Regionale Woonagenda Twente Concept

18 februari 2021

Opdrachtgever: Provincie Overijssel

Auteur: Companen

Fotocredits: Provincie Overijssel

1 2 Inhoudsopgave

1. Inleiding 4

2. Samenvatting ambitiedocument 6 2.1 Woonopgaven provincie Overijssel 6 2.2 Bestanddelen regionale woonagenda’s 8

3. Positionering regio Twente 9

4. Van provinciale ambitie naar regionale actie 13 4.1 Versnelling 13 4.2 Inspelen en voorsorteren op veranderende 18 woningvraag 4.3 Verstedelijking en stedelijke vernieuwing 20 4.4 Sterke dorpen en platteland in het regionale netwerk 21 4.5 Verduurzaming / kwaliteitsimpuls bestaande 22 voorraad 4.6 Toegankelijkheid en doorstroming 23 4.7 Toevoegen van 60.000 woningen tot 2030 25

5. Samenwerking 28

Bijlage A: Overzicht gemeentelijke bijdragen 31

Bijlage B: Betrokken partijen 32

3 1. Inleiding

De provincie Overijssel, de Overijsselse de verduurzaming van woningvoorraad en gemeenten, WoON Twente en hun partners de huisvesting van bijzondere doelgroepen werken al jaren samen aan een kwantitatieve vragen aandacht. Tot slot, maar niet in de en kwalitatieve balans op de woningmarkt. laatste plaats, kan wonen niet los gezien De partijen maken periodiek meerjarige worden van regionale opgaven zoals afspraken over opgaven en ambities. Voor verstedelijking, de vitaliteit van de dorpen de periode 2021-2025 krijgt dat vorm in en steden en de transitie van het platteland. twee regionale Woonagenda’s, met ruimte Wonen vormt in deze grote opgaven immers voor een eigen aanpak en eigen accenten een belangrijke sleutelfunctie. voor de regio’s West-Overijssel en Twente. Voor u ligt de woonagenda Twente 2021- Wonen is in de 21e eeuw een scharnierpunt 2025. In deze woonagenda schetsen wij tussen lokaal en regionaal (en nationaal) - gemeenten, woningcorporaties, markt beleid. Het vraagt meer dan ooit om een en andere partners - wat de komende sectoroverstijgende, regionale en kwalitatieve jaren onze prioriteiten zijn op Twentse blik op de opgave. De complexiteit van de woningmarkt en hoe we hier samen aan gaan vraagstukken daagt alle partijen uit om te werken. De woonagenda is het kompas van innoveren en samen te werken. Dat begint gemeenten en provincie op de woningmarkt: met een gezamenlijke agenda en met het waar werken we met elkaar naar toe en op bewustzijn dat focus nodig is om de opgaven welke manier gaan we daarin samenwerken? gezamenlijk aan te kunnen pakken. Deze Woonagenda voor de regio Twente is daarom De opgaven waar de partijen voor staan niet alleen integraal van opzet, maar ook zijn groot. De druk op de woningmarkt en uitvoeringsgericht. de woningtekorten zijn hoog. Steeds meer huishoudens hebben moeite de gewenste De Woonagenda is tot stand gekomen woning te kopen of huren in Twente. Alle door middel van een interactief proces van partijen voelen de urgentie daar wat aan te gemeenten, provincie en de partners uit de doen. Er zullen de komende jaren veel nieuwe Woonkeuken. Samen hebben zij observaties woningen bijgebouwd moeten worden, maar en ambities gedeeld en bekeken waar we moeten ook gezamenlijk manieren vinden regionale afstemming en samenwerking om de dynamiek en slaagkansen te vergroten. gewenst of noodzakelijk is. Deze werkwijze De druk op de woningmarkt is echter niet de is goed bevallen en willen we de komende enige uitdaging - ook de investeringsopgave jaren voortzetten bij de uitvoering van het in bestaande wijken en transformatielocaties, woonbeleid. Vanuit onze gezamenlijke agenda

4 willen we de kwaliteit van Twente versterken: een groene en bereikbare regio, met sterke steden, vitale kernen en platteland en een koploperspositie als het gaat om duurzaamheid, circulariteit en klimaatbestendigheid. Een van ‘s lands mooiste regio’s om te wonen.

Deze Woonagenda is vastgesteld en ondertekend door bestuurders van de gemeenten Almelo, Borne, Dinkelland, Enschede, Haaksbergen, Hellendoorn, Hengelo, Hof van Twente, Losser, Oldenzaal, Rijssen-Holten, Tubbergen, Twenterand, Wierden en de provincie Overijssel. In verschillende Woonkeukenbijeenkomsten, werkateliers en een webinars hebben ook partijen uit de markt en het maatschappelijk middenveld meegedacht. Zij ondersteunen deze Woonagenda. Zie voor alle betrokken partijen het overzicht in bijlage B.

5 2. Samenvatting ambitiedocument

2.1 Woonopgaven provincie 2. Inspelen en voorsorteren op veranderende Overijssel woningvraag

De eerste stap richting de regionale Woonagenda’s voor 2021-2025 werd in de Tegelijkertijd met de bevolkingsgroei zomer van 2020 gezet. De overheden en de vindt een verandering van de partners van de Woonkeuken hebben toen huishoudenssamenstelling en samen een ambitiedocument opgesteld. In leeftijdsopbouw plaats. Door vergrijzing, dit document hebben zij de opdracht voor ontgroening en huishoudensverdunning de regionale Woonagenda’s geformuleerd: neemt het aandeel kleine agenda’s met ambities voor de lange termijn huishoudens fors toe. Dit leidt tot en afspraken voor de middellange termijn, een gedifferentieerde kwaliteitsvraag aandacht voor de positie van Overijssel in de binnen de regio’s. Nederlandse woonopgave, een integrale blik op de woningmarkt en een regionale vertaling die past bij respectievelijk West-Overijssel en Twente. Daar horen de volgende ambities bij: 3. Verstedelijking en stedelijke vernieuwing

1. Toevoegen van 60.000 woningen tot 2030 De verstedelijking van onze regio’s kan niet los gezien In de regionale woonagenda’s gaan worden van economische- gemeenten en provincies de slag en mobiliteitsvraagstukken. maken van sturen op aantallen naar Gebiedsontwikkelingen dienen als sturen en verleiden op kwaliteit belangrijke motor voor woningbouw en toegankelijkheid. Er wordt een en vragen om inbreiding en uitbreiding verbinding gelegd tussen nieuwbouw om de groei te accommoderen, altijd in en herstructurering. De aantallen zijn de samenhang met de regio. uitkomst van het sturen op kwaliteiten. De stedelijke vernieuwingsopgave kent een samenhang met de energietransitie en leefbaarheid in de wijken.

6 4. Sterke dorpen en platteland in het regionale 6. Versnelling netwerk

Met de inzet van provincie, Sterke regio’s bestaan uit sterke steden marktpartijen, corporaties én sterke dorpen en platteland. De en gemeenten willen we de groene en ruime woonmilieus waarmee woningproductie op peil brengen Twente zich ook onderscheidt, liggen en het benodigde tempo halen om voor een groot deel in de groene zones voldoende nieuwbouwwoningen te om de steden, waarin ook de dorpen realiseren. Versnelling realiseren zijn gelegen. Steden, dorpen en het we door tegelijk in te zetten op platteland hebben een gezamenlijke inbreiding en uitbreiding, met woonopgave in te vullen waarvoor bijpassende stimuleringsmaatregelen, onderlinge afstemming en samenhang samenwerkingsvormen en proces- en noodzakelijk is. procedureafspraken.

5. Verduurzaming 7. Toegankelijkheid en doorstroming

Het regionale schaalniveau komt om Naast het op peil brengen van de de hoek kijken als het gaat om het woningbouwproductie, willen we verbinden en sluiten van ketens, het ook de doorstroming in de huidige verknopen van besparing en individuele woningvoorraad beter op gang woningen aan collectieve opwek op brengen. De toegang voor verschillende wijkniveau. Maar ook als het gaat om doelgroepen tot de woningmarkt experimenteren en kennisdeling. staat onder druk. Strategische Het is de opgave om de nieuwbouw is een manier om de verduurzamingsslag (inclusief kansen voor verschillende doelgroepen energietransitie) en de te verbeteren, maar het vraagt om leefbaarheidsaanpak van wijken te een breed palet van interventies en koppelen en de bewoners mee te samenwerking. krijgen. Haalbaarheid en betaalbaarheid zijn daarvoor sleutelbegrippen.

