Statenvoorstel nr. PS/2012/412

Gebiedsvisie Noordoost-Twente

Datum GS-kenmerk Inlichtingen bij 29 mei 2012 2012/0144694 dhr. H.Schuman, telefoon 038 499 87 52 e-mail H.Schuman@overijssel.nl

Aan Provinciale Staten

Onderwerp Gebiedsvisie Gebiedsontwikkeling Noordoost-Twente

Bijlagen I. Ontwerpbesluit nr. PS/2012/412 (bijgevoegd) II. Gebiedsvisie Noordoost Twente (te raadplegen via www.overijssel.nl/sis onder het bovengenoemde PS-kenmerk en ligt ter inzage bij de receptie van het Provinciehuis) III. Quick-scan sociale kwaliteit, ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid.

Samenvatting van het voorgestelde besluit In het Hoofdlijnenakkoord is de gebiedsontwikkeling Noordoost-Twente opgenomen onder hoofdstuk 1. Bovendien wordt in hoofdstuk in 3.3 (inrichting landelijk gebied) het blijvend ondersteunen van Nationaal Landschap Noordoost-Twente beschreven. De zes partners (gemeenten Dinkelland, Losser, Oldenzaal en Tubbergen, Waterschap Regge en Dinkel en de provincie Overijssel) hebben de afgelopen tijd gewerkt aan het opstellen van een gebiedsvisie en uitvoeringsstrategie voor Noordoost-Twente. Met dit statenvoorstel willen wij u meenemen in de resultaten van deze verkenningsfase. Wij stellen u voor in te stemmen met de gebiedsvisie, doelstellingen en uitvoeringsstrategie van de gebiedsontwikkeling Noordoost-Twente. Centraal doel van deze gebiedsontwikkeling is het versterken van de sociaaleconomische positie van de regio met behoud en ontwikkeling van de kernkwaliteiten van net bijzondere landschap van Noordoost-Twente. Indien u de in dit Statenvoorstel aangegeven richtingen deelt zullen wij u, in lijn met de motie Kerkdijk c.s., dit najaar een vervoigvoorstel voorleggen waarin de gebiedsvisie is uitgewerkt in investeringsvoorstellen.

Inleiding en probleemstelling

In het Hoofdlijnenakkoord 'De Kracht van Overijssel' is ingezet op een gebiedsontwikkeling in Noordoost-Twente waar een stapeling van opgaven (Nationaal Landschap, Natura2000, EHS, landbouw, droogte, kwalitatieve groei (demografie), mobiliteit en werken) aanwezig is die vraagt om gemeentegrens overschrijdende oplossingen. Dit alles met als doel om de sociaaleconomische ontwikkelingsmogelijkheden van Noordoost-Twente te versterken, met behoud en versterking van de landschappelijke kernkwaliteiten.

Op dit moment staan wij voor realisatie van de,gebiedsontwikkeling Noordoost-Twente. Met dit statenvoorstel willen wij u meenemen met de doelstellingen, de activiteiten op hoofdlijnen en de uitvoeringsstrategie. Ook vragen wij u om akkoord te gaan met de Gebiedsvisie Noordoost- Twente waarin dit alles is opgetekend. In een vervolg Statenvoorstel (najaar 2012) willen wij de geschetste uitvoeringsstrategie vertalen in daadwerkelijke realisatieprojecten op basis waarvan wij u dan een uitgewerkt investeringsvoorstel voorleggen.

e provincie ^verijssel Afgelopen maanden bent u op verschillende momenten geïnformeerd over de voortgang van dé gebiedsontwikkeling Noordoost-Twente. Te weten over het plan van aanpak en het commitment van de partners om samen aan de slag te gaan met de gebiedsontwikkeling. Verder hebben wij u geïnformeerd over de kansenkaart voor Noordoost-Twente en is een excursie georganiseerd op 25 april jl. In dit Statenvoorstel en met de bijgevoegde stukken maken wij inzichtelijk welke ambities de zes partners voor ogen hebben in Noordoost-Twente en hoe we deze ambities gaan realiseren. Dit voorstel is het resultaat van een intensief en interactief proces, met bewoners en gebruikers van het gebied, dat heeft geleid tot de nu voorliggende gebiedsvisie Noordoost- Twente inclusief uitvoeringsstrategie, conform de prestaties zoals vastgelegd in de kerntaakbegroting 2012.

Vertrekpunt gebiedsontwikkeling Noordoost Twente In de gebiedsontwikkeling Noordoost Twente werken de gemeenten Dinkelland, Losser, Oldenzaal en Tubbergen, Waterschap Regge en Dinkel en de provincie Overijssel (verder te noemen: de partners) samen aan het sociaaleconomisch perspectief voor de regio. De begrenzing van de gebiedsontwikkeling valt samen met de begrenzing van het Nationaal Landschap.

Prognoses voor Noordoost-Twente wijzen uit dat het huidige leef- en werkniveau onder druk komt te staan. Demografische ontwikkelingen, afnemende groei van de (beroeps)bevolking, de opkomst van nieuwe economieën, de hervorming van het Europese landbouwbeleid, toenemende druk op overheidsfinanciën, aanwezige natuur- en landschapswaarden en de daarbij behorende wet- en regelgeving (vooral Natura2000 en Kaderrichtlijn Water), ze hebben allemaal gevolgen voor de economie, het landschap en de sociale cohesie. Binnen een aantal sectoren is deze problematiek al zichtbaar en voelbaar, zo stagneert momenteel de bedrijfsontwikkeling van de landbouw als gevolg van de spanning met de natuur en landschapopgaven. Hier komt bij dat juist in dit gebied de gevolgen voor de landbouw als gevolg van de Europese gemeenschappelijke landbouwbeleid (GLB) extra voelbaar zullen zijn. Ook staan de voorzieningen zoals scholen, winkels onder druk.

De overheidspartijen zijn van mening, dat alleen door een integrerende en dus samenhangende visie en aanpak deze problematiek op een effectieve en efficiënte manier het hoofd kan worden geboden. Met dus ook als onderliggende drive, dat het resultaat meer moet zijn dan de som der delen, of te wel 1 + 1 = 3. Dat betekent niet alleen dat "zoet en zuur" met elkaar worden verbonden maar ook, dat de meer gebiedsspecifieke thema's in verbinding worden gebracht met thema's die ook elders in Overijssel van toepassing zijn.

Door de stapeling van problematiek in het gebied ervaren alle partners een urgentie om te komen tot een gezamenlijke en gemeentegrens overstijgende aanpak. Een gebiedsontwikkeling die voortborduurt op bestaande samenwerking en projecten in het gebied, maar vanuit een nieuwe invalshoek en met een ander karakter. Meer dan voorheen staan de demografische ontwikkeling en de sociaal economische consequenties daarvan op de agenda. De gebiedsontwikkeling beslaat dus het totale ruimtelijk-fysieke domein. Daarnaast vraagt de actuele (financiële)positie van decentrale overheden meer en meer om oplossingen met en uit de samenleving, waaronder vrijwillige inzet.

Relatie met het Nationaal Landschap en kerntaak 'Inrichting Landelijk gebied' Ondanks veranderend rijksbeleid is in het Hoofdlijnenakkoord ingezet op het blijvend ondersteunen van onze Nationale Landschappen IJsseldelta en Noordoost-Twente. Het lopende programma voor Nationaal Landschap Noordoost-Twente 2007-2013 is grotendeels gerealiseerd. De nieuwe ambities met betrekking tot het Nationaal Landschap maken integraal onderdeel uit van de gebiedsontwikkeling Noordoost-Twente.

Rol provincie en andere overheden In de gebiedsontwikkeling Noordoost Twente heeft de provincie een regisserende rol. Samen met de partners, gemeenten en waterschap, is zij verantwoordelijk voor de sturing op de realisatie van de gebiedsvisie. Een aantal ontwikkelingen in de samenleving, alsmede de (beperktere) beschikbare financiële middelen maken dat de partners in Nooordoost-Twente hun positie hebben heroverwogen. Ze gaan er van uit, dat het de samenleving is die aan zet en zelfredzaam is. De overheid is meer voorwaarde scheppend en richt zich meer op regisserende taken.

Statenvoorstel nr. PS/2012/412 t De provincie en de partners zijn vertegenwoordigd in de stuurgroep. Daarnaast organiseert de stuurgroep 2 keer per jaar een breed bestuurlijk overleg om haar ideeën en plannen te delen met de vele bestuurlijke spelers in Noordoost-Twente. Ambtelijk is deze samenwerking tussen de partners op een vergelijkbare manier vormgegeven. In de uitvoeringsfase moet nadere worden bekeken of andere overlegstructuren noodzakelijk zijn.

Gebiedsvisie Vorm en status De gebiedsvisie richt zich op de periode 2012-2020 en is een richtinggevende ruimtelijke visie voor Noordoost-Twente. De visie bevat bouwstenen die enerzijds voorsorteren op het maken van toekomstige beleidskeuzes en anderzijds anticiperen op doelmatige uitvoeringsgerichte projecten en processen. De gebiedsvisie heeft geen formele juridische status in het kader van de Wet ruimtelijke ordening.

In de visie wordt een actueel beeld van verschillende thema's en de onderlinge samenhang geschetst. Om de vaart er in te houden is er bewust voor gekozen om werkende weg verder invulling te geven aan de visie. Dit brengt met zich mee dat nu nog niet in "detail" antwoord gegeven op de uiteenlopende problematiek in Noordoost-Twente. De visie pas vaststellen als alle antwoorden bekend zijn zou betekenen dat veel tijd verloren gaat. En dingen die wel al uitgevoerd kunnen worden blijven dan liggen.

De gebiedsvisie Noordoost-Twente is kwalitatief ingestoken en biedt ontwikkelingsruimte voor partners/particuliere investeerders met behoud van de kernkwaliteiten van het gebied. Dit naar analogie van de Omgevingsvisie, waarbij echter alleen die onderdelen aan de orde komen die hun weerslag vinden in het ruimtelijk-fysieke domein.

Totstandkoming Naar aanleiding van het Hoofdlijnenakkoord hebben wij de gebiedsontwikkeling nader uitgewerkt en richting gegeven. Dit heeft er toe geleid dat in het najaar van 2011 commitment voor de gebiedsontwikkeling is georganiseerd bij de partner overheden. Vervolgens is op basis van een probleemanalyse het inhoudelijke vertrekpunt voor de visie vastgelegd in een kansenkaart, die wij hebben vastgesteld op 14 februari van dit jaar en aan u is toegezonden.

De ontwikkelrichtingen uit de kansenkaart zijn input geweest voor het participatietraject. In een Interactief proces zijn inwoners, gebruikers en stakeholders uitgenodigd om met ons mee te denken over de toekomst van Noordoost-Twente. Onder andere via de website www.mitnnoordoosttwente.nl. De inbreng uit dit traject is verwerkt in de visie en benut om te peilen of de denkrichting van de overheid overeenkomt met concrete initiatieven die spelen in het gebied. In de gebiedsvisie zijn ideeën en uitspraken uit het participatietraject verwerkt in de vorm van aparte tekstballonnen. Deze uitspraken zijn ter illustratie, inspiratie en om te prikkelen. Het zijn nadrukkelijk geen beleidsuitspraken, aangezien ze haaks kunnen staan op vigerend beleid.

Deze gebiedsvisie wordt ook besproken in de gemeenteraden van de betrokken gemeenten en het Algemeen Bestuur van het Waterschap Regge en Dinkel.

Inhoudelijke hoofdlijn en doelen De visie focust zich op het versterken van de sociaaleconomische kracht van Noordoost- Twente. Hierbij wordt ingespeeld op de effecten van de demografische ontwikkelingen, de economische kracht en ontwikkelingsmogelijkheden van het landschap van Noordoost-Twente. Centraal in de opbouw staan 3 programmalijnen, te weten economische kracht, demografie en landschap. Op alle 3 de lijnen is de ambitie geformuleerd voor de periode 2012-2020.

1. Economische kracht: ruimte bieden voor de economische potenties van Noordoost Twente door ondersteuning en ontwikkeling van het "nieuwe ondernemen, het nieuwe boeren en het nieuwe recreëren" 2. Demografie: behoud en ontwikkeling van een toekomstbestendige en vitale samenleving in Noordoost Twente waar eigen initiatief en ondernemerschap wordt gestimuleerd en ondersteund. 3. Landschap: het behouden, versterken en beleefbaar maken van het unieke landschap en het daaraan gekoppelde watersysteem

Statenvoorstel nr. PS/2012/'412 Deze thema's worden vooral ook in hun samenhang beschouwd, onder het motto 1+1=3

De doelstellingen zijn in onderstaande tabel per op een rij gezet:

Doel Economische kracht Het nieuwe ondernemen Ruimte bieden aan (nieuwe) ondernemers in zowel het landelijk als stedelijk gebied. Het nieuwe boeren Focus leggen op verbreding van de bedrijfsvoering in delen van Noordoost-Twente met unieke landschappelijke waarden Het nieuwe recreëren Het recreatieve product Noordoost-Twente upgraden en een duidelijk profiel geven Toegangspoorten Stimuleren van stakeholders in het gebied om te komen tot een gezamenlijke en afgestemde informatievoorziening aan de toerist, vooral digitaal. Unique Selling Points Noordoost-Twente nadrukkelijker profileren met onderscheidende thema's en waardevolle plekjes Ongekende grenzen Uitbouwen van de relatie tussen Noordoost-Twente en de omliggende steden en Duitsland Toepassing kennis en In de directe omgeving van Noordoost-Twente zijn kennis en innovatie innovatieve ideeën voorhanden. De opgave is om deze kennis en ondernemers met elkaar te verbinden. Mobiliteit Inzetten op veilige verbindingen tussen steden en dorpen en daarmee de bereikbaarheid van voorzieningen in Noordoost- Twente. Demografie Anders wonen en werken Inzetten op zuinig en zorgvuldig ruimtegebruik door prioriteit te geven aan de bestaande voorraad in zowel het landelijk als het stedelijk gebied. Zorg en onderwijs als motor Gezamenlijke uitwerken van nieuwe mogelijkheden, nieuwe vormen van samenwerking, nieuwe verantwoordelijkheden. Landschap Het stromende water Inspelen op veranderende omstandigheden ten aanzien van de waterhuishouding voor de landbouw. Beleefbaarheid van water vergroten, met name in de bovenlopen en bronnen Ontwikkelingsmogelijkheden In Groenblauw netwerk economische ontwikkeling stimuleren natuur en landschap door bundelen van water, natuur en landschapopgaven. Realiseren van de (herijkte) ecologische hoofdstructuur

Samenhang Ruimtelijke Kwaliteit. Sociale Kwaliteit en Duurzaamheid De gebiedsvisie Noordoost-Twente is geschreven vanuit de basisgedachte van de Omgevingsvisie Overijssel. De drie pijlers, sociale kwaliteit, ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid, vormen de onderlegger voor koers en richting van de visie. In bijlage III is in de vorm van een qulck-scan een analyse gemaakt in welke mate de ingezette richting uit de visie bijdraagt aan de versterking van de sociale kwaliteit, ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid.

Uitvoeringsstrategie In de gebiedsvisie is van elk ontwikkelingsperspectief benoemd hoe de uitvoering vorm krijgt. Per ontwikkelingsperspectief is daarvoor een tabel opgenomen, waarin onderscheid wordt gemaakt in de volgende instrumenten voor de uitvoering: thematische/gebiedsgerichte uitwerking ontwikkelingsruimte prestatieafspraken concrete projecten

Belangrijk vertrekpunt bij de uitvoeringsstrategie is, dat verschillende ontwikkelingen en projecten waar deze gebiedsontwikkeling op inzet veelal niet op zichzelf staan, maar onderdeel zijn van andere (provinciale en/of beleidsspecifleke) projecten of programma's (zoals bij Natura 2000 of regionale economie). De gebiedsontwikkeling beoogt juist te investeren in die ruimtelijk-fysieke projecten als geheel. Met daarbij de erkenning dat gekozen is voor een integrerende aanpak waar thema's op het ruimtelijk-fysieke domein samen komen.

