Bezienswaardigheden langs de routes 18 Dieksee – watersport en park 19 „Hoekehus“ Laxten – buurthuis

Lingen (Ems) 20 Heimathaus Laxten – ontmoetingsplek culturele evenementen

1 Marktplein met historisch raadhuis – barokke trapgevel 21 Alter Wasserturm – watertoren uit 1909, in 1986 gerestaureeerd

2 Historische binnenstad – monumentale herenhuizen 22 Heimathaus Schepsdorf – rietgedekt streekcentrum

3 Emslandmuseum Lingen – regionaal museum 23 R.k. kerk St. Alexander Schepsdorf – symbiose van oud en nieuw

4 Halle IV – Centrum voor wetenschap, media en kunst 24 „Elberger Schlipse“ – kenmerkend bos- en rivierlandschap

5 Kunsthalle – expositie moderne kunst 25 Gut Herzford – herenhuis uit de 18de eeuw

6 Hochschule Osnabrück – HBO management, cultuur en techniek 26 recreatiegebied Hanekenfähr – knooppunt van drie waterlopen

26 46 7 Emslandhallen/Emsland-Arena –evenementen en beurshallen 27 Infocentrum energiecentrales Lingen – RWE Lingen (Ems) Lengerich 8 Linus Wasserwelten – zwembad en sauna 28 Heuvelgraven (Lingen nr. 21) – uit de bronstijd 9 Gut Beversundern – landgoed met uitstekende golfbaan 29 Gleesener Schleuse – symbool van scheepvaart en handel

10 Natuurgebied „Wacholderhain“ – eeuwenoude jeneverbesstruiken 30 Gut Spyck – vroeger ridderhofstad, nu in particulier bezit Noord- en zuidlus 11 Ludwig-Windthorst-Haus – vormingscentrum 31 Voormalige burchtkapel St. Gertrudis Bramsche – ingewijd 1314 (45/40 km) Mühlen- und Korn-Route (60 km) 12 Aardolieraffi naderij – BP 32 Alte Schrotmühle Bramsche – historische grutmolen 13 Biener Busch – een van de laatste grote Ems-ooibossen 33 Heimathaus Bramsche – klederdracht en landbouwwerktuigen De grootste stad van het Emsland heeft een geschiedenis die ze- Lengerich kent een eeuwenlange landbouwtraditie. Tijdens de ker duizend jaar teruggaat. Die historie is terug te vinden op de Mühlen- & Korn-Route maakt u kennis met watermolens, monu- 14 Kopp-knikkers – hier wordt al 50 jaar olie gewonnen 34 Baccumer Mühle – buitenverblijf voor jongeren markt, in de vorm van het barokke raadhuis 1 maar ook de mo- mentale boerderijen en originele bakhuizen. De route bestrijkt 15 Speicherbecken Geeste – 80 ha groot watersportparadijs 35 Educatief bospad Baccumer Wald – speuren in de natuur derne binnenstad met zijn gezellige winkels is een echte aanra- het hele traject, van het oogsten van graan tot en met het bakken 16 Heimathaus Brögbern – streekmuseum en ontmoetingsplek 36 Erlebe die Landwirtschaft – leerpad over dieren en planten der. Lingen heeft meer te bieden dan stedelijk schoon: het rivier- van brood. De eeuwenoude Hesemanns Mühle 45 en de recent Brögberner Teiche – buitenlocatie van EXPO 2000 Heimathaus Baccum – voormalig schoolgebouw uit 1909 en uiterwaardenlandschap van de Eems en uitgestrekte akkers weer in gebruik genomen Ramings Mühle 46 getuigen van een 17 37 en velden bevinden zich op slechts een steenworp afstand. tijd die helemaal nog niet zo ver achter ons ligt. Lengerich 47 Gemeindezentrum Langen – buurthuis met streekmuseum