7 2.2 Bestanddelen regionale 3. Gebiedsontwikkeling: impuls verstedelijking, woonagenda’s versterken van platteland en versnelling • Tegemoetkoming aan provinciale Deze ambities zijn vertaald naar bestanddelen eisen: investeren in complexe die terug moeten komen in de regionale gebiedsontwikkelingen; woonagenda’s. Het betreft de volgende • Bijdrage aan het realiseren van de bestanddelen: woningbouwopgave in Overijssel; • Vijf tot tien sleutelprojecten per regio 1. Positionering van Overijsselse regio’s (incl. ruimtelijk-strategische afspraken • De samenhang in de woningmarktregio hierover); tussen de steden, dorpen, (kleine) kernen • Vraagstelling aan het aanjaagteam voor en platteland; het aanjagen van de productie, met • Verstedelijkingsagenda van de speciale aandacht voor inbreiding; steden/stedelijke netwerken en • Verbeteringen in ruimtelijke planning en samenwerkingsverbanden van de condities om plancapaciteit te creëren. plattelandsgemeenten; • Leefbaarheidsvraagstukken in de wijken 4. Kwaliteitsimpuls en verduurzaming en dorpen en het platteland; bestaande woningvoorraad • Bijdrage van (sub)regio aan de landelijke • Toekomstbestendig maken positionering van Overijssel. (levensloopbestendig en verduurzaming) van de bestaande woningvoorraad; 2. Strategisch woningbouwprogramma en • Bestaande woningvoorraad en vastgoed afwegingskader benutten voor nieuwe woonvormen. • Afspraken over de regionale differentiatie in kwaliteiten (o.a. woonmilieus); 5. Verbeteren van de kansen op een (sociale • Balans in programmering tussen korte en huur)woning en doorstroming lange termijn; • Bevorderen van doorstroming en kans op • De kwalitatieve een (sociale huur)woning; woningbouwprogrammering op regionaal • Verbeteren van de toegankelijkheid van de niveau vertalen naar gemeenten; woningmarkt voor starters, mensen met • Ruimte voor vernieuwende een beperking en de doorstroming; woonconcepten; • Realiseren van voldoende geschikte • Aandacht voor het aanbrengen van woningen voor ouderen en mensen met meer adaptiviteit en flexibiliteit op de een beperking; woningmarkt; • Visie op Wonen-Zorg: afspraken over de • Kwantitatief kader voor nieuwbouw en opgaven; herstructurering (onderscheid harde/ • Toevoegen van goedkope en flexibele zachte plannen); woonconcepten; • Aandacht voor klimaatneutraliteit in • Concrete afspraken over bijzondere nieuwbouwopgaven; doelgroepen, zoals arbeidsmigranten, • Aandacht voor toekomstbestendige wijken spoedzoekers en uitstroom uit MO/BW; (integrale wijkbenadering); • Vergroten van de bewustwording over • Regionaal afwegingskader in samenspraak de ‘geschiktheid’ van de bestaande met de provincie; woningvoorraad; • Rol van de inwoners en marktpartijen in de • Verbeteren van de functionele en fysieke planvorming; verbinding tussen stad en platteland; • Duidelijk wat op regionaal en wat op • (Regionale) woonruimteverdeling en gemeentelijk niveau gaat plaatsvinden. voorrangsregelingen woonruimteverdeling; • Koppeling met het nieuwe beleid omtrent (tijdelijke) bewoning op recreatieparken; • Overig instrumentarium om de positie van starters en doorstroming te stimuleren.

8 3. Wonen in Twente 2030

Het unieke karakter van Twente wordt landschap dat zich uit in het typische Twentse beschreven in de Omgevingsagenda Oost- coulisselandschap. De daarin gelegen dorpen, Nederland en meerdere andere bronnen1. We kleinere kernen en het omliggend landelijk vatten de positie van Twente als volgt samen: gebied maken met hun eigenheid Twente uniek. Levendigheid in de dorpen en kleinere Unieke balans tussen stad en platteland kernen als onderdeel van het rustieke Twentse Sterke steden en een vitaal platteland, dat land. is waar Twente voor staat. Twente is een regio met een unieke balans tussen stad en Aantrekkelijke woonmilieus platteland, met voldoende ruimte en waarin Leefruimte en buitenruimte worden steeds kwaliteit van leven centraal staat. De stad is belangrijker. Mensen willen steeds vaker een uitloper van het landelijk gebied en het wonen waar de ruimte is. Het ‘nieuwe werken’ landelijk gebied is een deel van de stad. Zij maakt bovendien dat mensen minder dicht staan niet tegenover elkaar, maar vullen elkaar bij hun werk hoeven te wonen, waardoor juist aan. woonwensen anders worden afgewogen. Op landelijk schaalniveau is het Oosten Complementaire steden (waaronder Twente) weer een aantrekkelijk De Twentse binnensteden hebben elk hun alternatief geworden voor het drukke Westen eigen identiteit en unieke karakter. Van (Randstad). Door goede verbindingen met Enschede, een internationale studentenstad de Randstad biedt Twente aantrekkelijke met grootstedelijke voorzieningen, tot woonmilieus voor forenzen en jong talent: Oldenzaal, met haar historisch erfgoed en hoog stedelijk wonen, stedelijk compact bourgondische levensstijl. Samen met de wonen én groen wonen. In Twente heerst rust gemeenten Almelo, Borne en Hengelo vormen en het Twentse land heeft veel te bieden. zij samen het stedelijk hart in het Twentse Twente ligt in een deel van het land waar groene landschap. Meer dan de helft van alle letterlijk en figuurlijk nog ruimte is. Aan het Twentenaren woont in deze steden. einde van de 19e eeuw bouwden welgestelde textielfabrikanten er hun landschappen. Deze Levendige kernen en rustiek platteland uitgestrekte bosgebieden vormen nu het Kenmerkend voor Twente is de sterke bekende Twentse coulisselandschap. Deze verwevenheid van landbouw, natuur en groene leefomgeving biedt ruimschoots

1 Geraadpleegde bronnen: Agenda voor Twente, Ontwikkelagenda netwerkstad Twente, Omgevingsagenda Oost-Nederland, Strategische visie Citymarketing Enschede, Werkplaats Vitaal Platteland, Kracht van Oost.

9 mogelijkheden om te werken, te wonen en te Visie op het wonen recreëren. Maar van belang is om de natuur Een toekomstbestendige woningmarkt betekent ook te behouden, steden en dorpen moeten in Twente: niet aan elkaar groeien. 1. een inclusieve woningmarkt: wonen voor iedereen Levendig en vernieuwend 2. een toekomstbestendige leefomgeving: Twente is als technologische regio dé sterke steden en vitale kernen en plek als het gaat om kennis en innovatie. buitengebied Onderwijsinstellingen en het bedrijfsleven 3. een duurzaam en circulair woningbestand. maken samen slimme producten en brengen elkaar verder. Deze combinatie geeft Twente 1. Inclusieve woningmarkt: wonen voor waarde. Door de aanwezigheid van hightech iedereen kennis, kent Twente veel bedrijvigheid. Dit Twente is en blijft een regio van de menselijke zorgt voor een levendige omgeving, waarin maat. Het is belangrijk dat er voor iedere de Universiteit Twente een belangrijke rol woningzoekende een passende, betaalbare speelt. De bouw is economisch gezien en niet in de laatste plaats kwalitatief goede een belangrijke sector voor Twente. woning is. Vertrekpunt van de regionale Woningcorporaties en bouwbedrijven werken Woonagenda is het lokaal én regionaal blijven dan ook nauw samen aan innovatieve en bieden van de woningen waar huidige en duurzame oplossingen voor de regionale toekomstige inwoners behoefte aan hebben. woningmarkt. Dat betekent dat gemeenten door nieuwbouw, transformatie en herstructurering woningen Internationale grensregio toevoegen die goed aansluiten op de bestaande Twente is de toegangspoort naar belangrijke en toekomstige vraag. Dat vraagt om een handelspartner Duitsland. Met haar toekomstgericht kwalitatief programma op lokaal geografische ligging vervult ze als regio en regionaal niveau, alsmede om het inlopen van een belangrijke positie in de Europese woningtekorten en de realisatie van voldoende samenwerking met Münster en Osnabrück. woningen voor de groeiende behoefte. Maar ook In een wereld waarin grenzen vervagen en vraagt het om maatregelen en strategieën om mensen steeds internationaler georiënteerd de bestaande woningvoorraad toegankelijker zijn, bieden de plannen voor een vernieuwde te maken, onder andere door de doorstroming infrastructuur volop kansen voor wonen en binnen de woningvoorraad te bevorderen. werken. En als technologische regio van kennis Binnen deze ambitie willen we de identiteit en innovatie weten ook steeds meer en positie van de steden, kernen en dorpen internationale kenniswerkers de regio Twente versterken. Dat doen we door lokaal een breed te vinden. palet van woonmilieus aan te bieden en door de unieke woonkwaliteiten van de regio te bewaken, Wonen in Noaberschap verder te versterken en het aanbod ervan uit te Twente is een streek met een sterke regionale breiden. We onderscheiden daarvoor in regionaal identiteit en een eigen cultuur. Een plek verband drie ruimtelijke woonstrategieën die waar mensen elkaar nog kennen en waar het we aanduiden als ‘buiten wonen’, ‘wonen langs dorpse met het stedelijke wordt verenigd. In de radialen’ en ‘stedelijk wonen’. Deze geven het licht van verdergaande individualisering, richting aan de ontwikkeling en geven aan vergrijzing en eenzaamheid, is juist die waar in een gebied het accent op ligt, maar combinatie van onschatbare waarde. Wonen dienen niet als dwingend kader. De strategieën doet men in Twente samen. kenmerken vooral de verschillen tussen de steden, dorpen en het buitengebied. Er kunnen zich meerdere ruimtelijke woonstrategieën binnen een stad, dorp of gemeente bevinden.

