Drie of Vijf Dagen Fietsen Langs De Ijssel Via De Synagogeroute

Home , Elburg, Hattem

Praktische informatie drie OF vijf dagen Fietsen langs de IJssel Adressen Waar huurt u !etsen? Aan de voet van De Berg Bij Rijwielshop station Arnhem kunt u Via de Synagogeroute Bergstraat 7 "etsen huren, ook goede tour"etsen, 7411 ER Deventer een tandem of een electrische "ets. Wel tel. 0570-769166 even bellen voor de beschikbaarheid. [email protected] (026-4421782 ) Hasselt www.aandevoetvandeberg.com Fietsenmakers onderweg Kampen ‘t Geheim van de Molenaer Sonneveld Rijwielen, Gasthuisstraat 20, IJsseldijk 94 Doesburg, 0313-472878 8261LM Kampen Wilbrink Tweewielers, Ambachtstraat Zwolle tel. 038-3313800/ 06-53381910 44, Brummen, 0575-561426 [email protected] Hattem www.geheimvandemolenaer.nl Pro"le Bleumink, Spittaalstraat 34, Zutphen, 0575-519526 Elburg Hoe boekt u? J. Bos en Zn., Hoge Hondstraat 9-15, Mail of bel naar het@geheimvandemo- Deventer, 0570-628827 lenaer.nl of naar info@aandevoetvandeberg.com. Wij controleren dan direct of Fietsspeciaalzaak Gaperslanden, Distel- de b&b's beschikbaar zijn op de door u hoeve 11, Hattem, 038-4441461 gewenste data. Rijwielandel G. Gort, Hofstraat 104, Horeca onderweg Kampen, 038-3323132 Deventer In alle steden die u onderweg aandoet R. Koops, Westerlengte 14, Elburg, zijn voldoende restaurants en café’s te 0525-684461 vinden. Mijn Stads"ets, Keppelstraat 3, Hasselt, Joodse stadswandelingen 038-8520846 In Zutphen, Deventer en Elburg kunt u Wereld"etsen, Kerkstraat 1a, Zwolle, een joodse standswandeling maken. 038-2306405 Zutphen Zie hiervoor: www.nigdestedendriehoek.nl/ en www.sjoelelburg.nl/stadswandeling Dieren

Arnhem De teksten over de synagoges zijn ontleend aan het Joods Historisch Museum in Amsterdam Redactie: Sanne Terlouw Doesburg een uitgave van www.aandevoetvandeberg.com en www.geheimvandemolenaer.nl www.aandevoetvandeberg.com van een uitgave Route Unieke 66 Steek vanaf KP 66 het Almelose Kanaal over. Dan rechts: stads- ﬁetsarrangementen gracht. Vervolg de route via de Kerkstraat naar de Spoelstraat, langs de IJssel die overgaat in de Vijfhoek. U : Q`R 0QQ`=::` C:J$s RV IJssVC G1= VVH: VJ8 ziet de synagoge links liggen. Vervolg daarna de weg recht- QC@VJ VJ C1H. 5 1J 11ssVCVJRV s : VJ door: Schoutenstraat, dan sH.V]]VJ VVJ QV`I:J7 VVJ Q]:CVJ <1V`@ links de Sassenstraat in, rechts R: .VIVCs 1s VJ HQCC:JRs GQ0VJ I: V8 om de stadspoort en ga via IR: GV`.:`R de Wilhelminasingel de stads- 65 gracht weer over. Rechtsaf. Sla De IJssel is zonder twijfel de prachtigste rivier van Nederland! Hebt u zin om bij de bocht in de gracht (KP een meerdaagse etstocht langs deze rivier te maken? B&B ’t Geheim van 65) links de Stationsweg in. de Molenaer in Kampen en Aan de voet van De Berg in Deventer hebben de Aan het einde daarvan is het handen ineen geslagen om u een paar fantastische dagen te bezorgen. In station. station deze brochure bespreken we de zogenaamde synagogeroute. In veel steden langs de IJssel zijn synagoges te vinden en ze zijn altijd midden in het centrum gebouwd waardoor u met deze route langs de mooiste plekjes van de Hanzesteden komt. synagoge Zwolle Samuel Hirschstraat 8

