEetkakameerr WWoonkaoonkamer SlaapkaSlaapkamer WooWoonkankameerr SlaapkaSlaapkamer 1 Slaapkamer 1

2A 2B 2C 3B 4A 4B SSlaapkalaapkamer 2

3A 5A Afbeelding 85: Plattegrond analyse eerste verdieping. 4C 98 99 Ontwerp versus realisatie

In eerste instantie waren er al door uiteindelijke beslissing in is genomen is de van de Dapperbuurt. De dapperstraat als 60% stadsontwikkeling al ontwerp plannen keuze tussen voor en achter wonen. Op 3 ruggengraat door het gebied en de zijstraten Ontworpen gemaakt voor ontwikkeling van een juni 1974 presenteerden de architecten een hier loodrecht op. Ook de looproute die 50% bouwvorm aan de Wagenaarstraat. Grote voorlopig woningontwerp. Na verschillende de verschillende binnentuinen van de Eindrapport verschillen tussen de ontwerpen van bewonersvergaderingen was er uiteindelijk bouwblokken met elkaar moest verbinden 40% Stadsontwikkeling en Volkshuisvestiging en op 17 september een uitgewerkt zou hij nu weg laten, dit functioneer ook niet Buurt onderzoek de gebouwde situatie waren er al in principiële woningontwerp: portieketage gebouw zoals in eerste instantie gedacht werd. De beslissingen. Open bouwvorm vs gesloten in 4 lagen, per verdieping waren er een ontwerpers kwamen hier al vrij snel achter en 30% Gemeente bouwblok. Daarnaast is het erg interessant driekamerwoning en een vierkamerwoning. bij latere projecten in de Dapperbuurt heeft om te kijken naar de woningdifferentiatie. Doordat er door de verspringende Borkent de doorgang naar de binnentuinen 20% Door de bewonersparticipatie zie je beukmaten de fl exibiliteit was ingebouwd mee ontworpen als een doorgang naar een dat hoe langer het project bezig is het om een keuzemogelijkheid te hebben tussen gezamenlijke binnentuin voor de bewoners 10% aantal 2-kamer-woningen steeds verder voor of achter wonen. De bewoners kregen van dat bouwblok. toeneemt en het aantal grote woningen een week lang de gelegenheid om beide 0% steeds verder af neemt. In onderstaande mogelijkheden in het Ruimtelaboratorium 2 kamerwoning 3 kamerwoning 4-kamerwoning 5-kamerwoning Afbeelding 86: Vergelijking woningdifferentatie ontwerpfase en uitgevoerd project. tabel en grafi ek is dat verschil duidelijk op ware grootte te bezichtigen. Ze kozen weergegeven. In eerste instantie werd er in ruime meerderheid voor wonen aan de volgens het gemeentelijk bestemmingsplan straatzijde. Vooral de huisvrouwen hadden aangedrongen op een groot percentage daarbij een grote invloed. Borkent vond 5-kamer-woningen (tussen de 23% en 35%). eigenlijk altijd al dat de woonkamer aan Terwijl er op basis van de gegevens van de de straat gelegen moest zijn, dit kwam de buurt er in die tijd helemaal geen 5-kamer- levendigheid aan de straatzijde ten goede. woningen waren, en er zelfs maar een klein Tijdens het interview dat we hadden met dhr. percentage 4-kamer-woningen bestonden. Borkent(19 oktober 2009), vroegen we ook In het rapport dat de inspraakgroepen of hij met de kennis van nu hij het ontwerp aanboden aan het ontwerpteam van anders zou maken. In grote lijnen was hij volkshuisvestiging werden er aanbevolen nog steeds erg tevreden over het ontwerp, Differentiatie van bewonings- mogelijkheden √ om tussen de 5% en 10% van de woningen vooral omdat er veel in samenspraak was te bouwen als 5-kamerappartement. Goed gebeurd met de bewoners. De minpunten Variatie in woningplattegronden 9 verschillende plattegronden bij 4 af te lezen valt dat het uiteindelijk gebouwde zaten op stedenbouwkundigniveau. De √ verschillende woontypen ontwerp zich volledig heeft gehouden aan terugspringing van de gevel zorgde voor Woning de uitgangspunten die waren aanbevolen in een minder werkbaar plein dat gedacht was. het rapport. Nu zou Borkent het loodrechte karakter Een interessant punt waar er in de dat de Dapperbuurt bezit juist intact

ontwerpfase door de bewoners een laten, omdat dit een duidelijk kenmerk is Noud de Vreeze

100 101 Biografi e woningbouwproject Dit is het eeererste project wat Hein de Haan er iedere maandan bijeenkomsten gehouden. ontworpen heeft. Hij was betrokken bij de Excursies en maquettes moesten het voor actiegroep ‘De Sterke Arm’ als adviseur toen bewoners gemakkelijker maken om een beeld deze actief was. Hem werd gevraagd of hij te vormen bij het ontwerp. Er werd zelfs een ook een blok woningen wilde ontwerpen. woning op ware grootte nagemaakt. De bewonersgroep Wijttenbachstraat wilde Over e ssentiële zaken zijn e nquêtes gehouden wel met De Haan in zee gaan. Tegelijkertijd onder de bewoners. Oudere mensen hebben moest ook een project ontwikkeld worden op bijna allemaal de behoefte om aan de straat de Van Swindendwarsstraat, hier werd ook te wonen en een portiek te hebben dat Hein de Haan voor gevraagd. afsluitbaar is. Dus een bel, brievenbus en Er werden enquêtes gehouden onder de spreekinstallatie zijn dingen die ze graag bewoners over op welke van de twee locaties hebben. ze wilden wonen. Opvallend was dat veel Verder kwam naar voren uit de enquêtes ouderen (65+) naar de Wijttenbachstraat dat mensen het binnenterrein het liefst Architect wilden, terwijl juist de Van Swindendwarsstraat gesloten zien. In de woning wilde de mensen een rustige leefomgeving bood. De reden hun wasmachine liever niet in de keuken hiervoor was dat veel ouderen juist een of badkamer, daarom wordt deze in veel H. van Meer levendige omgeving als uitzicht willen woningen in het berghok geplaatst, e en aparte hebben, ook wordt de Wijttenbachstraat als ruimte. Ook wilde men geen slaapkamer of deftiger ervaren. woonkamer grenzend aan de galerij. Het ontwerpteam ging aan de slag met een Met de hoofdopzet waren de bewoners het Project ontwerp voor een gebouw voor ouderen, hier vrij snel eens. De huursituatie blijft echter ontstond een eerste schets uit. De vraag was een knelpunt in de Dapperbuurt. Met de of deze schets niet te bepalend was voor stadsvernieuwing wordt goedkoop onderdak Wijttenbachstraat het ontwerp, de bewoners hadden immers geboden, zowel voor bewoners als voor nog geen inspraak gehad. Daarom werden winkels en bedrijven.

102 1003 Stedebouw

De Wijttenbachstraat is een van de Aan de westzijde werd in overleg met de belangrijkste oostelijke uitvalswegen van dienst stadsontwikkeling besloten vrij Amsterdam. Doordat zich voor de deur een te blijven van de bestaande bebouwing, tramhalte en een bushalte bevond, was de zodat een tijdelijke ontsluiting van het bereikbaarheid ideaal. Dit speelde zeker achterterrein ontstond. In een later stadium een rol voor het kinderdagverblijf, omdat kon daar een poort komen met bebouwing de meeste kinderen niet uit de Dapperbuurt boven de doorgang. In de achterliggende zelf afkomstig zouden zijn. Reinwardtstraat zou bij nieuwbouw Een gevolg van het intensieve verkeer is de ook een poort in de gevelwand worden geluidsoverlast die het met zich meebrengt. opgenomen zodat een alternatief voor Verder is juist de gevel aan de straatzijde de voetgangersroute over de markt zou de zuidgevel, de kant waar de dagverblijven ontstaan. Door de poort werd de beschikbare Afbeelding 89 gesitueerd moesten worden. bebouwingsbreedte gereduceerd tot 56 Andere eigenschappen van het terrein meter. De maximale bebouwingsdiepte op waren de beperkte afmetingen en de de begane grond bedroeg 10,5 meter geringe terreindiepte. Het beschikbare bouwterrein was 59 m x 17 m. Het Thematische verkavelingsstructuren ideale kinderdagverblijf in deze opdracht x zou 600 m2 groot moeten zijn, die bij voorkeur in één bouwlaag moesten worden Compacte bouwvormen (plattegrond) Binnen de grenzen maximale effi cientie ondergebracht. Een ander punt van zorg √ nagestreefd was de buitenspeelruimte voor de kinderen, Integratie woonfuncties met andere Kinderdagverblijf waarvoor slechts een 6 meter brede strook functies √ achter het gebouw beschikbaar was op een plek waar geen zonlicht kon komen. Plasticiteit in bouwmassa’s, hoogtes, Kleine hoogteverschillen en iets Afbeelding 87: Vergelijking woningdifferentatie. verspringingen etc. √ terugliggende trappenhuizen Hiërarchische en gescheiden Nauwelijks scheiding verkeersstromen en verkeersontsluitingen x functies Woonomgeving Gedifferentieerde inrichting Bijna alleen openbare ruimte met woonomgeving x verkeersfunctie Woonomgeving

Pleinvorming Rechte doorlopende straatwand Noud de Vreeze x

Afbeelding 88: Vergelijking woningdifferentatie.