Statenvoorstel nr. PS/2012/412 En met het besef dat de integrerende aanpak moet leiden tot meer slagkracht van het provinciale beleid en een versnelling van de termijn waarbinnen dat wordt gerealiseerd. Uiteraard vanuit een heldere rol- taakverdeling.

Deze uitvoeringsstrategie resulteert in het opstellen van een gedetailleerd uitvoeringsprogramma in de volgende fase. De toegevoegde waarde van sociale kwaliteit, ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid wordt daar uiteraard expliciet in meegenomen. Het zwaartepunt in de uitvoering komt te liggen bij daadwerkelijke realisatie.

Realisatie In de visie is de inhoudelijke ambitie voor het gebied geformuleerd. Daarbinnen zullen de partners aan de slag moeten. Niet alleen financieel maar vooral ook door anderen te verleiden de handschoen op te pakken Dit kan bijvoorbeeld door het bieden van beleidsruimte of het verbinden van partijen, om op die manier een vliegwiel op gang te brengen.

Als het gaat om de investeringen zal het gebied moeten meeliften met autonome/sectorale middelen. De opgaven in Noordoost-Twente zijn van dien aard, dat zonder die inzet de gebiedsontwikkeling niet van de grond komt. Duidelijk is wel dat ten opzichte van de reguliere middelen extra middelen nodig zijn, begroot op € 15 miljoen. Hiertoe zal in november van dit jaar desgewenst een investeringsbesluit aan u worden voorgelegd.

Wat betreft cofinanciering committeren de partners zich aan een 20-50% bijdrage op de hoofdlijnen. Partijen gaan een financiële verplichting aan als er sprake is van een definitief project. Deze projecten en afspraken krijgen een plek in het jaarlijks te actualiseren uitvoeringsprogramma vast te stellen door GS. De hoofdlijnen daarvoor zullen aan u worden voorgelegd In het kader van het eerder genoemde investeringsbesluit.

Met de gebiedsvisie willen we ondernemers in Noordoost Twente verleiden tot het initiëren van initiatieven en (deelnemen aan) projecten die een bijdrage leveren aan doelen van deze gebiedsontwikkeling. Een belangrijke opgave voor de komende periode is dan ook het verder betrekken van deze (maatschappelijke) partijen, die een rol kunnen vervullen in de cofinanciering.

Prestaties 2012 In de kerntakenbegroting 2012 zijn voor de gebiedsontwikkeling Noordoost Twente al de volgende prestaties opgenomen: In deze coalitieperiode 2012-2015 richten wij ons op: » het smeden van een vitale coalitie op basis van een breed gedragen probleemanalyse. ■ Vorm en inhoud gegeven aan een integrale gebiedsvisie met behorend uitvoeringsprogramma, door Provinciale Staten vast te stellen. ' Uitrollen van het uitvoeringsprogramma.

Specifiek voor 2012 zijn de volgende prestaties benoemd: ■ Samen met partners opstellen van een gedragen probleemanalyse » Start opstellen integrale gebiedsvisie met daaraan gekoppeld een uitvoeringsprogramma.

Dit Statenbesluit en de bijgevoegde stukken beantwoorden aan de bovengenoemde prestaties voor 2012. Voor de voorbereidende handelingen en prestaties in 2012 is gebruik gemaakt van het beschikbaar gestelde voorbereidingskrediet van €500.000.

Prestaties en activiteiten 2013 en daarna In de gebiedsvisie vindt u een het overzicht van de prestaties en voorgenomen activiteiten op hoofdlijnen. In het investeringsbesluit zuilen deze prestaties ook terugkomen. Via dit Statenvoorstel willen wij u alvast een indruk geven hetgeen dan aan de orde komt. Dit is in het verlengde van de uitvoeringsstrategie al opgenomen in de gebiedsvisie. Het onderstaande overzicht geeft een selectie van de belangrijkste prestaties weer:

Statenvoorstel nr. PS/2012/412 Economische Kracht « Opstellen van een gebiedsbrede beleidslijn voor transformatie vrijkomende locaties, in zowel stedelijk en landelijk gebied » Ontwikkeling en uitvoering stimuleringsregeling verbreding/multifunctionele bedrijven ■ Verkennen benutten kansen van vergroening in pilot GLB-NOT Prestatieafspraken met TBT voor o.a. voortzetten activiteiten van de positionering van Noordoost-Twente binnen de campagne Twente Landgoed van Nederland pilots kwaliteitsverbetering recreatiebedrijven icm verbreding agrarische sector Optimaliseren en uitbouwen realisatie (digitale) informatievoorziening ■ Ondersteuning beeldbepalende plekken/initiatieven via Product-Markt-Partner- Combinaties ■ natuur compensatie gericht op het creëren van ontwikkelruimte nabij kern Weerselo mede in relatie tot onder meer de aanleg van de rondweg Weerselo en de versterking van de werkgelegenheid in het bijzonder ook met betrekking tot de landbouw.

Demografie ■ projecten gericht op transformatie vrijkomende locaties gericht op kwaliteitsverbetering zowel in stedelijk als landelijk gebied ■ Uitwerking 'stichting/collectief' Twentse erven ■ Verkenning gezamenlijke woon- en bedrijventerreinvisie Noordoost-Twente » Inventarisatie en afstemming maatschappelijk vastgoed/voorzieningen voor Noordoost-Twente ■ pilots doorontwikkeling dorpsplan+

Landschap ■ herstelprogramma bronnen en bovenlopen uitvoeringsprojecten gericht op beleefbaar maken van beken in het stedelijk gebied ■ follow up pilot 'Landbouw op peil' gericht op verdrogingsgevoelige gebieden Uitvoeren groenblauwe netwerk binnen kader kwaliteitsimpuls Groene Omgeving Ontwikkelen toekomstbestendige beheerstrategie natuurgebieden in en buiten de EHS.

Overwegingen Wij stellen voor nu de gebiedsvisie Noordoost-Twente vast te stellen, zodat wij samen met de partners aan de slag kunnen om de uitvoering conform de gebiedsvisie vorm en inhoud te geven. Doordat deze gebiedsontwikkeling voortborduurt op het Nationaal Landschap Noordoost-Twente zijn wij in staat op korte termijn resultaten te boeken. Met een daadkrachtige uitvoering van deze gebiedsvisie vergroten wij het commitment bij de partners en zetten in op breed draagvlak in het gebied.

Inhoudelijk zien wij vele mogelijkheden om de bestaande impasses in Noordoost-Twente te doorbreken en een grote en gevarieerde bijdrage te leveren aan het realiseren van (sectorale) doelstellingen uit het Hoofdlijnenakkoord. Gebiedsontwikkeling (kerntaak 9) zien wij als een kansrijk instrument om versnelling aan te brengen en verschillende dossiers met elkaar in verbinding te brengen, waarbij 'zoet met zuur' gecombineerd worden en zo de slagkracht van het provinciaal beleid te vergroten. Gebiedsontwikkeling is daarmee een belangrijke sleutel in de realisatiekracht van de provincie.

Indien u met onze voorstellen instemt, zullen wij desgewenst in een afzonderlijk Statenvoorstel op basis van de uitvoeringsstrategie binnen deze gebiedsvisie dit najaar een investeringsbesluit aan u voorleggen.

Conclusie De inzet op continuering en uitbreiding van de brede samenwerking in Noordoost Twente heeft geresulteerd in een kansrijke basis voor de gebiedsontwikkeling Noordoost Twente. In de gebiedsvisie hebben de 6 partners hun ambities voor Noordoost Twente opgetekend. En daar meteen een compacte uitvoeringsstrategie tegenover gezet. Daarmee zijn we er natuurlijk nog niet. Maar het fundament onder de gebiedsontwikkeling is stevig gelegd. De partners constateren dat zij elk voor zich niet zoveel kunnen bereiken als in deze samenwerking. Daarom willen wij graag deze samenwerking voortzetten en onze ambities doorvertalen in een uitvoeringsprogramma waar tastbare resultaten in Noordoost-Twente mee te behalen zijn.

Statenvoorjtel nr. PS/2012/412 Voorstel Gelet op het voorgaande stellen wij u voor het besluit te nemen, als in concept in bijlage I verwoord.

Gedeputeerde Staten van Overijssel, voorzitter,

Statenvoorstal nr. PS/2012/412 7 Statenvoorstel nr. PS/2012/412 Bijlage I

Ontwerpbesluit nr. PS/2012/412

Provinciale Staten van Overijssel, gelezen het voorstel van Gedeputeerde Staten d.d. 29 mei 2012 - kenmerk 2012/0144694 overwegende dat de gebiedsontwikkeling Noordoost-Twente als onderdeel van het hoofdlijnenakkoord "De kracht van Overijssel" op de drempel staat van daadwerkelijke realisatie van de gezamenlijke ambities en doelstellingen van het programma, besluiten:

1. in te stemmen met de gebiedsvisie Noordoost-Twente en de daarin beschreven doelstellingen zijnde:

Economische kracht o Ruimte bieden aan nieuwe ondernemers in zowel het landelijk als stedelijk gebied. o Focus leggen op verbreding van de bedrijfsvoering in delen van Noordoost- Twente met unieke landschappelijke waarden. o Het recreatieve product Noordoost-Twente upgraden en een duidelijk profiel geven. o Stimuleren van stakeholders in het gebied om te komen tot een gezamenlijke en afgestemde informatievoorziening aan de toerist, vooral digitaal, o Noordoost-Twente nadrukkelijker profileren met onderscheidende thema's en waardevolle plekjes. o Uitbouwen van de relatie tussen Noordoost-Twente en de omliggende steden en Duitsland, o Verbinden van ondernemers met kennis en innovatieve ideeën in (de directe omgeving van) Noordoost-Twente. o Inzetten op veilige verbindingen tussen steden en dorpen en daarmee de bereikbaarheid van voorzieningen in Noordoost-Twente.

Demografie o Inzetten op zuinig en zorgvuldig ruimtegebruik door prioriteit te geven aan de bestaande voorraad in zowel het landelijk als het stedelijk gebied. o Gezamenlijke uitwerken van nieuwe mogelijkheden, nieuwe vormen van samenwerking, nieuwe verantwoordelijkheden in de zorg.

Landschap o Inspelen op veranderende omstandigheden ten aanzien van de waterhuishouding voor de landbouw, o Beleefbaarheld van water vergroten, met name in de bovenlopen en bronnen o In groen-blauwnetwerk economische ontwikkeling stimuleren door bundelen van water, natuur en landschapopgaven. o Realiseren van de (herijkte) ecologische hoofdstructuur.

2. in te stemmen met de in de gebiedsvisie beschreven uitvoeringsstrategie en de daaruit voortvloeiende volgende prestaties/activiteiten op hoofdlijnen:

Economische Kracht o Opstellen van een gebiedsbrede beleidslijn voor transformatie vrijkomende locaties, in zowel stedelijk en landelijk gebied o Ontwikkeling en uitvoering stimuleringsregeling verbreding/multifunctionele bedrijven o Verkennen benutten kansen van vergroening in pilot GLB-NOT o Prestatieafspraken met TBT voor o.a. voortzetten activiteiten van de positionering van Noordoost-Twente binnen de campagne Twente Landgoed

Statenvoorstel nr. PS/2012/412*. van Nederland o pilots kwaliteitsverbetering recreatiebedrijven icm verbreding agrarische sector o Optimaliseren en uitbouwen realisatie (digitale) informatievoorziening o Ondersteuning beeldbepalende plekken/initiatieven via Product-Markt- Partner-Combinaties o natuur compensatie gericht op het creëren van ontwikkelruimte nabij kern Weerselo mede in relatie tot onder meer de aanleg van de rondweg Weerselo en de versterking van de werkgelegenheid in het bijzonder ook met betrekking tot de landbouw.

Demografie o projecten gericht op transformatie vrijkomende locaties gericht op kwaliteitsverbetering zowel in stedelijk als landelijk gebied o Uitwerking 'stichting/collectief' Twentse erven o Verkenning gezamenlijke woon- en bedrijventerreinvisie Noordoost-Twente o Inventarisatie en afstemming maatschappelijk vastgoed/voorzieningen voor Noordoost-Twente o pilots doorontwikkeling dorpsplan+

Landschap o herstelprogramma bronnen en bovenlopen o uitvoeringsprojecten gericht op beleefbaar maken van beken in het stedelijk gebied o follow up pilot 'Landbouw op peil' gericht op verdrogingsgevoelige gebieden o Uitvoeren groenblauwe netwerk binnen kader kwaliteitsimpuls Groene Omgeving o Ontwikkelen toekomstbestendige beheerstrategie natuurgebieden in en buiten de EHS.

3. GS voor te stellen, conform het geschetste vervolg van dit programma, een uitgewerkt investeringsvoorstel voor te bereiden voor het najaar van 2012.

Zwolle,

Provinciale Staten voornoemd,

voorzitter,

griffier,

10 Statenvoorstel nr. PS/2012/412 Bijlage III behorende bij statenvoorstel PS/2012/412

De gebiedsvisie Noordoost-Twente is geschreven vanuit de basis gedachte van de Omgevingsvisie Overijssel. De drie pijlers, sociale kwaliteit, ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid, vormen de onderlegger voor koers en richting van de visie. In de onderstaande tekst is in de vorm van een quick-scan een analyse gemaakt in welke mate de ingezette richting uit de visie bijdraagt aan de versterking van de sociale kwaliteit, ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid.

Nieuwe ondernemen Het nieuwe ondernemen zet in op de versterking van het vestigingklimaat van Noordoost- Twente en het daarmee behoud en versterking van de werkgelegenheid. Een van de aspecten hierbij is ruimte en faciliteiten bieden aan ondernemers op vrijkomende (agrarische) locaties. Dit alles zal een positief effect hebben op de leefbaarheid en daarmee ook sociale kwaliteit. Op ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid veronderstellen wij dat deze neutraal scoren. Het nieuwe ondernemen zal aan een aantal basis ruimtelijke kwaliteiten moeten voldoen ( waar onder gebiedskenmerken), zodanig dat ze passen in hun omgeving, dan wel de negatieve effecten worden gecompenseerd. Het zelfde geldt voor duurzaamheid. Op basis hiervan scoort dit item op deze onderwerpen neutraal

Nieuwe boeren De agrarische sector in Noordoost-Twente staat onder druk door onder andere de marktontwikkelingen in de landbouw en veranderende inkomenssteun vanuit Brussel. Ondanks dat is en zal de landbouw de belangrijkste grondgebruiksvorm blijven in Noordoost-Twente. Dit vraagt om extra aandacht en inzet. Het is belangrijk dat de agrariërs in het buitengebied blijven wonen en werken. Het draagt bij aan de leefbaarheid, beheer en onderhoud van de omgeving. Door impulsen te geven aan, onder andere mogelijkheden voor verbreding in de landbouw (w.o. ook zorg, kinderopvang, streekproducten), vermindering ammoniakemissie, biologische landbouw en verbetering van de productieomstandigheden met behoud van de kernkwaliteiten (bijv. doorontwikkeling Casco-benadering), zal de gebiedsvisie zorgen voor een positief effect op de 3 verschillende punten.