Aan de voet van De Berg in ‘t Geheim van de Molenaer in Deventer Kampen In het hart van het historische Deventer, Op een van de mooiste plekjes van in het Bergkwartier, ligt de studio Aan de Kampen, op de dijk langs de IJssel, naast voet van De Berg . U hebt er uw volledige de oude stadsmolen en op loopafstand rust terwijl toch alle voorzieningen op van de binnenstad, vindt u de exclusieve minder dan 5 minuten lopen zijn. B&B ‘t Geheim van de Molenaer . www.aandevoetvandeberg.com www.geheimvandemolenaer 2 [email protected] [email protected] 27 In de eerste helft van de 14e eeuw toen al te klein geworden was. In 1899 Drie- of vijfdaagse Bij de vijfdaagste tocht overnacht u zowel woonde er in Zwolle een klein aantal werd een nieuw gebouw ingewijd aan Hanzesteden !etstocht in Deventer als in Kampen twee nacht- joden, oorspronkelijk afkomstig uit West- de Schoutenstraat, dat ook een school- en. U doet eventueel een stadswande- falen. In 1349 werd deze joodse gemeen- lokaal bevatte. langs synagoges ling (in Deventer is een speciale joodse schap vernietigd bij de vervolgingen De tocht legt de nadruk op de historische stadswandeling) en als u er prijs op stelt die samenhingen met de pestepidemie. Tijdens de bezetting werden in de zomer centra van de Hanzesteden. Ook wan- kunt in in Deventer een rondleiding Aan het begin van de 15e eeuw vestigen van 1941 de joodse veehandelaren van neer u niet speciaal in synagoges geïn- door de synagoge krijgen. Wij hebben zich opnieuw enkele joden in Zwolle. de veemarkt verwijderd. Na de eerste teresseerd bent, is de tocht cultuurhis- de sleutel van het gebouw. In 1490 maakte een verbod van het razzia, die begin oktober plaatsvond, torisch interessant, omdat hij door het stadsbestuur een einde aan hun verblijf. werd een onbekend aantal Zwolse joden oude stadshart van de Hanzesteden voert. Inclusief: 2 of 4 overnachtingen, in resp. In de tachtiger jaren van de 17e eeuw naar Mauthausen gedeporteerd en daar • Dag 1: U neemt uw "ets mee naar sta- Deventer en Kampen, 2x/4x ontbijt, een kreeg een enkele jood het recht zich vermoord. Tussen augustus 1942 en april tion Arnhem of huurt daar een "ets en brochure over het Joods Museum in El- in Zwolle te vestigen. In het tweede 1943 vonden de georganiseerde depor- "etst via Doesburg, Dieren en Zutphen burg ligt voor u klaar in Deventer. kwart van de 18e eeuw stelden en- taties plaats, waarbij het merendeel van naar Deventer waar u overnacht in Aan Niet inbegrepen: fietshuur, treinreizen, kele gildes zich open voor joden. de joodse inwoners van Zwolle via West- de voet van De Berg (70 km). vaargeld, museumbezoek. In 1746 kregen de joden het recht erbork naar de kampen in het oosten • Dag 2: U "etst via Hattem naar Kampen Prijs 3 dagen voor 2 personen: € 150,- om hun godsdienst openlijk te belij- werd gevoerd. Op een enkeling na von- (59 km), u overnacht in ’t Geheim van de Prijs 5 dagen voor 2 personen: € 300,- den en huurden ze de Olde Munte als den zij daar allen de dood. Ongeveer een Molenaer . synagoge. Ruim tien jaar later schonk kwart van de Zwolse joden wist onder • Dag 3: U "etst naar Elburg, bezoekt Let op: het stadsbestuur hen het gebouw de te duiken en zo de oorlog te overleven. daar het joods museum en "etst vervol- •Niet alle delen van deze route zijn Librije aan het Broerenkerkplein, een De Duitse autoriteiten legden beslag gens via Hasselt naar Zwolle (69 km), waar per !ets te bereiken. Soms moet u de u de trein terug neemt. !ets aan de hand nemen en een stuk- deel van een voormalig Dominicaner op de synagoge en gebruikte het gebouw je wandelen. klooster. Na een restauratie werd dit als opslagplaats voor de meubels van •U maakt onderweg gebruik van di- gebouw in 1758 als synagoge ingewijd. gedeporteerde joden. De Thorarol- verse pontjes die niet het gehele jaar In 1796 kregen de joden van Zwolle delen en de rituele voorwerpen waren varen. Zie voor de vaartijden p.7. zelfde burgerlijke positie als de overige tijdig verstopt. Van de oude begraaf- inwoners van de plaats. Bij de reorga- plaats aan de Willemsvaart werden nisatie van het Nederlandse jodendom grafstenen ontvreemd. Na de oor- en de indeling in ressorten in 1814 werd log is deze begraafplaats geruimd. Zwolle aangewezen als zetel van het op- perrabbinaat van Drenthe en Overijssel. Na de oorlog werd het joodse leven De gehele 19e eeuw is de joodse ge- in