10 2. Toekomstbestendige leefomgeving Met het regionale woningbouwprogramma Wonen gaat dus over veel meer dan geven we ruim baan aan de lokale behoefte stenen. De uitdaging is om de groeiende en zetten we extra in op het toevoegen van en veranderende woningbehoefte meer woningen in de grote kernen rondom te accommoderen met behoud van mobiliteitsknooppunten. Dit doen we vooral met omgevingskwaliteit, de menselijke maat en inbreiding en transformatie, maar we bieden een duurzaam leefklimaat. Dit vraagt om ook meer ruimte voor specifieke en unieke programma’s en gebiedsontwikkelingen woningen en woonmilieus in het buitengebied. (nieuwbouw, transformatie en Burgerinitiatieven willen wij hierbij volop ruimte herstructurering) die een impuls geven aan de bieden. Woonmilieus die passen bij de identiteit kwaliteit van steden, dorpen en het platteland. van het gebied en de kwaliteiten van het Het is onze ambitie om wonen een vliegwiel landschap. Denk aan natuurrijke woonmilieus en te laten zijn voor gebiedstransformaties, de transformatie van boerenerven (VAB’s) in het leefbaarheidsvraagstukken en het lokaal buitengebied. Deze woonmilieus kunnen gezien en regionaal vormgeven van de duurzame worden als het visitekaartje van Twente en samenleving en economie. moeten naast het karakter van de regio ook de innovatiekracht van de regio zichtbaar maken. Met het regionale woningbouwprogramma willen we de positie van onze steden en Ook de gemeenten die ‘slechts’ een autonome rol stedelijke regio’s als economische topregio hebben, dragen bij aan de regio door de lokale van Nederland kracht bij zetten. Dat betekent opgave te faciliteren, waardoor men kan blijven dat we inzetten op versterking van de wonen in de gemeente. Door ruimte te bieden stedelijkheid en een divers woningaanbod. Er aan verschillende doelgroepen om te (blijven) liggen kansen om woningbouw te integreren wonen in dorpen en kernen, dragen we bij aan met hoogwaardige werklocaties in stedelijke de toekomstbestendigheid en leefbaarheid beleving, een modal shift in combinatie van de dorpen en kernen/het platteland. Een met het ontwikkelen van hoogwaardige aantal landelijke gemeenten ziet tevens een stationsomgevingen en een stevige belangrijke rol om naast hun autonome, lokale vergroeningsopgave die is gekoppeld aan opgave een bijdrage te leveren aan de regionale de stad-landverbindingen. Het substantieel positionering en bovenlokale woonbehoefte. toevoegen van woningen in deze steden is Bij deze bovenlokale woonbehoefte hoort ook ook hard nodig om ze toegankelijk en inclusief de groep mensen die tussen de gemeenten te houden. in de regio verhuizen. Met bijvoorbeeld de herontwikkeling van agrarische bebouwing, De balans van stedelijk en landelijk gebied schoolgebouwen en het ontwikkelen van in Overijssel wordt behouden en versterkt. flexwonen voor bijvoorbeeld arbeidsmigranten De dorpen en het platteland hebben de willen zij een bijdrage leveren aan de regionale unieke woonkwaliteit die hoort bij ‘wonen opgave. langs de radialen’ en ‘buiten wonen’. Met name de grotere kernen met een goed 3. Een duurzaam en circulair woningbestand voorzieningenaanbod en die goed bereikbaar We staan voor een enorme uitdaging om, zijn over het spoor en de weg hebben te naast aardgasloze en (bijna) energieneutrale maken met een groeiende woningbehoefte. nieuwbouw, de bestaande woningvoorraad Een deel van de huishoudens binnen en buiten te verduurzamen en aan te passen aan de regio ziet hier hun ideale woonmilieu door energietransitie. Iedere gemeente staat voor een mix van relatief betaalbare woningen, veel deze grote opgave; een regionale aanpak (buiten)ruimte en de afnemende noodzaak om biedt daarom kansen. Circulair bouwen speelt dicht bij het werk te moeten wonen. ook een belangrijke rol van betekenis en is aanjager voor de nodige innovatie in de bouw.

11 Door slim circulair te bouwen kunnen de materialen vaker en beter ingezet worden. Dit levert ook een economisch voordeel op. Elk nieuw gebouw is ook een materialendepot. Dit vraagt om het gebruik van biobased materialen en nieuwe samenwerkingen in de keten. Vanuit de Woonagenda’s wordt hiervoor aangesloten op het programma Circulaire Economie. Wat betreft de energietransitie sluit de woonagenda aan bij de doelen en aanpak van het Programma Nieuwe Energie. De Woonagenda draagt daar vanuit wonen zoveel mogelijk aan bij, zowel als het gaat om nieuwbouw als om bestaande woningen (wijken van het aardgas). De doelstelling van het programma Nieuwe Energie is een energieneutraal Overijssel in 2050 en 20% nieuwe energie en 6% energiebesparing in 2023. Steden, dorpen en het landelijk gebied zijn in 2040 duurzaam en klimaatbestendig. Gemeenten zijn zelf aan zet om aan deze doelen te werken. Hiervoor zijn de gemeenten, met de Provincie en andere relevante spelers, verenigd in de Alliantie Nieuwe Energie Overijssel.

12 4. Van provinciale ambitie naar regionale actie

4.1 Versnelling Om de versnelling vorm te geven doet een aantal Twentse gemeenten al een beroep Om de forse woningbouwambitie van 60.000 op het aanjaagteam vanuit de provincie. woningen in Overijssel te halen, kent ook Andere gemeenten zijn voornemens om dat Twente een flinke versnellingsopgave. Een te doen. Tevens worden in deze woonagenda opgave die voor de regio Twente goed op te de Twentse sleutelgebieden en -projecten pakken moet zijn vanwege het innovatieve aangewezen. De sleutelgebieden en karakter van de sterke bouwsector. -projecten spelen in op de doelstellingen uit de Omgevingsagenda Oost op het gebied We onderscheiden bij het realiseren van van verstedelijking, duurzame mobiliteit en de opgave de lokale en de regionale vitaliteit. De sleutelgebieden en -projecten programmering: bieden voldoende kans op versnelling • Lokale programmering: (productie in de periode tussen 2021 en a. aansluiten bij lokale prognoses en 2025), maar wel met oog voor het verschil in woonwensen op basis van de huidige schaalgrootte tussen de steden en dorpen. en de te verwachten toekomstige Ook kleinere projecten in de dorpen en het woningvraag, onderbouwd in buitengebied kunnen op hun schaal een het gemeentelijk woonbeleid en grote impact hebben en ondersteuning nodig bijbehorend woningbouwprogramma hebben in de uitvoering. uitgesplitst naar prijssegmenten, De aanpak van de problematiek rondom typologie en woonmilieu. stikstof is een belangrijk aandachtspunt voor b. focus op: het vervolgtraject om de versnellingsopgave • inbreiding (maar met ruimte voor te kunnen realiseren. Provincie en gemeenten aanvullende uitbreiding) trekken hier samen in op. Binnen de • transformatie/herstructurering gebiedsgerichte aanpak stikstof proberen • betaalbaarheid/jongeren/senioren/ gemeenten en provincie vraag en aanbod talenten/bijzondere doelgroepen goed op elkaar af te stemmen. • Regionale programmering: a. duurzaam en slim ruimtelijk accommoderen groeiambitie / inlopen woningtekort b. koppeling bereikbaarheid/duurzame mobiliteit/economische groei c. breed palet woonmilieus/woningtypen d. ruimte voor (internationaal) talent

13 Ruimtelijke strategie / ruimtelijk DNA We zetten in op regionale differentiatie. Hiervoor onderscheiden we een drietal ruimtelijke strategieën / DNA’s voor de verschillende steden, dorpen en het buitengebied:

Buiten wonen in het landelijk gebied en kleine kernen. Hier is het wonen nauw verbonden met het Overijsselse landschap, het dorpse leven, natuur en landbouw. Het zijn woonmilieus die we koesteren en kwaliteiten die we zoveel mogelijk willen behouden. Maar we zien ook kansen om wonen als vliegwiel in te zetten om de vitaliteit van de dorpen en linten te versterken en de transities in het Buiten Wonen landschap, zoals in de landbouw, of de klimaatadaptieve opgaven kracht bij te zetten. We zien kans om bijvoorbeeld bij vrijkomende agrarische bebouwing om nieuw aanbod te creëren, passend bij de leefomgeving en als contramal van wonen in het stedelijk gebied. Ook zien wij kansen om in de kernen met centrum dorpse woonmilieus woningen en milieus toe te voegen om daarmee de vitaliteit en de economie van de kernen kracht bij te zetten.

Wonen langs de radialen in de grote kernen met een goed voorzieningenniveau en die goed bereikbaar zijn. Het gaat dan om kernen met een goede ontsluiting op de A-, N- en spoorwegen en die een breed aanbod en mix van dorps, groenstedelijke en suburbane woonmilieus kunnen bieden. Voor de radialen sluiten we aan op de Omgevingsvisie/ Omgevingsagenda Oost. De unieke kwaliteit van deze Wonen langs de radialen kernen is dat je er relatief rustig en ruim kunt wonen, met goede basisvoorzieningen binnen handbereik. De behoefte aan dergelijke woonmilieus is groot. We zien kansen om in deze kernen woningen en milieus toe te voegen, om daarmee ook de vitaliteit en economie van de kernen kracht bij te zetten.

Stedelijk wonen in Enschede, Hengelo en Almelo. De steden en de uitleglocaties bij de steden bieden een kwalitatief hoogwaardige stedelijkheid met uiteenlopende milieus: van hoogstedelijke en multifunctionele gebieden, groenstedelijke en suburbane wijken, tot dorpse en landelijke woonmilieus in het buitengebied. Het unieke van wonen in deze stedelijke milieus is dat je alle hoogwaardige Stedelijk wonen voorzieningen bij de hand hebt, net als onderwijs en werkgelegenheid en dat je uitstekend verbonden bent met de rest van de regio en Nederland over spoor en via de weg. Stedelijk wonen is erg in trek, en er liggen kansen om meer binnenstedelijk programma te realiseren in deze steden.