104 105 106 Woonvorm Afbeelding 90: Vergelijking woningdifferentatie. Architectuur van hetbouwblokmet 50%gereduceerd te plaatsen,kon deinbreukopdiepte het trappenhuis evenwijdig aandegevel relatie metelkaarzouden hebben.Door delen hebbenopgedeelddiepraktisch geen ondergelegen kinderdagverblijf invier Een traditionele portiekontsluiting zou het daar geplaatstworden. dienstruimten van het kinderdagverblijf het trappenhuis. Tevens konden enkele toch directgekoppeld konden wordenaan een souterrain temaken zodat debergingen woningen. Ditwerdopgelostdoorplaatselijk moest komen alsmededebergingenvan die ontsluiting van deboven gelegenwoningen omdat opdebeganegrondook één bouwlaagbleekalsnelonmogelijk, Het inpassenvan hetkinderdagverblijf op 9,8 meterhoogteteliggen. oplossing kwamen debovenste vloeren op te wordenmeteenlift.Doordesplit-level het straatniveau liggenontslotendienen dat vloerendiehogerdan10meterboven bepalend. Debouwverordening vermelde was voor dehoogte,werdliftgrens waar debelemmeringshoeknietmaatgevend belemmeringshoek van 30 werd deformuleringgewijzigdineen per dagzouden kunnenontvangen. Later gelegen Reinwardtstraat tweeuurzon grondwoningen aandenoordelijker waren zo geformuleerddatdebegane De eisenaandehoogtevan debebouwing dienst stadsontwikkeling. ingespeeld opdebebouwingseisenvan de worden. Hierdoorkon ookbeterworden ˚ . Opplekken complex heefteena aan deeisvan debelemmeringshoek. Het Dit was deoplossingomnognettevoldoen achterzijde eenbalkon over devolle breedte. een afwijkend woningtype metaande Op debovenste woonlaagontstond Afbeelding 91: de vijfdebouwlaagomdezelfde redenvan west naaroost.Aandeoostzijdeontbreekt Vergelijking woningdifferentatie. fl oed dakpro opend fi e van el Woonvorm beeldbepalende elementen Ritmeveranderingen en toegevoegde Variatie aangebouwvormen Grote variatie woningtypen de duidelijkverschillende kozijnindeling van bovenbouw isbewustgrotergemaakt door Het onderscheidtussendeonder- en ook gebruikwerdgemaakt. belemmeringshoek testeken, waarvan dan was toegestaanommeterkers door de het architectenbureauontdektetoen bleek hetgebouwnogsteedstehoog,maar de belemmeringshoek.Aanachterzijde √ √ x schuine lijneningevel endak Geleding gevel in3horizontale banden, Duidelijk ééngeheel 5 woningtypesop16woningen schuine lijnen. horizontale dakrand, metdaarindezelfde wordt versterkt doordeononderbroken boven detrappenhuisingangen. Deze lijn het kinderdagverblijf metdeschuinelateien doorgaande lateienboven dekozijnen van de verbinding van dehorizontale lijnvan de beide gedeeltenenwordtbenadruktdoor

107 Noud de Vreeze Woontypologie

De Amsterdamse Gemeenteraad had in die tijd een raadsbesluit genomen over de differentiatie in woninggrootte in de stadsvernieuwingsgebieden. De verdeling per bouwproject was 40% kleine woningen en 60% grote woningen. Later werd dit onder druk van de inspraak gewijzigd in 40% klein, 40% groot en 20% naar buurtbehoefte. Na veel passen en meten is het gelukt aan de gevraagde differentiatie te voldoen, namelijk 37,5% twee- en driekamerwoningen en 62,5% vierkamerwoningen. Tijdens de inspraak werd unaniem gekozen voor de portieketageontsluiting. De bewoners spraken zich duidelijk uit tegen het galerijprincipe, wat in één van de bebouwingsalternatieven voorkwam op één Afbeelding 94: Vergelijking woningdifferentatie. Afbeelding 96: Vergelijking woningdifferentatie. bouwlaag. De split-level oplossing kwam in Afbeelding 92: Vergelijking woningdifferentatie. Afbeelding 95: Vergelijking woningdifferentatie. alle alternatieven terug, omdat anders niet

Woonvorm aan de regels kon worden voldaan. De verschillende typologieën worden voor een deel ingegeven door allerlei praktische eisen met betrekking tot bezonning, Afbeelding 93: Vergelijking woningdifferentatie. liftgrens en andere regels.

Afbeelding 97: Vergelijking woningdifferentatie.

Afbeelding 98: Vergelijking 108 woningdifferentatie. 109 110 Woning

Woning Variatie inwoningplattegronden mogelijkheden Differentiatie van bewonings- Al Plattegronden 3 vierkamerwoningen.Opdebovenste 3 vierkamerwoningennaartwee-en werd hierookaangepastvan 3drie-en onderliggende lagen.Dedifferentiatie de keuken werddirectergemaakt opde Het contacttussendewoonkameren indeling van deplattegrond aangebracht. werd ooknogeenaantalwijzigingeninde Naar aanleidingvan de bewonersinspraak wensen, zoals eerdergenoemd. bleven echternaarvoren komen bijde normen. Elementenuitdeoudehuizen tussen hunoudewoningenendenieuwe eerst moestovertuigen van hetverschil krijgen, waardoor dearchitectdeze mensen wilden hetliefsthunoudehuisweerterug inspraakprocedure. Demeestemensen groot deelwas vertegenwoordigd bijde bewoners bekend van ditcomplexeneen vanaf het begin waren bijna alle toekomstige √ x aan woningtypenisen de Door degroteverscheidenheid 3-kamerwoningen Twee varianten van de2-en laboratorium. de vierkamerwoninginhetruimtelijk was hetmodelopware grootte van de Langzaam groeidehetplannaarzijn ventilatie tewordentoegepast. Hierdoor hoefdegeenmechanische vouwwand tussenkeuken enwoonkamer. een openkeuken, metalsvoorwaarde een Een kleinemeerderheidsprak zich uit voor al ofnietopenkeuken eenheethangijzer. In deinspraakprocedure was hetpuntvan werd gebruiktvoor communicatie. de plattegrondenwaarbij deminsteruimte plattegrondstudies kozen debewonersvoor twee- en3vierkamerwoningen.Uitde 3 driekamerwoningeninplaatsvan 3 aangebracht enhierkwamen 3twee-en laag werdenverspringingen indegevel fi nitieve vorm. Eenbelangrijkhulpmiddel

Noud de Vreeze Afbeelding 100: Vergelijking woningdifferentatie. 3-kamerwoning -aewnn 2-kamerwoning 4-kamerwoning Afbeelding 99: Vergelijking woningdifferentatie. 111 Afbeelding 103: Vergelijking woningdifferentatie. Afbeelding 101: Vergelijking woningdifferentatie. Woning

Afbeelding 104: Vergelijking woningdifferentatie. Afbeelding 102: Vergelijking woningdifferentatie.

113 Constructie Ontwerp versus realisatie Om een economische constructie te In het schetsontwerp waren de erkers in garanderen werd bij de plattegrondstudies hout uitgevoerd, wat later is veranderd in gestreefd naar een kleine gelijkblijvende baksteen om te voorkomen dat de erkers traveemaat. Uiteindelijk bleek de teveel als een toevoeging zouden ogen minimummaat van het trappenhuis de Afbeelding 106: Vergelijking woningdifferentatie. door het afwijkende materiaalgebruik. De nodige mogelijkheden te bieden. trappenhuizen werden in het voorlopig Prefab beton is toegepast bij de balkons en ontwerp voorgesteld met open gaten om de lateien een groter contact met de straat te krijgen. Dit werd afgewezen door de bewoners, die een meer gesloten karakter prefereerden. De bergingen die eerst gestapeld waren, werden uiteindelijk ondergebracht in het souterrain.

Woning Bij de realisatie zijn veel problemen geweest Afbeelding 105: Vergelijking woningdifferentatie. het leidingwerk, zoals voor de riolering, goed te krijgen. Dit is voor een groot deel terug te voeren op de keuze voor een split- level systeem, dat de uitwerking aanzienlijk complexer maakt. Verder zijn veel wijzigingen al doorgevoerd in de inspraakfase, zoals al eerder behandeld is.

114 115 Biografi e woningbouwproject Dittishet is het eeersteerste project wat Hein ddee Haan er iederiederee maanmaand bijeenkomsten gehouden. ontworpen heeft. Hij was betrokken bij de Excursies en maquettes moesten het voor actiegroep ‘De Sterke Arm’ als adviseur toen bewoners gemakkelijker maken om een beeld deze actief was. Hem werd gevraagd of hij te vormen bij het ontwerp. Er werd zelfs een ook een blok woningen wilde ontwerpen. woning op ware grootte nagemaakt. De bewonersgroep Wijttenbachstraat wilde Over essentiële zaken zijn enquêtes gehouden wel met De Haan in zee gaan. Tegelijkertijd onder de bewoners. Oudere mensen hebben moest ook een project ontwikkeld worden op bijna allemaal de behoefte om aan de straat de Van Swindendwarsstraat, hier werd ook te wonen en een portiek te hebben dat Hein de Haan voor gevraagd. afsluitbaar is. Dus een bel, brievenbus en Er werden enquêtes gehouden onder de spreekinstallatie zijn dingen die ze graag bewoners over op welke van de twee locaties hebben. ze wilden wonen. Opvallend was dat veel Verder kwam naar voren uit de enquêtes ouderen (65+) naar de Wijttenbachstraat dat mensen het binnenterrein het liefst Architect wilden, terwijl juist de Van Swindendwarsstraat gesloten zien. In de woning wilde de mensen een rustige leefomgeving bood. De reden hun wasmachine liever niet in de keuken hiervoor was dat veel ouderen juist een of badkamer, daarom wordt deze in veel Hein de Haan levendige omgeving als uitzicht willen woningen in het berghok geplaatst, een aparte hebben, ook wordt de Wijttenbachstraat als ruimte. Ook wilde men geen slaapkamer of deftiger ervaren. woonkamer grenzend aan de galerij. Het ontwerpteam ging aan de slag met een Met de hoofdopzet waren de bewoners het Project ontwerp voor een gebouw voor ouderen, hier vrij snel eens. De huursituatie blijft echter ontstond een eerste schets uit. De vraag was een knelpunt in de Dapperbuurt. Met de of deze schets niet te bepalend was voor stadsvernieuwing wordt goedkoop onderdak Wijttenbachstraat het ontwerp, de bewoners hadden immers geboden, zowel voor bewoners als voor nog geen inspraak gehad. Daarom werden winkels en bedrijven.

