Archeologische Waarderingskaart Hattem
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Archeologische Waarderingskaart Hattem Colofon ISBN: 978-90-8533-109-4 2009, herziene versie 2015 Gemeente Hattem Tekst: Jos van Dalfsen Redactie: Hemmy Clevis, Michael Klomp Vormgeving: Chi Dao, Hidde Heikamp Tekeningen: Archeologische Dienst Zwolle Foto’s: Jos van Dalfsen Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 2. De ontwikkeling van het landschap rond Hattem 9 3. Prehistorie van Hattem 15 4. Geschiedenis van Hattem 21 5. Gebiedsbeschrijvingen 27 1. Het Zand 2. De Gelderse Dijk 3. Hattemerbroek 4. De Hoenwaard 5. Het Veen 6. De Heide 7. Molecaten 8. De Hogenkamp 9. De Binnenstad Literatuur 151 1. Inleiding Voorgeschiedenis Door de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog en de grote economische groei die daarop volgde is het archeologisch archief zwaar aangetast. Ondanks pogingen van de overheid om met wetgeving (Monumentenwet 1961) deze bedreiging een halt toe te roepen, wordt gezegd dat tussen de jaren ‘50 en ’90 van de 20ste eeuw een derde van het archeologisch bestand is verdwenen. Slechts een fractie hiervan is archeologisch onderzocht. De cultuurhistorische waarde van het archeologisch archief en de noodzaak tot bescherming daarvan begon echter tot de overheid door te dringen. In 1992 is door 20 Europese landen, waaronder Nederland, het ‘Europees verdrag inzake de bescherming van het archeologisch erfgoed’ ondertekend. Dit verdrag staat bekend als het Verdrag van Malta en het doel van dit verdrag is het beschermen van archeologisch erfgoed als bron van het Europees gemeen- schappelijk geheugen en als middel voor geschiedkundige en wetenschappelijke studie. Zwaartepunt van het verdrag is dat het archeologisch belang in een vroegtijdig stadium wordt meegewogen in de besluitvorming rond de ruimtelijke ordening, met als uitgangspunt behoud in situ. In het verdrag is ook vastgelegd dat, als behoud in situ niet mogelijk is, de veroorzaker van de bodemverstoringen het archeo- logisch onderzoek betaalt, volgens het ‘verstoorder-betaalt’ principe. In 1998 werd het verdrag van Malta door het Nederlandse parlement geratificeerd. Als uitvloeisel van de nota Belvédère uit 1999 hebben alle provincies een convenant gesloten met het rijk waarin zij aangeven archeologie en cultuurhistorie te gaan integreren in hun ruimtelijk ordenings- beleid. Het gevolg hiervan is dat provincies verplicht zijn te toetsen of de archeologische waarden in de ter goedkeuring aangeboden bestemmingsplannen voldoende worden beschermd. Als antwoord op Belvédère heeft de provincie Gelderland de nota Belvoir ontwikkeld waarin als doel wordt gesteld om te streven naar een ontwikkelingsgericht cultuurhistorisch beleid waarbij de cultuurhistorische waarden als kernkwaliteiten een belangrijke impuls geven aan de kwaliteit van de leefomgeving. Hierop is de Cultuurhistorische Waarderingskaart ontwikkeld die is opgenomen in het streekplan. Aan de hand van deze kaart kan een gemeente archeologisch beleid vormen. De gemeente Hattem heeft een overeen- komst gesloten met de gemeente Zwolle op archeologisch gebied waarbij de archeologische dienst van de gemeente Zwolle adviserend is op het gebied van beleid en de uitvoering daarvan verzorgd binnen de gemeente Hattem. Om een meer gedetailleerd inzicht te krijgen in de archeologische ver- wachtingen is besloten om een archeologische waarderingskaart voor de gemeente te maken. Omdat deze waarderingskaart kleinschalig is, kan aan de hand hiervan gedetailleerd archeologisch beleid gevormd worden en kunnen bestemmingsplannen eventueel aangepast worden aan de archeologi- sche verwachtingen in de bodem. Opbouw waarderingskaart De archeologische waarderingskaart is opgebouwd uit de trefkans van archeologische waarden in een bepaald gebied, uitgedrukt in percentages. Waarderingsfactoren Aard – de aard van de vindplaats is de basis van de waardering. Het gaat hier om de vraag wat op een bepaalde locatie heeft gestaan, wat de functie van een site was. Kwaliteit – de mate waarin de archeologische resten in hun oorspronkelijke positie aan wezig zijn. Twee factoren zijn hier van belang: de conservering, hoe goed de resten bewaard zijn in de bodem en de gaafheid, in hoeverre de resten ver stoord zijn. Zeldzaamheid – hoe uniek is de site. Dit moet worden bekeken op regionaal en landelijk niveau. 