14 Overigens kunnen zich meerdere ruimtelijke strategieën/DNA’s binnen de gemeentegrenzen bevinden. Het kenmerkt vooral het verschil tussen de steden, omliggende dorpen en het buitengebied. De ruimtelijke strategieën/DNA’s herbergen verschillende woonmilieus (zie paragraaf 4.2), die vervolgens weer doorvertaald kunnen worden in gebiedsgerichte (sleutel) projecten. Van hoog schaalniveau steeds dieper inzoomend naar een lager schaalniveau en andersom.

Op onderstaande kaart is een verbeelding van de ruimtelijke strategieën/DNA’s voor Twente opgenomen.

Sleutelprojecten en sleutelgebieden • Vitaal houden van de kernen/centra: De sleutelprojecten en sleutelgebieden deze sleutelprojecten en sleutelgebieden hebben impact vanwege hun schaal of richten zich op specifieke thematische vanwege hun bijzondere kwaliteiten. Ze opgaven waarbij een kwalitatieve kunnen daarbij twee doelen dienen: verbeterslag centraal staat. Voor deze • Versnelling van de woningbouw, al dan sleutelprojecten en sleutelgebieden geldt niet in combinatie met onderscheidende geen minimum aantal woningen. kwaliteit van de woningbouw sleutelprojecten en sleutelgebieden die gericht zijn op versnelling leveren daarom minimaal 200 woningen op.

15 We herkennen drie soorten sleutelprojecten/ In gebiedsontwikkelingen kunnen urgente sleutelgebieden die allemaal een regionaal opgaven in woningbouw en economie worden belang dienen, maar op hun eigen wijze opgepakt. In onze stedelijke regio’s is er een bijdragen aan de lokale en bovenlokale urgentie voor versnelling van woningbouw. opgave: Dit zijn vaak ingewikkelde, langjarige en dure • versnelling woningbouw stedelijk (al dan trajecten. Als provincie ondersteunen we in niet in combinatie met onderscheidende proces, expertise en investeringen in publieke kwaliteit van de woningbouw): ieder taken zoals openbare ruimte. Door mee te aangewezen project is een sleutelproject doen kunnen we andere provinciale doelen (voornamelijk bovenlokale opgave/belang); mee koppelen. In gebiedsontwikkelingen • versnelling woningbouw langs de kunnen meerdere doelen tegelijk gehaald radialen (al dan niet in combinatie met worden. Zowel op proces als op inhoud maken onderscheidende kwaliteit van de we verbinding en creëren we koppelkansen. woningbouw): de optelsom van een Zo werken we aan het vergroenen en aantal projecten per gemeente vormen klimaatbestendig maken van de openbare een sleutelgebied (zowel bovenlokale als ruimte. Ook werken we aan de realisatie lokale opgave/belang); van circulair bouwen en energietransitie in • thematische sleutelgebieden: de gebiedsontwikkelingen. Voor het vergroten optelsom van een aantal projecten van de sociale en economische toegevoegde per thema vormen een sleutelgebied, waarde, is ook aandacht voor de menselijke meestal in de gemeenten met als kant van de ruimte. ruimtelijke strategie Buiten Wonen (voornamelijk lokale opgave/belang). We onderscheiden vooralsnog de volgende Bijvoorbeeld herontwikkeling agrarische sleutelprojecten: bebouwing, herontwikkeling leegstaande • Versnelling woningbouw Hengelo: schoolgebouwen, herontwikkeling - Hart van Zuid centrum- of bedrijvenlocaties, flexwonen - Binnenstad (Hengelo) en doelgroeponafhankelijk bouwen. • Versnelling woningbouw Enschede - Centrumkwadraat Versnelling woningbouw stedelijk - Kop Boulevard Als provincie werken we aan aantrekkelijke - Eschmarkerveld en toekomstbestendige steden en regio’s - Het Cromhoff waar onze inwoners prettig kunnen wonen, - Kennispark / Twekkelerveld werken en leven. Onze steden staan echter • Versnelling woningbouw Almelo onder druk. De druk op de woningmarkt - Binnenstad, stadskade en is hoog. Binnensteden en retail zijn hard transformatie Grotestraat Noord en geraakt door de coronacrisis. Transformatie Zuid (Almelo) van binnenstedelijke gebieden is belangrijk. - Indië-terrein transformatie oude Bovendien hebben onze steden te maken met textielfabriek (Almelo) veel grote opgaven, zoals klimaatadaptatie, - Kanaalzone/Westerdok (Almelo) energietransitie, circulaire economie, bereikbaarheid, duurzame logistiek Versnelling woningbouw langs de radialen (klimaatakkoord), sociale cohesie en het Om binnensteden compacter te maken is binden van talent. Deze opgaven hangen met transformatie van vastgoed nodig. Dit zijn elkaar samen en komen concreet samen in vaak ingewikkelde, langjarige trajecten. gebieden in het rond de binnensteden en in de Als provincie ondersteunen we in proces, relatie stad en land. Deze opgaven overstijgen expertise en investeringen in publieke het lokale schaalniveau. Gemeenten kunnen taken zoals openbare ruimte. Door mee te dat niet alleen. Partijen moeten dit samen doen kunnen we andere provinciale doelen doen en hebben daarvoor verbinding met meekoppelen. In gebiedsontwikkelingen elkaar, kennis, netwerk, visie en investeringen kunnen meerdere doelen tegelijk gehaald van de provincie nodig. worden. In binnensteden liggen kansen

16 voor provinciale opgaven op het gebied programma circulaire economie zetten we in van onder andere wonen, klimaatadaptatie, op versnelde innovatie in de bouwsector via vrije-tijdseconomie, stadslogistiek, cultuur en de impulsregeling circulair bouwen. ruimtelijke kwaliteit. We onderscheiden vooralsnog de volgende We onderscheiden vooralsnog de volgende thematische sleutelgebieden: sleutelgebieden • Herontwikkeling agrarische bebouwing: • Oldenzaal: - Regio Twente: rood-voor-rood - Singelpark • Herontwikkeling - Stationspark Oldenzaal Centraal – - Tubbergen: diverse inbreidingslocaties Stakenbeek in de kernen, waaronder 2 - De Graven Es inbreidingslocaties Geesteren • Borne: • Transformatie centrumlocaties: - Bornsche Maten - Dinkelland: Centrum Denekamp • Wierden: - Dinkelland: Kleine locaties Ootmarsum - Inzet op het versneld realiseren van - Tubbergen: Verdegaalhal nieuwbouw in de wijken De Berghorst, - Hof van Twente: TSB-terrein Goor Zuidbroek en Zenderink en een aantal - Hof van Twente: Fabriek Markelo wonen en zorg nieuwbouwprojecten. - Centrum Losser: centrum Losser en Mogelijk ook kansen voor een centrumgebouw Luttermolenveld pilotproject voor starters op de - Hellendoorn: Markt Nijverdal woningmarkt. - Hellendoorn: Locatie Hoge Dijkje - De Klomphof Nijverdal (Ten Cate) • Twenterand: - Wierden: centrumlocatie Anjelierstraat - Vroomshoop Oost Fase 3&4 en omgeving - Vriezenveen: Naast locaties voor - Haaksbergen: O&K-terrein inbreiding, uitleglocaties aanwijzen om • Flexwonen in de lokale behoefte te voorzien en - Wierden: Zuidbroek aan de regionale vraag bij te dragen. • Doelgroeponafhankelijk wonen2 - Westerhaar: diversiteit door inbreiding - Losser: centrum Losser minimaal 200 en ontwikkeling Trioterrein woningen • Rijssen-Holten: • Arbeidsmigranten - Herstructurering bedrijventerrein De • Wonen en zorg initiatieven Kol Holten - Losser: 78 woningen op twee locaties - Herstructurering centrum Rijssen - Opbroek-Oost Uitwerken Versnellingsagenda • Hellendoorn: uitbreiding kern Haarle (30 De Provincie, het ministerie van BZK en de woningen) gemeenten Enschede, Deventer en Zwolle hebben vanuit de landelijke opgave versnelling Versnelling woningbouw ‘buiten wonen’ woningbouw vanuit het Rijk een verkenning Via voortzetting van de regeling uitgevoerd naar de factoren die versnelling stimuleren wooninitiatieven willen we van de woningbouw mogelijk maken. In de toekomstbestendigheid van vooral 2020 leverde dat een rapportage op een kleine kernen stimuleren. We doen dit in aantal knelpunten en oplossingsrichtingen, samenwerking met het programma Leefbaar die we ook willen toepassen op de Platteland. In samenwerking met het versnellingsopgave voor Twente. Het Rijk

2 Doelgroeponafhankelijke woningen (dgo) zijn woningen waarbij alle primaire ruimten (woonruimte, kookruimte, hoofdslaapruimte, badruimte en toiletruimte) op dezelfde bouwlaag liggen (nultredenwoningen) of waarbij alle primaire ruimten bereikbaar zijn met een huislift (géén traplift) en de kapconstructie ruimte biedt voor het realiseren van extra slaapruimte.