116 11117 Stedebouw

Het gebouw ligt aan de Wijttenbachstraat eindigen in een knik en een kopgevel. De en maakt een scherpe hoek met de Haan zag dit niet zo zitten en voelde meer Pontanusstraat. Het gebouw sluit aan op een voor stedebouwkundige afsluiting van het universiteitsgebouw van zes à zeven lagen in blok. Dit als reactie op het hoekblok dat aan de Wijttenbachstraat en een schoolgebouw de andere kant van het viaduct lag. van twee lagen in de Pontanusstraat. Het Met de toegestane hoogte van vier lagen op gebouw is 18,6 meter diep. de kop van het blok was De Haan het ook Er lag een stedebouwkundig plan voor de niet helemaal eens. Het ging namelijk ten wijk. Hierin stonden als eisen voor het koste van een heleboel woningen. Bovendien gebouw aan de Wijttenbachstraat dat het vielen de verspringingen in hoogte precies Afbeelding 107: Context bij het universiteitsgebouw goed aan moest samen met een portiek, waardoor deze sluiten en daarom hoger mocht zijn. De maar half benut werden. Ook liften werden punt van het blok mocht echter niet hoger daardoor ineffi cient gebruikt. dan vier lagen worden. Het gebouw moest

Afbeelding 109: Gemeenteplannen, eindigen in kopgevel Afbeelding 110: Gemeenteplannen, bouwhoogtes.

Thematische verkavelingsstructuren x

Compacte bouwvormen (plattegrond) Gebouw zorgt voor afsluiting bouwblok √

Integratie woonfuncties met andere 2 winkels aanwezig functies √ Plasticiteit in bouwmassa’s, hoogtes, Kleine hoogteverschillen en iets √

Woonomgeving verspringingen etc. terugliggende trappenhuizen Hiërarchische en gescheiden verkeersontsluitingen x Gedifferentieerde inrichting Ligt op hoek van een blok en aan rand woonomgeving √ van de wijk Woonomgeving

Pleinvorming Noud de Vreeze Afbeelding 108: Project Wijttenbachstraat. x 118 119 Architectuur Woontypologie

De gevels bestaan grotendeels uit in het metselwerk aangebracht. In de Dapperbuurt werd er meestal gebouwd voor negen woningen op de begane grond. traditioneel metselwerk. Verder worden de De bovenste twee punten zijn bij de met drie lagen fl ats met daarop maisonettes. Er werd besloten om toch een lift toe te gevels opgevuld door vullend kozijnwerk en uitvoering niet meer gelukt en werden meer Op deze manier wordt de liftgrens niet passen. een soort vergroot boeiboord van multiplex als utopische voorschriften gezien. overschreden en kan er toch hoog gebouwd Er komen vier families van typen woningen hout, wat doet denken aan een kapgevel. Bij de trappenhuizen is de gevelconstructie worden, zonder toepassing van liften. Echter voor: de hoekwoning, de ondiepe woning, Om scheuren te voorkomen zijn een aantal naar binnen doorgetrokken om de volgende de grote groep geïnteresseerde ouderen de etagewoning en de maisonnette. De maatregelen opgenomen in het ontwerp: redenen: zorgde voor problemen aangezien er zo’n 20 vier families hebben zeven woningtypen. In - het metselwerk moet “glijdend” op de latei - warmte-isolatie à 25 woningen geschikt gemaakt moesten totaal bevat het gebouw 45 woningen en 2 worden aangebracht - geluidsisolatie worden voor ouderen en er maarplaats was winkels. - de koppen van de lateien moeten - wandafwerking en onderhoud (dit losgehouden worden van het metselwerk blijft langer goed dan een geschilderd en van een kitvoeg voorzien. trappenhuis) - verticaal zijn er nog een aantal dilataties - plaatsing pui trappenhuis Woonvorm

Afbeelding 112: Indelingsschema.

Grote variatie aan woningtypen Zeven typen op 45 woningen √

Variatie aan gebouwvormen Recht deel en een hoekblok √

Ritmeveranderingen en toegevoegde Vooral op de hoek veel andere dingen beeldbepalende elementen √ zoals balkons Woonvorm Afbeelding 111: Gevels

120 Noud de Vreeze 121 Afbeelding 113: 12 2 Woning Trappenhuis engalerij Afbeelding 114: Bewoners wildengeen woonkamerof kinderwagen enzijn daarmeeruimgenoeg. voor tijdelijke opslagvan boodschappenof Galerijen entrappenhuizen biedenruimte hiervan gebruikkunnenmaken van delift. de maisonnetteszodat ookdebewoners galerij doorgekoppeld aandegalerij van onderste woningen.Opde4elaagis via eengalerijmetlift,behalve detwee bejaarden. Allewoningenzijnbereikbaar met elkviertwee-kamerwoningenvoor deze woningenliggennogeensvierlagen 1,20 meterboven maaiveld liggen.Boven liggen tweetwee-kamerwoningendie van 4,00meterhoogte. Aanweerszijden De beganegrondheefttweewinkelbedrijven geboden aandebinnenkantvan het blok. aan verkeer endaglichttoetredingwordt ondiepe woningisontstaanzodat erruimte ondiepe woningeneenhoekwoning.De Dit gedeeltevan het gebouw bevat een Hoekblok Plattegronden Winkels. Afbeelding 115: geplaatst zijn. de ondiepewoningen dieindithoekblok is voor alleenstaanden.Ditgeldtookvoor wordt, isdatdeze woningalleengeschikt staat. Deconclusiediehieruitgetrokken kasten alseraleentweepersoonsbed geeft problemenbijhetplaatsenvan de zithoek teplaatsen.Enookdeslaapkamer is ooktekleinvoor eeneethoeken plaats voor eeneethoek.Dewoonkamer worden. Ookiserindekeuken niet genoeg kan hetfornuisnietoptimaalgebruikt eisen. Bijgebrekaandiepteindekeuken De hoekwoningenvoldoen nietaanalle aan destraat endaarmeeslechtopdezon. mooi weggewerkt.Debuitenruimtenliggen aparte ruimtekwam, werdendeze hoeken hoeken, maardoordatdewasmachine ineen hoekwoning haddendehalenkeuken veel In hetbeginvan het ontwerpvan de keuken naastdeinganggeplaatst worden. slaapkamer aandegalerijdusmoest Winkels. Afbeelding 116: Hoekblok. 123 Langsblokdeel Bij de etagefl ats is ook de woonkamer Op het souterrain met bergruimten bevinden aan de voorzijde van de woning geplaatst, zich drie lagen met drie- en vier-kamerfl ats, de keuken zit aan de achterzijde. Aan daarop zijn weer maisonnettes geplaatst. de keuken zit een balkon vast zodat dit Er zijn drie trappenhuizen, de fl ats komen gunstig op de zon ligt. Wat verder opvalt steeds twee aan twee uit op een portiek. is dat er een deur zit tussen de keuken en Er zijn drie vijf-kamer-maisonnettes, twee een slaapkamer, hierdoor ontstaat er een vier-kamer-maisonnettes en vier drie- rondloop door de woning. Dit is ook terug te kamer-maisonnettes. Deze laatste zijn heel zien in de hoekwoning en ondiepe woning en oneconomisch omdat bij een maisonnette op de begane grond van de maisonnettes. veel circulatieruimte nodig is (twee halletjes Doordat de etagefl ats per 1,5 beuk spiegelen en een trap). Dit houdt in dat er ook veel (beukmaat van 5,40 meter toegepast) en de kamers nodig zijn om deze circulatieruimte maisonnettes per hele beuk ontstaan er twee goed te benutten. In dit geval bleek er leidingkokers in de woningplattegronden. echter weinig behoefte aan grote woningen, Leidingkokers moeten namelijk in het hart daarom zijn ze toch toegepast. In de van de beuk geplaatst worden. Er komt een plattegronden van de maisonnettes is ook kleine koker in de keuken en een grote bij weer te zien dat de keuken aan de galerij de badkamer en wc. ligt en de woonkamer aan de voorzijde. Alle slaapkamers zijn op de 2e verdieping geplaatst.

Afbeelding 117: Maisonnettes Afbeelding 118: Etagefl ats

124 125 Constructie

Variant-woningplattegronden keuken. Door het verder koppelen van Deze variatie was enigszins in strijd met Het gebouw heeft een betonconstructie. De bij het aansluiten van binnenwanden op Doordat de leidingkokers bij de etagefl ats de wasmachineruimte kan een fl atlaag de dienst Stadsontwikkeling. Zij zeiden stabiliteit wordt ontleend aan stijve wand/ de betonwanden. Een oplossing hiervoor centraal liggen in de breedte en de diepte horizontaal ingedeeld worden voor andere dat er veel grote woningen moesten vloerverbindingen. De dikte van de wanden die ook toegepast is in een ander project zou de keuken ook naast de woonkamer vormen van huisvesting dan gezinnen. komen, dan komen er ook veel gezinnen. en vloeren wordt meestal meer bepaald van De Haan is het toepassen van een pui kunnen liggen aan de voorkant. Deze vorm van koppelen is niet toegepast Maar in de Dapperbuurt zijn er door de door de hoeveelheid isolatie die erin moet tussen de binnenwand en de betonwand. Binnen de basisstructuur van zo’n fl at is in dit project maar later wel in andere gezinsverdunning bijna geen gezinnen dan door de sterke. Deze pui zorgt voor een wandonderbreking het ook mogelijk om van twee fl ats een projecten van De Haan. Wel is een van de meer en is er dus behoefte aan kleinere voor trillingen, en het zorgt ervoor dat er woonvorm te maken voor zelfstandig maisonnettes met vijf kamers geschikt voor woningen. Door grote woningen geschikt te Wanden niet meteen scheuren optreden als er een wonende alleenstaanden door de koppeling andere vormen van huisvesting. maken voor samenwonende alleenstaanden Als alleen gekeken wordt naar de sterkte vloer doorbuigt. van twee keukens tot één gezamelijke kan er iets terug gedaan worden tegen de kan voldaan worden met een dikte van 15 enorme druk om grote woningen te bouwen. cm. De wanden moeten echter 21 cm dik Vloeren worden in verband met geluidsisolatie. Dit De economische constructievloerdikte is Afbeelding 119: Variatie etagefl ats betekent wel dat gipsblokken binnenwanden 18 cm (5 cm breedplaatvloer en 13 cm zonder problemen aangesloten kunnen druklaag). Hier op ligt nog een cementen worden op de betonwanden. dekvloer van 5 cm, wat de totale dikte op Echter zou de betonwand minder dan 21 23 cm brengt. De dekvloer bestaat uit een cm dik zijn, kunnen er problemen optreden mortel van zand en cement, hierin zijn de verwarmingsleidingen gestort.