Wet nieuwe recreëren De vrijetijdseconomie is een belangrijke economische drager voor het gebied. De gebiedsvisie zet hier op verschillende manieren verder op in. Hierdoor wordt onder een impuls gegeven aan de werkgelegenheid en de versterking en beleving van het unieke landschap. Op het gebied van sociale kwaliteit en ruimtelijke kwaliteit scoort dit onderdeel positief. Duurzaamheid scoort in dit kader neutraal.

Toegangspoorten Om de bewoners en bezoekers te informeren wordt het netwerk van toegangspoorten fysiek en hoofdzakelijk digitaal verder uitgebouwd. Deze inspanning heeft geen rechtstreeks effect op de 3 pijlers en scoort daarom neutraal.

Unique Selling Points Door extra aandacht en inzet te geven aan het vermarkten en duidelijker profileren van Noordoost-Twente met haar unieke plekken en onderscheidende thema's wordt een positief effect verwacht op het verder uitbouwen van de economische kracht van het gebied. Wat zijn doorwerking zal hebben in de sociale cohesie in het gebied en daarmee van positieve invloed is op de sociale kwaliteit. De aandacht voor de waardevolle plekken geeft ook een impuls op de ruimtelijke kwaliteit. Op het gebied van duurzaamheid scoort dit onderwerp neutraal.

Ongekende grenzen Ondanks de extra inzet op de samenwerking met Duitsland en de omliggende steden leidt de visie niet tot een positief of negatief effect op de sociale kwaliteit, ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid.

Toepassing kennis en innovatie De tijd staat niet stil, er worden steeds nieuwe toepassingen ontwikkeld. De gebiedsvisie zet in om deze toepassingen in het gebied te verankeren. Bij voorbeeld op het gebied van duurzame energie, glasvezel etc. is nog veel te bereiken. Deze toepassingen hebben een positief effect op de verschillende pijlers.

Statenvoorstel nr. ps/2012/412 11 Mobiliteit Wat betreft de mobiliteit wordt vooral ingezet op veiligheid en bereikbaarheid van voorzieningen in de verschillende kernen met de fiets. Dit heeft een positief effect op de sociale kwaliteit en duurzaamheid. De instandhouding van een goed wegennet en openbaar vervoer zijn van groot belang in de kernen. Op laatst genoemde terreinen worden vanuit de visie geen grootschalige veranderingen ingang gezet. Met dien verstande dat wel uitgegaan wordt van de aanleg van de rondweg Weerselo. Die aanleg zal een positief effect hebben op het leefmilieu in de kern, maar heeft onmiskenbaar effecten voor het buitengebied. Die effecten zullen zoveel als mogelijk gecompenseerd moeten worden.

Anders wonen en werken Gezien de te verwachten demografische en economische ontwikkeling vraagt het wonen en werken in Noordoost-Twente bijzondere aandacht. Enerzijds vraagt dit om gerichte en/of aangepast huisvesting en anderzijds komt een groot aantal locaties vrij die vragen om een andere invulling. Hierbij is in het bijzonder ook van belang dat de focus veel meer komt te leggen op de benutting van bestaande bebouwde omgeving in plaats van uitbreiding. Dit mes snijdt aan meerdere kanten en zal een significant positief effect hebben op de sociale kwaliteit en ook positief scoren op de thema's ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid (waaronder ook energiegebruik).

Zorg en onderwijs als motor Dit thema heeft vooral positief effect verwacht op de sociale kwaliteit. Voor ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid wordt de score neutraal veronderstelt.

Natuur en landschap Noordoost-Twente heeft unieke natuur- en landschapswaarden. Niet voor niets is het in 2006 aangewezen als een van de twintig Nationale Landschappen. Met de gebiedsvisie wordt ingezet het behoud en versterking van deze kernkwaliteiten door te investeren in de Herijkte Ecologische Hoofdstructuur/Natura 2000 /PAS en de ontwikkeling van het Groenblauwe netwerk. Deze investering heeft een groot positief effect op de ruimtelijke kwaliteit, duurzaamheid en zij het wellicht in iets mindere mate ook op de sociale kwaliteit.

Het stromende water De aandacht die in de gebiedsvisie uitgaat van voor zowel de waterkwaliteit als de waterkwantiteit vooral ook in combinatie met het vorderen van de beleefbaarheid van het water zal een positief effect hebben op de sociale kwaliteit (versterking woon, werk en leefklimaat) en significant positieve effecten op de thema's ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid.

12 Statenvooretel nr. PS/2012/412 i Gebiedsvisie Noordoost-Twente

Verbinden maakt sterk concept mei 2012

Inhoudsopgave

Leeswijzer 3 Inleiding 4

Deel A: Het gebied in vogelvlucht 7 Economische kracht 7 Demografische ontwikkeling 8 Kwaliteit landschap 9

Intermezzo: Vertrekpunt Noordoost-Twente 11

Deel B: Ontwikkelingsperspectieven 12 1. Economische kracht 13 Colofon a. Het nieuwe ondernemen 13 Gebiedsvisie Noordoost-Twente b. Het nieuwe boeren 14 Concept mei 2012 c. Het nieuwe recreëren 15 d. Informatiepunten 17 Gemeente Dinkelland e. Unique Selling Points 18 Gemeente Losser f. Ongekende grenzen 19 Gemeente Oldenzaal g. Toepassing van kennis en innovatie 19 Gemeente Tubbergen h. Mobiliteit 21 Provincie Overijssel Waterschap Regge en Dinkel 2. Demografie 22 a. Anders wonen en werken 22 Contact: b. Zorg en onderwijs als motor 24 Programmasecretariaat Gebiedsontwikkeling Noordoost-Twente

3. Landschap 26 p/a Provincie Overijssel a. Ontwikkelingsmogelijkheden natuur en landschap 26 Postbus 10078 b. Het stromende water 30 8000 GB Zwolle Telefoon: 038 499 8757 Bijlage: De samenleving aan het woord impressie buurtcafé’s 32 E-mail: [email protected]

pagina 2 concept mei 2012

Leeswijzer Kloosterhaar

Sibculo Uelsen Voor u ligt de gebiedsvisie Noordoost-Twente “Verbinden maakt sterk”. De Geerdijk Nordhorn Westerhaar- Langeveen gebiedsvisie is gebaseerd op de kansenkaart die begin 2012 is opgesteld. Hierin zijn, Vriezenveensewijk Daarlerveen op basis van een probleemanalyse, de kansen en de opgaven voor Noordoost-Twente Manderveen in beeld gebracht. In deze visie is hieraan richting en inhoud gegeven. Vasse Lattrop De Pollen Geesteren Oud-Ootmarsum Deze gebiedsvisie is een gezamenlijk product van de gemeenten Dinkelland, Losser, Vriezenveen Tubbergen Tilligte Oldenzaal en Tubbergen, het Waterschap Regge en Dinkel en de Provincie Overijssel. Ootmarsum Noord Deurningen Harbrink- Reutum De gebiedvisie Noordoost-Twente kent als begrenzing de grens van het Nationaal hoek Denekamp Mariaparochie Fleringen Landschap Noordoost-Twente. Dit komt neer op het hele grondgebied van de Albergen Wierden gemeenten Dinkelland, Losser en Tubbergen en het buitengebied van de gemeente Beuningen Almelo Weerselo Oldenzaal. Op afbeelding 1 is de gebiedsgrens weergegeven. Rossum

Saasveld Zenderen Oldenzaal De gebiedsvisie is opgebouwd uit twee delen, te weten: De Lutte Hertme Bornerbroek A. Het gebied in vogelvlucht: waar staat Noordoost-Twente nu? Borne B. Ontwikkelingsperspectieven met bijbehorende uitvoeringsstrategie Deurningen

Enter De samenleving aan het woord Delden Losser De visie is opgesteld door de overheden. Parallel aan het opstellen van de gebiedsvisie Hengelo Lonneker heeft een interactief proces met bewoners en andere partijen uit Noordoost-Twente Enschede Overdinkel Goor aal plaatsgevonden. Zij wonen en werken er en zijn bij uitstek de mensen om met ons mee kan Glane the en te denken over de toekomst van Noordoost-Twente. De inbreng is benut om te Tw Bentelo beoordelen of wij met de visie aansluiten op wat er leeft aan ideeën en initiatieven in Glanerbrug de samenleving. Een aantal concrete ideeën is als droom in de gebiedsvisie opgenomen Afbeelding 1: Begrenzing gebiedsontwikkeling Noordoost- Twente. ter inspiratie en concretisering van de ambitie. In bijlage 1 wordt een impressie gegeven van de dromen, zoals die in bijeenkomsten naar voren zijn gekomen. We willen nadrukkelijk vermelden dat de dromen uit de samenleving als inspiratie dienen en - zoals dat voor alle dromen geldt - niet per definitie werkelijkheid worden.

Uitvoeringsstrategie Thematische- of gebiedsuitwerking, ontwikkelingsruimte, prestatieafspraken, project. In de gebiedsvisie is per thema aangegeven op welke instrumenten wordt ingezet voor Dit is nog geen uitvoeringsprogramma, maar geeft de strategie aan per thema. Voor de realisatie. Hierbij wordt onderscheid gemaakt in de volgende 4 instrumenten: periode 2012-2015 wordt een concreet uitvoeringsprogramma opgesteld.

pagina 3 concept mei 2012

Inleiding Ontwikkelingen en hun gevolgen In Noordoost-Twente doet zich een stapeling van opgaven voor die vragen om een gemeentegrensoverstijgende aanpak in de vorm van een gebiedsontwikkeling. Het gaat daarbij om demografische ontwikkelingen, afnemende groei van de (beroeps)bevolking, de opkomst van nieuwe economieën, de hervorming van het Europees landbouwbeleid, toenemende druk op overheidsfinanciën, aanwezige natuur- en landschapswaarden, Nationaal Landschap en de daarbij behorende wet- en regelgeving (vooral Natura2000 en Kaderrichtlijn Water). Al deze ontwikkelingen hebben gevolgen voor de economie, het landschap en de sociale cohesie. Ondanks dat het nu nog niet overal zichtbaar en voelbaar is, leiden deze ontwikkelingen juist in dit gebied tot een stapeling van opgaven die niet alleen een gemeentegrens­ overstijgend karakter hebben, maar ook vragen om gemeentegrensoverstijgende oplossingen. Binnen een aantal sectoren is deze problematiek al zichtbaar en voelbaar, zo stagneert momenteel de bedrijfsontwikkeling van de landbouw als gevolg van de spanning met de natuur en landschapsopgaven. Hier komt bij dat juist in dit gebied de gevolgen voor de landbouw als gevolg van het Europese gemeenschappelijke landbouwbeleid­ (GLB) extra voelbaar zullen zijn. Ook staan voorzieningen zoals scholen en winkels onder druk.

De overheidspartijen zijn van mening dat alleen door een integrerende - en dus samenhangende visie en aanpak - deze problematiek op een effectieve en efficiënte manier het hoofd kan worden geboden. Met als onderliggende drive dat het resultaat Op dit moment lijkt Noordoost-Twente nog gezond en vitaal. Toch vraagt een aantal meer moet zijn dan de som der delen, oftewel 1 + 1 = 3. Dat betekent niet alleen dat ontwikkelingen op korte termijn om bijsturing en oplossingen om zo voor de lange “zoet en zuur” met elkaar worden verbonden maar ook dat de meer gebiedsspecifieke termijn de sociaal-economische ontwikkeling een impuls te geven en daarmee het thema’s in verbinding worden gebracht met thema’s die ook elders in Overijssel van gebied vitaal te houden. Het is een gezamenlijke opgave van de inwoners, het toepassing zijn. Wij beseffen hierbij dat de verhouding tussen overheden, burgers en bedrijfsleven, de maatschappelijke organisaties en de overheden om de samenleving bedrijfsleven is veranderd en dat de aanpak van deze problematiek om een andere van Noordoost-Twente gezond en vitaal te houden. Ook is het belangrijk dat partijen de opstelling vraagt van ons als overheden. handen ineenslaan, om zo het gebied alle kansen te geven die het verdient. De volgende opgaven dienen in de periode van deze gebiedsvisie te worden beantwoord: > Waarmee verdient Noordoost-Twente in de toekomst geld? > Zal de (beroeps)bevolking haar kansen elders gaan zoeken, of zijn er regionaal voldoende mogelijkheden? En in welke sectoren liggen deze mogelijkheden dan? > Ontstaat er een leegloop en verpaupering van het unieke landschap? Of leidt dit

pagina 4 concept mei 2012

tot een stagnerende woningbouwproductie? Of slagen wij erin de ontwikkeling onder­nemers hebben hoge verwachtingen van overheden, vooral van de gemeenten. Over­ van economie, leefbaarheid, landschap en natuur met elkaar te verbinden? heden zijn niet in staat die verwachtingen allemaal waar te maken. Gemeenten en ook de > Wat betekent dit voor toekomstige beleidskeuzes? Moeten ambities worden provincie krijgen onder andere door het doorschuiven van rijkstaken een enorme hoeveel­ bijgesteld? heid (nieuwe) taken onder hun verantwoordelijkheid. Dit betekent kort samengevat dat: > Wat is het tempo en richting van deze ontwikkelingen en wat is de impact > de overheid zich moet herpositioneren in de lokale samenleving; daarvan op Noordoost-Twente? > de overheid meer voorwaarden scheppend zal zijn en minder verzorgend; > Welke betekenis heeft het voor de rol van de (lokale) overheid in relatie tot > er meer zelfredzaamheid van de samenleving wordt verwacht; nieuwe verantwoordelijkheden voor de samenleving? > op eigen kracht waar mogelijk, ondersteuning waar nodig; > Concreet geformuleerd: waar liggen onze kansen en mogelijkheden? > de overheid richt zich meer op regisserende taken en minder op uitvoerende taken. Wat wij willen Voor de toekomst zien wij het als één van onze belangrijkste taken om bij te dragen Meer samenleving, minder overheid aan het realiseren van een vitale samenleving in Noordoost-Twente. Bij het opstellen Met bovenstaande elementen wordt een beeld geschetst van de verwachtingen die de van de visie hebben de volgende drie aspecten, te weten de versterking van de samenleving van de overheid mag hebben en de verwachtingen die de overheden van ruimtelijke kwaliteit, duurzame ontwikkeling en de versterking van de sociale de samenleving mogen hebben. Kernachtig samengevat: Meer samenleving, minder kwaliteit, centraal gestaan. overheid en dus meer ruimte voor particulier initiatief. De samenleving beschikt In die vitale samenleving is het prettig wonen, is er volop ruimte om te werken en te overigens over voldoende zelfredzaamheid, veerkracht en vitaliteit om dit aan te genieten. Die vitale samenleving kenmerkt zich door sociale samenhang, ruimte voor kunnen. Want Noordoost-Twente heeft meer dan voldoende innovativiteit, creativiteit, ondernemerschap en initiatief. De inwoners en ondernemers van Noordoost-Twente zijn flexibiliteit, deskundigheid, ondernemersschap en organiserend vermogen met een zich bewust van eigen krachten en kansen. Zij benutten deze, om maatschappelijke daarbij horend verantwoordelijkheidsgevoel. Het noaberschap is een gemeengoed in waarden te behouden, te versterken of te creëren, al dan niet in samenwerking met Noordoost-Twente waarop verder gebouwd moet worden. Belangrijk is om de overheden en andere stakeholders. De inwoners geven op eigentijdse wijze invulling aan vrijwillige inzet te versterken. Het vinden en verbinden van vrijwilligers kan verder het ‘noaberschap’ en staan zwakkeren in haar midden op allerlei manieren bij. Inwoners worden geprofessionaliseerd. en ondernemers hebben daarbij een reële verwachting van de gemeente, het waterschap en de provincie die de samenleving ten dienste staan. Inwoners en bedrijven zien de Status gebiedsvisie overheid als partner en niet als opponent. Particuliere initiatieven worden door de Deze Gebiedsvisie 2012-2020 is een document van de provinciale en gemeentelijke overheid aangemoedigd en waar mogelijk en haalbaar ondersteund. Inwoners en overheid en het waterschap en is een richtinggevend basisdocument voor het ondernemers kunnen rekenen op een klantgerichte en zakelijke benadering van de ruimtelijke-fysiek domein op strategisch niveau. De visie bevat bouwstenen die overheid. De overheden gaan voortdurend het gesprek aan met de samenleving om richtinggevend zijn voor toekomstige beleidskeuzes. Wij als overheidspartijen zullen gevoel te houden bij ontwikkelingen. daar waar nodig ons eigen beleid verder vormgeven in formele plannen en/of regels. Deze gebiedsvisie heeft op zichzelf geen formeel juridische status in het kader van de De huidige maatschappelijke ontwikkelingen, de beschikbare financiële middelen, de Wet ruimtelijke ordening en is geen beleid als bedoeld in artikel 4:81 van de Algemene beperkingen aan de maakbaarheid van de samenleving maken een herpositionering van wet bestuursrecht. de gezamenlijke overheden noodzakelijk. Inwoners, maatschappelijke instellingen en

pagina 5 concept mei 2012

Kortom Wij richten ons in deze visie, met betrekking tot het ruimtelijk-fysiek domein, op het versterken van de sociaal-economische kracht van Noordoost-Twente. Wij spelen in op de effecten van de demografische en economische ontwikkelingen, waaronder de leef­baar­heid van de kernen, en het behouden en versterken van de waardevolle landschappe­lijke en natuurlijke waarden. Wij blijven ruimte bieden voor het ontwikkelen en uitvoeren van nieuwe ideeën op het ruimtelijke fysieke domein. Daarmee spelen wij naar onze overtuiging op de beste manier in op de nieuwe vraagstukken die onmiskenbaar op ons afkomen.

Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Samenleving aan zet. Analyse stake- en shareholders Bouwen aan belangengemeen­ (netwerken, rollen, taken en verant- schappen, benoemen ambassadeurs, woordelijkheden). half jaarlijks breed bestuurlijk overleg. Doorontwikkelen participatie en communicatie traject.

pagina 6 concept mei 2012

Deel A: Het gebied in vogelvlucht Hieronder volgen de belangrijkste punten uit deze verkenningen die geen formele status hebben. Daarnaast zijn er natuurlijk ook nog andere onderzoeken die de afgelopen jaren zijn uitgevoerd. Informatie uit deze rapporten is meegenomen in deze analyse, te denken valt aan: Grootschalig Boeren in Kleinschalig Landschap, Trekkers, Trukkers en Trends.

Economische kracht De economische ontwikkelingen in Noordoost-Twente zijn divers. De ene sector zit in de lift en de andere vecht om te overleven. Maar voor alle sectoren geldt hetzelfde. In deze huidige economische tijd moeten zij alle hens aan dek zetten om zich blijvend te vernieuwen en door te ontwikkelen. Alleen op die manier blijven zij in de toekomst levensvatbaar.

In Noordoost-Twente wordt al geruime tijd intensief samengewerkt tussen de verschillende overheden, vooral in het kader van het Nationaal Landschap. De toekomstbestendigheid van het landschap, met een goede balans tussen de economische ontwikkeling, demografie en de natuur en het landschap, stond hierbij voorop.

Om te weten wat het vertrekpunt is voor de richting van deze gebiedsvisie is een Onbekend aantal verkenningen uitgevoerd, te weten: > De economische kracht van Noordoost-Twente (door Ecorys); Agrarische sector > De demografische ontwikkeling in Noordoost-Twente (door provincie Overijssel); Nijverheid > De waarde van het landschap van Noordoost-Twente (door Unie van Commerciële diensten Bosgroepen). Niet-commerciële diensten

Afbeelding 2 - Locatie en sector van bedrijven in Noordoost-Twente inclusief de kern Oldenzaal

pagina 7 concept mei 2012

Werklocaties laag. Dit komt vooral doordat mensen buiten recreëren. Zij gaan wandelen en fietsen In tegenstelling tot wat wellicht wordt verwacht, vindt een groot deel van het bedrijfs­ en geven weinig uit in vergelijking met de uitgaven van toeristen die de steden in leven ook in woonwijken plaats en vooral ook in het buitengebied (zie bovenstaande Twente bezoeken. afbeelding uit rapport Ecorys). Opvallend is dat naast de landbouw en daaraan gelieerde Het aantal overnachtingen is in de periode 2006-2010 toegenomen van 600.000 naar bedrijvigheid ook een groter aantal bedrijven zich in het buitengebied vestigt. 735.000 overnachtingen per jaar. Ook de bestedingen zijn in deze periode opgelopen, Belangrijke voorwaarde is een goede internetverbinding. Een dergelijke verbinding is in van 22 miljoen, naar 30 miljoen euro. Meer dan de helft van de verblijfstoeristen zijn op Noordoost-Twente op dit moment niet optimaal. Ook de sectoren horeca en vervoer zijn vakantie op traditionele wijze: zij verblijven op de camping. Gemiddeld geven bezoekers op dit moment grote sectoren in Noordoost-Twente. Deze twee sectoren zijn de afgelopen in Noordoost-Twente ongeveer 42 euro per overnachting uit, dit is vergelijkbaar met heel jaren gegroeid in aantal werknemers. De starters bevinden zich vooral in de sectoren Twente, maar dit is nog niet optimaal. Er valt nog meer uit te halen. detailhandel, adviesdiensten en facilitaire diensten. Demografische ontwikkeling Landbouw De demografische ontwikkelingen in het gebied vragen bijzondere aandacht. De economische kracht van Noordoost-Twente is van oudsher de agrarische sector. Prognoses laten een afname in de groei van het aantal huishoudens zien. Aan deze Deze sector is nog altijd bepalend in het landschap en in het aantal bedrijven. Door de ontwikkeling zelf kan niet veel worden gedaan, wel aan hoe met de consequenties schaal­vergroting neemt het aantal bedrijven verder af, dit bij een globaal gelijkblijvend wordt omgegaan. Deze ontwikkelingen hebben direct impact op het ruimtelijke fysieke areaal aan landbouwgrond. Op dit moment is 15% van de bevolking werkzaam in deze domein. Hierbij gaat het erom de diversiteit aan woonmilieus in Noordoost-Twente in sector. stand te houden. Daarbij spelen aansluiting van vraag en aanbod op de woningmarkt, Door marktontwikkelingen en de hervorming van het Europees landbouwbeleid staan het voorzieningenniveau, het aanbod van welzijn en zorg en onderwijs een rol. Deze de inkomsten op de landbouwbedrijven onder druk. De landbouw in Noordoost-Twente facetten samen zijn bepalend voor het karakter en eigenheid van de verschillende ontvangt per hectare relatief hoge inkomenssubsidies. Hierdoor zal de verwachte kernen. Tijdig hierop anticiperen maakt dat deze ontwikkelingen op een soepele, afbouw van deze subsidies in dit gebied relatief grote gevolgen hebben en leiden tot efficiënte en effectieve manier kunnen doorwerken in de samenleving. een versnelling van het aantal bedrijfsbeëindigingen. De blijvende boeren kiezen voor schaalvergroting, intensivering, specialisering of verbreding en vaak voor een combi­ Uit een onderzoek naar de demografische ontwikkelingen blijkt dat er veel overeen­ natie. Ongeveer een kwart van de agrarische bedrijven doet aan verbreding. Verbreding komsten zijn tussen de gemeenten. De vraag is wat er gebeurt als deze ontwikke­lingen kent een breed palet aan mogelijkheden, zoals productverwerking, educatie, kinder­ doorzetten; hoe kan hier op worden geanticipeerd en waar dienen zich nieuwe kansen opvang, natuurbeheer, recreatie, streekproducten en zorg. aan?

Vrijetijdseconomie De demografische verandering is een autonoom proces, als overheid valt hier niet op Het landschap van Noordoost-Twente is uitermate geschikt om te wandelen, te fietsen te sturen. Als het aantrekken van bewoners van elders al lukt, leidt dit hooguit tot en te genieten van de rust. Meer dan de helft van de bezoekers onderneemt deze marginale bijstellingen. Terwijl de ene gemeente iets groeit, verliest de andere activiteiten in Noordoost-Twente. Zij komen zelfs specifiek voor de groene pluspunten. inwoners. In totaal komen er geen bewoners bij. Het heeft dan ook geen zin om met Wat geeft een toerist die een dagje uit is nu eigenlijk uit? Dat is ongeveer 20 euro. Dit elkaar de strijd aan te gaan om inwoners aan te trekken. Integendeel: samenwerking bedrag was hoger, maar nam de afgelopen drie jaar af. Het is echter wel vergelijkbaar en afstemming is de enige juiste aanpak. De meest in het oog springende met andere toeristische gebieden. De inkomsten uit de dagrecreatie zijn dus relatief karakteristieke aspecten van de demografische ontwikkeling staan hieronder vermeld.:

pagina 8 Overige huishoudens 16000 Eenouder gezinnen 14000 Vertrek jongeren en komst ouderen - De afgelopen twintig jaar gingen er gemiddeld Alleenstaanden 12000 (Echt)paren met kind meer mensen weg uit Noordoost-Twente dan dat er nieuwe mensen zijn komen wonen. (Echt)paren zonder kind 10000

De laatste drie jaar lijkt dit te stabiliseren. De mensen die in Noordoost-Twente komen 8000 wonen zijn veelal gezinnen. Door opleidingsmigratie (vertrek voor studie) verliest het 6000 gebied juist (jonge) inwoners die naar andere provincies of steden buiten het gebied 4000 2000 vertrekken. 0 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 Grijs en alleenstaand - Met een relatief groot aandeel 40-60 jarigen zal de vergrijzing Dinkelland Losser Oldenzaal Tubbergen in Noordoost-Twente de komende jaren sterker toenemen dan in de rest van Twente. Met de vergrijzing neemt ook het aantal alleenstaanden zichtbaar toe. Het aandeel Afbeelding 3 - geprognosticeerde huishoudensontwikkeling naar type in (NO) Twente (2020-2040) eenpersoonshuishoudens is in Noordoost-Twente de afgelopen tien jaar met 30% toegenomen, sterker dan in de rest van Twente. Kwaliteit landschap Het landschap van Noordoost-Twente wordt gekenmerkt door haar kleinschaligheid. Krimp van de bevolking - Naar verwachting zal het inwonersaantal van Noordoost- Het glooiende beeklandschap is zeer gevarieerd door een fijnmazig samenstel van Twente rond 2030 het hoogtepunt hebben bereikt. Daarna zal het inwonersaantal in beken, essen, kampen en ontginningen. Houtwallen, singels en bossen zorgen voor een ieder geval in delen van Noordoost-Twente krimpen. kleinschalig en groen karakter. Het landschap van Noordoost-Twente wordt door haar bewoners, gebruikers en Zorg voor later - In de leeftijdsopbouw zien we dat het aantal en aandeel 65-plussers bezoekers volop gewaardeerd. Het is echter moeilijk om deze waarde concreet te sterk zal toenemen. Er komt een sterke toename van het aandeel 75-plussers. Hiermee benoemen en te exploiteren. De economische potentie van het Noordoost-Twentse zal ook de vraag naar verschillende vormen van zorg, en daarmee de kosten van de landschap wordt gevormd door de volgende drie elementen: zorgverlening, toenemen. 1. De aard van de Twentenaar Allemaal goed naar school - De prognoses wijzen uit dat het aantal kinderen in de De Twentenaar kenmerkt zich door het goed willen doen. Hij is rustig, betrouw ­ leeftijd van 0-12 jaar in Noordoost-Twente tot 2020 nog zal afnemen, daarna zal het baar en heeft een hoge arbeidsmoraal. Goed voor eigen bedrijf, voor de omgeving, aantal zich stabiliseren. Dit heeft consequenties voor in ieder geval de basisscholen in maar ook voor het landschap. Bewoners zijn trots op het gebied en willen er dan het gebied. Een aantal heeft het nu al zwaar en zit rond de opheffingsnorm. ook iets van maken en het er mooi laten uitzien. Noordoost-Twente kenmerkt zich ook door diverse gebruiken en tradities. Noaberschap is een Twentse term die staat Er moet geld worden verdiend - De beroepsbevolking in Noordoost-Twente neemt af. voor binding met en verantwoordelijkheidsgevoel voor je ‘buren’. Het is de vraag of bedrijven in de regio nog voldoende geschikte werknemers kunnen vinden en of zij in de regio blijven. Demografische veranderingen - vooral de 2. Het menselijk handelen bevolkingsdaling - betekenen niet automatisch een economische krimp. De focus moet Noordoost-Twente is al heel lang een geliefde leefplek. Dat weten we doordat de niet liggen op kwantiteit, maar op kwaliteit en aansluiting op de kernkwaliteiten van bewoners uit de steentijd, bronstijd en ijzertijd hun sporen achterlieten. Hoog in de het gebied. flanken van de stuwwallen op een veilig ‘eiland’ dicht bij de bronnen en gericht op de natuurlijke voedselbronnen, waren alle ingrediënten aanwezig om te leven.

pagina 9 concept mei 2012

Door verschillende omstandigheden heeft dit menselijk handelen de afgelopen danken hebben aan het landijs dat in de op één na laatste ijstijd de ondergrond jaren een grote vlucht genomen, zo is bijvoorbeeld de agrarische sector losgekomen heeft opgestuwd. Daarnaast wordt het gebied gekenmerkt door haar unieke van de ondergrond waarop zij werkt en woont. bronnen en beken die het gebied doorsnijden.

3. De geologische ondergrond De landbouw is de belangrijkste grondgebruikvorm in Noordoost-Twente. Het is Hoe Noordoost-Twente eruitziet, wordt in hoge mate bepaald door de geologische belangrijk dat de landbouw weer meer verbonden wordt aan de ondergrond waarop zij opbouw van de ondergrond en het watersysteem. Zo zijn er de stuwwallen die we te werkt en leeft. Voor de ontwikkeling van de agrarische sector valt te denken aan het doorontwikkelen van een richting die gelinkt is aan de kernkwaliteiten van het gebied. Om deze ontwikkeling te laten slagen, is het cruciaal om verbindingen te leggen tussen de verschillende partijen. Het is aan de samenwerkende overheden om samen met de ondernemers deze verbindingen te leggen en te faciliteren. Uiteindelijk is het aan de producenten en ook de consumenten om de initiatieven op te pakken. Het is belangrijk om ervoor te blijven zorgen dat de inkomsten van de regionale economie, gebaseerd op natuur en landschap, gehandhaafd blijven.