Zwolle hervat. De actieve gemeen- meenschap hier blijven groeien. Het te kwam op sjabbat en de feestda- merendeel der joden woonde in de gen bijeen in de verkleinde syna- IVRV`VVJ .VV <1=J `101V` Waterstraat, dicht bij de synagoge en goge aan de Schoutenstraat. Dit EJ 1@5 1@ .VG RV IJssVC op 'het Eiland'. Beroepsmatig was men gebouw is in 1991 gerestaureerd. L:J$s RV $`QVJV RQ`]VJ s `QIVJ werkzaam in de kleding- en textielindus- De Stichting Judaica Zwolle organiseert GC1Js V`VJRV @1JRV`R`QIVJ trie, de handel en de vrije beroepen. educatieve activiteiten in de synagoge. IVRV`VVJ .VV <1=J `101V` Tegen het einde van de 19e eeuw De Stichting Voortbestaan Synagoge ontstond er een joods proletariaat. Zwolle biedt informatie over de geschie- EJ 1@5 1@ .VG RV IJssVC De synagoge aan het Broerenkerkplein denis van de Zwolse synagoge en de 26 werd in 1860 opgeknapt, hoewel die geschiedenis van joden in Zwolle. L1sVCQ`V GV``1 sVJ 3 De Knooppunten Route Dag 1 Arnhem Deventer Dag 2 Deventer Kampen Dag 3 Kampen Zwolle De synagoge lag aan de Ridder- 70 km 59 km 69 km straat 48, waar de !etsroute vanzelf langskomt, maar hij is helaas Van station via Pastoor- Zie plattegrond Deventer Zie plattegrond Kampen verloren gegaan. straat (kaartje Arnhem): om de stad uit te komen. Neem het pontje naar de 40 26 3 U-turn na brug westoever van de IJssel en Zie plattegrond Elburg 35 81 82 rechts vervolg de route naar het voor Museum: Graa! 98 90 89 noorden Hendriksteeg 8 14 48 87 89 97 96 38 2 6 5 7 9 51 97 70 37 8 78 51 50 8 8 31 33 59 Zie plattegrond Doesburg 9 47 76 voor de Veerpoortstraat 3 De route loopt langs de 9 Zalkerveer Achterstraat in Hattem 36 62 23 3 6 4 61 Zie kaartje Dieren voor 77 16 2 3 Spoorstraat. Pontje naar: 40 41 42 37 36 29 52 50 8 8 Zie plattegrond Kampen Pontje Brummen naar: 38 om bij IJsselkade 33 te 9 Hasselt, de route komen (synagoge) en 43 78 voert vanzelf langs de 4 75 vervolgens bij ’t Geheim Ridderstraat Zie plattegrond Zutphen van de Molenaer (IJsseldijk voor Dieserstraat 11 94). verviel de zelfstandigheid van de ge- het meubilair eveneens. In 1947 is de Let op: zowel de synagoge 31 60 68 69 meente opnieuw, maar twintig jaar later joodse gemeente Hasselt opgeheven 10 1 36 35 als 't Geheim van de Pontje Haerst – Agn.berg herkreeg Hasselt de zelfstandige status. en bij die van Zwolle gevoegd. De syna- Molenaer liggen voor KP Tot aan de Tweede Wereldoorlog bleef goge heeft vervolgens dienst gedaan als 17 49 37 40. 67 47 49 48 een kleine joodse gemeente in Hasselt supermarkt, zeilmakerij, kapperszaak en 8 bestaan. Gedurende de bezettingsja- pakhuis. 16 66 ren is het overgrote deel van de joodse De begraafplaats wordt tegenwoordig 9 8 inwoners van Hasselt gedeporteerd en onderhouden door de plaatselijke au- IJsselbrug, zie plattegrond Zie plattegrond Zwolle vermoord. Een enkeling kon onderdui- toriteiten. Er staat sinds 2015 een mo- Deventer voor Golstraat, voor route naar Samuel ken. De synagoge is verloren gegaan, nument dat herinnert aan de vermoorde Roggestraat en Aan de Hirschstraat 8 en station de Thorarollen, rituele voorwerpen en joodse plaatsgenoten. voet van De Berg ( Berg- 4 straat 7) 25 synagoge Hasselt Dag 1 Deventer Ridderstraat Ondanks een keizerlijk besluit van 1546 gaan, maar wel vestigden zich er korte waarin het joden verboden werd zich tijd later Hoogduitse joden. Zo werd in de in de Spaanse Nederlanden te vestigen, laatste drie decennia van de 18e eeuw de kregen twee joodse artsen in 1563 toe- Bank van Lening door een jood gepacht. stemming zich met hun gezinnen in Has- In 1802 werd een synagoge aan de selt te vestigen. Hun verblijf is van korte Ridderstraat ingewijd. De joodse ge- duur geweest, zij zijn waarschijnlijk al meenschap van Hasselt was arm, rond weer in 1570 vertrokken. Ook in het mid- 1813 waren de meeste gezinshoofden den van de 17e eeuw moet er een jood werkzaam als slachter of als handelaar. in Hasselt gewoond hebben, gezien het Tussen 1820 en 1835 was de econo- feit dat hij bij een proces betrokken was. mische toestand van de joodse gemeen- In 1720 bood het stadsbestuur van Has- te van Hasselt zo slecht, dat de gemeente selt Portugese joden vrije vestiging aan, haar zelfstandigheid verloor. Eind jaren in de hoop hiermee de handel te stimu- dertig vond een korte opleving plaats en leren. Op dat aanbod wordt niet inge- werd de synagoge opgeknapt. In 1853 Zutphen