Afbeelding 120: Tijdens de bouw. Afbeelding 121: Woning binnenin, 126 127 Ontwerp versus realisatie

Afbeelding 123: Meterkasten Prefabbeton-constructies Verschillen ontwerp en werkelijke situatie Afbeelding 124: Wand aan universiteit Prefabbeton-lateien, hoeklateien, In de praktijk zijn er verschillende dingen balkonplaten en randen van de galerij zijn niet helemaal gegaan zoals gepland. Bij de elementen die prefab zijn uitgevoerd. wand tegen het universiteitsgebouw konden geen bekistingen geplaatst worden, dus is De liftkoker wordt normaal in beton gestort deze wand gemetseld. Deze wand kan dus en doet vaak mee in de stabiliteit van het niet meedoen in de stabiliteit. gebouw. Bij dit project is de lift gewoon De beslissing om de gevel door te trekken ondergebracht in de beukmaat en doet dus in de trappenhuizen had tot gevolg dat de niet mee in de constructie. Dit is gedaan wanddikten teruggebracht moesten worden omdat een liftschacht een verstoring zou van 21 cm naar 15 cm anders pastte het zijn voor de ruwbouwstructuur. De lifttravee niet. Woningscheidende wanden bleven 21 wordt ook gebruikt voor het onderbrengen cm dik. Omdat er drie trappenhuizen zijn van de afzuiging van het koffi ehuis wat op in het gebouw en er een dilatatie nodig de begane grond zit. is door de lengte van het gebouw, blijven er nog maar weinig wanden van 21 cm dik over. Hierdoor wordt de stabiliteit weer aangetast. Wanden van 15 cm dik zijn normaal gesproken te smal om de extra wapening op te nemen die nodig is ook zo, alleen waren er vier fundamenteel alleenstaanden zijn hier een voorbeeld van. Afbeelding 122: Constructieprincipe. voor een stijf knooppunt. Uiteindelijk is verschillende posities waardoor er veel Ook de fl exibele indeling van een woning dit toch gelukt door het toepassen van problemen ontstonden bij de detaillering en zoals dat mogelijk was bij dit project is een een speciale betonsamenstelling zodat er uitvoering. voorbeeld voor latere projecten geweest. geen ontmenging optrad ter plaatse van Dit project heeft ook aanleiding gegeven de knooppuntwapening (er bleef een vrij Terugblik voor mensen om het heft in eigen handen smalle opening voor beton over). Op het gebied van gebruikskwaliteit te nemen als ze iets willen bereiken bij de scoort dit plan hoog. Het voldoet op de gemeente. Het laat zien dat alles mogelijk Leidingkokers en meterkasten meeste punten aan de vragenlijst die de is, als er maar hard genoeg aan getrokken Differentiatie van bewonings Etagefl ats kunnen gekoppeld worden In de praktijk blijkt de kleine leidingkoker bewoners hebben gekregen en er zijn ook wordt. mogelijkheden √ bij de keuken van de etagefl ats te klein te keuzemogelijkheden bij het plaatsen van Het antwoord op de vraag waarom dit meubels. mogelijk was toen, is dat het politieke tij Variatie in woningplattegronden zijn. De kleine leidingkoker blijkt bepalend x te zijn voor de (te) grote koker. Later werd dit project gezien als voorbeeld mee was in die periode. Als je met een Bij de meterkasten was in het ontwerp voor latere ontwikkeling op het gebied confl ict naar de gemeenteraad stapte, kreeg Woning vastgelegd dat ze allemaal netjes boven van woningen geschikt maken voor je bijna altijd gelijk. elkaar zouden komen. In de praktijk was dit meerdere huishoudens, samenwonende

128 Noud de Vreeze 129 conclusie Na de vier projecten onderzocht te hebben, is te zien dat er met betrekking tot de woonomgeving laat jaren ‘70 een omslag plaats vindt. De Roomtuintjes, die van 1974 zijn, verschillen op een aantal punten van de andere drie projecten. Eind jaren ’70 werd er weer meer met de compacte bouwvormen gewerkt die voorheen zo VII typerend waren voor de stedenbouwkundige structuur van Amsterdam, die tijdelijk door de CIAM gedachte was verdreven. De Roomtuintje zijn met hun strikte functionele verkavelingstructuur een voorbeeld van de uitvoering van deze gedachte. Bij de Roomtuintjes was dus sprake van thematische verkaveling en een hiërarchische scheiding van verkeersontsluiting. Dit zijn elementen die bij de andere projecten niet te herkennen zijn. Begin jaren ’70 werd er dus veel gewerkt met scheiding van functies en bebouwing met weinig differentiatie tussen de verschillende gebouwvormen. Later werd dit beeld iets meer los gelaten en kwam er meer variatie en plasticiteit in de bebouwing.

130 131 Als we kijken naar de verschillende meerdere typen huishoudens te Samenvattend kunnen we aspecten betreffende de woonvorm gebruiken. Dit gebeurde door concluderen dat er in de valt op dat er bij alle projecten grote woningen om te bouwen Dapperbuurt halverwege de sprake is van een relatief grote tot meerdere kleinere woningen jaren ’70 een verandering heeft variatie aan woningtypen. Dit was en meer indelingsmogelijkheden plaatsgevonden binnen de sociale Kenmerk Mol, Ronstadt Dunnebier, Borkent Meer Van De Haan dus blijkbaar minder gebonden binnen een woning te creëren. huurwoningbouw. In deze periode Thematische verkavelingsstructuren aan de periode waarin gebouwd In de jaren ’70 was er echter is van het plan Duyff afgestapt √ xxx werd. Bij andere aspecten van al sprake van variatie in en heeft men een andere manier Compacte bouwvormen (plattegrond) de woonvorm is echter ook een woningplattegronden, dit houdt van stadsvernieuwing gehanteerd x √√√ verschil waarneembaar tussen in dat er bijvoorbeeld meerdere in de vorm van het gefaseerd Integratie woonfuncties met andere x √√√ de Roomtuintjes en de andere varianten 3-kamerappartementen vernieuwen van deels in slechte functies Plasticiteit in bouwmassa’s, hoogtes, projecten. Eind jaren ’70 begin zijn in een gebouw. Bij het staatverkerende bouwblokken, x √√√ jaren ’80 werd er meer variatie project van Hein de Haan zien we waarbij het bouwblok in zijn totale verspringingen etc. aangebracht in de gevel en de meerdere varianten binnen de vorm intact blijft. Hiërarchische en gescheiden verkeersontsluitingen √ xxx uitstraling van het gebouw, dat woningplattegronden niet terug. Bewoners speelden in de Gedifferentieerde inrichting is anders bij gebouwen uit het Wij denken zelf dat het project aan Dapperbuurt een grote rol bij de woonomgeving √√x √ begin van de jaren ’70, zoals bij de Wijttenbachstraat op dit aspect totstandkoming van de alternatieve Pleinvorming de Roomtuintjes. een uitzondering vormt binnen de manier van stadsvernieuwing. Door Woonomgeving √ xxx Op het niveau van de woning jaren ’80, maar dit hebben we niet zich te organiseren in actiegroep, Grote variatie woningtypen is er een heel andere scheiding verder onderzocht. de Sterke Arm, dwongen de x √√√ merkbaar, die ligt bij het begin van bewoners meer inspraak af bij Variatie aan gebouwvormen de jaren ’80. Het project van Hein stedelijke besluitvorming. Deze x x x √ Noud de Vreeze de Haan aan de Wijttenbachstraat inspraak heeft ertoe geleid dat Ritmeveranderingen en toegevoegde Woonvorm √√√√ uit 1981, verschilt duidelijk met het toenmalige plan Duyff werd beeldbepalende elementen de andere drie projecten. Begin verworpen en er voor gefaseerde Differentiatie van bewonings- mogelijkheden √√√√ jaren ’80 kwamen er steeds meer stadsvernieuwing werd gekozen. mogelijkheden om woningen voor Variatie in woningplattegronden Woning x √ xx

132 133 VIII Literatuurlijst

De literatuurlijst bevat informatie over de tijdschriften en boeken die we gebruikt hebben bij ons onderzoek. Veel van deze bronnen bestaan uit stukken die we gevonden hebben in het Kenniscentrum te Amsterdam. De meeste artikelen uit de tijdschriften hebben we gevonden in de bibliotheek van het Paviljoen op het TU/e terrein. Helaas is bij sommige bronnen niet duidelijk wie de auteur is.