17 heeft voor de Provincie Overijssel circa €1,3 ervaringen en leerpunten. miljoen beschikbaar gesteld om door middel 3. Realiseren van thematische van de flexpool ondersteuning te bieden bij de sleutelgebieden tot 2030 en uitwisseling inzet van capaciteit en expertise: ervaringen en leerpunten. • De inzet van het Aanjaagteam. 4. Ondersteuning organiseren bij het • De inzet van de flexpool die gericht realiseren van sleutelgebieden conform moet zijn op: het opstellen van versnellingsagenda. bestemmingsplannen, het sluiten van 5. Migratieonderzoek binnen en tussen anterieure overeenkomsten, het uitwerken Twentse gemeenten op basis van cbs van woningbouwprojecten en de microdata vergunningverlening. • In samenhang met de inzet van het aanjaagteam en de flexpool kan 4.2 Inspelen en voorsorteren op ondersteuning verder bestaan uit: veranderende woningvraag - Inzet van menskracht met name op juridische kennis en procedures De verscheidenheid aan woonmilieus en - Financiële middelen: bijpassende woningtypologieën spelen een o Onrendabele toppen complexe cruciale rol bij regionale differentiatie en gebieden; complementariteit. De gemeenten in de regio o Actiever grondbeleid en Twente zijn complementair aan elkaar en risiconemende rol gemeente; zouden elkaar niet moeten beconcurreren. Dit o Ontwikkelruimte corporaties. vraagt voornamelijk om variatie in woonmilieus - Per ontwikkellocatie op zoek naar (passend bij schaal, ligging en doelgroepen) oplossingen voor versnelling: en bijbehorende woningtypologieën. Dat o Mogelijkheden flexwonen: in betekent overigens niet dat de verschillende bouw (modulair en verplaatsbaar) gemeenten geen overeenkomstig aanbod of contractueel/administratief mogen hebben, mits er vraag naar blijkt te (tijdelijkheid) zijn. Qua woonmilieus sluiten we voor de Acties regio Twente aan op de woonmilieudefinities 1. Realiseren van stedelijke sleutelprojecten van Enschede. In Bijlage 1 is een overzicht tot 2030 en uitwisseling ervaringen en opgenomen van de belangrijkste woonmilieus leerpunten uit deze sleutelprojecten. op gemeentelijk niveau. 2. Realiseren van sleutelgebieden langs radialen tot 2030 en uitwisseling

Figuur 1: Indeling woonmilieus

Een nadere toelichting en verbeelding op de woonmilieus is opgenomen in het document ‘Woonmilieus in Enschede’ d.d. mei 2020.

18 19 Transformatie, inbreiding en herstructurering en complementariteit in woonmilieus binnen vijf jaar en de aansluiting op de vraag naar de De komende jaren staan productie, verschillende woning typologieën en transformatie/herstructurering, kwaliteit, -segmenten, onderbouwd vanuit verschillende complementariteit centraal. Dit willen op kwalitatieve indicatoren en lokaal/regionaal basis van prestatie- en investeringsafspraken behoefteonderzoek. en afwegingskaders aanpakken. We willen maximaal ruimte bieden aan het realiseren Acties van inbreidingsplannen die op korte termijn 6. Overzicht van de belangrijkste spelen. woonmilieus op gemeentelijk niveau Dit wil zeggen dat bij inbreidingsplannen verdiepen op kernniveau (steden, dorpen met start realisatie binnen vijf jaar geen en buitengebied). kwantitatieve kaders gelden. Op kwalitatief 7. Kwalitatief afwegingskader uitbreiding gebied dient wel getoetst te worden of opstellen in 2021. het plan en programma aansluiten op de 8. Toetsen uitbreidingsplannen aan op te kwalitatieve behoefte, onderbouwd vanuit stellen kwalitatief afwegingskader in 2021. verschillende kwalitatieve indicatoren en lokaal/regionaal behoefteonderzoek. Deze voorwaarde is van toepassing voor plannen 4.3 Verstedelijking en stedelijke die nog niet in ontwikkeling zijn. vernieuwing

Kwalitatief afwegingskader uitbreiding binnen Het stedelijk hart van de regio Twente vijf jaar neemt een essentiële positie in als het We willen ook ruimte bieden aan gaat om de verstedelijkingsopgave. De uitbreidingsplannen op korte termijn, verdere verstedelijking gaat hand in hand dat wil zeggen realisatie binnen vijf jaar, met de economische ontwikkelingen van mits het positief scoort op het kwalitatief het stedelijk hart en de bijbehorende afwegingskader. Ook bij uitbreiding wordt mobiliteitsvraagstukken en vitaliteit. Vanuit de daarvoor gekeken naar de verscheidenheid positie als grootstedelijke voorzieningenstad

20 en universiteitsstad met hightech bedrijfsleven ook onderscheidt, liggen voor een groot deel in landt het grootste deel van de woningbouw-/ de groene zones om de steden, waarin ook de verstedelijkingsopgave in Enschede (en in het dorpen zijn gelegen. En zoals beschreven bij de verlengde van de stedelijke samenhang ook positionering: Twente is een regio met een unieke in Hengelo). Ook overig ‘stedelijk hart’ (Almelo balans tussen stad en platteland, waarin kwaliteit voorop, maar met Borne en Oldenzaal) van leven centraal staat. De stad is een uitloper draagt bij aan de extra woningbouwambitie van het landelijk gebied en het landelijk gebied op zowel inbreiding- als uitbreidingslocaties. is een deel van de stad. Zij staan niet tegenover Gedeeltelijk krijgt dit vorm in de aangewezen elkaar, maar vullen elkaar juist aan. sleutelprojecten die behoren tot de ruimtelijke strategieën Stedelijk wonen en Wonen langs De verschillende landelijke gemeenten dragen de radialen. allemaal op hun eigen wijze bij aan een sterke Naast de verstedelijkingsopgave ligt een regio. We onderscheiden 3 posities: stedelijke grote opgave voor de bestaande wijken en gemeenten, landelijke gemeenten die een dorpen. Met gebiedsontwikkelingen in de regionale taak invullen en landelijke gemeenten steden en dorpen wordt invulling gegeven met een lokale taak. aan de stedelijke vernieuwing. Daarbij Waar het stedelijk hart voor een belangrijk komen woningbouw, kwaliteitsimpulsen en deel de extra kwantitatieve en kwalitatieve leefbaarheidsvraagstukken samen, inclusief woningbouwambitie invult (zie paragraaf 4.3), koppelkansen met de verduurzaming bouwen de landelijke gemeenten minimaal voor (zie paragraaf 4.5). Deels komen deze eigen behoefte, rekening houdend met o.a. de gebiedsontwikkelingen ook overeen met reeds gemaakte of nog te maken afspraken over de sleutelprojecten en sleutelgebieden de huisvesting van bijzondere doelgroepen en (paragraaf 4.1). Tegelijk vindt aanvullend de spreiding van Wonen en Zorg (zie paragraaf daarop deze stedelijke vernieuwing plaats in 4.6). De balans van stedelijk en landelijk gebied wijkvernieuwingsprojecten. Het kwalitatief in Overijssel wordt behouden en versterkt. Ook afwegingskader biedt ruimte aan deze de gemeenten die ‘slechts’ een autonome rol stedelijke vernieuwingsopgave door middel hebben, dragen bij aan de regio door de lokale van herstructurering en/of sloop-nieuwbouw. opgave te faciliteren, waardoor men kan blijven wonen in de gemeente. Door ruimte te bieden Acties aan verschillende doelgroepen om te (blijven) 9. Realiseren van sleutelprojecten en wonen in dorpen en kernen, dragen we bij aan sleutelgebieden tot 2030. de toekomstbestendigheid en leefbaarheid van 10. Ondersteuning organiseren bij het het platteland. Een aantal landelijke gemeenten realiseren van sleutelgebieden conform ziet tevens een belangrijke rol om naast hun versnellingsagenda. autonome, lokale opgave een bijdrage te 11. Uitvoering geven aan de leveren aan de regionale positionering en wijkvernieuwingsprojecten en wijkgerichte bovenlokale woonbehoefte. Bij deze bovenlokale opgaven met toepassing van het woonbehoefte horen ook de mensen die kwalitatief afwegingskader. tussen de Twentse gemeenten zelf verhuizen. Met bijvoorbeeld de herontwikkeling van agrarische bebouwing, schoolgebouwen en het 4.4 Sterke dorpen en platteland ontwikkelen van flexwonen voor bijvoorbeeld in het regionale netwerk arbeidsmigranten willen zij een bijdrage leveren aan de regionale opgave. Rondom het stedelijk hart (inclusief haar landelijk gebied) zijn de meer landelijke Ook hier ligt gedeeltelijk een koppeling met de gemeenten met hun dorpen en platteland sleutelprojecten en sleutelgebieden (paragraaf gelegen. Zij vormen, samen met het landelijk 4.1), die in het kader van vitale kernen ook gericht gebied dat tot de steden behoort een zijn op het versterken van dorpscentra en het onmisbare schakel voor Twente. De groene wonen in het buitengebied. en ruime woonmilieus waarmee Twente zich