Langs de route, die ten noorden en ten zuiden van de stad Lingen Alle plaatsjes die bij de gemeente Lengerich horen hebben bo- 38 R.k. kerk St. Benedikt Lengerich– neogotische kerk 48 R.k. kerk St. Matthias Langen – gebouwd in romaanse stijl loopt, zijn telkens weer sporen van de zeer rijke geschiedenis van vendien iets extra s te bieden: in Bawinkel is dat de oude pastorie 39 Ev.-ref. kerk Lengerich – met muurschilderingen uit de 16de eeuw 49 Olle Nordholter Schoule – met historisch klaslokaal uit 1940 Fiets- stad en streek te vinden. De imposante landgoederen Beversun- met bakhuis 51 en de katholieke kerk St. Alexander 50 in Ger- dern 9 en Herzford 25 vertellen het verhaal van de adellijke sten de vakwerkhuizen, de oude linde en het bakhuis met boe- 40 Bürgerpark mit Torhaus – parkcomplex rondom voormalige burcht 50 R.k. kerk St. Alexander Bawinkel – gotische hallenkerk families die er woonden, de ja-knikkers 14 en het infocentrum rentuin 54 midden in het dorp. Bezienswaardig in Handrup is het routekaart 41 Wettruper Moor – deel van het Hahnenmoor, deels hersteld veen 51 Alexanderpark Bawinkel – met “Altes Pfarrhaus” en bakhuis van de energiecentrale 27 staan voor industriegeschiedenis en Herz-Jesu-klooster 44 en in Wettrup mag u een bezoekje aan het Dorfgemeinschaftshaus Wettrup – huis voor dorpelingen Natuurgebied Lechtegoor – met cirkelvormig meertje moderne technologie. In noordelijke richting leidt de route naar Hahnenmoor 41 niet overslaan. In Langen opent de St. Mathias 42 52 Südliches het Geester Speicherbecken 15 , recreatieplas en natuurgebied, kerk zijn deuren voor bezoekers 48 . 43 R.k. kerk St. Antonius en Gerhard Majella Wettrup – met Pius-eik 53 R.k. kerk Herz-Jesu Gersten – 1921 gebouwd in neoromaanse stijl in zuidelijke richting fi etst u door tot aan de Gleesener Schleuse 44 Herz-Jesu Kloster Handrup – school en klooster uit 1921 54 Hofanlage Lindemann – boerderij met lindeboom, bakhuis en 29 . boerentuin Emsland 45 Hesemanns Mühle – 200 jaar oude watermolen, nog in gebruik 55 Marktplein Lengerich – centraal gelegen www.lwt-lingen.de www.touristikverein-fl s.de 46 Ramings Mühle Lengerich – watermolen met bakhuis