134 135 Tijdschriften Boeken

Baas, G. (1966). De vooruitzichten voor de woningbouw onder de nieuwe fi nanciele regelingen. Stedenbouw en Volkshuisvesting. 1966, Titel Uitgever Jaar Pagina's Boekcode 27-32. Plan Pontanusstraat, A, B, C (Bijlagen) Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting Amsterdam 1971 79-025 Hong Seng, Y. (1972). Dapperbuurt, commentaar…. Wonen TABK. 1972, 10. Stichting onze woning Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting Amsterdam Hele boek 09-557 Snel, P. (1972). Dapperbuurt, een plan. Wonen TABK. 1972, 11-14. Wonen in de Roomtuintjes Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting Amsterdam 1976 1-4, 38-40, 59-61 26-540 Engberts, G. (1972). Prijsontwikkelingen ontroerend goed. Stedenbouw en Volkshuisvesting. 1972, 199-206. Bouwen in open gaten Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting Amsterdam 1976 113-116 04-526 Luijnenburg, R. (1973). De dapperbuurt, de hardste noten moeten nog gekraakt worden. Wonen TABK. 1973, 16-18. Bouwen in open gaten, 1e aanvulling Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting Amsterdam 1975 Project no 7 05-266 B Architekten en bewoners Universiteit Amsterdam 1980 84 06-623 Blijstra, R. (1974). Dapperbuurt. Ons Amsterdam (nummer 1). 1974, 174-183. Bouwen in open gaten, 2e aanvulling Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting Amsterdam 1978 Project no 2-10 05-266 C Seemers, T. (1974). Domweg democratie in de dapperbuurt. Wonen TABK. 1974, 3-4. Stadsvernieuwing 'Dapperbuurt' Amsterdam Projectdocumentatie thd-bouwkunde 1981 Hoofdstuk 4 09-573 Seemers, T. (1974). Funderingsverval en woningwaardering. Wonen TABK. 1974, 25-28. 3e Bouwproject Noord-oost hoek Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting Amsterdam 1982 Hele boek 07-285 NRC/Handelsblad (27-2-1974). Berichten - De amsterdamse dapperbuurt. Stedenbouw en Volkshuisvesting. 1974, 118-119. 3e Projekt noord-oost hoek Dapperbuurt Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting Amsterdam 1980 Hele boek 06-643 De Boer, M. (1975). Veel dapperbuurters niet terug naar eigen buurt. Wonen TABK. 1975, 30-31. Stadsvernieuwing 'Dapperbuurt' Amsterdam Projectdocumentatie thd-bouwkunde 1981 Hoofstuk 5 09-573 Fieling, H. (1975). Ontwikkelingsbeleid Almere. Stedenbouw en Volkshuisvesting. 1975, 48-58. Vervangende nieuwbouw, deel 1 een dokumentatie van 8 projecten Delftse Universitaire Pers 1982 98-109 Bouwkunde bibl. Van der Hoeven, K. (1975). Oude menen in een stadsvernieuwingswijk. Plan. 1975, 44-52. 3 projekten woningen + bedrijfsruimten Dapperbuurt - Zuid Amsterdam 1981 2 en 8 09-403 Onderwijs en onderzoek van de afdeling Urban Survey, ITC (1976). Luchtfoto’s voor stedelijke doeleinden. Stedenbouw en Volkshuisvesting. 3 projekten woningen + bedrijfsruimten Dapperbuurt - Zuid Amsterdam 1981 9, 11, 20 09-403 1976, 118-123. 3 projekten woningen + bedrijfsruimten Dapperbuurt - Zuid Amsterdam 1981 7 en 16 09-403 De Boer, M. (1977). Stadsvernieuwing gaat aan bewoners voorbij. Wonen TABK. 1977, 18-21. Informatieboekje nieuwbouw Commelinstraat Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting Amsterdam 1981 1-7, 9, 10, 12 06-846 Kupka, K. (1977). Grootschalige stadsvernieuwing bestaat niet. Wonen TABK. 1977, 21-25. Atelier voor architectuur & stadsbeleving Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting Amsterdam 1983 6-8 08-379 De Lange, E. (1977). Zeven moeizame, magere jaren stadsvernieuwing in de amsterdamse dapperbuurt. Wonen TABK. 1977, 17-24. 4e projekt noord-oost hoek 'Dapperbuurt' Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting Amsterdam 1982 Hele boek 07-472 Borst, H. (1978). De sterke arm krijgt amsterdamse kunstprijs. Wonen TABK. 1978, 7. Woningen in de Dapperbuurt van het gemeentelijk woningbedrijf Gemeente Amsterdam, Kenniscentrum Amsterdam Hele boek 07-170 Lijbers, R. (1982). Vervangende nieuwbouw - Deel 1 een dokumentatie van acht projecten. Vervangende Nieuwbouw. 1982, 98-109. Bouwen voor de buurt Stichting Wonen Amsterdam 1976 77-99 04-602 Van der Vaart, D. (1983). Project Dapperbuurt. Wonen TABK. 1983, 30. Platvliet, L. (1997). Tochten langs de jongste woningbouw in Oostelijk Amsterdam. Stappen door de nieuwe stad. 1997, 50-63.

136 137 IX bijlagen Nu volgende de bijlagen behorende bij onderzoek dat we naar de Dapperbuurt gedaan hebben.

Bijlage 1: Interview Hans Borkent. Bijlage 2: Interview Hein de Haan. Bijlage 3: Projectinformatie sociale woningbouw Dapperbuurt 1974-1987 Bijlage 4: Plattegronden Pontanusstraat 1-232 Bijlage 5: Plattegronden Wagenaarstraat 350-464 Bijlage 6: Plattegronden Wijtenbachstraat 313-341 Bijlage 7: Plattegronden Wijtenbachstraat 300-390

138 139 Bijlage 1: Interview Hans Borkent

Interview Hans Borkent 19-10-2009 steeds meer woningen in de wijk af mogelijkheden voor het Omdat er per straat zoveel mogelijk -balkons en erkers telden mee in opp. vanwege de slechte bouwkundige staat. gebruik van de straat en de woningen gebouwd moesten worden en -erker was toen een bekend en gewild Volkshuisvesting haalde op zijn beurt deze binnenterreinen (wandelroute daarom de maximale verhoudingen per element; je kon schuin de straat inkijken. Carrière gebouwen weg waardoor verschillende door binnentuinen) woning eigenlijk al vast stonden, bleef er -Liever geen balkons aan de straatkant H. werd in 1938 geboren en heeft gaten ontstonden in de wijk. Door de sloop altijd restruimte over. omdat balkons als een soort privéruimte gestudeerd aan de academie van bouwkunst kwamen veel buurtbewoners in opstand. Project 2 Veel projecten hebben ook een schuine kap worden beschouwd. in Amsterdam waar hij tot aan zijn pensioen Door de vele reacties uit de wijk werd er Belangrijkst: de woningplattegronden. De om genoeg bezonning voor de overzijde te -de mogelijkheid om balkons dicht te maken docent is geweest. Hij heeft in zijn loopbaan een plan opgesteld voor nieuwbouw in de differentiatie werd daarbij opgegeven en garanderen. Daarnaast kon elke woning via komt daaruit voort. vrijwel alleen stadsvernieuwingsprojecten wijk. Deze zou voortaan gebeuren aan de het was dus een groot gepuzzel om de de trap naar de binnentuin. Ook vanuit het -er is een centraal punt in het midden met gedaan, zowel in Amsterdam als in Haarlem hand van een schaalkaart. Dit wil zeggen 2,3,4 en 5-kamerwoningen in te passen. souterrain. een circuit eromheen. en Groningen. Project 2 was naar eigen dat de buurt wordt opgedeeld in delen die De bouwdiepte lag vast en ook het aantal -geen woonkeuken omdat de keuken als zeggen zijn eerste zelfstandige project. Hij wel en niet kunnen blijven staan. Aan de woonlagen door de bezonningseisen op De verschillende type woningen ontstonden aparte ruimte kwaliteit heeft in een woning. deed in die periode mee aan het project hand daarvan wordt bepaald hoe groot de straatniveau. Alle woningen moesten niet door de opdrachtgever maar meer -indeling plattegrond ging met matjes, alle “bouwen voor de buurt” via de academie verschillende projecten maximaal kunnen een buitenruimte met zon hebben en dus door het bouwteam en de eisen vanuit de functies moesten erin voor bouwkunst. Bouwen voor de buurt zijn. Hoe groter de projecten, hoe goedkoper werden er balkons toegepast. Er moesten gemeente. Het was belangrijk zo te bouwen -alle maten lagen vrijwel vast was een project waaraan verschillende de bouwkosten en dus hoe gunstiger de zoveel mogelijk woningen gebouwd worden, dat mensen graag terug wilden naar de -differentiatie is erg belangrijk: dit zie je ook architecten naast hun werk meewerkten. huurprijs. waarbij de perceelbreedte vrijwel vast lag nieuwbouw. Het was zelfs zo dat bewoners terug in de gevel bij de ramen van gesloten Ze waren voorstander van het zogenaamde vanwege de diepte en de minimale breedte op bepaalde dagen maquettewoningen naar open naar boven toe. democratisch bouwen, een vorm waarbij Er waren verschillende dingen waartegen van 6 meter. konden bezoeken en die beoordelen. Vooral bewoners veel inspraak hebben. De men zich wilde afzetten: de huisvrouwen hadden daardoor een grote Adres leider van deze groep die actief was in de  De Bijlmerbouw zoals bij de Het ontwerp van de plattegronden is invloed op de inrichting van de woningen. Hans Borkent Dapperbuurt was Hein de Haan. roomtuintjes gebaseerd op 2 beuken, een smalle Verwerstraat 57  Weinig differentiatie en een brede beuk. Hierdoor zijn Nog meer belangrijke punten bij project 2: 1011 HZ Amsterdam Dapperbuurt  Het wegsaneren van de winkels er veel indelingsmogelijkheden en -H. vind dat men moet wonen aan de straat. H. werd voor zijn eerste project in de in de wijk gebruiksmogelijkheden. Door het -Je moet de fi ets in de berging kunnen Dapperbuurt gekozen door buurtbewoners trappenhuis excentrisch te plaatsen ontstaat zetten. die op democratische wijze zijn ontwerp als Het volgende werd daarom gedaan: al een opdeling in grootte van woningen. -Op de hoekpunt zit de woonkamer aan de beste beoordeelden. Grote tegenspeler bij  De Dappermarkt werd Door verspringingen en verschillende tuinkant omdat er dan meer slaapkamers de weerstand tegen het plan Duyff was de beschouwd als bepalend en woningtypen was er veel meer werk voor kunnen zijn. dienst ruimtelijke ordening. Deze dienst was sterk element. architecten, vooral op de hoekpunten, maar -het leven in de straat moet blijven. voor nieuwbouw, terwijl de architectengroep  Het stratenpatroon moest ontstond er wel veel meer differentiatie -architectuur van de gevel: meer in detail, en de bewoners meer voor een gefaseerde daarom blijven in de woningen. Op veel hoekpunten zijn verlevendiging van de gevel. aanpak waren van de buurt.  Het stratenpatroon bijzondere woningen te vinden, bijvoorbeeld -plastisch moet er wat meer gebeuren. werd gedifferentieerd. ateliers. -balkons en erkers steken naar buiten toe In de loop der tijd keurde bouwtoezicht Daardoor kwamen er meer uit.