Dieren

37 Doesburg

31 Arnhem

24 5 Dag 2 Kampen

Hattem

Deventer 6 23 synagoge Elburg DagDag 3 3 Hasselt Graaf Hendriksteeg 2 Kampen Rond 1700 hebben zich de eerste joden joodse begraafplaats op de Elburgerwal- in Elburg gevestigd. Zij waren vnl. af- len wordt tegenwoordig door de plaat- komstig uit Duitsland en Bohemen. selijke autoriteiten onderhouden. In 1813 woonden er in Elburg bijna 20 in mei 1985 werd op de muur va de sy- joodse gezinnen. Een groot deel van de nagoge een gedenkplaat aangebracht mannen was werkzaam in de handel, ter nagedachtenis aan de omgebrachte maar hun economische positie was niet Elburgse joden. In 2002 werd de begraaf- bijster goed. Er werden diensten gehou- plaats, die sinds 1990 op de monumen- den in een woonhuis. Interne onenig- tenlijst staat, door medewerkers van de heid leidde tot een splitsing in het begin Stichting Boete en Verzoening uit Lelystad van de 19e eeuw. Na de hereniging van de en vrijwilligers uit Elburg opgeknapt. Zwolle gemeente kon er in 1855 een nieuwe Tegenwoordig is de synagoge van Elburg synagoge gebouwd worden, bereikbaar een joods museum. U kunt ook een joodse via een poor tje in de Ju!erenstraat. wandeling doen: Sporen van joods leven.

In het begin van de 20ste eeuw telde Route de joodse gemeente van Elburg rond de 100 leden. Dit aantal nam sterk af Vanaf KP 3 komt u de stad in. Na het brug- Elburg door de beperkte economische moge- getje gaat u de 3e links: de Van Kinsber- lijkheden in de plaats. In 1938 woonden genstraat. Vervolgens 2e rechts naar de er nog enkele tientallen joden en was Zuiderkerkstraat. De 2e links is de Graaf het godsdienstige leven kwijnende. Hendriksteeg waar het museum is. Pontjes en ﬁets aan de hand Ga vervolgens direct rechtsaf, meteen Let op: Voetveer Deventer: Tijdens de bezetting is ongeveer de weer rechts naar de Ju erstraat, links Ma t/m vr 8.00 t/m 23.00 u, za 9.00 t/m 23.00 helft van de joodse inwoners van El- de Ledige Stede in, aan het einde rechts •Niet alle delen van deze route zijn u, zo 10.00 t/m 23.00 u. burg gedeporteerd en in de kampen in de Bloemstraat in en daarna links via de per !ets te bereiken. Soms moet u de Polen omgebracht. De synagoge bleef Beekstraat de stad uit naar KP 2. !ets aan de hand nemen en een stukje Het Zalkerveer in de oorlog onbeschadigd en heeft wandelen. 1 april t/m 31 okt dagelijks: 10:00 u - 18:00 u Tijdens deze periode zijn er geen vaste daarna een culturele functie gehad. De •U maakt onderweg gebruik van diverse pontjes die niet het gehele jaar varen. afvaartijden. De schipper vaart op afroep: Aan 's-Heerenbroeker zijde kunt u zich voor de overtocht melden in het Veerpont Brummen-Bronkhorst: Theehuis. Aan Zalkerzijde van de IJssel Mei t/m sept: ma t/m vr 7.30 u tot 19.00 u, hangt een historische bel. Als u deze luidt za, zon- en feestd. 9.30 u tot 19.00 u. (kort en krachtig), gaat een zoemer af in het Okt t/m april: ma t/m vr 7.30 u t/m 17.30 u, Theehuis. De schipper komt dan naar u toe. za, zon- en feestd. 10.00 u tot 17.00 u. Bij ijsgang, boven windkracht 7 en bij Kabelveerpont Haerst – Agnietenberg 22 hoogwater vaart de pont niet. Mei t/m sept: dagelijks 10.00-19.00 u. 7 nam het aantal joden snel toe. Naast station de eerder genoemde beroepen bleven handel en kleinhandel de voornaamste bezigheden. De synagoge voldeed op den duur niet meer aan de behoefte en werd in 1847 vervangen door een fraai nieuw gebouw aan de IJsselkade. Vanaf het begin van de 20ste eeuw liep het ledental van de joodse gemeente snel terug, wat te maken had met de economische omstandigheden in de stad. Tijdens de bezettingsjaren werden de joodse inwoners van Kampen net als elders getr o!en door een reeks van anti-joodse maatregelen. Dit ondanks aanvankelijk verzet hiertegen van bur-