4 1 49 41

Freren 65 Recreatiegebied Saller See – met Kneippcomplex en camping 67 76 56 Heimathaus Freren – met museum oude ambachten en Touristinfo 66 St. Georg Kirche Thuine – gotische zaalkerk, thans simultaankerk Het land en de mensen Freren Spelle 57 Jüdisches Bethaus – vormingscentrum en gedenkplaats 67 Hunebed in de Kunkenvenne – het grootste van Noord-West-Duitsland Sappig groene weilanden, schitterende uiterwaarden en ge- 58 R.k. kerk St. Vitus – neogotische hallenkerk van 189 68 Kneippcomplex Thuine – idyllisch gelegen heimzinnige bossen. Zij vormen in het zuidelijke Emsland het 59 Ev. kerk Freren – gefuseerde gemeente, uit 1699 69 Klooster Thuin – orde der franciscanessen idyllische decor voor ontspannende fi etstochten. Ontdek de mooiste plekjes en bezienswaardigheden tijdens de rondritten Hünen- und 60 Gut Hange – voormalige waterburcht, thans opleidingscentrum 70 R.k. kerk St. Antonius Messingen – gebouwd in 1863 die we voor u hebben uitgezet. U heeft de keuze uit diverse korte Hollandgänger-Route (55 km) Aatal- und Moor-Route (50 km) 61 Messlager Dreiländereck – 3-landenpunt Tecklenburg, Lingen, Osnabrück 71 Töddenhaus Urschen – monumentaal vakwerkhuis en lange routes. Landschapsschoon, cultureel erfgoed en gezel- 62 Tebbenhof – voormalige distilleerderij 72 R.k. kerk St. Servatius Beesten – met altaar in empirestijl lige stadjes - het zuidelijke Emsland is een paradijs voor fi etsers. In het zuidoosten ligt de gemeente Freren, bestaande uit Freren Spelle is trots op zijn agrarische verleden, waarin altijd aandacht R.k. kerk St. Andreas Andervenne – eerste steen gelegd in 1884 Marktplein Freren – met fontein en bronzen beelden Voor meer informatie: zelf en de plaatsjes Andervenne, Beesten, Messingen en Thuine. is geweest voor nieuwe ideeën, moderne techniek en innova- 63 73 Rond de hunebedden 67 hier doen tal van sagen en legenden ties. Hier is het element water rijkelijk vertegenwoordigd. Spelle, 64 Nordic-Walking- en skike-park Saller See – met biathlonbaan Lingen Wirtschaft + Tourismus e.V. VVV Emsbüren Touristik GmbH de ronde. Want wie heeft die grote stenen op elkaar gestapeld: Schapen en Lünne in de gemeente Spelle liggen ingebed tussen Neue Straße 3 a Papenstraße 15 reuzen misschien, of zelfs de duivel zelf? Großer Aa en Speller Aa en de watertjes Blauer See 89 , Lünner Spelle 85 R.k. kerk St. Vitus Lünne – 1975 uitgebreid D-49808 Lingen (Ems) D-48488 Emsbüren See met badstrand 90 en Speller Dose 76 . Tel: +49 (0)591 - 9144144 Tel: +49 (0)5903 - 935758 74 ontmoetingscentrum Wöhlehof – 200 jaar oud vakwerkhuis 86 Haus Schmeing – buurthuis, voormalige molenaarswoning De Hünen- & Hollandgänger-Route is een reis door de tijd en ont- Fax: +49 (0)591 - 9144149 Fax: +49 (0)5903 - 935761 [email protected] [email protected] dekkingstocht inéén. Want bij deze tocht blijft het niet bij bouw- Om het veen te ontwateren zijn hier overal kanalen gegraven. 75 Museumschuur Hölscherhof – met collectie landbouwwerktuigen 87 Mühlenkolk Lünne – met waterrad en met leerpad www.lwt-lingen.de www.vvv-emsbueren.de werken uit de prehistorie, ook de meer recente geschiedenis Na het afsteken van de turf werd de grond gereed gemaakt voor 76 Natuurgebied Speller Dose met veenleerpad – 54 ha groot 88 Ev.-ref. kerk Lünne – 1856 gebouwd, later vergroot komt aan bod. Zoals het fenomeen van de Hollandgangers, een agrarisch gebruik. De Aatal- & Moor-Route maakt alle fasen van Touristikverein 77 Huilmanns Mörken – hooggelegen hoogveenmeer 89 Blauer See – recreatiegebied met camping Freren-Lengerich-Spelle e.V. Gemeinde Salzbergen verschijnsel dat in de achttiende eeuw tot ontwikkeling kwam. dit cultuurlandschap inzichtelijk en ervaarbaar. In natuurgebied Mühlenstraße 39 Franz-Schratz-Straße 12 Door armoe en sociale ellende gedreven, trokken arbeiders naar Speller Dose 76 kunnen bezoekers over houten vlonders recht 78 Autmarings Mühle – 1741 gebouwde standerdmolen 90 Lünner See – recreatiegebied met badstrand D-49832 Freren D-48499 Salzbergen buurland Nederland om daar te werken. Van daaruit ontstond het veen inlopen. Maar de route biedt nog andere pareltjes, zoals Tel: +49 (0)5902 - 940800 Tel: +49 (0)5976 - 94790 79 Klokkentoren Schapen – gebouwd 1903 91 Backhaus Heitel – bakhuis late 18de eeuw 71 74 Fax: +49 (0)5902 - 940802 Fax: +49 (0)5976 – 947920 de „Töddenhandel“ (teutenhandel) , een traditie die nauw ver- ontmoetingscentrum Wöhlehof , een van de grootste compleet 80 R.k. kerk St. Ludgerus Schape – 1930/31 gebouwd 92 Schleuse Venhaus – sluis in het Dortmund-Ems-Kanal info@touristikverein-fl s.de [email protected] bonden is met deze streek. Het „Jüdische Bethaus“ 57 is thans gerestaureerde vakwerkhuizen van het Emsland en Burgpark www.touristikverein-fl s.de www.salzbergen.de een educatief centrum dat herinnert aan het Joodse leven in het Venhaus 93 . 81 Handwerkerbaum/herdersmonument – opgericht in 1990 93 Burgpark Venhaus met r.k. kerk St. Vitus – voormalig Emsland van voor 1938. In het Heimathaus Freren is een Hand- verdedigingswerk Met steun van: 82 Christopherus Werk – voormalige handelsschool uit 1850 werkermuseum 56 gevestigd maar ook de infobalie van de plaat- Landesamt für Geoinformation 94 Ev.-luth. kerk Spelle – een van de jongste kerkgemeentes und Landentwicklung Niedersachsen 83 Ev.-ref. kerk Schapen – oudste eenbeukige hallenkerk in het EL Regionaldirektion Meppen selijke Touristinfo van de Touristikverein Freren-Lengerich-Spelle. Europäischer Landwirtschaftsfonds 95 R.k. kerk St. Johannes Spelle – ingewijd in 1970 für die Entwicklung des ländlichen Raumes:

Hier investiert Europa in die ländlichen Gebiete © pro-t-in.de www.touristikverein-fl s.de www.touristikverein-fl s.de 84 Altes Pfarrhaus/Bürgerpark – met Tödden-expositie Service voor fi etsers

Omvangrijk netwerk In het zuidelijke Emsland zijn acht lokale fi etsroutes uitgezet. Fietsers volgen de routelogo’s zoals die staan afgebeeld in de routebeschrijving. Naast de lokale fi etsroutes lopen er ook vier lange-afstandsroutes door het gebied die de plaatsen in het zui- delijke Emsland met elkaar verbinden. Emsland-Route

Een 270 km lange rondrit van Rheine in het zuiden Route tot en met Papenburg in het noorden. Ideaal voor wie alle facetten van het groene Emsland wil ontdekken. 69 86 87 131 105 100 130 Radroute Dortmund-Ems-Kanal Salzbergen 104 TAS – vuilverbrandingsinstallatie Een 350 km lange route voert van het Ruhrgebied, 96 Heimathaus Salzbergen – hallenhuisboerderij uit 1729 105 Koetstentoonstelling Oldeweme – koetsen en andere rijtuigen via het Münsterland en Emsland tot aan de Noord- Salzbergen Emsbüren zee, langs heel wat sluizen en waterwerken. 97 Kolping-Bildungshaus – ensemble oude vakwerkpanden 106 Gut Stovern – waterslot

Hase-Ems-Tour 98 Feuerwehrmuseum – brandweermuseum met historische objecten 107 Postkreuz – zandstenen kruis, bron van veel verhalen Een 235 km lange fi etsroute langs meer dan 7.000 Rondom Emsbüren (60 km) 99 R.k. kerk St. Cyriakus Salzbergen – met 15de-eeuwse houten madonna 108 Historische Elsbachbrücke – geslaagde reconstructie uit 2009 Rund um den Rund um fruitbomen. Hoofdwegen worden vermeden op deze 100% HKS 54 (C:100 M:0 Y:80 K:10) 100% HKS 43 (C:100 M:70 Y:0 K:0) Rondom Salzbergen (31,5 km) Rondom de Andreasturm (25 km) Andreasturm Emsbüren route met bebording aan weerszijden. 100 Historische locomotief bij het station – 1942 gebouwd door fa. Krupp 109 Sole aus Salzbergen – infopaneel zoutwinning