140 141 Bijlage 2: Interview Hein de Haan

Interview Hein de Haan 19-10-2009 bij het ontwerp? Landelijk Ombudsteam Stadsvernieuwing, ontwikkeld, allebei begin zeventiger jaren. maar ze kunnen beter een ervaren iemand daar heb ik een tijd in het bestuur gezeten, vragen. Antwoord: Ja, want je liep klem, je moest Antwoord: Zij begonnen er zelf mee. Ik daar moest ik af en toe naar Bergen om Vraag: Waarom zeg je dat ze minder bereikt wel een oplossing verzinnen. Doorschuiving Carrière: werkte bij bureau Hertsbergen toen en ze Andre een beetje tot orde te roepen. Het is hebben? Daar is minder gesloopt natuurlijk. Vraag: Voor Borkent was het ook zijn eerste ging niet, de stadspolitiek kreeg je niet Hein de Haan werd geboren op 13 mei belde me gewoon op van kom helpen want wel leuk want in die tijd deed je dat samen project aan de Wagenaarstraat. veranderd, wel op veel vlakken maar dat 1943 in Amsterdam. Hij studeerde aan de ze zijn hier de buurtpanden aan het slopen met mensen die nu weer directeuren van Antwoord: Ze hebben de metro niet tegen net niet. Nu zie je veel parkeren in het TU Delft waar hij in 1970 van afstudeerde. en ze laten expres de schoorsteen op de woningbouwverenigingen zijn. kunnen houden dus in dat opzicht hebben Antwoord: Nee, hij had eerder in Goes al met straatbeeld, er is niets meer over om te Hij werd daar ook werkzaam van 1975 als naastliggende panden vallen zodat ze die Maar het was dus gewoon vriendendienst, ze minder bereikt. De huishouding is goed een groepje mensen wat dingen ontworpen. spelen, voetballen of iets dergelijks. Voor docent Architectuur. Ook heeft hij als docent ook meteen mee konden pikken. Ze belde ook een beetje politiek, het was allemaal gelukt met hulp van de gemeente, maar het Dit heeft hij waarschijnlijk verzwegen. de oorlog speelden er 20 à 30 kinderen gewerkt aan de Acedemie van Bouwkunst of ik er een soort van verklaring over kon links tuig dus je wist elkaar wel te vinden, is niet heel heftig allemaal. Ze hadden wel per trappenhuis, maar goed dat het nu niet in Amsterdam, Groningen en Tilburg. schrijven. maar niet partij gebonden. politieke confl icten, maar dit leidde alleen Vraag: Het project aan de Wijttenbachstraat meer zo is, dat is niet meer denkbaar met Afgelopen 19 september is hij gestopt met tot knokpartijen, nog niet eens tot doden. was u eerste project, hoe kijkt u daar nu op al die geparkeerde auto’s. Een daling van werken bij de TU Delft. Vraag: Waarom belde ze jou? Vraag: Heeft het nog tot een bepaalde terug? Zou u dingen anders gedaan hebben? de woonbezetting is een van de oplossingen In 1981 was hij mede oprichter van het meerwaarde geleid in het ontwerp, die Vraag: U bent in die tijd voor u zelf van de problemen van de 19e eeuw. bureau CASA Architecten in Amsterdam. Antwoord: Nou omdat ze me kende, het samenwerking? begonnen? Antwoord: Nou, laatst heb ik het nog Hier heeft hij lange tijd bij gewerkt. In 2006 waren vrienden. Een aantal mensen van de eens verdedigd in de indische buurt, daar Vraag: Bewoners wilden kleine woningen, heeft hij zijn eigen bureau genaamd ‘Hein Sterke Arm kende ik al, dat waren generatie Antwoord: De Sterke arm was toen vrij Antwoord: Nee, ik werkte bij Hertsberger, pas waren ze bezig met de sloop van jaren dat was toch een strijdpunt, maar in de de Haan’ opgericht. Dit bureau specialiseerd genoten. En dat is in Amsterdam natuurlijk bekend, de actiegroep Nieuwmarkt werd in de jaren 80 ben ik voor mezelf begonnen. 80 bouw. Kwaliteiten van deze woningen bouwblokken zat toch veel variatie qua zich in de volgende punten: wat makkelijker dan in andere steden, want wel hoger aangeslagen, maar ze hebben Toen zeiden ze van de buurt waarom gaan zijn dat het grote woningen zijn tegen woningoppervlakte. - huisvesting in stedenbouw context hier studeerde toen 1 op de 8 mensen dus niet veel voor elkaar gekregen, wel kregen jullie die tekeningen niet tekenen van de lage huren met een aparte eethoek. - programma en ontwikkeling wonen met het kader om een beetje in opstand te ze veel publiciteit. De Sterke arm heeft woningen. Mijn eerste reactie was jullie zijn In de maisonnettes konden 3 mensen Antwoord: De wachtijd voor een kleine andere activiteiten (werk, faciliteiten, enz…) komen is er wel. En dat moet ik zeggen een nieuwe methode van stadsvernieuwing hartstikke gek, ik heb geen ervaring met onafhankelijk wonen, het was een heel woning was korter. Differentiatie - ‘doe het zelf’ project ontwikkeling ontbreekt nu ook een beetje in Amsterdam- ontwikkeld, de gemeente wou alles plat woningbouw, neem toch ervaren bureaus. fl exibele woning. Veel later heeft Jan Mulder probeerden ze toch erin te krijgen. Dit had - stedenbouw vernieuwingsprocessen West. Het zijn natuurlijk allemaal geen gooien, de buurt wou alles behouden, Pas een paar jaar later durfde ik wel, toen op het Waterleidingterrein in Rotterdam op ook met fi nanciering te maken. Nu moeten in gebieden van verschillende tijden en schuimbekkende terroristen, dat zijn daar ontstond een discussie door. Uit deze had ik zelf ook al wat woningen getekend. basis van dat systeem een hele woonwijk alle woningen aan het bestemmingsplan typologien allemaal heel brave mensen die ontzettend tegenstelling kwam voort dat het allemaal gebouwd. De Wijttenbachstraat was een voldoen, dit is grote onzin, want het zorgt - herbestemming voor kunst en startende autoriteit gevoelig zijn, dat is juist een van stap voor stap moest. Het is toen met 1 Vraag: Vanochtend waren we bij Hans voorloper hiervan. Het stadsbestuur wou voor enorm veel kosten. Wat ik beter vind is bedrijven. Ook voor krakers de problemen waarom er zo weinig verzet stem meerderheid aangenomen. Bij de Borkent. veel ingrijpen, ze wilde families in de wijk, als je besluit om door te schuiven, kijk naar komt. Maar ze belde me dus gewoon op, wijkorganisatie in Amserdam had de kerk alleen was hier geen behoefte aan. Er waren de omvang van wat je doorschuift en lever Interview: en als je vrienden zo iets vragen moet je niets in te brengen maar in dit geval wel. Antwoord: Hans deed architectenwerk, ik veel alleenstaanden in die tijd, dus grote dan op maat. Maar daar was toen helemaal Vraag: U heeft in de Dapperbuurt met de het natuurlijk ook gewoon doen. Ik zag het was een soort taxichauffeur voor Hans. Ik woningen zo maken dat ze bewoonbaar geen sprake van. Sterke Arm samengewerkt als adviseur, en toen ook van je hebt je werk, en s avonds Vraag: Was de nieuwmarkt niet later hielp bij de inspraak en dergelijke. Ik kwam waren voor alleenstaanden was een goede ook in andere projecten heeft u samen met ga je je vrienden en kennissen helpen. ontwikkeld? later aan de beurt, 4 à 5 jaar later. Dit heb oplossing. Vraag: Grote woningen indelen voor bewoners gewerkt aan projecten. Wat heeft Later werd het ook allemaal steeds meer ik expres gedaan, ik was geen architect, ik meerdere huishoudens was iets nieuws u er toe gezet om bewoners te betrekken georganiseerd, je had 10 à 15 jaar later het Antwoord: Nee, ze zijn eigenlijk vrij gelijk vond het wel een eer dat ze me vroegen, Vraag: Dat was dus jullie eigen oplossing? toen dus?