De volgende aspecten dienen in de uitwerking/uitvoering te worden meegenomen: > De plattelandseconomie kan meer inspelen op het unieke kleinschalige landschap; > De kwaliteiten van de ondergrond, zoals de aardkundige en archeologische waarden en (cultuur)historie meer zichtbaar en beleefbaar maken. Te denken valt aan de grafheuvels, stuwwallen, ondergrondse uitkijktoren; > Meer benutten van de bronnen van de beken, te denken valt aan: beleefbaar maken, relatie met gezondheid, beleving, waterkracht enzovoort. Natuurlijke beken en brongebieden zijn een uniek verkoopkwaliteit van Noordoost-Twente; > Inzetten op streekproducten in Noordoost-Twente. Dit kan ook een extra impuls geven aan natuur, landschap en voedselkwaliteit; > Aanwezige aanknopingspunten voor duurzame energie oppakken; > Benutten van het vele talent in Twente, er zijn veel nieuwe ondernemers. Dit talent moet de ruimte krijgen en gestimuleerd worden; stuwwal > De relatie tussen stad en land uitbouwen; > Ondanks dat de recreatie- en toerismesector al sterk vertegenwoordigd is in beekdal Noordoost-Twente, liggen hier nog mogelijkheden voor verdere economische groei. Afbeelding 4 - De Grondplaat Noordoost-Twente

pagina 10 concept mei 2012

Intermezzo Vertrekpunt Noordoost-Twente Om de sociaal-economische positie van Noordoost-Twente verder te versterken, is het belangrijk om uit te gaan van de eigen kracht. Die kracht ligt in de Puurheid van het landschap en de bewoners en in de Inspirerende omgeving om in te wonen, werken en recreëren. En zo is Noordoost-Twente Puur en Inspirerend!

Het PURE landschap Het unieke, glooiende beeklandschap is zeer gevarieerd door een fijnmazig samenspel van beken, essen, kampen en ontginningen. Houtwallen, singels en bossen zorgen voor een klein- schalig en groen karakter. En dit wijkt volledig af van de open ruimte van Noord- en West- Nederland. Op verschillende plekken in het landschap kom je relicten tegen die de aanwezig- heid van de mens in het landschap laten zien. Te denken valt aan: de landgoederen, de land- kruizen, de Mariakapelletjes, de grafheuvels, de essencomplexen enzovoort.

De PURE Twentenaar De pure Twentenaar kenmerkt zich door het goed willen doen. Goed voor eigen bedrijf, voor de De INSPIRERENDE omgeving om in te werken omgeving (noaberschap), maar ook voor het landschap. Bewoners zijn trots op het gebied en Het landschap van Noordoost-Twente is ontstaan doordat er mensen zijn gaan werken en willen er dan ook iets van maken en het er mooi laten uitzien. Noordoost-Twente kenmerkt zich leven. Ondanks dat de agrarische sector is afgenomen is de landbouw nog alom aanwezig. ook door diverse gebruiken en tradities. Noaberschap is een Twentse term die staat voor bind- Daarnaast vormt de vrijetijdseconomie inmiddels een belangrijke peiler. Ook kleine (innovatieve) ing met en verantwoordelijkheidsgevoel voor je ‘buren’. Daarnaast wordt de pure Twentenaar bedrijfjes krijgen de mogelijkheid om zich te vestigen in de vrijkomende agrarische gebouwen. getypeerd door de Twentse taal en gebruiken. De nabijheid van de Universiteit Twente, het ROC van Twente, de relatie met de Saxion Een andere bijzonderheid voor Noordoost-Twente was het Saksische erfrecht. Terwijl in de rest Hogeschool, de Groene Kennispoort en daarbij behorende bedrijven biedt voor Noordoost van Nederland boerderijen door erfopvolging werden gesplitst, was het in Noordoost-Twente Twente meer kansen. Noordoost-Twente heeft in het landelijke gebied een aantal goedlopende gebruikelijk om het gehele bedrijf over te doen aan één van de kinderen. Bedrijven zijn dus bedrijven dat opvalt door hun streekeigen profiel. weinig gesplitst en steeds groter geworden. Eenmaal in bezit van een familie, bleef het dat ook. De INSPIRERENDE omgeving om in te recreëren De INSPIRERENDE omgeving om in te wonen De identiteit van de Twentenaar maakt dat hij of zij zeer gastvrij is. Bezoekers kunnen dan ook Het unieke landschap zoals hierboven al is beschreven, vormt een inspirerende omgeving om rekenen op een warm onthaal. Het unieke landschap en het aanwezige netwerk van wandel-, in te wonen. In het buitengebied is er voldoende ruimte om ‘groen’ te wonen. Daarnaast liggen fiets- en ruiterpaden biedt een wereld aan mogelijkheden om het gebied te verkennen. De rust er meerdere kernen in de omgeving met een bepaald voorzieningenniveau. De nabijheid van geeft de bezoeker ruimschoots de kans om te genieten van de omgeving tijdens het wandelen voorzieningen in de omliggende steden is een belangrijk voordeel voor de bewoners van of fietsen. De unieke combinatie van rust, landschap en gastvrijheid biedt volop aanknoping- Noordoost-Twente. De bereikbaarheid van de rest van Nederland via de A1, en het vervoer- spunten voor hoogwaardige recreatieve voorzieningen in de vorm van onder andere wellness. snetwerk binnen de regio, is goed.

pagina 11 concept mei 2012

Deel B: Ontwikkelingsperspectieven

1. Economische kracht a. Het nieuwe ondernemen b. Het nieuwe boeren c. Het nieuwe recreëren d. Informatiepunten e. Unique Selling Points f. Ongekende grenzen g. Toepassing van kennis en innovatie h. Mobiliteit

2. Demografie a. Anders wonen en werken b. Zorg en onderwijs als motor

3. Landschap a. Ontwikkelingsmogelijkheden natuur en landschap b. Het stromende water

pagina 12 concept mei 2012

1. Economische kracht nemen, het nieuwe boeren en het nieuwe recreëren”. Daarnaast biedt de huidige infrastructuur mogelijkheden om de economie te versterken.

a. Het nieuwe ondernemen Mede onder invloed van ontwikkelingen in de agrarische sector is er in Noordoost- Twente volop ruimte voor nieuwe vormen van ondernemen. De afgelopen jaren hebben zich vooral bedrijven in detailhandel, adviesdiensten en facilitaire diensten gevestigd. Daarnaast is Noordoost-Twente sterk in de horeca en de vervoerssector. Door de ontwikkelingen in de landbouw komen er ook steeds meer bedrijven die zich richten op de verwerking van producten voor de agrarische sector en de ondersteuning van de agrarische bedrijven (zoals loonwerkers, mechanisatiebedrijven en andere bedrijven). Om deze ontwikkeling te faciliteren moet creatief worden omgegaan met aanwezige bebouwing dit vraagt om ruimtelijke innovatiekracht.

Met inachtneming van het behoud en ontwikkeling van de gebiedskenmerken zal ruimte worden geboden aan nieuwe ondernemers op vrijkomende (agrarische) locaties in zowel het landelijk als stedelijk gebied.

De samenleving aan het woord “In Vasse wordt een community gestart voor (jonge) ondernemers. Ondernemers kunnen hier hun idee presenteren voor een product, De economische kracht van Noordoost-Twente verschilt per gemeente en zelfs dienstverlening of onderneming. De community is gebaseerd op cocreatie binnen een gemeente. Om de kansen te benutten, is het belangrijk om als gebied (kennis delen en verbeteren van het idee) en crowdfunding samen te werken en keuzes te maken. Hierbij wordt ingezet op het “nieuwe onder­ (geïnteresseerden kunnen krediet beschikbaar stellen om het idee tot uitvoer te brengen en ontvangen hiervoor een tegenprestatie).” Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Het nieuwe ondernemen. Analyse vrijkomende (agrarische) Indien nodig aanpassen/ontwikkelen locaties, actualiseren strategie (bestaand) beleid. erftransformaties voor behoud, benutting en gebruik van vrij­ komende locaties. Evaluatie van gebiedsgerichte project- Gebiedsgericht projecten uitvoeren en in Noordoost-Twente, met als doel zoals procesaanpak Dealmaking optimaliseren uitvoering/realisatie. Markgraven.

pagina 13 De samenleving aan het woord “Agrarische bedrijven zorgen voor levendigheid in de regio. Bovendien wordt de regio door het behoud van dergelijke bedrijven aantrekkelijker. Bewoners en toeristen ervaren het agrarische landschap in combinatie met de natuurlijke elementen als een natuurlijk en rijk landschap. Het agrarische bedrijf is in deze regio verweven met de natuur. Maar in het verleden is goede landbouwgrond omgezet naar natuur en voor de agrarische sector bleven vaak niet de beste percelen over. De regio heeft er geen baat bij als agrarische bedrijven vertrekken, hiermee wordt een onbewoonde wereld gecreëerd die voor toeristen en bewoners niet aantrekkelijk is. Ga als overheid met de agrarische bedrijven in gesprek welke percelen bij uistek geschikt zijn voor hun bedrijf!”

b. Het nieuwe boeren gebruik van restmateriaal (bio-based-economie) en zijn mede verantwoordelijkheid Ondanks dat het aantal agrarische bedrijven de afgelopen jaren verder is afgenomen, voor de kwaliteit van de groene omgeving. Ook dragen wij bij aan de verbetering van levert de sector nog steeds een stevige bijdrage aan de economie in Noordoost-Twente het imago van de primaire sector. Hierbij wordt aansluiting gezocht bij het regionaal en zorgt de sector voor een goed vestigingsklimaat voor daaraan gelinieerde bedrijven. economische beleid van de provincie. De sector wordt geconfronteerd met verdwijnende vanzelfsprekendheden. Zo is de Een belangrijke opgave voor de agrarische ondernemer is om sterker marktgericht te landbouwer niet langer de dominante bewoner en ondernemer op het platteland. produceren. Dit kan heel divers zijn. Van verbreding tot specialisatie of het richten op De natuurlijke acceptatie van het boerenbedrijf verdwijnt. In 2014 wordt het nieuwe nieuwe gewassen/producten. Europese Landbouwbeleid van kracht, waarin minder geld beschikbaar komt voor Door de doorzettende schaalvergroting zal de verkaveling van landbouwbedrijven onder bedrijfstoeslagen. De focus van het nieuw Europees Landbouwbeleid wordt verlegd druk blijven staan. Aandacht voor een goede verkaveling blijft de komende jaren naar concurrentiekracht en innovatie en naar vergroening en verduurzaming van de belangrijk voor het behoud en versterking van de concurrentiepositie van de landbouw. sector. Juist in het gebied van Noordoost-Twente zijn de effecten ervan extra voelbaar. Noordoost-Twente kent als geen ander gebied in Overijssel een groot aantal Natura2000 De landbouw in Noordoost-Twente ontvangt per hectare relatief hoge inkomens­ gebieden, die ook nog eens binnen elkaars invloedsfeer liggen. Dat leidt tot een subsidies. Hierdoor zal de verwachte afbouw van deze subsidies in dit gebied relatief stapeling van problematiek. Door de hoge stikstofdepositie op de Natura2000-gebieden grote gevolgen hebben en zal het leiden tot een versnelling van het aantal bedrijfs­ en door de daarbij behorende regelgeving staat de bedrijfsontwikkeling in de beëindigingen. De blijvende boeren kiezen voor schaalvergroting, intensivering of veehouderij onder druk. In het kader van de zogenaamde Programmatische Aanpak verbreding en vaak voor een combinatie. Stikstof (PAS) wordt ernaar gestreefd een kader uit te werken, dat enerzijds ruimte De landbouw en de agro-food sector moeten zich ontwikkelen tot een volledig biedt voor bedrijfsontwikkeling in de landbouw en anderzijds borgt dat de natuur duurzame bedrijfstak met een breed draagvlak in de samenleving. Specifiek voor de beschermd wordt. De veehouderij in Noordoost-Twente staat de komende jaren voor de veehouderij gaat het hier om een sector die produceert met respect voor mens, dier, opgave de stikstofemissie sterk terug te brengen. gezondheid en milieu. Wij kiezen ervoor om in Noordoost-Twente, met unieke landschappelijke waarden, de We streven naar een versterking van de concurrentiekracht van de sector via de focus te leggen op het stimuleren en faciliteren van de verbreding en verduurzaming stimulering van nieuwe duurzame economische ketens. Daarnaast moedigen we van de agrarische sector. En het terugdringen van de hoge stikstofdepositie op de maatschappelijk verantwoord ondernemerschap aan. We sturen aan op slim her­ Natura2000-gebieden.

pagina 14 concept 30-05-2012

Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Het nieuwe boeren. Benodigde ruimte en flexibiliteit Verkennen en benutten kansen van bieden in bestemmingsplannen. nieuw Europees landbouwbeleid (GLB) via pilot. Ondersteuning van verkavelings­ projecten ten behoeve van versterking bestaande landbouw. Vermindering ammoniakemissie landbouw: toepassen kennis van pilot bedrijven Proeftuin Natura2000. c. Het nieuwe recreëren Noordoost-Twente heeft de toerist veel te bieden. Vooral het unieke landschap is De samenleving aan het woord een grote trekpleister, maar hoe krijgen we het voor elkaar dat onze bezoekers meer “Waar willen onze bezoekers verblijven? In de Noordoost-Twente zijn veel geld besteden tijdens hun verblijf? Het antwoord ligt in een upgrading van de recreatiewoningen in een kleinschalige omgeving. Vaak worden deze als verbreding (verblijfs)accommodaties, het maken van verbindingen én in het samen promoten ingezet op een agrarisch bedrijf. De vraag is of deze markt ondertussen verzadigd is. Er is nog wel ruimte voor bijzondere recreatiewoningen waar gasten het boerenbedrijf en van de regio. landschap kunnen beleven, zoals de onder architectuur verbouwde schaapskooi op Erve Scholten.” Wanneer het gaat om de positionering van Noordoost-Twente binnen het totale recreatieve aanbod in de omgeving, kiezen wij ervoor om ons landelijk en daarbuiten neer te zetten onder de vlag van Twente “Landgoed van Nederland”. Dit is inmiddels een bekende en herkenbare profilering. Binnen “Twente Landgoed van Nederland”, vormt Noordoost-Twente een uniek gebied met belangrijke landschappelijke en recreatieve kwaliteiten. En tot slot liggen er binnen Noordoost-Twente unieke gebieden, kernen en andere plekken die vragen om zichtbaar, herkenbaar en onderscheidend te zijn. Hiermee ontstaat een uniek aanbod dat vele mogelijkheden biedt voor bewoners, toeristen en ondernemers om te leven en recreëren.