Route

Uitgang Centrum. Steek schuin naar links over en ga in zuidelijke richting over een smalle weg (Roermo splein) naast een drukkere autoweg. Sla na 300 m. links de Nieuwe Oeverstraat in. Ga rechtdoor bijgermeester het Bar- en burgerij. In de tweede Route tokpark: Kleine Oord. Steek na 400 m. schuin over naar links: Broerenstraat. 1e rechts nog steedshelft Broeren- van 1942 zijn de meeste joden straat (wandelgebied). 2e links: Bakkerstraat, 1e rechts Pastoorstraat. Hier is de synagoge. Vervolguit door Kampen gedeporteerd. Slechts U komt vanaf de oostbank van de IJssel de de Pastoorstraat. Aan het eind rechts: Kerkstraat, aan het eind links: Broerenstraat. Aan het eindenkelen rechts: wisten zich te redden door stad binnen bij KP 41. Als u over de brug Beekstraat. Sla in de bocht linksaf naar de Eusebiusbinnensingel (smal straatje langs huizen) Slaonder na 120 tem duiken. In en rond Kampen bent, ga dan direct links de IJsselkade op, rechtsaf en u ziet al vrij snel KP 35. hebben gedurende de bezetting vele dat is in de richting van KP 40. joden ondergedoken gezeten. De sy- De synagoge is nr. 33 van de IJsselkade. nagoge is door NSB-ers gebruikt als Vervolg de weg richting KP 40 via een opslagplaats, maar is niet beschadigd. bocht naar rechts en naar links en rijd ver- Wel werd de hele inboedel vernield. der over de IJsseldijk tot u bij 't Geheim van De synagoge is na de oorlog verkocht de Molenaer bent, het huis pal naast de en uiteindelijk sinds 1984 in gebruik als molen. Hier overnacht u. cultureel centrum, onder de naam Beit Zikkaron (Huis der Herinnering). Aan De volgende dag vervolgt u de IJsseldijk de buitengevel is een marmeren plaat richting KP 40. aangebracht, waarop de namen van de omgebrachte joodse medeburgers staan 8 vermeld. 21 Al in de eerste helft van de 14e eeuw worden in archiefstukken uit Kampen synagoge joodse kooplui vermeld. Tevens wordt synagoge Arnhem er melding gemaakt van een inbraak Kampen in een 'Judenhuys'. Ook wordt 'Kamp' pastoorstraat - en daar wordt ongetwijfeld Kamp- Arnhem is één van de eerste steden komst van de Fransen werd de en mee bedoeld - genoemd onder IJsselkade 33 in de noordelijke Nederlanden formele emancipatie van de de joodse gemeenten langs de IJssel, geweest, waar zich joden geves- joden een feit. die in de jaren 1349-'50 verwoest zijn. tigd hebben. De oudste vermel- In 1853 werd de nog steeds In 1661 krijgen enige Portugees- ding van een joodse inwoner bestaande synagoge aan de joodse kooplieden toestemming om dateert van 1237. Gedurende de Pastoorstraat gebouwd, op de zich in Kampen te vestigen. Ze krijgen Middeleeuwen was de positie plaats waar eens het geboorte- godsdienstvrijheid, het recht om een van de joden in Arnhem, net als huis van J.D. Meijer stond. synagoge te bouwen en de belofte 41 elders in Gelre, kwetsbaar. Kort voor de Tweede Wereldoor- dat er zich zonder hun toestemming Tijdens de pestepidemie van log was de armoede vrijwel ver- geen Hoogduitse joden mogen ves- 1349 werden zij gevangen ge- dwenen. De meeste joden waren nomen en werd hun bezit ver- toen werkzaam in beroepen als 35 beurd verklaard. Op instigatie vertegenwoordiger, grossier, win- van een pauselijke afgezant kelier, slager of marktkramer. Ook werd het in 1451 aan joden in de oprichter van de Algemene Arnhem verboden om geld te Kunstzijde Unie, Jacques Coen- lenen aan christenen en werden raad Hartogs, behoorde tot de in zuidelijke richting over een smalle weg (Roermond- zij verplicht een kenteken te dra- joodse gemeenschap. tigen in de plaats. In ruil daarvoor be-echtdoor bij het Bar- gen. Daartegenover staat dat ze tokpark: Kleine Oord. Steek na 400 m. schuin overloven naar zij links: naar Broerenstraat. beste weten en 1e kunnen rechts nog steeds Broeren- bescherming genoten van het In de jaren kort voor de Tweede (wandelgebied). 2e links: Bakkerstraat, 1ede rechts handel Pastoorstraat. te zullen bevorderen.Hier is de synagoge. Er Vervolg door stadsbestuur. Wereldoorlog nam het aantal Pastoorstraat. Aan het eind rechts: Kerkstraat,ontstond aan het een eind kleine links: joodseBroerenstraat. gemeen- Aan het eind rechts: joden in Arnhem aanzienlijk toe Beekstraat. Sla in de bocht linksaf naar de Eusebiusbinnensingelte, die voor haar (smal godsdienstoefenin- straatje langs huizen) Sla na 120 m In 1737 kregen joden hun eerste door de komst van een grote gen bijeen kwam in een huis in de politieke rechten, lidmaatschap van groep vluchtelingen uit Duitsland. Nieuwstraat, vlak bij het Muntplein. de gilden bleef echter verboden. Tijdens de bezetting werd het In het begin van de 18e eeuw In die periode werden er diensten merendeel der joodse inwoners kwamen er toch langzamerhand gehouden in een privé-huis. In 1756 naar de concentratiekampen in Hoogduitse joden naar Kampen. Hun werd de joodse gemeente o"- het oosten gedeporteerd en ver- aantal nam zodanig toe dat men in cieel erkend door het stadsbestu- moord. 1767 een synagoge kon inrichten in ur en werd er een synagoge ineen gehuurd pand Achter de Nieuwe gericht aan de Nieuwe Walstraat. Na de oorlog is de joodse ge- Muur bij de Koornmarkt (thans Voor- In 1780 werd Jonas Daniël Meijer meente van Arnhem herop- straat). In de 18e eeuw was de hou- in Arnhem geboren, de man die gericht. De synagoge aan de ding van Kampen ten opzichte van een beslissende rol zou spelen Pastoorstraat werd gerestau- 40 joden over het algemeen positief. Na in het emancipatieproces van reerd en is in 1950 weer in ge- de Nederlandse joden. Met de 20 de burgerlijke gelijkstelling van 1796 bruik genomen. 9 synagoge Hattem