142 143 theoretische vorm van stadsvernieuwing. toen bij hun nieuwe huis. Ze hebben meer Vraag: Dit is de eerste keer dat u dat goedkoop gebeuren. Het was allemaal niet Antwoord: Ja. A)De inspraak van bewoners Antwoord: Ja, het is uitgevonden door de Bewoners werden aangesproken als te vertellen dan de gemiddelde koper. fl exibele toe hebt gepast, heeft u daar marktconform, dus moest dat weer bewezen en het mee laten ontwerpen van de druk van omstandigheden. Wij waren de volwassen mensen die inspraak hebben in Bij kopen waren ze veel strenger. Het bij latere projecten nog veranderingen in worden. Iedereen heeft er voor geknokt en plattegrond kan heel positief werken, dat eerste in de Dapperbuurt die daar mee plaats van enquêtevolk waar je informatie programma is belangrijk om inspraak in te aangebracht, dingen ontwikkeld? het er uiteindelijk ook door kregen. heb ik zeker in de Dapperbuurt geleerd. kwamen, als het moet dan ga je wel over van moet hebben, dat zul je in Amsterdam- hebben, detaildingen niet zo. Je kunt met B) Programma’s kunnen veel meer zijn een oplossing piekeren. West niet snel zien. programma inspelen op de wensen van de Antwoord: Ja, het sanitair in de grote beuk Vraag: Heeft u nog andere experimenten dan alleen maar wonen, dat heb ik geleerd Later kwam er ook nog bij dat je eigenlijk Het politiek tij was mee, er werd veel bewoners. Ouderen hebben andere eisen maakt het geheel minder fl exibel. Later gedaan net als de drie-kamer-woning? van de kraakpanden. Die twee voorstudies net zoveel voordeuren aan de straat moest afgedwongen, als je een confl ict had met dan jongeren. Je doet daarmee juist een werden trappenhuis en alle natte cellen in hebben meegeholpen in de ontwerpen die ik hebben als dat er volwassen bewoners in diensten, ging je naar de gemeente en dan beroep op je creativiteit, je moet allemaal één beuk geplaatst en blijft de andere beuk Antwoord: Ja, ik woon in een huis met een tegenwoordig doe. Veelzijdige programma’s het gebouw zaten, dan heb je ook net zoveel won je dat meestal wel. Nu is dat helemaal dingen gaan oplossen waarvan je niet eens leeg. Zo kun je er een heel open woning van werkdeur en een woondeur. De woning in bouwblokken kunnen ook aan elkaar huurcontracten en geen onderhuur meer. niet meer zo. Mensen van nu gaan niet naar wist dat ze bestonden. maken. heeft veel werk vierkante meters en weinig gekoppeld worden, als bijvoorbeeld een Het aantal woningen is niet zo belangrijk de gemeente, die lijden in stilte. Het volk is woon vierkante meters. Dit kan alleen creche niet gebruikt wordt in het weekend, maar wel het aantal volwassen bewoners. veel te braaf geworden en komt niet meer Vraag: We hebben een boekje mee genomen Vraag: Zag de opdrachtgever dat ook met koop, in Almere wordt het ook met kan de keuken en andere voorzieningen wel Ook voor voorzieningen is dit heel belangrijk, snel in opstand. over het project, kunt u misschien iets allemaal zitten? sociale huur gedaan. Je moet wel heel goed voor andere activiteiten gebruikt worden. iemand die voorzieningen levert moet je vertellen over de plattegronden? uitleggen waarom je iets anders bouwt dan Het voordeel van CPO is, als er geen klanten een bonus geven. Het gaat nog steeds Opmerking Marieke: Ik heb vaak gedacht Antwoord: Als er geen stroom in zit kunnen het standaard. Het lukt wel aardig, maar er zijn, gaat het niet door, verder is er dan zo, bijvoorbeeld bij studentencontainers, dat dat de reden was waarom het in Antwoord: De fl exibiliteit zit er heel erg in, ze dat nog wel hebben. Dus bij kraakpanden moet een heel sterk verhaal liggen om te niets aan de hand. dat gaat ook allemaal per persoon. Wat Amsterdam-West allemaal zo moeizaam is dat was ook nodig, gezinnen waren er niet ging het allemaal vrij makkelijk. Alleen als overtuigen. eigenlijk grote onzin is want je kunt beter verlopen, maar jij bent de eerste die dat dus inrichting voor andere huishoudens was er nieuwe mensen in kwamen met andere Vraag: In de jaren 80 waren er mogelijkheden de voorzieningen delen met anderen. Je zou ook bevestigd. Allochtonen protesteren welkom en dat mocht ook. Het ging om een eisen werd het al moeilijk. Na een tijd Vraag: Dat is dus nu veel erger dan toen? in de Dapperbuurt, nu heb je mogelijkheden eigenlijk willen dat alles door elkaar liep, allemaal niet. paar wandjes meer of minder, dat had ook ging ook iedereen zich settelen en wilden met CPO, maar in de jaren 90 was het ook wonen en werken in een wijk. In die tijd weinig effect op de kosten. ze allemaal een eigen keuken ed, dus niet Antwoord: Toen hadden we nooit de eigenlijk prut, of viel dat mee? had je echter al veel bereikt als de mensen Vraag: Waar zou dat aan kunnen liggen De grote en kleine slaapkamer hebben meer met 8 man delen. Daar ging het vaak woningbouwvereniging erbij gekregen. die in aanmerking kwamen voor dat blok er denk u? samen dezelfde oppervlakte als de mis. Het ontworpen programma was ineens Het ging puur om politieke redenen. Het Antwoord: We hebben toen toch nog wat ook daadwerkelijk in kwamen. woonkamer dus daar kun je ook al fl exibel in totaal waardeloos. Daarna zijn ze ingedeeld is heel moeilijk om een alternatieve vorm kraakpanden gelegaliseerd. Veel projecten Antwoord: Vroeger in hun eigen land werden zijn. Ook in de etagefl ats zit de fl exibiliteit, naar het drie-kamer-appartement idee. van wonen erdoor te drukken. Het wordt met een eigen beheer, dus daar kwam Vraag: Het waren echt twee processen, ze meteen de gevangenis in gegooit als ze je kan een hele beuk spiegelen. In het Daar kun je heel erg fl exibel in zijn. Je kunt een ander verhaal als je een hele buurt geen woningbouwvereniging aan te pas. verassend, vooral om dat de projectgroep hun mond open maakten, dan doe je dat ontwerp lijken dingen heel fl exibel, maar er veel verschillende huishoudens in kwijt. ontwerpt voor een bepaalde doelgroep met De autonomie van de groep blijft dan ook er heel erg bovenop zat. hier ook niet. in de praktijk gaan er vaak kleine dingen Voor de huiseigenaren was dit ook een al hun eigen voorzieningen. heel goed, het is je eigen ding. We zijn nog mis zoals meterkastjes. Als je een woning stuk makkelijker, die waren helemaal niet met een aantal projecten bezig, waar we Antwoord: Er waren ook tegenstellingen Vraag: Er wordt over de Dapperbuurt gezegd omklapt, moet je de hele stapel omklappen blij met al die woeste programma’s terwijl Vraag: Kun je zeggen dat na alles wat je optreden als adviseurs en beheerders. Er tussen de stedelijke diensten onderling. dat er veel inspraak was, maar eigenlijk viel anders liggen de meterkasten niet meer wij toen zoiets hadden van ze vragen het de afgelopen jaren gedaan hebt, dat daar zijn vaak veel mensen betrokken bij zo’n In Amsterdam luisterden ze heel erg dat reuze mee. Hoe zie jij dat? boven elkaar. Meterkasten en leidingkokers toch, dus wij bouwen het, niet piepen. Er veel uit voort is gekomen van wat je in de project maar die hebben allemaal niet echt naar de buurten. Theoretisch uitgedacht zijn het belangrijkst, die moeten goed zijn. kwamen toen ook heel veel andere functies Dapperbuurt hebt gedaan? kijk erop, dus ik ben de enige die bepaalde van doorschuifprocessen leidde tot een Antwoord: Mensen werden betrokken in dan wonen. Het moest wel allemaal heel dingen zegt die gedaan moeten worden om

144 145 dingen voor elkaar te krijgen. staan. Of ze moeten gebaseerd zijn op want het was functioneel. Ik zou het nu nooit Antwoord: We hebben daarna niet meer historische standpunten, dan kun je het ook meer doen, die rechte lijnen is een van de Vraag: Hoe heb je dat gedaan, want eigenlijk veel in de Dapperbuurt gedaan, wel veel winnen bij de gemeente. Dit is eigenlijk heel kwaliteiten van de Dapperbuurt. Maar die ben je heel erg vervelend voor heel veel Staatsliedenbuurt, we hadden werk genoeg. vreemd, want wat er maatschappelijk mis verspringingen kon je in het zuidelijk deel mensen. Voor projecten in Rotterdam zeiden we gaat is zoveel erger. Het moet er zeker goed ook helemaal niet doen. nee, dat is te ver rijden. Nu zou je zo’n uit zien, maar het moet ook niet instorten Straattuintjes moesten bij dit project Antwoord: In Amsterdam-Noord heeft het kans niet meer laten schieten. We hebben en ook waterdicht zijn bijvoorbeeld, maar zorgen voor speelruimte in de zon, de auto’s CPO goed gewerkt, overal komen bewoners ook nog een bijzonder project gedaan in dan moet er verder gekeken worden, is het stonden in de schaduw. Qua architectuur is in opstand. De belangen van mensen moeten Vlaardingen. Daar hebben we eigenlijk CPO gebouw nog nodig, bruikbaar. het niet heel spectaculair. Het was meer een behandelt worden door de gemeente, als er toegepast toen het nog geen CPO heette. gelegenheidsoplossing en niet zo zeer iets niet naar die mensen omgekeken wordt, Vraag: Vind je dat de uitstraling van de wat je later ook nog kon gebruiken in andere kom ik in actie. Af en toe heb ik me wel Vraag: Bent u eigenlijk een van de enigen blokken uit de jaren 80 ook anders had projecten. Dit was bij het project aan de een beetje ingehouden, want ik werkte wel in Nederland die daar mee bezig is? kunnen zijn? Wijttenbachstraat wel het geval. Op de kop met mensen in een bureau, dus je gaat staan nog twee oude huisjes, die stonden in niet je hele bureau daarin meenemen. Antwoord: Nee, er zijn veel mensen met Antwoord: Daar lagen we helemaal niet de opdracht vermeld dat die moesten blijven Maar sommige dingen heb ik ook anoniem CPO bezig zowiezo en ook veel mensen zijn wakker van, daar waren we niet mee bezig, staan. Ik had ze ook niet willen slopen. Ik gedaan. bezig met bewoners samen te werken. Het ik vond het ook niet zo belangrijk toen. Ik ben niet zo van het slopen, als een gebouw sterft alleen wel een beetje uit. Waarom schaam me er ook niet voor, dat ging in die nog goed werkt, moet je het benutten. En Vraag: Je hebt dus ook steeds genoeg weet ik niet. Ooit zijn er wel veel mensen tijd gewoon zo. als je de gevel niet mooi vind, kun je die succes daarin behaald, anders zou je er mee begonnen. Het is een generatie die altijd nog strippen, het betonskelet kan nog toch helemaal gefrustreerd van worden? niet overgenomen wordt. Maar het komt Vraag: Je hebt ook dat andere blok bij de goed bruikbaar zijn. Dit project was niet ook door de tachtiger jaren woningbouw, school aan de Van Swindendwarsstraat zo’n mijlpaal, Wijttenbachstraat was een Antwoord: 1 op de 8 gevallen winnen we dit heeft gewoon een slechte naam hoewel gedaan. Heb je daar nog iets bijzonders soort standaard voor fl exibiliteit. Dus dat maar, in de Dapperbuurt echter won je ik het nog vrij goed kan verdedigen over te vertellen? was achteraf gezien op bepaalde manieren alles. Maar je moet gewoon met een goed tegenwoordig. Voor die tijd was het niet wel een mijlpaal. humeur weer verder gaan, en het blijft ook eens zo slecht. Antwoord: H is niet zo heel veel anders iedere keer leuk. Het gaat ook helemaal dan dat andere blok. De dichtheid in het niet om geld, maar om hoe je het aan gaat Vraag: Ik heb het idee dat er een bepaald zuidelijk deel van de Dapperbuurt is bijna pakken. probleem is met de uitstraling van de twee keer zo groot als in het noordelijk blokken uit de jaren tachtig. deel. Het verspringen van de blokken is Vraag: Even terug naar de Dapperbuurt, typisch iets van Hans Borkent, dat heeft je hebt dus in het begin veel meegetekend Antwoord: Het is raar dat de cosmetica hij ontworpen. Achteraf vind ik dat minder voor Borkent en toen het project op de gaat bepalen welke blokken er tegen de sterk, ik vind die heldere middeleeuwse Wijttenbachstraat ontwikkeld wat heb je grond gaan. Blokken moeten tegenwoordig straten van spoor naar park eigenlijk wel daarna nog gedaan? architectonisch interessant zijn om te blijven sterk. Toen waren we er enthousiast over,