21 Acties Programma Circulaire Economie 12. Realiseren van sleutelprojecten en Materialen worden steeds schaarser. Door sleutelgebieden tot 2030. slim circulair te bouwen kunnen de materialen 13. Ondersteuning organiseren bij het vaker en beter ingezet worden. Dit levert realiseren van sleutelgebieden conform ook een economisch voordeel op. Elk versnellingsagenda. nieuw gebouw is ook een materialendepot. 14. Uitvoering geven aan de Dit vraagt om het gebruik van biobased wijkvernieuwingsprojecten en wijkgerichte materialen en nieuwe samenwerkingen in de opgaven met toepassing van het keten. Vanuit de Woonagenda’s wordt hiervoor kwalitatief afwegingskader. aangesloten op het programma Circulaire Economie. 4.5 Verduurzaming / kwaliteitsimpuls bestaande Kwaliteitsimpuls bestaande voorraad voorraad Door het toevoegen van een groot aantal kwalitatief goede nieuwbouwwoningen is We staan voor een enorme uitdaging om, het contrast met de bestaande voorraad, naast aardgasloze en (bijna) energieneutrale met name de kwalitatief zwakkere voorraad, nieuwbouw, de bestaande woningvoorraad groot. Een kwaliteitsslag in de bestaande te verduurzamen en aan te passen aan voorraad is nodig om de leefbaarheid in de energietransitie. Iedere gemeente staat voor bestaande buurten/wijken op peil te houden. deze grote opgave; een regionale aanpak Voor de kwalitatieve verbeterslag in de biedt daarom kansen. Circulair bouwen speelt bestaande voorraad maken we een koppeling hierin ook een belangrijke rol van betekenis met de verduurzamingsslag. De provincie en en is aanjager voor de nodige innovatie in gemeenten onderzoeken gezamenlijk welke de bouw. En Twente is dé plek als het gaat instrumenten/maatregelen beschikbaar zijn om kennis en innovatie. En innovatieve die ondersteuning kunnen bieden aan de oplossingen zijn nodig! Om dit te bereiken kwaliteitsimpuls in de bestaande voorraad. geven we de sterke bouwsector in Twente Deze voorwaarde is van toepassing voor een grote rol bij de verduurzamingsopgave. plannen die nog niet in ontwikkeling zijn.

Programma Nieuwe Energie Acties Wat betreft de energietransitie sluit de 15. Gemeenten zorgen voor een goede woonagenda aan bij de doelen en aanpak interne afstemming om de ambities van het Programma Nieuwe Energie draagt op wonen en verduurzamen te kunnen daar vanuit wonen zoveel mogelijk aan bij, realiseren’. De provincie biedt in diverse zowel als het gaat om nieuwbouw als om vormen ondersteuning op dit vlak bestaande woningen (wijken van het aardgas). waaronder bij de energieloketten en De doelstelling van het programma Nieuwe wijkaanpakken. In het ambtelijk overleg Energie is een energieneutraal Overijssel wonen zal dit een terugkerend thema zijn in 2050 en: 20% nieuwe energie en 6% waarover kennis wordt gedeeld. energiebesparing in 2023. Steden, dorpen en 16. Gemeenten zoeken de samenwerking het landelijk gebied zijn in 2040 duurzaam met de sterke bouwsector in Twente en klimaatbestendig. Gemeenten zijn zelf op het gebied van de verduurzaming, aan zet om aan deze doelen te werken. de energietransitie en circulaire bouw. Hiervoor zijn de gemeenten, met de Provincie Bijvoorbeeld als het gaat om verbinden en andere relevante spelers, verenigd in de en sluiten van ketens, het verknopen van Alliantie Nieuwe Energie Overijssel. Binnen besparing en individuele woningen aan het programma zijn zeven uitvoeringsclusters collectieve opwek op wijkniveau. Maar samengesteld. De woonagenda sluit aan op ook als het gaat om experimenteren het uitvoeringscluster ‘Gebouwde Omgeving’. en kennisdeling. Daarbij wordt zoveel

22 mogelijk aangesloten op bestaande van ouderen als gevolg van de vergrijzing. En we (kennis)platforms. spreken van alle doelgroepen, want we streven 17. In planvorming gaan we uit van naar een inclusieve woningmarkt, waarbij we 100% energie- en klimaatneutrale nastreven dat iedereen toegang heeft tot wonen nieuwbouwwoningen in 2050. We de regio Twente. realiseren ons dat dit streven op Naast voldoende en passende woningen kortere termijn niet overal mogelijk is ‘betaalbaarheid en toegankelijkheid’ is en prijsopdrijvend werkt. Voor het van de woningvoorraad in alle gemeenten goedkopere segment is de geldende wet- daarom een belangrijk uitgangspunt van en regelgeving (per 1 januari 2021 BENG) deze regionale woonagenda. Met name voorlopig leidend. starters, jonge huishoudens en mensen met 18. We koppelen onze woonopgave de laagste inkomens hebben in toenemende nadrukkelijk aan opgaven op mate moeite om een woning te vinden. Dat gebied van duurzaamheid, betekent een opgave om voldoende sociale bereikbaarheid, klimaatadaptatie en huurwoningen in iedere gemeente te realiseren landschapsontwikkeling. en te behouden conform tenminste de lokale 19. We onderzoeken gezamenlijk welke behoefte, voldoende goedkope koop in iedere instrumenten/maatregelen beschikbaar gemeenten en voornamelijk in de steden (maar zijn die ondersteuning kunnen bieden ook in mindere mate in de dorpen) ook een aan de kwaliteitsimpuls in de bestaande middenhuurprogramma toevoegen. voorraad. Daarnaast is het op gang brengen en houden van 20. Gemeenten maken samen met de de doorstroming essentieel om de toegang voor corporaties een transitievisie warmte, verschillende doelgroepen tot de woningmarkt en stellen voor de wijken die voor te vergroten en ‘passend wonen’ (qua 2030 van het aardgas afgaan, een betaalbaarheid en qua levensloopgeschiktheid) wijkuitvoeringsplan op. te bewerkstelligen. Een belangrijk instrument 21. Provincie ondersteunt kansrijke initiatieven voor de regio Twente is het invoeren van het op het terrein van circulair bouwen via de regionale woonruimteverdeelsysteem voor de stimuleringsregeling circulair bouwen. sociale huurvoorraad. Vanuit WoON Twente wordt volop gewerkt aan de invoering. Ook is het voor de regio Twente van belang 4.6 Toegankelijkheid en om regionale afspraken te maken over de doorstroming huisvesting van bijzondere (zorg)doelgroepen, waaronder de spreiding van Wonen en Zorg (o.a. Ook grote delen van Twente hebben te de uitstroommogelijkheden Beschermd Wonen), maken met vergrijzing, ontgroening en mensen met een beperking, arbeidsmigranten, huishoudensverdunning. Het aandeel woonwagenbewoners en spoedzoekers. kleinere huishoudens neemt de komende De inzet van flexwonen kan ondersteunend jaren nog verder toe. Dit vraagt om een zijn aan het bereiken van betaalbaarheid, flinke aanpassing van de bestaande toegankelijkheid en de doorstroming. Voor woningvoorraad, voornamelijk gericht op het de doelgroep van flexwonen-concepten (levensloop)geschikt maken van de woningen richten we ons primair op de mensen met een voor kleinere huishoudens. economische verhuisreden. Te denken valt aan De woningvoorraad van vandaag de dag short en mid-stay arbeidsmigranten, expats, vormt verreweg het grootste deel van de eenpersoonshuishoudens na echtscheiding, woningvoorraad in 2030. De bestaande etc.. Voor deze doelgroep zijn jaarlijks in Twente woningvoorraad vormt daarmee de ca. 5600 (veelal eenpersoons) huishoudens op belangrijkste schakel in het passend zoek zijn naar een tijdelijke woning. Het (tijdelijk) huisvesten van alle doelgroepen, onder herstemmen van een leegstaand pand kan andere inspelend op de groeiende woonvraag hier mogelijk een goede invulling aan geven.

23 Huurcontracten dienen minimaal een maand doelgroeponafhankelijk gerealiseerd. en maximaal 2 jaar te worden afgesloten (om De gemeenten leggen hun ambitie rond te kunnen verhuren voor bepaalde tijd). het realiseren van levensloopbestendige Dit verlicht de druk voor andere groepen woningen vast. op de woningmarkt en maakt het voor 24. We actualiseren periodiek de Monitor arbeidsmigranten aantrekkelijker om in Gezond Wonen om vervolgafspraken te Twente te komen werken. maken over de benodigde initiatieven op het gebied van wonen en zorg We beschouwen deze opgave als een (aansluitend op de woon-zorg visies van gezamenlijke verantwoordelijkheid en maken de gemeenten) en de bewustwording over de volgende afspraken om de betaalbaarheid, het benutten van de bestaande voorraad toegankelijkheid en de doorstroming te in relatie tot de vergrijzing. bevorderen. 25. Gemeenten borgen de uitbreiding en versterking van het huursegment Acties (sociaal en middenhuur) en het goedkope 22. Doorstroomtrein op gang brengen: koopsegment bij nieuwbouwprojecten aangezien er regiobreed geen netto minimaal conform lokale behoefte uitbreiding van de sociale huurvoorraad en maken waar nodig in onderlinge nodig is brengen we een doorstroomtrein afstemming afspraken over de invulling op gang om passend en betaalbaar wonen van een spreidingsopgave van sociale mogelijk te maken en differentiatie in huur vanuit de grotere steden naar de wijken aan te brengen in het kader van de omliggende dorpen. leefbaarheid: 26. Gemeenten maken in 2021 onderling - In de sociale huur wordt meer ingezet regionale afspraken over de huisvesting op huisvesting voor ouderen en/of (of opvang) van specifieke doelgroepen, al mensen met een beperking, waardoor dan niet met een tijdelijke woonbehoefte, zij hun (latente) verhuiswens sneller in waaronder: kunnen vullen indien zij die stap ook - De spreiding van Wonen en Zorg, echt in de praktijk willen zetten. met onder andere afspraken over - Een deel van de na mutatie de uitstroom uit Beschermd Wonen, vrijkomende woningen worden Maatschappelijke Opvang en Jeugd. verkocht ten behoeve van starters en - Arbeidsmigranten: de Twentse jonge gezinnen. De doelgroep met gemeenten onderkennen dat dit een zelfbouwcompetenties kan daarmee vraagstuk is dat op regionaal niveau gedeeltelijk z’n eigen betaalbare speelt. Om goede afspraken te kunnen paleisje bouwen. maken over de verdeelopgave en de - De (compenserende) nieuwbouw in het rolverdeling (gemeenten, werkgevers, sociale huur segment is geschikt voor woningcorporaties) dient nader meerdere doelgroepen. onderzoek uitgevoerd te worden. - versnelling opgave in het - Woonwagenbewoners/ middensegment woonwagenstandplaatsen: - Het op gang brengen van meer beleidsmatige afstemming en doorstroming is een gezamenlijke samenwerking. opgave voor woningcorporaties, - Spoedzoekers en/of mensen die gemeenten en particuliere markt. tussen wal en schip raken (bijv. 23. We zetten maximaal in op gescheiden gezinnen). levensloopbestendig bouwen. Dit kan in - (Potentiële) dak- en thuislozen. de woningtypologie tot uiting komen maar - Statushouders. moet tot uiting komen in de constellatie 27. In regionaal verband worden de van de woningen: deze moet uitnodigen mogelijkheden voor flexwonen nader tot ontmoeten en veiligheid bieden. geïnventariseerd. Doel is het snel Maar levensloopbestendig is niet alleen beschikbaar hebben van woningen voor gericht op ouderen. De woningen worden inwoners die op korte termijn een woning