36 Achterstraat 33

In de 18e eeuw vestigden zich voor het eerst joden in Hattem. Zij hadden de beschikking over een synagoge, die echter na 1790 niet meer in gebruik was. In de eerste helft van de 19e 37 eeuw leefden er slechts enkele joden in Hattem. Zij waren zowel van Hoog- duitse als van Portugese oorsprong. Na 1850 volgde er een periode van opbloei, in 1873 werd er opnieuw een synagoge ingewijd. Deze was gelegen aan de Achterstraat. De ociële op- richting van de joodse gemeente vond pas in 1887 plaats. Tijdens de bezetting is het overgrote deel van de Hattemse joden vermoord en het interieur van de synagoge werd beschadigd. De Thorarollen gingen verloren. In 2006 werd er een plaquette aan de voorma- lige synagoge onthuld ter herinnering aan de joodse gemeenschap. 10 19 naar 16 synagoge Doesburg Veerpoortstraat 3 Al in de Middeleeuwen werd er melding razzia's in het najaar van 1941 en 1942 gemaakt van joden in Doesburg. In voor het grootste deel gedeporteerd en de 15e eeuw is er zelfs sprake van een vermoord. Een deel van de inventaris "Joedenstraat". Vanaf 1639 was de van de synagoge kon behouden worden, 59 Bank van Lening in handen van joden ondanks het feit dat de synagoge en groeide er in Doesburg een kleine door NSB-ers geplunderd werd. Deze joodse gemeenschap. De meeste joodse voorwerpen worden nu tentoongesteld inwoners leden bittere armoede; mede in het Museum voor Stad en Ambt daardoor maakten sommigen van hen Doesborgh 'De Rooden Tooren'. Vlak Route in het begin van de 18e eeuw deel uit voor de bevrijding werd de synagoge van georganiseerde roversbenden. gedeeltelijk verwoest, toen de Duitsers U komt Hattem in bij KP 59. Rijd een klein stukje rechtdoor en dan De uitroeping van de burgerlijke de naburige kerktoren opbliezen. omhoog. Weg oversteken, rechtsaf dan direct links: Ridderstraat. gelijkstelling in 1796 en de daarmee De synagoge is in 1953 afgebroken. In Die gaat over in de Achterstraat. Nr. 33 was de synagoge. Rijd gepaard gaande vrijheid van vestiging, 2000 werd er in de Torensteeg, op de de Achterstraat verder uit. Wordt de Dorpsweg. Neem dan de 1e stuitte op verzet bij het Doesburgse plaats waar tot 1953 de synagoge stond, rechts, de Kleine Gracht. Ga aan het eind daarvan links de Gelderse stadsbestuur. Uiteindelijk moesten de een monument onthuld ter nagedachtenis Dijk op en vervolg de route langs de IJssel in de richting van KP 16. provinciale autoriteiten interveniëren aan de joodse gemeenschap. en kon zich in Doesburg een joodse gemeente ontwikkelen. Die groeide in de loop van de 19e eeuw, maar een groot deel van de leden bleef armlastig. Vanaf het begin van de 20ste eeuw zette de neergang van de gemeente in. In 1800 kocht men in de Torensteeg een pand om als synagoge in te richten. Dit gebouw stortte in 1807 ten gevolge van een zware storm in, waarna er met Route subsidie van het opperconsistorie een Komend vanaf KP 37 gaat u links over het ander gebouw gekocht werd. In 1898 water (Didamseweg). Gaat over in Barend werd er een nieuwe synagoge gebouwd Ubbinkweg. Aan het