147 Bijlage 3: Projectinformatie sociale woningbouw Dapperbuurt

Adres Opdrachtgever Architect Woningen HAT-woningen Oplevering 1 Roomtuintjes 1-232 Onze woning Dunnebier en Ronstadt 229 1974 2 Wagenaarstraat 350-464 Onze woning Borkent 56 1977 3 Wagenaarstraat 321-373 Onze woning Borkent 1978 3 Commelinstraat 322-370 Onze woning Borkent 50 1978 4 Wijttenbachstraat 313-341 Eigen Haard Van Meer 16 1978 5 Pieter Nieuwlandstraat 53-87 Eigen Haard Koning 1980 5 Pieter Nieuwlandstraat 88-104 Eigen Haard Koning 47 1980 6 Von Zesenstraat 58 Onze woning Abma en Hazewinkel 85 1981 6 Dapperstraat 151-155 Onze woning Abma en Hazewinkel 1981 7 Wagenaarstraat 299-319 Onze woning Borkent 1981 7 Wagenaarstraat 375-503 Onze woning Borkent 1981 7 Wagenaarstraat 314-346 Onze woning Borkent 1981 7 Commelinstraat 280-320 Onze woning Borkent 1981 7 Dapperstraat 157-187, 189, 199 Onze woning Borkent 138 1981 8 Wijttenbachstraat 300-390 Woningbedrijf Centrum-O. De Haan 1981 8 Pontanusstraat 276 Woningbedrijf Centrum-O. De Haan 45 1981 9 Reinwardtstraat 19-33 Woningbedrijf Centrum-O. De Haan 1981 9 Pieter Nieuwlandstraat 2-8 Woningbedrijf Centrum-O. De Haan 1981 9 Van Swindendwarsstraat 61-107 Woningbedrijf Centrum-O. De Haan 40 1981 10 Reinwardtstraat 35-51 Woningbedrijf Centrum-O. Koning en Wijnen 30 1982 11 Dapperstraat 273-277 Woningbedrijf Centrum-O. Koning en Wijnen 1982 11 Reinwardtstraat 59-69 Woningbedrijf Centrum-O. Koning en Wijnen 1982 11 Pieter Nieuwlandstraat 60-72 Woningbedrijf Centrum-O. Koning en Wijnen 38 6 1982 12 Pieter Nieuwlandstraat 106-110 Woningbedrijf Centrum-O. Koning en Wijnen 1982 12 Pontanusstraat 51 Woningbedrijf Centrum-O. Koning en Wijnen 1982 12 Reinwardtstraat 113-115 Woningbedrijf Centrum-O. Koning en Wijnen 22 10 1982 13 Commelinstraat 69-239 Woningbedrijf Centrum-O. Architectengroep 69 82 1 1983 14 Eerste van Swindenstraat 423 Woningbedrijf Centrum-O. Ouendag 30 5 1983 15 2e van Swindenstraat 10-22 Woningbedrijf Centrum-O. Reintjens 1983 15 Van Swindendwarsstraat 2-14 Woningbedrijf Centrum-O. Reintjens 29 6 1983 16 Reinwardtstraat 300-334 Woningbedrijf Centrum-O. Reintjens 1983 16 Wijttenbachstraat 277-307 Woningbedrijf Centrum-O. Reintjens 23 2 1983 17 Pontanusstraat 42-48 Lieven de Key Roos 1983 17 Pieter Nieuwlandstraat 115-127 Lieven de Key Roos 1983 17 2e van Swindenstraat 210-220 Lieven de Key Roos 24 1983 18 Commelinstraat 374-538 Woningbedrijf Centrum-O. Borkent 1984 18 Pontanusstraat 30-32 Woningbedrijf Centrum-O. Borkent 61 36 1984 19 Dapperstraat 74-84 Woningbedrijf Centrum-O. Borkent 1985 19 Pieter Nieuwlandstraat 12-34 Woningbedrijf Centrum-O. Borkent 1985 19 Reinwardtstraat 53-57 Woningbedrijf Centrum-O. Borkent 46 14 1985 20 Pontanusstraat 22-26 Woningbedrijf Centrum-O. Van Leenen 1985 20 Von Zesenstraat 300-424 Woningbedrijf Centrum-O. Van Leenen 56 13 1985 21 2e van Swindenstraat 19-45 Woningbedrijf Centrum-O. Andriessen 47 13 1985 22 Dapperplein 7-9 Woningbedrijf Centrum-O. Steemers 1985 22 Eerste van Swindenstraat 78-92 Woningbedrijf Centrum-O. Steemers 1985 22 2e van Swindenstraat 51, 57-59 Woningbedrijf Centrum-O. Steemers 32 8 1985 23 Wagenaarstraat 7-157 Woningbedrijf Centrum-O. H. Bosch 62 22 1985 24 Dapperplein 36-47 Woningbedrijf Centrum-O. Van Haaren 3 1 1986 25 Reinwardtstraat 50-162, 3-17 Woningbedrijf Centrum-O. Marge 1986 25 Van Swindendwarsstraat 50-102 Woningbedrijf Centrum-O. Marge 83 27 1986 26 Reinwardtstraat Woningbedrijf Centrum-O. Koning 1987 26 Dapperstraat Woningbedrijf Centrum-O. Koning 38 9 1987 27 Von Zesenstraat Lieven de Key H. Bosch 49 21 1987 28 Wagenaarstraat Woningbedrijf Centrum-O. Duinker 10 8 1987 29 2e van Swindenstraat Woningbedrijf Centrum-O. Duinker 16 5 1987

148 149 Bijlage 4: Plattegronden Pontanusstraat 1-232

Type 21 - komt 20 keer voor Type 22 - komt 6 keer voor Type 31 - komt 11 keer voor Type 32 - komt 1 keer voor 150 151 Type 41 - komt 120 keer voor Type 42 - komt 2 keer voor Type 43 - komt 6 keer voor Type 44 - komt 4 keer voor 152 153 Type 45 - komt 1 keer voor Type 46 - komt 1 keer voor Type 47 - kom 11 keer voor Type 48a - komt 1 keer voor 154 155 Type 48b - komt 1 keer voor Type 51 - komt 13 keer voor Type 52a - komt 18 keer voor Type 52b - komt 18 keer voor 156 157 Type 53a - komt 6 keer voor Type 53b - komt 6 keer voor Type 54 - komt 3 keer voor Type 55 - komt 3 keer voor 158 159 Type 56 - komt 4 keer voor Type 57 - komt 2 keer voor Type 58 - komt 5 keer voor Type 59 - komt 1 keer voor 160 161 Bijlage 5: Plattegronden Wagenaarstraat 350-464

Woonkamer Woonkamer Slaapkamer Woonkamer

Keuken Keuken Keuken Keuken er Gang m Bad- Gang

Kamer Gang Gang Bad Badka -kamer

Slaapkamer 1 Eetkamer Slaapkamer Woonkamer Slaapkamer 1

Slaapkamer 2

Plattegrond 2-kamerwoning A Plattegrond 2-kamerwoning B Plattegrond 2-kamerwoning C Plattegrond 3-kamerwoning A Plattegrond 3-kamerwoning B 162 163 Slaapkamer 1 Slaap- Slaap- Keuken kamer 2 kamer 3

Bad- kamer Gang

Woonkamer

Plattegrond 4-kamerwoning A Plattegrond 4-kamerwoning B Plattegrond 4-kamerwoning C Plattegrond 5-kamerwoning A 164 165 Bijlage 7: Plattegronden Wijtenbachstraat 300-390

Links: Type 2K B (hoekwoning) - komt 8 keer voor Links: Type 4K C (etagefl ats) - komt 9 keer voor 166 Rechts: Type 2K A (ondiepe woning) - komt 10 keer voor Rechts: Type 3K C (etagefl ats) - komt 9 keer voor 167 Maisonnettes: Links: Type 3K M - komt 4 keer voor Midden: Type 4K M - komt 2 keer voor Variatie op Type 4K C en 3K C (etagefl ats) 168 Rechts: Type 5K M - komt 3 keer voor 169 1701 0