24 zoeken en/of moeite hebben zich op de om tot 2030 in totaal circa 20.000 tot 22.000 reguliere markt te redden. Flexwonen in woningen toe te voegen. de breedste zin van het woord, flexibel in locatie, product en tijd. Bij deze Op basis van de prognoses van de inventarisatie kan een koppeling gelegd huishoudensgroei tussen 2020 en 2030 en worden met de provinciale Regeling de benodigde ruimere programmering is Flexwonen. een behoefte van ruim 15.000 woningen te 28. Inventarisatie en uitwerking van de verwachten tot 2030. Dit aantal definiëren we mogelijkheid om recreatiewoningen/- als de lokale behoefte. parken al dan niet tijdelijk in te zetten voor Daarnaast heeft Twente een extra bewoning. woningbouwambitie/-opgave op basis van onder andere de (gedeeltelijke) inloop van het huidige woningtekort (circa 3%), de krapte op 4.7 Toevoegen van 60.000 de woningmarkt, de verstedelijkingsopgaven woningen tot 2030 en de toenemende migratiestromen vanuit de Randstad en andere landsdelen. Deze extra De ambitie om 60.000 woningen toe te woningbouwambitie/-opgave bedraagt voor voegen is provinciebreed en gericht op het Twente circa 5.000 tot 7.000 woningen tot snel oplossen van de woningnood in grote 2030. delen van de provincie en in verschillende segmenten. De ambitie is opgebouwd Acties: uit drie elementen: de beschikbare 29. Realiseren harde plannen tot 2025 woningbehoefteprognoses3 tot 2030, het 30. Zachte plannen hard maken en realiseren naar voren halen van de woningbehoefte die tussen nu en 2030 ontstaat na 2030 en een extra impuls om bij 31. Op zoek naar locaties voor uitbreiding tot te dragen aan het oplossen van de actuele 2025 en realiseren tot 2030 woningnood in Nederland. Op basis van deze drie elementen vult de regio Twente circa 1/3 deel van de ambitie om 60.000 woningen in Overijssel toe te voegen, de regio West Overijssel circa 2/3 deel. De druk op West-Overijssel is immers groter door een toenemende trek vanuit de Randstad en andere landsdelen en voornamelijk de aantrekkingskracht van de regio Zwolle (en in mindere mate ook Deventer). Concreet betekent het dat de regio Twente ambieert

3 Samengesteld uit Primosprognoses, BPD-hittekaart, de krapte-indicator, migratie-onderzoek Rigo en meerdere woonbehoefte-analyses: Monitor Gezond Wonen, onderzoek arbeidsmigranten (Companen), marktstudies (ontwikkelaars), etc

25 Het bovenstaande aantal van 14.130 vormt Opgave 2021-2025 een voorstelling van het mogelijke aanbod Tot 2025 ligt de focus op het realiseren van op basis van de harde en zachte plannen de bestaande harde plancapaciteit. Dit zijn de per 1-1-2020. De uiteindelijke vraag en woningbouwprojecten waarmee de gewenste behoefte van 15.782 dient echter ingevuld te versnelling ingevuld kan worden. Belangrijke worden op basis van de wens om te sturen kanttekening daarbij is wel dat de harde op kwaliteit. Het aantal van 5.000-7.000 plancapaciteit getoetst wordt op basis van het betreft de extra ambitie/opgave, waarbij ook kwalitatief afwegingskader. Uitgangspunt is hier het samen sturen op kwaliteit leidend is. een woning voor iedereen: ruim baan voor de De juiste woning op de juiste plek, inspelend lokale behoefte, inbreiding, herstructurering op de kwalitatieve woningbehoefte en een en transformatie. goede bijdrage leverend aan de leefbaarheid en kwaliteit van wijken/buurten in de steden, de dorpen en het platteland.

26 Daarnaast moet de opgave voor de periode Acties vanaf 2025 voorbereid worden. We maken 32. Realiseren en versnellen van de in deze periode zachte plannen hard en harde bouwplannen voor circa 8.300 realiseren ook al een deel van deze nieuwe woningen tot 2025, nadat deze plannen toegevoegde harde plancapaciteit om de kwalitatief getoetst (en waar nodig totale woningbouwopgave tot 2030 te halen. aangepast) zijn. Daarvoor is de realisatie van 2.000 woningen 33. Het hard maken van de zachte per jaar noodzakelijk. Daarnaast gaan we op bouwplannen voor circa 5.800 zoek naar extra bouwlocaties zodat ook in woningen en deze realiseren van de periode tot 2030 de gewenste snelheid in heden tot 2030, nadat deze plannen woningbouwproductie gehaald kan worden kwalitatief getoetst (en waar nodig aangepast) zijn. Opgave tot 2030 34. Het creëren van extra ruimte van Zoals blijkt uit de tabel is de bestaande harde bouwplannen voor ruim 6.000 plancapaciteit circa 8.300 woningen. Voor het woningen en deze realiseren tot 2030. realiseren van de woningbouwambitie van Deze extra bouwplannen sluiten aan circa 20.000 – 22.000 woningen tot 2030 is bij de ruimtelijke strategieën. De een uitbreiding van de harde plancapaciteit sleutelprojecten en -gebieden zijn het met minimaal 11.700 woningen nodig. Deze belangrijkste vehikel voor deze totale uitbreiding is voor een deel in te vullen door opgave. de bestaande zachte plancapaciteit (circa 35. Uitwerken van de ruimtelijke 5.800 woningen) om te zetten in harde strategieën/DNA’s op gemeentelijk plancapaciteit (mits passend binnen de niveau naar kernniveau (steden, dorpen kwalitatieve kaders). Aanvullend daarop moet en buitengebied) om met een beeld van ‘ruimte’ gemaakt worden voor nog eens zo’n de lokale differentiatie in woonmilieus 6.000 woningen. de regionale complementariteit verder te versterken. De studie naar deze ‘ruimte’ koppelen we 36. Specificatie/verdeling van de extra aan duurzame mobiliteit en vitaliteit van de woningbouwambitie van 5.000 tot 7.000 (kleine) kernen. woningen aan de hand van op te stellen kwalitatief afwegingskader in 2021.

27 5. Samenwerking

om nadere duiding te geven aan de bovenlokale en -regionale opgave. Door Ladder voor duurzame regionale samenwerking willen we daar verstedelijking sturing geven waar de lokale woonvisies De Woonagenda bevat met name meerwaarde aan kunnen ontlenen. Zo willen ten aanzien van de kwantitatieve we bijvoorbeeld bevorderen dat in onze behoefte informatie waar gemeenten regio iedere woning raak is, met erkenning bij de uit te voeren laddertoets van identiteiten en kwaliteiten van de gebruik van kunnen maken. Ten afzonderlijke gemeenten, met bijbehorende aanzien van de kwalitatieve behoefte lokale woonbehoefte. De bovenregionale zetten we een goede kwalitatieve behoefte komt daar nog bovenop. De monitor op aan de hand waarvan gemeenten vervullen binnen de Woonagenda de gemeenten in de relevante een bijzondere rol. Elke gemeente vertaalt de woningmarktregio invulling kunnen ambities uit de regionale Woonagenda naar geven aan het kwalitatieve aspect van lokaal beleid. Dat kan door een gemeentelijk de verantwoordingsplicht. actieplan op te stellen of door incorporatie van de afspraken in woonbeleid dat al in ontwikkeling is (bijv. Woonvisie). Hierin moet in een scherpe segmentering per gemeente duidelijk worden wat de bijdrage is van elke Twente is een regio waar belangrijke gemeente aan de regionale ambities. De waarden met betrekking tot wonen, gemeenten brengen sleutelgebieden in voor werken, ondernemen en recreëren van de woningbouwimpuls. groot belang worden geacht voor de ontwikkeling van Overijssel als geheel. De De corporaties zijn een belangrijke partner gemeenten, woningcorporaties, commerciële in de regio om de beschikbaarheid, marktpartijen, zorgpartijen en de provincie betaalbaarheid en kwaliteit van de Overijssel hebben met elkaar geconcludeerd (sociale) huurvoorraad op peil te houden. dat regionale samenwerking rond wonen Vanwege toenemende belastingdruk op wenselijk is vanwege de samenhang in de de corporatiesector realiseren we ons dat woningmarkten van gemeenten. Zij willen een de investeringsruimte onder druk staat. Dit volwaardige en sterke samenwerkingspartner betekent dat telkens keuzes moeten worden in wonen zijn op bovenlokale strategische gemaakt over welke investeringen toereikend onderwerpen. Zij zien elkaar als deelgever: zij zijn voor het optimaal realiseren van de nemen niet alleen deel aan overleggen maar opgaven in de regio. De rol van de provincie brengen ook daadwerkelijk wat in. is initiërend en faciliterend. In deze rol stelt de provincie ondersteuning beschikbaar De regionale woonagenda komt zichtbaar door middel van het aanjaagteam, de terug in de lokale woonvisies. De Woonagenda flexpools en de ondersteuning in kennis is enerzijds een toevoeging op de lokale en procesbegeleiding van. Ook stelt de woonvisies, maar is anderzijds ook bedoeld provincie middelen beschikbaar via het