De recreatieve voorzieningen in Noordoost-Twente zijn bijzonder divers en flexibel. Daarnaast is het kwaliteitsniveau hoog. De toeristen komen vooral naar Noordoost- Twente om te genieten van het landschap. Dat doen zij meestal fietsend en wandelend; de reden waarom de bestedingen van deze toeristen relatief laag zijn. Kortom, hier valt nog wat te winnen, bijvoorbeeld door het koppelen van de bestaande netwerken aan interessante ondernemingen en arrangementen.

pagina 15 Kloosterhaar

Sibculo Uelsen Geerdijk Nordhorn Westerhaar- Langeveen Vriezenveensewijk Er is behoefte aan een nieuwe generatie verblijfsaccommodaties. Aan de kwaliteit van de Daarlerveen Manderveen verblijfsrecreatie stelt de consument tegenwoordig namelijk hoge eisen. Enerzijds is de Vasse Lattrop gast gesteld op de luxe en het comfort van thuis, anderzijds kijkt hij meer dan voor­ De Pollen Geesteren gaande jaren om zich heen en oriënteert zich op zijn omgeving en wat daar te beleven Oud-Ootmarsum Vriezenveen Tubbergen valt. De verblijfsrecreatieve ondernemers moeten zorgen voor meer diversiteit en flexi­ Tilligte Ootmarsum Noord Deurningen Harbrink- Reutum biliteit binnen het aanbod. De gemeenten moeten hiervoor ontwikkelingsruimte bieden. hoek Denekamp Tevens moet voldoende ontspannings- en inspanningsvermaak voorhanden zijn. Mariaparochie Fleringen Albergen Ook de accommo­daties voor slecht weer horen hierbij. Dit alles kan heel goed hand in Wierden Beuningen Weerselo hand gaan met het behoud van de kernkwaliteiten van het gebied. Binnen die rand­ Almelo Rossum voorwaarden kan ontwikkelingsruimte worden geboden. Saasveld Zenderen Oldenzaal De Lutte Hertme Ondernemers hebben de taak om vanuit de gastvrijheidsbenadering meer tijd en energie te Bornerbroek Borne steken in het optreden als ambassadeur van het gebied. De verantwoordelijkheid­ gaat verder Deurningen dan alleen het eigen bedrijf. Dit betekent een actueel besef van wat de regio biedt en dit Enter versleutelen in de marketing van het bedrijf. Het Twents Bureau voor Toerisme zet hierop in bungalowpark via (de doorontwikkeling van) projecten als “Twente logies” en “Twents Gastheerschap”. Delden Losser camping Hengelo Lonneker groepsaccommodatie Enschede Overdinkel In Noordoost-Twente zijn, net als in de andere delen van Twente en Overijssel, fiets- en Goor aal kan Glane the en wandelnetwerken aangelegd. Dit netwerk is in hoofdlijnen gereed. Een ruiternetwerk Tw Bentelo wordt in de 2e helft van dit jaar uitgerold, en het mountainbike (MTB)-netwerk is gereed Glanerbrug in 2014. De komende jaren zullen deze toeristische routenetwerken aantrekkelijker Afbeelding 5 - Kaart Verblijfsrecreatie moeten worden gemaakt om op die manier de consument te trekken. Dit kan onder

Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Het nieuwe recreëren. Gebiedsbrede marketing en profi­ Prestatieafspraken met Twents Bureau Aansluiting zoeken Noordoost-Twente lering van Noordoost Twente binnen voor Toerisme over Noordoost-Twente met andere Nationale Landschappen. ‘Twente als landgoed van Nederland’. binnen ‘Twente Landgoed van Nederland’. Ontwikkelen en realiseren grens­ overschrijdende (Dld.) recreatieve routes, arrangementen etc. Ruimte voor verbreding agrarische Pilots kwaliteitsimpuls recreatie in bedrijven in ruimtelijk beleid. combinatie met verbreding landbouw. Inventarisatie slechtweer­ voorzieningen Noordoost-Twente.

pagina 16 b Kloosterhaar

Sibculo Uelsen Geerdijk Nordhorn Westerhaar- Langeveen Vriezenveensewijk andere door arrangementen, evenementen, enzovoort. Met het vergroten van de Daarlerveen Manderveen i aantrekkelijkheid neemt ook de beleving toe. Vasse Lattrop De vele ingrepen in de waterlopen in Noordoost-Twente bieden de komende jaren De Pollen Geesteren kansen het wandel- en fietsnetwerk te optimaliseren door nieuwe schakels toe te voegen. Oud-Ootmarsum Vriezenveen Tubbergen i Wij kiezen ervoor om het recreatieve product Noordoost-Twente te upgraden en een Tilligte Ootmarsum Noord Deurningen Harbrink- Reutum duidelijk profiel te geven. Dit komt tot uiting in de kwaliteit van de verblijfsrecreatie, de hoek Denekamp aanwezige voorzieningen, het aanbod aan evenementen, arrangementen, het Mariaparochie Fleringen Albergen b gastheerschap van de ondernemers, het aanbod aan routes, de bereikbaarheid van de Wierden Beuningen i i Weerselo verschillende gebieden en de gezamenlijke promotie en marketing. Almelo Rossum

Saasveld d. Informatiepunten Zenderen Oldenzaal Hertme i Op welke plekken kunnen we bezoekers én bewoners het beste informeren over het Bornerbroek De Lutte Borne i gebied Noordoost-Twente? Hoe en waar vertellen we dat het een uniek gebied is met Deurningen zoveel om te zien en te beleven? Enter

Delden Losser De informatievoorziening voor het gebied als geheel wordt op dit moment inhoud i infopunt i Hengelo Lonneker gegeven door het opzetten van een bezoekerscentrum Natura Docet Wonderryck b bezoekerscentrum Enschede Overdinkel Twente en een netwerk van 7 verschillende informatiepunten (ook digitaal). Onder Goor aal kan Glane the en de titel “Twente van Dichtbij” krijgt de bezoeker door de ogen van verschillende dieren Tw Bentelo en mensen zicht op het unieke landschap van Noordoost-Twente. Maar er zijn meer Glanerbrug plekken waar bezoekers kunnen worden geïnformeerd over het gebied dat ze binnen­ Afbeelding 6 - Kaart Informatiepunten gaan. Dit zijn bijvoorbeeld de websites, VVV’s, Twents Bureau voor Toerisme, folders, campings, hotels, B&B’s en andere horecagelegenheden. Dit netwerk kan nog verder aangevuld worden. Het verder uitbouwen van het netwerk van toegangspoorten, zowel Wij willen de stakeholders in het gebied stimuleren om te komen tot een gezamenlijke fysiek als digitaal, biedt volop mogelijkheden om mensen uit te nodigen om kennis te en afgestemde informatievoorziening aan de toerist, vooral digitaal. Als eerste denken maken met de unieke locaties en kwaliteiten die Noordoost-Twente heeft. wij daarbij ook aan een opstappunt langs de A1.

Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Informatiepunten. Versterken aantrekkingskracht van huidige informatiepunte en daar waar nodig optimaliseren en uitbouwen (vooral digitaal). Ontwikkeling informatiepunt bij A1.

pagina 17 concept mei 2012

Wij stellen voor Noordoost-Twente nadrukkelijker te profileren met onderscheidende thema’s, kwaliteiten, zoals de (glas)kunst, de hippische sport, de geologie, de bronnen en beken en het landschap. Maar ook waardevolle plekken, zoals het dal van de Mosbeek, Lutterzand, Arboretum, de landgoederen, steenfabriek De Werklust en Kanaal Almelo-Nordhorn.

Naast deze relatief grootschalige waardevolle plekken, komen in Noordoost-Twente ook veel kleinschalige objecten voor die beeldbepalend zijn voor het Twentse landschap. Het is cruciaal om juist die kleinschalige objecten te behouden, waaronder de veel (vaak cultuurhistorische) erven. Het verdient aanbeveling om de particuliere initia­ tieven te ondersteunen door bijvoorbeeld het oprichten van een collectief van “Twentse erven”.

e. Unique selling points De samenleving aan het woord Dat Noordoost-Twente uniek is, vol met onmeunig mooie plekkies, daar twijfelt “Waar kent men Noordoost Twente van? Hoe zorgen we niemand aan. De bijzonderheid van Noordoost-Twente moet echter worden beleefd voor een landelijk profiel, bijvoorbeeld een creatieve? Dat kan door de erven te transformeren naar productie-units en vervolgens worden doorverteld. Hiervoor is een heldere profilering nodig. voor de creatieve industrie. Denk daarbij aan marketing- en reclamebureaus. Samen met de bestaande creatieve Net als veel andere delen van Nederland kent ook Noordoost-Twente unieke locaties en sector in Ootmarsum en Albergen laten we zien dat de thema’s waar zij bekend om staat. Het is belangrijk om hierin onderscheidend en regio creativiteit hoog in het vaandel heeft staan.” duidelijk te zijn. Dit vraagt om keuzes en focus. Keuzes die erop gericht zijn om niet de concurrentie te zoeken, maar de verbinding.

Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Unique Selling Points. Opstellen en uitvoeren projecten voor beeldbepalende plekken/thema’s in Noordoost-Twente door middel van Product-Markt-Partner-Combinaties. Uitwerken stichting/collectief ‘Twentse Erven’.

pagina 18 concept mei 2012 f. Ongekende grenzen De samenleving aan het woord We willen grensverleggend zijn. Maar niet ten koste van alles. Dat betekent dat we “Binnen de Netwerkstad Twente wordt steeds meer ons richten op de mogelijkheden die Noordoost-Twente versterken. Deze kansen samengewerkt en er ontstaat een concentratie van kunnen ook fysiek buiten het gebied liggen. Maar zolang het een investering is die economische activiteiten. Hierdoor ontstaat er een sterk ons veel oplevert, gaan we ervoor. stedelijk gebied. Zo’n sterk stedelijk gebied heeft een sterk achterland nodig waar mensen uit de Netwerkstad Welk gebied je ook kiest, elk gebied heeft zijn grens. Voor de toekomst is het belangrijk Twente kunnen recreëren en wonen. Dit sterke achterland om te kijken wat de sterke punten van het gebied zijn en hoe we die kunnen bewaren is de regio Noordoost-Twente.” en versterken. De gebieden die grenzen aan Noordoost-Twente, vertonen onderling grote verschillen: >  De steden in Twente (zuid- en westzijde): Dit gebied kenmerkt zich ruimtelijk en economisch door zijn stedelijke dynamiek, verdichting enzovoort. > Duitse kernen, steden, landschap: Bad Bentheim, Nordhorn, Gronau, Münster, Osnabrück, Uelsen. Voor deze grens geldt vooral afstemming en onderlinge g. Toepassing van kennis en innovatie versterking van toeristisch aanbod en inspelen op de vraag van de Duitse toerist. Kennis en innovatieve ideeën. Die laat je niet links liggen, maar zet je in voor de Ook liggen er belangrijke grensoverschrijdende relaties op het gebied van water en ontwikkeling van het gebied. Noordoost-Twente ziet de kansen en voert ze uit daar natuur. Het watersysteem in Twente maakt deel uit van het internationale stroom­gebied waar mogelijk. van de Vecht. De Dinkel hoort hier ook bij. Op de samenwerkingsagenda­ staan verder de thema’s klimaatverandering (wateroverlast en watertekort/droogte), hoogwater­ Innovatie is essentieel voor het voortbestaan van ondernemingen. Voor Twente is voorspelling, vaststelling van de hoogwaterbeschermingsopgave in grensoverschrijdende onder de noemer Innovatiesprong Twente een innovatieprogramma opgezet voor de stroomgebieden en de prioritering en monitoring van voorgenomen­ maatregelen. sectoren High Tech Systemen en Materialen. Dit programma is ook van toepassing op ondernemers in Noordoost-Twente, via het innovatieloket Kennispark Twente kunnen Wij zetten in op het verder uitbouwen van de relatie tussen Noordoost-Twente en de zij zich aansluiten bij clusters en netwerken van bedrijven om samen te werken aan Twentse steden. Wij gaan meer vorm en inhoud geven aan onze kwaliteiten als woon- nieuwe producten en nieuwe markten. en recreatieomgeving dicht bij de Twentse steden. Daarnaast willen wij de samen­ Digitale informatie vervangt in steeds hoger tempo papieren informatie en aan het werking met de directe omgeving in Duitsland verder vormgeven, onder andere op het communicatienetwerk worden steeds hoger eisen gesteld. De snelheid van het data­ gebied van water, recreatie en toerisme. verkeer is hierbij een cruciale factor. Noordoost-Twente kent veel witte gebieden.

Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Ongekende grenzen. Uitwerken relatie stad en platte­land: via concept “Citylife en Countrylife” met marktpartijen. Samenwerking met de Duitse grensgebieden

pagina 19 concept mei 2012

Gebieden waar (bijna) geen adequaat netwerk beschikbaar is, en waarvan verwacht kan worden dat de markt niet zal investeren in de aanleg van hoogwaardige voorzieningen. En dat terwijl deze voorzieningen van belang zijn voor het aantrekkelijk houden van het gebied voor bedrijvigheid, vermaak- en vertier en de sociale samenhang in het gebied. Door het realiseren van een hoogwaardige infrastructuur wordt het onder andere mogelijk nieuwe zorgconcepten, zoals domotica en zorg op afstand, versneld in het gebied uit te rollen. Dit laatste is van belang om in te kunnen spelen op de vergrijzing en de veranderende vraag naar woonvormen. Ook in dit kader zien wij de kansen binnen het regionaal economisch beleid van de provincie. Voor de zogenaamde witte gebieden en de bedrijventerreinen zetten wij in op het realiseren van een hoogwaardig (breedband) informatie- en communicatienetwerk.

Eén van de kansen in Noordoost-Twente ligt op het gebied van duurzaamheid. In Twente lopen meerdere initiatieven op het gebied van de verwerking van biomassa. Verwerking van biomassa tot energie kent diverse doelen. In het kader van groene gashubs wordt bekeken of rioolwaterzuiveringsinstallaties geschikte inzamelplaatsen kunnen zijn voor biomassa. De vergrijzing en de veranderende vraag naar woonvormen en zorg (op afstand) zijn in grote mate afhankelijk van nieuwe innovatieve concepten. Door middel van zogenoemde Een minder bekend fenomeen is het gebruik van de ondergrond. Uit onderzoek blijkt domotica kunnen slimme toepassingen de zorgverlening efficiënter maken. dat delen van de ondergrond in Noordoost-Twente gebruikt kunnen worden voor meerdere doeleinden zoals winning van bodemenergie. Dit kan met gesloten of open Wij zetten in op een adequaat informatie- en communicatienetwerk als basis­ warmte–koude opslagsystemen. De diepe ondergrond van Noordoost-Twente heeft voorziening voor economische ontwikkeling. Ook richten wij ons op duurzame en daarnaast potentie voor de winning van aardwarmte, hetgeen mogelijkheden biedt innovatieve projecten onder andere op het gebied van energievoorziening, gebruik van voor bedrijfstakken met een (laagwaardige) warmtevraag. de ondergrond, samenwerking tussen kennisinstellingen en overheid enzovoort.

Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Toepassing van kennis en innovatie. Kansrijke ontwikkelingen voor NOT in beeld brengen en mogelijke partners en producten benoemen (Netwerkstad Twente, Duitsland en (technologische) ontwikkelingen bij de TU en ROC’s en AOC).

pagina 20 concept mei 2012

h. Mobiliteit Wij richten ons vooral op een goede aansluiting op de steden in Twente en op de A1. De bestaande weginfrastructuur in Noordoost-Twente kenmerkt zich door een relatief Dit is belangrijk voor de recreatie en het toerisme en de profilering van Noordoost- fijnmazig provinciaal hoofdwegennet (80 km/u). Onderliggend aan dit net, is er sprake Twente als unieke woonomgeving in de nabijheid van de Twentse steden. Ook is er van een uitgebreid gemeentelijk net van voornamelijk 60 km/u wegen. De aandacht voor de leefbaarheid in kernen als het gaat om de doorsnijding van kernen Rijksautosnelweg A1 doorsnijdt het gebied en heeft in de regio Noordoost-Twente drie door doorgaande wegen. Daarnaast is het behoud van veilige verbindingen tussen de aansluitingen. De steden en dorpen in Noordoost-Twente zijn door het aanwezige kernen en de bereikbaarheid van voorzieningen een speerpunt. wegennet goed bereikbaar en goed (onderling) ontsloten. De verkeersintensiteiten op de wegen zijn relatief laag. Congestie en/of bereikbaarheidsknelpunten doen zich alleen voor bij de aansluitingen met de A1 bij Oldenzaal West en Oldenzaal Zuid. Daarnaast is er aandacht voor de leefbaarheid van kernen, hierbij wordt gedacht aan de doorsnijding van kernen door doorgaande wegen, zoals de N343 door Weerselo. In deze gevallen wordt bekeken hoe dit kan worden aangepakt, bijvoorbeeld door de aanleg van een rondweg. Een algemeen aandachtspunt is de verkeersveilige oversteek van schoolfietsroutes over de provinciale en gemeentelijke wegen. Mede door de demografische ontwikkelingen neemt de druk op voorzieningen en de afhankelijkheid van een goede infrastructuur toe. De sociale infrastructuur van voorzieningen zal de komende jaren steeds meer leunen op een goede bereikbaarheid. Het in stand houden van een goed wegennet en openbaar vervoer zijn van groot belang voor de leefbaarheid in de kleinere kernen.

Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Mobiliteit. Natuur compensatie gericht op creëren van ontwikkelruimte nabij kern Weerselo mede in relatie tot aanleg van rondweg Weerselo en versterking van werkgelegenheid in het bijzonder voor de landbouw. Onderzoek naar vervoersbewegin- gen en voorzieningen in relatie tot leefbaarheid en veligheid. Aanpak onveilige plekken en ontbrekende schakels.

pagina 21 concept mei 2012

2. Demografie aanvulling betekent en dan bij voorkeur op inbreidingslocaties in plaats van op uitbreidingslocaties. Belangrijke voorwaarde is meer samenwerking en afstemming op regionaal niveau. Door bij herstructurering te letten op de mogelijkheden tot een bredere gebiedsaanpak, waarbij naast vervangende bouw (zo mogelijk minder aantal dan voorheen) ook een kwaliteitsslag in de openbare ruimte gemaakt kan worden. Op Twentse schaal wordt nu gewerkt aan de woonagenda voor de toekomst, waarin deze aspecten worden meegenomen.

De demografische ontwikkelingen zorgen er vooral voor dat er andere eisen worden gesteld aan de woningvoorraad. Door het toenemende aantal ouderen neemt het belang van de toe- en doorgankelijkheid van woningen toe, net als het belang van intramurale huisvesting in de laatste levensfase. De aanstaande grijze golf maakt eveneens de tijdelijkheid van de woonvraag duidelijk. Huidige uitgangspunten gaan daar niet vanuit, maar zijn nog traditioneel ingericht. Als laatste wordt de woon­ omgeving ook steeds belangrijker waarbij de aanwezigheid en bereikbaarheid van voorzieningen een belangrijke rol spelen. Deze ontwikkeling is van belang voor de nieuwbouw, maar zorgt vooral ook voor een aanpassingsbehoefte van de bestaande voorraad.

a. Anders Wonen en Werken De samenleving aan het woord Ook in Noordoost-Twente is het tijd om anders te denken over wonen en werken. “Wat kun je met een boerenerf? Dit is een belangrijke vraag in Noordoost-Twente waar Om meer ruimte te geven aan plannen buiten de kaders. Van experimentele veel boerenerven hun oorspronkelijke functie verliezen. Het is dan ook de hoogste tijd voor nieuwe invullingen. Bijvoorbeeld de realisatie van een Knooperf dat ruimte biedt woonvormen tot het combineren van wonen en werken. Of dit nu om het buiten- aan wonen en werken in een landelijke omgeving. Op de plek waar jarenlang een of stedelijk gebied gaat. boerderij met schuren en stallen stonden, komt een buurtschap dat de uitstraling houdt van het oorspronkelijke erf. Zo blijft de cultuurhistorie behouden. De woningen komen in De gemeenten in Noordoost-Twente hebben te maken met een veranderende bevolkings­ de voormalige boerderij en in de schuren en stallen. Bewoners delen daarnaast een groot samenstelling. Dit zal leiden tot een eveneens veranderende vraag naar woningen. Er is gemeenschappelijk erf en zorgen gezamenlijk voor behoud, versterking en beheer van het sprake van een verschuiving van kwantiteit naar kwaliteit. De Twentse woningbouw­ landschap. Of een ontmoetingsplek voor jongeren; hoe laat je jongeren het buitenleven corporaties onderschrijven dit in de “Routekaart Twente” waarin ze een gezamenlijke écht ervaren? Op een van de boerenerven kan een ontmoetingsplek worden gerealiseerd visie op de toekomstige ontwikkelingen op het terrein van wonen hebben neergelegd. met als belevingsthema ‘Back to Basic’. Een andere bijzondere bestemming van een erf is Daarin wordt gepleit voor een nadruk op de aanpassing van de bestaande woning­ een kleinschalig zorgcomplex waar gespecialiseerde zorg en begeleiding voor een voorraad. Voeg bijvoorbeeld alleen nieuwbouw toe wanneer het een kwalitatieve specifieke doelgroep wordt gegeven.”

pagina 22 concept mei 2012

In het buitengebied van Noordoost-Twente zijn tot nu toe de landbouw en natuur zeer Het is belangrijk om in beeld te brengen wat de aard en omvang is van de transformatie belangrijke vormgevers en dragers van het landschap geweest en zullen dat ook van erven de komende jaren. Ook zal dan duidelijk worden of hiervoor meer ontwikkelings­ blijven. Onder het thema economie werd al beschreven dat de landbouwkundige ruimte nodig is binnen de vigerende ruimtelijke plannen. ontwikkeling in het gebied door een aantal uiteenlopende oorzaken onder druk staat. Dit betekent naar verwachting dat het aantal bedrijfsbeëindigingen zal toenemen. Dit Wat betreft het wonen en werken richten wij ons voor de toekomst op zuinig en zorgvuldig betreft niet alleen kleine bedrijven. Als hier niet voldoende op wordt ingespeeld, dreigt ruimtegebruik. Dit betekent dat wij als eerste kijken of het hergebruik van de bestaande leegstand. Tegelijkertijd biedt het kansen voor andere, nieuwe sectoren zoals zorg en bebouwde omgeving mogelijk is, in zowel het buitengebied als in het stedelijk gebied. Met recreatie & toerisme die de vrijkomende (agrarische) locaties in gebruik kunnen nieuwe uitbreiding moet selectief worden omgegaan. Niet alleen ten aanzien van ruimte­ nemen. Op dit moment wordt hier op een aantal plaatsen mee geëxperimenteerd. De gebruik, maar ook ten aanzien van de consequenties voor de bestaande voorraad. Er wordt bebouwing in het buitengebied is karakteristiek voor Noordoost-Twente en moet zo prioriteit gegeven aan herstructurering, het verbeteren van de particuliere woningvoorraad veel mogelijk behouden blijven. De totale opgave van Noordoost-Twente is echter nog en het bevorderen van de doorstroming. niet goed in beeld gebracht. Daar zal in eerste instantie aandacht voor moeten zijn.

Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Anders wonen en werken. Ontwikkelen nieuwe strategie voor Nieuwe afspraken voor bestaande bebou- Projecten gericht op transformatie behoud, benutting en gebruik van wing met partners, prestatieafspraken 2.0. vrijkomende locaties, zowel stedelijk vrijkomende locaties, in stedelijk en als landelijk gebied. Gericht op landelijk gebied. kwaliteitsverbetering en afgestemd op gebiedskwaliteiten. Zoekend naar nieuw product marktcombinaties. Ruimtelijke mogelijkheden bieden. Project ‘ruimtelijke kaders voor Vastleggen zuinig en zorgvuldig Noordoost-Twente’ voor de ruimte­ ruimtegebruik in ruimtelijke lijke inpassing van de gebiedsvisie. plannen. Uitwerking stichting / collectief Twentse Erven. Analyse bestaande woningvoorraad. Afspraken tussen gemeenten en Pilot kader regelluwe bebouwing; Kwaliteit van de bestaande voorraad corporaties op doorstroming en flexibiliteit in bouwvoorschriften, als speerpunt benoemen. aansluiting vraag en aanbod. levensloopbestendigheid. Stimuleringscampagne ‘opplussen’ en zorggeschikt maken bestaande woningvoorraad. Verkenning van de mogelijkheden om te komen tot één gezamenlijke woonvisie en bedrijventerreinenvisie in 2015.

pagina 23 concept mei 2012

b. Zorg en onderwijs als motor Met alle ontwikkelingen die hier worden geschetst, is er sprake van een stapeling van Samenwerken is van belang om de zorg en het onderwijs op goed niveau te houden functies en activiteiten die hun weerslag krijgen in wijken en kleine kernen. Het in de regio. In Noordoost-Twente neemt de zorgvraag toe en neemt het aantal maatschappelijk vastgoed zal hierdoor steeds vaker een centrumfunctie vervullen en schoolgaande kinderen af. Voor allebei de sectoren moeten partijen de handen dienen als uitvalsbasis. Tegelijkertijd staan de aanwezige voorzieningen, en vooral de ineenslaan voor de beste oplossingen. exploitaties, onder druk. De druk op de gemeenten zal door bovengenoemde ontwikkelingen toenemen. Zeker Zorg gezien de bijbehorende bezuinigingen. In de leeftijdsopbouw van Noordoost-Twente zien we de komende jaren de groep 60+ toenemen. Dit heeft ook consequenties voor het wonen en voorzieningen. Dit aspect stelt De gemeenten gaan op zoek naar nieuwe mogelijkheden, nieuwe vormen van samen­ belangrijke eisen aan de ruimtelijke inrichting. De vitaliteit van vooral de kleine kernen werking, nieuwe verantwoordelijkheden1. Als basis daarvoor is eerst een regionale zijn hiervan afhankelijk. inventarisatie nodig van aanbod-, vraag- en financieringszijde. De zorgvraag neemt echter niet alleen toe door deze vergrijzing. Ook meer algemene ontwikkelingen laten de vraag toenemen, zoals ontwikkelingen op het vlak van Onderwijs obesitas, meer chronisch zieken en druk op solidariteit. Het aantal schoolgaande kinderen in Noordoost-Twente is in de afgelopen twintig jaar Het Wmo-budget (Wet op de maatschappelijke ondersteuning) van de gemeenten is niet of nauwelijks toegenomen. Voor de toekomst wordt in Noordoost-Twente geen door een steeds groter beroep op de Wmo niet toereikend. Met de veranderende, steeds groei meer verwacht van het aantal kinderen en jongeren in de schoolgaande leeftijd. groter wordende vraag, is een nieuw perspectief nodig. Mocht er nu niets gebeuren Tot 2020 is er een afname zichtbaar in het aantal schoolgaande kinderen. Bovendien dan zal de komende jaren het budget opgaan aan fysieke aanpassingen van de neemt de druk op het onderwijs ook door andere factoren toe. De gemeenten moeten leefomgeving en woningen en niet aan de benodigde zorg. Een oplossingsrichting die met hun partners afspraken maken over de toekomst. Omdat juist het binden en op termijn zijn vruchten kan afwerpen is de kanteling van inzet van Wmo-budget van boeien van jongeren voor de regio één van de voornaamste speerpunten is, moeten zorg naar preventie. Een andere mogelijkheid is meer hulp te vragen aan de burgers. gemeenten nu een keuze maken voor de wijze waarop ze het onderwijs voor de regio Nieuw noaberschap kan een netwerk (of vangnet) bieden voor het toenemend aantal inrichten. De huidige situatie biedt hier, gezien de wijze van samenwerking en alleenstaanden (sociale isolatie). Daarbij moet niet alleen gekeken worden naar de organisatorische inrichting, onvoldoende aanknopingspunten voor. bestaande organisaties, maar ook naar nieuwe vormen van samenwerking. De transitie Naast de lagere scholen is het ook goed om aandacht te hebben voor het totale van een zorgende overheid naar een zorg voor elkaar gaat niet vanzelf. onderwijsaanbod in Noordoost-Twente en de omliggende steden.

Daarnaast speelt nog een viertal aanstaande decentralisaties. Gemeenten krijgen op deze nieuwe thema’s een nieuwe verantwoordelijkheid: >  Invoering passend onderwijs met ingang van 1 augustus 2012 >  Invoering van de Wet werken naar vermogen met ingang van 1 januari 2013 >  De overheveling van de functiebegeleiding uit de Algemene wet bijzondere ziektekosten(Awbz) naar Wet Maatschappelijke Ondersteuning in 2013 en 2014 1 De provincie heeft een wettelijke taak voor het in stand houden van steunfunctiewerk in het kader van de >  Het onderbrengen van de gehele jeugdzorg bij de gemeenten in de periode Wmo). Op dit moment wordt samen met gemeenten gekeken naar gepaste invulling hiervan. Hier ligt een 2014-2016 kans voor gerichte ondersteuning van de gemeenten in Noordoost-Twente

pagina 24 concept mei 2012

De gemeenten zetten in op kennisontwikkeling als motor voor Noordoost-Twente. Daarnaast gaat het ook om de nabije aanwezigheid van voortgezet onderwijs, middel­ Enerzijds vraagt dit om draagkrachtige lagere scholen. Dit betekent dat niet alle baar onderwijs, HBO en Universiteit. Dit vraagt om een extra inspanning om de huidige scholen kunnen blijven bestaan. De overblijvende scholen moeten scharnier­ aanwezige kennis bij de onderwijsinstelling beter te benutten, zoals in de Groene functies vervullen in de betreffende kernen en directe omgeving. Nu zijn de scholen na Kennispoort wordt gedaan. 15.30 uur leeg, maar de vraag is hoe deze ruimten multifunctioneler en duurzamer kunnen worden gebruikt. Dit moet in het bredere perspectief van het gemeentelijk accommodatie- en voorzieningenbeleid worden bekeken. Dergelijke voorzieningen dragen bij aan de vitaliteit van de kernen en verscheidenheid van de woonmilieus in Noordoost-Twente. Met de doorontwikkeling van de Dorpsplannen plus willen wij de samenleving en instellingen de mogelijkheid bieden om de sociale kwaliteit van de De samenleving aan het woord kernen duurzaam te versterken. “Waarom zou je als dorp alle voorzieningen zelf willen behouden? De beste voorziening is de dichtstbijzijnde grote stad, maak daar gebruik van. Het behoud van voorzieningen in de kleine dorpen is een mantra uit het verleden en niet meer van deze tijd.”

Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Zorg en onderwijs als motor. Projecten doorontwikkeling dorpsplan-plus. Inventarisatie maatschappelijk vastgoed/voorzieningen en mogelijke consequenties. Ontwikkeling regionale zorgagenda Ontwikkeling nieuwe woon-zorg­ (in relatie tot demografische ontwik- arrangementen, waaronder luxe keling) en nieuwe arrangementen zorgvoorzieningen in het buiten­ met partners in relatie tot wonen en gebied. werken. Opstellen business case welzijns­ organisatie, zorgaanbieder en corpo- ratie- samenwerkingsmogelijkheden ten behoeve van versterking van de sociale en fysieke structuur van de kern.

pagina 25 concept mei 2012

3. Landschap uniek. Als gevolg daarvan heeft de overheid volop geïnvesteerd om deze unieke kwaliteiten te bewaren. De provincie wil, anders dan het rijk, deze ambitie doorzetten. Het gaat daarbij niet alleen om het bijzondere en kleinschalige landschap met beken en bronnen, maar ook om de belangrijke cultuurhistorische elementen, zoals boerenerven, watermolens en natuurwaarden. Deels zelfs van Europees belang, zoals de Natura2000- gebieden. In het verlengde hiervan ligt er voor dit gebied een bijzondere opgave namelijk: het duurzaam verbinden van economie, water, landschap en natuur (in brede zin). Dit is een van de hoofduitdagingen voor de gebiedsontwikkeling.

Er is in de afgelopen decennia spanning ontstaan tussen economische ontwikkeling en natuur en landschap. In dit verband moet niet alleen de kleinschaligheid van het gebied genoemd worden maar vooral ook de stikstofproblematiek. Het gebied kent een relatief groot aantal Natura2000-gebieden die zeker in relatie tot de werksfeer van de PAS binnen elkaars beïnvloedingsgebied liggen. Dat maakt de problematiek in dit gebied extra complex.