Ems-Radweg De zuidelijkste gemeente in de Landkreis Emsland telt zo n 7.800 Emsbüren is ruim 1.200 jaar oud en diverse fraai gerestaureerde 101 Kornbrennerei Schümer – distilleerderij sinds 1789 110 Emsterrassen am Steckelower – steile oever van de Eems met duinen Een premiumfi etsroute van de oorsprong van de inwoners. De naam van het plaatsje verwijst naar de lokale zout- panden in de binnenstad getuigen van die geschiedenis. Zoals 102 Natuurgebied „Steider Keienvenn“ – waterlopen uit de ijstijd 111 R.k. kerk St. Marien Holsten-in Bexten – met leerpad schepping Eems tussen Paderborn en Bielefeld tot aan de stad voorraden, waar nog tot 1975 zout werd gewonnen. De Eems, en de toren van de St. Andreaskerk, pal in het centrum. Rondom Emden. Totale lengte 375 km. 103 Walderlebnis Stoverner Wald – beleefpad bos 112 Denksmalsbuche Holsten – monumentale rode beuk dan vooral de natuurlijke delen die nog niet ‚genormaliseerd‘ zijn, de Andreasturm hebben we twee routes uitgezet. De korte route trekken elk jaar duizenden natuurliefhebbers. loopt door Emsbüren zelf, de grote door alle plaatsen die tot de Emsbüren 123 Kart Park – 1.000 meter lange outdoor kartbaan Nooit meer de weg kwijt gemeente behoren. 124 Enkings Mühle – stellingmolen, roggebroodbakkerij Overal zijn duidelijke wegwijzers geplaatst, 75 x 15 cm groot De gemeente Salzbergen heeft veel te bieden voor bezoekers die 113 Amtsvogtei – van 1824, gerestaureerd en thans in gebruik bij de VVV met vermelding van de bestemming. De afzonderlijke routes actief en toch ontspannen bezig willen zijn. Een rondje op de fi ets De route „Rund um den Andreasturm“ voert u langs de genees- 114 R.k. kapel St. Andreas – thans dreibeukige hallenkerk 125 R.k. kapel st. Katharina – 1683 gesticht door een echtpaar zijn extra aangegeven door middel van vierkante inschuifbord- 120 rondom Salzbergen is wat dat betreft een schot in de roos. De krachtige kruiden in de Heilkräutergarten . Naast kruiden 126 Ev.-luth. Erlöserkirche Leschede – 1952 ingewijd als diasporakerk 115 Historischer Pfarrgarten – landschapspark uit 1840 jes met het routelogo. 31,5 km lange route „Rund um Salzbergen“ loopt door de plaats- zijn hier ook bijzondere struiken en bomen te vinden. De langere 127 R.k. kerk St. Johannes des Täufers Elbergen – gebouwd 1500 jes Steide, Hummeldorf, Holsten-Bexten en Neumehringen. Land- route loopt rondom Emsbüren en doet de plaatsen Ahlde, Ber- 116 „Pastor sine Koh“ – bronzen beeld van de pastoor & zijn koe Wie zijn eigen fi ets thuis wil laten kan op diverse plekken voor goed Gut Stovern 106 , natuurgebied Steider Keienvenn 102 , zeer in ge, Leschede, Elbergen, Gleesen, Listrup en Mehringen aan. De 128 Listruper Emswehr – sluis en hellend vlak een dag een EmsLandRad huren. Vraag ernaar bij de Tourist- 117 Bronzen beeld Herzog und Kumpan – schelmse kiepkerel & kompaan info. trek bij zeldzame vogels, en de historische locomotief bij het sta- Eems (die u kunt oversteken met veerpont „MehrLi“ 130) en het 129 R.k. kerk St. Marien Listrup – ingewijd 1883 118 Gebeeldhouwd paard – verwijst naar dressuur en springsport tion 100 geven een boeiend beeld van de historie van deze streek Dortmund-Ems-Kanal zijn altijd vlakbij. Wilt u de tocht door velden 130 Emsfähre „MehrLi“ – kabelveerpont voor fi etsers en voetgangers Zin in een bijzonder tochtje tijdens het weekend of feestdagen? waarbij aandacht is voor de diverse aspecten daarvan: natuur, en weilanden even onderbreken? Leuke pauzetips zijn het café 119 Openluchtmuseum Heimathof Emsbüren – 8 vakwerkhuizen 131 Maïsdoolhof en swingolf-complex „In‘t Hürhus“ – fun en actie Maak dan gebruik van de speciale fi etstoerbus, de Emsland archeologie, geologie en religieuze geschiedenis. Om dat alles te van Enkings Mühle 124 (beroemd om zijn lekkere roggebrood), een RADexpress. In het Emsland rijden de fi etsbussen op zeven 120 Heilkräutergarten – met 200 kruiden voor medicinaal en keukengebruik ontdekken is de fi ets het aangewezen vervoermiddel. potje Swin Golf 131 , een bezoek aan Emsfl ower 132 of aan de kart- 132 Emsfl ower – Europa‘s grootste kas, met gratis indoor speeltuin, lijnen. Daarnaast bestaat er uiteraard de mogelijkheid om de 121 Hünenburg – ronde vestingwal, ca. 920 aangelegd kijktuin en Erlebniswelt fi ets mee te nemen in de trein en zijn er shuttlebussen met baan 123 . fi etsaanhangwagens. www.emsland-radexpress.de www.salzbergen.de www.vvv-emsbueren.de 122 Mehringer Großsteingräber – hunebedden, uit omstreeks 2.500 v. Chr. 133 Emsfl ower Gartenwelt – tuinwereld met attracties, gereed eind 2013