28 investeringsprogramma ruimte, wonen en overzicht van de harde plancapaciteit. Ook retail voor onderzoeken, zoals bijvoorbeeld kan deze monitor gebruikt worden om de de monitors. In voorkomende gevallen zal de ambities van deze Woonagenda te volgen. provincie de partners vragen om hun bijdrage We willen daarnaast meer inzicht krijgen in de te leveren door middel van co-financiering. mogelijkheden die het gebruik van big data boter bij de vis door provincie; cofinanciering. biedt om beter te monitoren en bij te sturen in Hiermee wordt de gezamenlijke woningbouwprogrammering. Zo willen partijen verantwoordelijkheid die de woonpartners onderzoeken of het mogelijk is om met big hebben kracht bij gezet. data woonwensen beter in beeld te krijgen en doorstroomeffecten beter te meten. Monitoring cruciaal Er is behoefte aan actuele en eenduidige Verbetering planningssystematiek informatie over de woningmarkt en De Woonagenda vormt het vertrekpunt een toegankelijk systeem om die te voor een nieuwe, flexibeler methodiek verkrijgen. Om tot een versnelling in de voor woningprogrammering en woningbouwproductie te komen is het van uitvoeringsprogramma. Onze essentieel belang dat er provinciebreed een programmeringsmethode is erop gericht beter inzicht komt in beschikbaarheid en om te zorgen dat de harde plancapaciteit kenmerken van de woningbouwlocaties op in de periode tot 2025 wordt gerealiseerd. lokaal en regionaal niveau. De provincie zal We maken de zachte plannen hard, waarna de regierol op zich nemen om samen met alle we deze tussen nu en 2030 tot uitvoering gemeenten, corporaties en marktpartijen de brengen. En we zorgen voor de uitbreiding woningmarktmonitoring te optimaliseren, waar van de plancapaciteit om de extra bovenlokale onder andere de bestaande planmonitor, de opgave tot 2030 te realiseren. monitor Gezond Wonen en de kwalitatieve Daarmee zorgen we ervoor dat het monitor wonen een onderdeel van zijn (uit te woningbouwprogramma dat voortkomt uit de breiden met woonmilieus) en wat aansluit op Woonagenda ook een stevige basis biedt voor de bestaande initiatieven in de regio’s. Hierin onderbouwingen ten behoeve van de Ladder wordt de afstemming gezocht met andere voor Duurzame Verstedelijking. provincies, om de woningmarktdynamiek over de provinciegrenzen heen in beeld Netwerk en draagvlak te hebben, o.a. migratiestromen aan de Kennis ontwikkelen en leerervaringen delen hand van cbs microdata. Marktpartijen vormen een belangrijke factor voor een goede (corporaties, ontwikkelaars, beleggers) samenwerking tussen alle betrokken partijen helpen mee met het vullen van de (gemeenten, ontwikkelaars, beleggers, planmonitor. Het resultaat is bruikbare corporaties en de Rijksoverheid) en leveren output om mee bij te sturen in gemeentelijke een positieve bijdrage aan de (versnelling van) woningbouwprogramma’s. Daarnaast is de uitvoering. De provincie Overijssel heeft het belangrijk voor de positionering naar daartoe het platform Woonkeuken ingericht, het Rijk, dat tweejaarlijks vraagt om een waarbij kennisuitwisseling en netwerkvorming

29 centraal staat. De provincie en gemeenten Acties zien het als hun verantwoordelijkheid om 37. De Regionale Woonagenda komt belanghebbenden,ook naast de vaste zichtbaar terug in de lokale woonvisies. momenten van de Woonkeuken,vroegtijdig te De ontwikkeling van de lokale woonvisies betrekken bij uitvoering en herijking. Naast de vindt plaats in afstemming met de provinciale Woonkeuken wordt ook verkend of provincie. een regionale Woonkeuken van toegevoegde 38. De provincie zorgt dat jaarlijks de waarde is. benodigde data beschikbaar zijn voor Gemeenten, provincie, Rijk en woonpartners het opstellen van de monitors. Om hebben de visie dat de opgaven op de gericht in te zetten op de uitbreiding van woningmarkt vragen om een breed gedragen de bouwcapaciteit, zorgen gemeenten regionale strategie en aanpak van de ervoor dat zij, mede aan de hand van woningmarkt. Om investeringen in nieuwbouw de bestaande Monitors, provinciebreed én de bestaande woningvoorraad. En om jaarlijks voor 1 juli alle bestaande commitment van een brede coalitie van en mogelijke ontwikkellocaties voor partijen. De Woonagenda geeft hier een woningbouw in beeld zijn gebracht, impuls aan en biedt handvatten te bevatten waarbij een onderscheid is gemaakt in de over structurele samenwerking met het Rijk op planologische status en de kwantitatieve regionaal niveau. en kwalitatieve mogelijkheden. De transformatiepotentie van bestaande Bewonersparticipatie bij beleidskeuzes of gebouwen wordt hierin ook meegenomen. (ruimtelijke) plannen creëert meer draagvlak Ook is aangegeven welke ontwikkelingen en inhoud voor belangrijke beslissingen prioriteit hebben. die van invloed zijn op de woon- en 39. De woningmarkt kan snel veranderen werkomgeving. Gemeenten werken in hun en is gevoelig voor economische en lokale vertaling uit hoe ze dit vormgeven. maatschappelijke ontwikkelingen. Veranderingen in woonbehoeften kunnen Lobby naar Rijksoverheid plotseling veranderen door onverwachte De provincie, gemeenten en hun partners ontwikkelingen zoals Corona. Om met dit werken aan een gezamenlijke propositie soort onzekerheden op de woningmarkt voor het indienen van projecten voor de om te gaan monitoren we jaarlijks of woonimpuls. De focus ligt hierbij op de we met de Woonagenda nog steeds de sleutelgebieden, waarmee we de koppeling juiste koers te pakken hebben. Naast leggen met stedelijke vernieuwing, mobiliteit, de jaarlijkse monitor houden we in 2023 inclusiviteit, economie en duurzaamheid. in midterm review om te evalueren en Gebieden die bijdragen aan het profiel en de afspraken waar nodig te herijken op positionering van de regio, waarin in potentie basis van de resultaten (monitoring) en unieke en complementaire woonmilieus ontwikkelingen (economie, bevolking, worden aangeboden en waarin voor een klimaat, Corona). belangrijk deel kan worden voorzien in de 40. De provincie, de Rijksoverheid en een (boven)regionale woningbehoefte. Het zijn vertegenwoordiging van de gemeenten ‘inclusieve’ gebiedsontwikkelingen waarin uit de regio Twente hebben afstemming de ambities op het gebied van wonen, over het realiseren van de woonagenda en werken, mobiliteit, energietransitie, klimaat, belemmeringen die op rijksniveau kunnen leefbaarheid, zorg, circulariteit en versterking worden weggenomen. Naast tussentijdse binnensteden samenkomen. Gebieden waar afstemming via de gebruikelijke kanalen een grote investeringsopgave ligt en waarbij komen zij hiervoor jaarlijks bijeen om gezamenlijke inzet van gemeente, regio, signalen en oplossingsrichtingen kracht bij provincie en Rijk gewenst is. Deze gebieden te zetten. krijgen prioriteit en zijn vaak ook onderdeel van de gebiedsontwikkelingen waarvoor de woningbouwimpulsgelden van het Rijk worden gebruikt.

30 A. Bijlage A: Overzicht gemeentelijke bijdragen

31 B. Bijlage B: Betrokken partijen

Deze Woonagenda is bestuurlijk vastgesteld en ondertekend door: Gemeenten Almelo, Borne, Dinkelland, Enschede, Haaksbergen, Hellendoorn, Hengelo, Hof van Twente, Losser, Oldenzaal, Rijssen-Holten, Tubbergen, Twenterand, Wierden en de provincie Overijssel

In de werkateliers is meegedacht en meegewerkt door: • Ambtenaren Wonen van de ondertekenende gemeenten en de provincie Overijssel • Diverse vertegenwoordigers van WoON Twente, de samenwerkende woningcorporaties • Diverse vertegenwoordigers van IZO Twente, de samenwerkende zorgpartijen • Van Wonen Vastgoedontwikkeling • Brokant • Het Oversticht

Daarnaast hebben vele deelnemers aan de Woonkeuken en het Webinar hun enthousiaste inbreng geleverd.

32 33 34