Dit alles is niet alleen een bedreiging voor de gebiedskwaliteiten, maar ook voor de economische ontwikkeling. Zo kunnen landbouwbedrijven vanwege de stikstof­ problematiek niet of moeilijk doorontwikkelen. Ook ondervinden zij beperkingen door kleinschalig landschap. Met de cascobenadering is een generieke methode ontwikkeld om de tendens van de schaalvergroting in de landbouw zodanig vorm te geven dat deze niet ten koste gaat van de kernkwaliteit van het landschap. De komende tijd moet de a. Ontwikkelingsmogelijkheden natuur en landschap praktijk uitwijzen of dit werkt en of dit beleid aanpassing verdient. Als het gaat om de In Noordoost-Twente zijn van oudsher de bewoners, de economie, het landschap en stikstofproblematiek moet gezocht worden naar mitigerende en compenserende de natuur in brede zin aan elkaar verbonden. Deze duurzame ontwikkeling moet ook maatregelen. In dat kader speelt de landelijke Programmatische aanpak stikstof een in de toekomst blijven behouden. belangrijke rol. Het aanvankelijk ten behoeve van de landbouw sterk gewijzigde watersysteem (diepe Het landschap in Noordoost-Twente is een unieke combinatie van de geologische basis ontwatering en snelle afvoer van water) leidt bij het huidige klimaat steeds vaker tot en ”mensenwerk”. Landbouw en landgoederen hebben hun stempel op het gebied problemen. Niet alleen natuurgebieden, maar ook boeren, ondervinden in toenemende gedrukt. En juist dat was de reden voor de Rijksoverheid om Noordoost-Twente in 2006 mater de gevolgen van droogte. aan te wijzen als één van de twintig Nationale Landschappen2. Dat maakt dit gebied De natuurwaarden staan onder druk, enerzijds zijn de natuurgebieden versnipperd en anderzijds is de milieukwaliteit niet op orde (veel natuur is verdroogd en de stikstof­

2 In 2012 heeft het Rijk met de vaststelling van de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte het beleid ten belasting is te hoog). Alleen al voor het op orde brengen van de hydrologie zijn forse aanzien van de Nationale Landschappen overgelaten aan de provincies. investeringen nodig.

pagina 26 concept mei 2012

Natuurwaarden (zoekgebied HEHS) de zoekgebieden voor de Ecologische Hoofdstructuur. Dit levert enerzijds een robuust Mede vanwege de beperkte rijksmiddelen voor natuur en landschap wordt de Ecologische netwerk op, waarbij het Dinkeldal de ruggengraat vormt met aansluitend de Hoofdstructuur herijkt. Provinciaal uitgangspunt voor die herijking is het voldoen aan de beeksystemen van de stuwwallen van Ootmarsum en Oldenzaal. Anderzijds moeten we internationale verplichtingen (Natura2000, KRW en soortendiversiteit). constateren dat tot het zoekgebied ook een aantal meer solitaire gebieden behoren. De vervolgstap die gemaakt moet worden, is het uitwerken van de zoekgebieden in de Op basis hiervan is voor Noordoost-Twente ten behoeve van de verdere ontwikkel­ vorm van een concrete begrenzing van de EHS op perceelsniveau. opgave een zoekgebied voor de te herijken Ecologische Hoofdstructuur voorgesteld. Hierbij geven wij prioriteit aan het voldoen aan de internationale verplichtingen als in Met nadruk wordt erop gewezen dat het hier een globale begrenzing betreft. Het het bovenstaande beschreven, de bestaande al ingerichte natuur zoals die tot de huidige voldoen aan de internationale verplichtingen en het verbinden van de kerngebieden EHS behoort en het verbinden van de kerngebieden en de daarmee samenvallende water­ via het natuurlijke watersysteem zijn het vertrekpunt geweest bij het lokaliseren van opgave. De robuustheid waarmee dat kan, zal worden ingegeven door de noodzakelijk­ heid, haalbaarheid en betaalbaarheid, van de concretiseringsslag die door Provinciale Staten gemaakt moet worden na overleg met alle betrokken partijen. Alleen de (her) begrensde gebieden zullen straks daadwerkelijk tot de herijkte EHS behoren. In afbeelding 7 is het zoekgebied HEHS weergegeven.

Landschapswaarden (zoekgebied Groenblauw-netwerk) De landschappelijke waarden van Noordoost-Twente worden vooral bepaald door de oude agrarische cultuurlandschappen en een aantal kleinere watersystemen. Op basis van de verbindingen tussen deze gebieden is een Groenblauw-netwerk geformuleerd (zie afbeelding 8).

Het vertrekpunt voor het lokaliseren van zoekgebieden voor een Groenblauw-netwerk is tweeledig. Ten eerste gaat het om het versterken van de landschapswaarden van de oude agrarische cultuurlandschappen in Noordoost-Twente. Ten tweede gaat het om het verbeteren van de kwaliteit van het watersysteem van beeklopen buiten de EHS. De zoekgebieden liggen daar waar deze opgaven samenvallen. Hiermee ontstaat de ruimtelijke structuur: een netwerk van groenblauwe gebieden, met inliggende bestaande natuurgebieden, op het schaalniveau van de regio. Deze zoekgebieden bieden de kans om ruimtelijke investeringen zowel te laten bijdragen aan de kwaliteit van het landschap als aan de realisatie van de wateropgaven (KRW, WB21). Het Groenblauwe-netwerk sluit ruimtelijk aan op de zoekgebieden voor de HEHS. Gebieden Natura 2000 * die nu nog tot het zoekgebied van de HEHS behoren en uiteindelijk buiten de concreet begrensde EHS vallen, worden ook tot het zoekgebied van het Groenblauw-netwerk Afbeelding 7 - Zoekgebied Herijkte Ecologische Hoofdstructuur gerekend. Het landschap buiten het zoekgebied heeft ook zijn kwaliteiten maar versterking van het Groenblauwe-netwerk heeft prioriteit.

pagina 27 concept mei 2012

Daarnaast komen er steeds minder middelen voor de ontwikkeling en het beheer van natuur en landschap. Het is belangrijk om samen met (landbouw-)bedrijven en bewoners nieuwe strategieën en arrangementen te ontwikkelen. Het besef groeit dat economie, natuur en landschap weer naar elkaar toe moeten groeien. Het duurzaam De samenleving aan het woord verbinden van economie, bewoners, landschap en natuur (in brede zin) is een van “Door strenge regelgeving (beperking ammoniakuitstoot) de hoofduitdagingen voor Noordoost-Twente. Ook de verdienmodellen van veel is het voor agrarische bedrijven lastig om te groeien. Het landgoederen zijn onder druk komen te staan, Binnen het Groenblauwe-netwerk is vee van de melkveehouderij staat in ‘open’ stallen, ruimte voor nieuwe functies als die een bijdrage leveren aan de versterking van de hierdoor kan de uitstoot niet beperkt worden door landschappelijke kwaliteit en wateropgave en geen afbreuk doet aan de agrarische technische maatregelen. Er moet via andere wegen bedrijfsvoering. gezocht worden naar oplossingen om de uitstoot te beperken. Met het project ‘Proeftuin Natura2000’ onderzoeken boeren hoe zij de ammoniakuitstoot kunnen verlagen, bijvoorbeeld via voeding. Voeding met minder eiwit verlaagt de hoeveelheid stikstof in de mest en dus de ammoniakuitstoot.”

Wij zetten in op de realisatie van de belangrijke natuurwaarden in Noordoost-Twente in de herijkte Ecologische Hoofdstructuur. De belangrijkste landschappelijke waarden willen wij behouden en versterken in het Groenblauwe-netwerk. Gezien de beperkte financieringsmogelijkheden is het belangrijk om te zoeken naar nieuwe verdienmodellen, het bij elkaar brengen van landschap en de markt, ontwikkelingsruimte bieden, enzovoort.

Afbeelding 8 - Zoekgebied Groenblauw netwerk

pagina 28 concept mei 2012

Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Ontwikkelingsmogelijkheden natuur Herijkte EHS verankeren in Realisatie herijkte Ecologische en landschap. gemeentelijke bestemmingsplannen. Hoofdstructuur. Ontwikkelen toekomstbestendige Pilot project gericht op uitvoering beheerstrategie natuurgebieden. van beoogde beheerstrategie. Opstellen en uitvoeren beheer­ plannen Natura2000-gebieden, inclusief uitvoering PAS-maatregelen. Beleidstrategie bepalen en invulling Ontwikkelruimte borgen in geven aan de Groenblauw-netwerk. gemeentelijke bestemmingsplannen. Ontwikkelen van nieuwe concepten Zie anders wonen en werken voor de inrichting en het beheer van transformatie vrijkomende locaties. het landschap i.r.t. wonen en werken in het groen (o.a. erventransformatie). Versterking positie landbouw als Verkennen mogelijkheden om beheerder landschap. samenleving meer verantwoorde­ lijkheid te geven en te laten nemen bij beheer en onderhoud landschap (Benutten kansen van vergroening Europees landbouwbeleid (GLB) voor Noordoost-Twente).

pagina 29 Kloosterhaar

Sibculo Uelsen Geerdijk Nordhorn Westerhaar- Langeveen Vriezenveensewijk Daarlerveen Manderveen b. Het stromende water Vasse Lattrop De Pollen Geesteren In Noordoost-Twente heeft water een bijzondere rol. Geen wonder dat we in de gebieds­ Oud-Ootmarsum visie deze rol willen vergroten en verbeteren. Van het verhogen van de waterkwaliteit Vriezenveen Tubbergen Tilligte Ootmarsum Noord Deurningen tot het samenwerken met Duitsland. De uitvoering van tal van reeds voorgenomen Harbrink- Reutum hoek maatregelen brengt dynamiek op gang, die kan uitstralen naar andere sectoren. Denekamp Mariaparochie Fleringen Albergen Wierden Beuningen Het glooiende landschap van Noordoost-Twente is zeer gevarieerd en heeft een stelsel Almelo Weerselo van beken en oude landschappen. Het is een van de weinige gebieden in Nederland Rossum met zo’n combinatie van stuwwallen en unieke bronnen en beekjes. De afgelopen Saasveld Zenderen Oldenzaal De Lutte jaren is er al veel geïnvesteerd om het water meer zichtbaar te maken. Maar we zijn Hertme Bornerbroek Borne er nog niet. Zowel in de kernen als in het buitengebied wordt nog een groot aantal Deurningen verbeteringen aangebracht in de waterlopen, waarbij onder andere de zichtbaarheid Enter sterk moet worden verbeterd. De herinrichting van waterlopen in de kernen moet watergang onderdeel zijn van een integrale aanpak die de kwaliteit van de leefomgeving vergroot. bovenloop Delden Losser Ook de waterkwaliteit moet nog beter worden en er is onder andere rond de natuur­ Hengelo Lonneker

Enschede Overdinkel gebieden zowel sprake van te weinig water (verdroging) als van te veel water. De Dinkel Goor aal kan Glane the bijvoorbeeld zorgde in 2010 voor aanzienlijke wateroverlast. In samenwerkings­ en Tw Bentelo projecten met Duitsland wordt gewerkt aan het beperken van de wateroverlast vanuit Glanerbrug de Dinkel. Door de watermaatregelen slim uit te voeren kan de natuur profiteren, Afbeelding 9 - Kaart Watersystemen terwijl er ook ruimte blijft voor de boeren om hun bedrijf uit te oefenen. Recreatief water In Noordoost-Twente gaat speciale aandacht uit naar bovenlopen en brongebieden. Om de recreatieve waarde te vergroten, is het belangrijk om de beleefbaarheid van water Dit zijn veelal de mooiste, meest kwetsbare en meest waardevolle delen van het in kernen en buitengebied te vergroten. Er wordt gezegd dat de beken de gewaardeerde bekensysteem van Noordoost-Twente. Dit systeem verdient bescherming, maar op rimpels zijn in het gezicht van Noordoost-Twente. Bovendien zijn er genoeg unique veel plaatsen is ook sprake van een aanzienlijke ontwikkelpotentie die de beleefbaarheid selling points in het landschap zoals de watermolens (van Frans en van Bels) bij Vasse, zal versterken. de watermolen bij Singraven, de Springendalsebeek, de Dinkel met zijn talrijke zijbeken, het bekensysteem en de talrijke bronnen en vennen. Een optimalisatie van het wandel- De uitvoering van KRW-maatregelen door het waterschap en de provincie staat en fietsnetwerk kan de kwaliteit van de routes en de beleefbaarheid van het water­ geprogrammeerd voor de periode tot 2027. In die tijd worden veel maatregelen systeem vergroten. Met het vergroten van deze beleefbaarheid wordt ook de herkenbaar­ uitgevoerd om het watersysteem her in te richten. Dat biedt aanknopingspunten voor heid van het landschap groter en kan het watersysteem als geheel beter functioneren. andere ambities in Noordoost-Twente, zoals de versterking van het landschap en de ruimtelijke kwaliteit en de verbetering van de recreatieve attractiviteit. Bovendien kan En wat te denken van de landgoederen? Landgoederen en watermolens kunnen worden een impuls worden gegeven aan de landbouw om in de bedrijfsvoering in te spelen op gezien als iconen van Noordoost-Twente en het idee om restanten van de water­molen veranderende omstandigheden (drogere perioden, hoger waterpeil en dergelijke). beter zichtbaar en beleefbaar te maken zou een waardevolle aanvulling zijn.

pagina 30 concept mei 2012

Economisch water Onder de vlag van “economische kracht van natuur en landschap” worden ideeën ontwikkeld om de economische potentie van het watersysteem beter voor het voetlicht De samenleving aan het woord te brengen. In het project “Landbouw op Peil” worden de perspectieven verkend van “Het project “Landbouw op Peil” moet oplossingsrichtingen een duurzame waterhuishouding met een optimale agrarische opbrengst. bieden voor klimaatbestendig waterbeheer met behoud van een vitale landbouw. Om grip te houden op de waterhuishouding Noordoost-Twente is een leverancier van drinkwater. Dit kan in sommige gevallen wordt op bedrijfsniveau onderzocht welke vernieuwende conflicteren met andere functies. Een duurzame toekomstbestendige drinkwater­ maatregelen in de praktijk werken. Zo kunnen we in de voorziening staat daarom centraal. Hierbij wordt gestreefd naar het zoveel als toekomst inspelen op het veranderende klimaat en de schade mogelijk combineren met andere functies en gebruiksvormen. Denk daarbij aan door droogte en vernatting van gronden beperken”. natuur­ontwikkeling, waterretentie, landbouw, extensieve recreatie en dergelijke.

Wat betreft het water moet de beleefbaarheid worden vergroot en verdienen de bovenlopen/bronnen van de beken onze aandacht.

Uitvoeringsstrategie

Ontwikkelingsperspectief Thematische- of gebieds Ontwikkelingsruimte Prestatieafspraken Project uitwerking

Het stromende water. Uitvoering KRW projecten, kansen benutten voor functiecombinaties. Bestrijden wateroverlast Dinkel bij Losser. Projectvoorstel vergroten berg- ing en verkleinen kans op waterover- last, opstellen passend binnen KRW/ WB21. Inventariseren en prioriteen van de Uitvoering herstelprogramma beken/ waarde van bovenlopen (incl. onder- bronnen/bovenlopen zoek hydrologie en ecologie, pro- gramma opstellen tbv het herstellen (2012/2013). Uitvoering herstelprogramma beken/bronnen/bovenlopen zichtbaar maken in de kernen. Opstellen prestatieafspraken tbv Follow-up Pilot “Landbouw op Peil”, de uitvoering met waterschap en gericht op verdrogingsgevoelige agrarische ondernemers. gebieden in NOT.

pagina 31