eind rechts. Eerste bij de Markt, vlakbij de Martinikerk. links (Ooipoortstraat). Als u de Boekholt- De economische activiteit van de straat rechts ziet, gaat u links (Klooster- Doesburgse joden was vooral gericht straat) en dan direct rechts (Kosterstraat) op de vleeshouwerij, de handel en het Volg die tot aan het einde (Veepoortstraat). bank- en leenwezen. Daar was de synagoge. Hier staat nu de Tijdens de Duitse bezetting werd de Nieuw Apostolische Kerk. Sla rechtsaf de 18 joodse bevolking van Doesburg na Roggestraat in en u komt vanzelf bij KP 36. 11 Route Route Ga vanaf KP 16 bij de IJsselbrug met de !ets aan de hand de brug op (trap!). Steek Bij KP 23 slaat u rechtsaf de Hogestraat in. de IJssel over en !ets door tot de rotonde Direct links de Hoaan in tot u tegen het (Emmaplein). Ga daar de oude stad in. Als Stationsplein opbotst. Daar rechtsaf. De u goed telt, is het de 4e links op de rotonde. derde rechts is de Spoorstraat waar u de Rijd rechtdoor de Roggestraat in. U pas- synagoge vindt. Vervolgens rijdt u ver- seert het EHC, de Kleine Synagoge. Aan der door de Spoorstraat tot u weer op de het eind van de straat rechts is de Grote Hoge straat komt. Daar links en meteen Synagoge. Vanaf de Roggestraat links en rechts de Kruisstraat in. Volg die tot de dan direct weer links ligt Aan de voet van pont. IJssel oversteken en u zit weer op de De Berg op nr. 7. route naar KP 52. Rijd de volgende dag vanaf de Bergstraat links over de Brink tot aan de IJssel. Ga daar rechts tot KP 24 waar het pontje u naar de overkant brengt. Rijd rechtdoor tot de straat en sla rechtsaf richting KP 14.

Î Î 24

23 12 16 17 synagoges Deventer Golstraat/Roggestraat Volgens een oude Duitse kroniek be- joden op grote schaal hulp geboden aan hoort Deventer tot de joodse gemeenten behoeftige vluchtelingen uit Duitsland die in 1349 ten tijde van de pestepide- en Oost-Europa. mie verwoest zijn. Het duurde tot het Het overgrote deel van de vooroorlogse einde van de 18e eeuw voordat joden joodse gemeenschap van Deventer ocieel in de stad mochten wonen. In heeft de oorlogsjaren niet overleefd. In 1797 werd een joodse gemeente op- 1952 werd een nieuwe synagoge inge- gericht, waarin zeven families georgani- wijd aan de Lange Bisschopstraat, waarin seerd waren. Korte tijd later werd aan de tot 1984 diensten zijn gehouden. De Roggestraat begonnen met de bouw van Grote Synagoge werd in 1987 verkocht. de eerste echte synagoge. In 1883 was Sinds mei 2010 houdt de joodse ge- de oude synagoge te klein geworden, meente Beth Shoshanna er sjoeldien- en in 1892 werd een nieuwe synagoge sten. In de Kleine Synagoge / joodse ingericht aan de Golstraat. Het gebouw school aan de Roggestraat werd in 1996 aan de Roggestraat werd vanaf 1897 geb- het Etty Hillesum Centrum gevestigd. ruikt als joodse school. Een aanzienlijk Een kleine permanente tentoonstelling deel der Deventer joden hield zich bezig in dit gebouw geeft een beeld van de met handel in stoen en huiden of was geschiedenis van de joden in Deventer. venter. In de 20ste eeuw werd door de

synagoge Dieren Spoorstraat 34

Dieren is de enige plaats in deze route die voortbestaan. Het gebouw werd verkocht geen Hanzzestad is geweest. aan de plaatselijke slager. Achtereenvol- De Dierense Sjoel werd eind 19de eeuw gens werd het een rokerij, woonhuis, tim- gebouwd en op op 22 januari 1884 inge- mermanswerkplaats, theater en kerkge- wijd door de Joodse Gemeente Dieren. bouw voor de Volle Evangelie Gemeente Enkele jaren later kon er een leslokaaltje Vineyard. Deze gemeente groeide eruit. aangebouwd worden en nog later een De in 2005 opgerichte Stichting De Di- ritueel bad (mikwe). Tot 1942 werden er erense Sjoel heeft het gebouw in 2007 regelmatig diensten gehouden. Na de gekocht en in 2009 gerestaureerd. Het is Tweede Wereldoorlog was de Joodse Ge- nu weer een synagoge met een actieve 16 meente te klein geworden om te kunnen joodse gemeenschap. 13 Al in de 14e eeuw telde Zutphen een aan- synagoge werd in 1944 door Neder- tal joodse inwoners. Dit was vermoedelijk landers geplunderd, waarbij het gehele synagoge Zutphen te danken aan het feit dat het stadje in interieur vernield werd. De Torarollen die periode een belangrijk handelscen- waren op tijd verstopt en zijn gespaard Dieserstraat 11 trum was. De vervolgingen van joden gebleven. In 1944 richtten NSB-ers Route na de pestepidemie van 1348-49 maak- ook vernielingen aan op de begraaf- ten een einde aan de joodse inwoning. plaats; veel grafstenen werden uit de Ga bij KP75 rechts de Martinetsingel op en dan Na de gelijkstelling van 1796 ontstond er grond getrokken en meegenomen. links Pelikaanstraat. Meteen rechts Bornhove- in korte tijd een aanzienlijke joodse ge- Na de oorlog werd de joodse gemeen- straat die overgaat in de Oudewand. Aan het meente te Zutphen. Het merendeel van te heropgericht. De oude synagoge aan eind Overwelving oversteken: Nieuwstad en de leden was afkomstig uit Duitsland. De de Dieserstraat is in 1948 verkocht. In weer rechts: Beekstraat. De eerste links is nu de eerste synagoge lag in de wijk Nieuwstad november 1949 werd op de begraaf- Dieserstraat waar de synagoge ligt. bij de Eekmolen en werd in 1797 ingewijd. plaats een monument opgericht ter Rij rechtdoor, tweede links Lievevrouwestraat, Aanvankelijk waren de meeste leden nagedachtenis van de omgebrachte die gaat over in de Norenburgerstraat, volg die van de snel groeiende gemeente arm- medeburgers. Tussen 1954 en 1985 tot het eind en ga daar links. Als u rechtdoor lastig. De meeste gezinshoofden waren werden synagogediensten gehouden in rijdt komt u bij KP 10 en vervolgens gaat u de werkzaam in de handel of als slager. een woonhuis aan de Coehoornsingel. IJsselbrug over. Al spoedig was er behoefte aan een Na een restauratie is in 1985 de boven- nieuwe, grotere synagoge, maar door verdieping van de synagoge aan de geldgebrek kon de bouw daarvan pas Dieserstraat weer in gebruik genomen in 1815 voltooid worden. Het gebouw voor bijzondere diensten. In oktober lag aan de Rosmolensteeg en is tot 2000 hebben de joodse gemeenten van de inwijding van de synagoge aan de Apeldoorn, Deventer en Zutphen zich 10 Dieserstraat in 1879 in gebruik geweest. formeel verenigd in de Joodse Gemeen- De Tweede Wereldoorlog overleefden te Stedendriehoek. de meeste Zutphense joden niet. De

14 15