5 Context of samenhang – de informatiewaarde van individuele sites wordt verhoogd wanneer een tijd en/of ruimte verband gelegd kan worden met andere nabijgelegen sites. Uit deze verklaring van de waarderingsfactoren blijkt al dat het in sommige gevallen erg moeilijk is om een gedegen uitspraak te kunnen doen. Het beste zou zijn om alle gebieden met booronderzoeken en proefsleuven te onderzoeken, maar dit is om verschillende redenen niet haalbaar en niet wenselijk. Bij het opstellen van de waardering is er gewerkt binnen de beperking van een bureauonderzoek waardoor sommige factoren slechts bij benadering bepaald konden worden. Een waardering is dan soms ook gevormd op een minimale hoeveelheid informatie en in sommige gevallen is besloten geen waardering te verbinden aan een gebied. De binnenstad wordt gezien als één groot archeologisch bodemarchief. Een toename van de archeologische kennis in de gemeente Hattem zal zeker leiden tot veranderingen in de archeologische waardering. Dat betekent dan ook dat deze waarderingskaart in de toekomst aan veranderingen onderhevig zal zijn. Differentiaties in waarderingen De archeologische verwachting is in de volgende percentages uitgedrukt: 0% - archeologisch leeg, het gebied is geheel verstoord of reeds opgegraven. 10% - de trefkans is laag, maar we weten het niet. 50% - de trefkans is 1:2. Het betreft een gebied waar zeer waarschijnlijk archeologische resten zitten en archeologisch onderzoek is hier bij verstoring dan ook nodig. 90% - de trefkans is zeer hoog. Het betreft een zeer belangrijke site en een opgraving is noodzakelijk 100% - de trefkans is 100%. Het is een archeologische toplocatie waarbij behoud in situ nagestreefd moet worden. Indien dat niet mogelijk is moet er altijd opgegraven worden. Indeling De hoofdstructuur van de Archeologische Waarderingskaart Hattem wordt gevormd door de Kadastrale Kaart 1832. Hierbij is de hoofdstructuur van deze kaart, namelijk de indeling in wijken, overgenomen in de waarderingskaart. Hiervoor is gekozen omdat er een opmerkelijke relatie bestaat tussen moderne kadastrale kaarten en de kaart uit 1832. Ook is de link met het verleden op deze kaart nog eenvoudig te leggen door het ontbreken van grote ingrepen als ruilverkaveling of de stedelijke uit- breiding van Hattem na de Tweede Wereldoorlog. De Kadastrale Kaart heeft Hattem een indeling gegeven in negen wijken, acht in het landelijk gebied en de laatste bestaat uit het stedelijke centrum. Buitengebied De nummers 001 – 100 liggen in gebied Het Zand. De nummers 101 – 200 liggen in gebied De Gelderse Dijk. De nummers 201 – 300 liggen in gebied Hattemerbroek. De nummers 301 – 400 liggen in gebied De Hoenwaard. De nummers 401 – 500 liggen in gebied Het Veen. De nummers 501 – 600 liggen in gebied De Heide. De nummers 601 – 700 liggen in gebied Molecaten. De nummers 701 – 800 liggen in gebied De Hogenkamp. Binnenstad De nummers 2001 – 2100 liggen in gebied Adelaarshoek en Korte Kerkstraat. De nummers 2101 – 2200 liggen in gebied Korte Kerkstraat, Kerkplein. De nummers 2201 – 2300 liggen in gebied Markt, Kruisstraat, Ridderstraat en Kerksteeg. 6 De nummers 2301 – 2400 liggen in gebied Ridderstraat, Kerkstraat en Kerkhofsteeg. De nummers 2401 – 2500 liggen in gebied De Grote Kerk of Andreaskerk. De nummers 2501 – 2600 liggen in gebied Adelaarshoek, Koestraat, Slot, Tinneplein en Grote Gracht. De nummers 2601 – 2700 liggen in gebied Kerkplein, Kerkstraat, Ridderstraat en Nieuwstraat. De nummers 2701 – 2800 liggen in gebied Ridderstraat, Bevrijdingsweg en Eerste Steeg. De nummers 2801 – 2900 liggen in gebied Eerste Steeg, Schipperswal, Kruisstraat en Ridderstraat. De nummers 2901 – 3000 liggen in gebied Kruisstraat, Achterstraat, Eerste Walsteeg, Noordwal. De nummers 3001 – 3100 liggen in gebied Achterstraat, Molenbelt, Noordwal en Eerste Walsteeg. De nummers 3101 – 3200 liggen in gebied Dorpspoort, Korenmolen, Molenbelt en Molentoren. De nummers 3201 – 3300 liggen in gebied Markt, Kruisstraat, Achterstraat, Tweede Walsteeg en Kerkstraat. De nummers 3301 – 3400 liggen in gebied Kerkstraat, Tweede Walsteeg en Achterstraat. De nummers 3401 – 3500 liggen in gebied Kerkstraat, Derde Walsteeg en Zuidwal. De nummers 3501 – 3600 liggen in gebied Kerkstraat, Markt, Koestraat en Derde Walsteeg. Uit de numerieke indeling blijkt al dat er een grote ruimte zit tussen de nummers van het buitengebied en die van de binnenstad. Ook is te zien dat de wijken in de binnenstad ruimte hebben voor honderd subgebieden waar in de praktijk soms maar drie gebuikt zijn. Dit verschil is gemaakt omdat de waarde- ringskaart een dynamische kaart is. Naarmate de kennis over een gebied toeneemt zal de waardering veranderen. Er kunnen nieuwe gebieden aangemaakt worden en oude gebieden kunnen opgesplitst worden. Om wanorde voor te zijn is er voor gekozen om genoeg nummers achter de hand te houden om hierop te kunnen inspelen. Voor de binnenstad geldt dat idealiter er voor elk adres een beschrijving en waardering is, maar binnen de grenzen van het opstellen van deze waarderingskaart was dat niet mogelijk. Er is echter wel ruimte gelaten om zulk onderzoek in een later stadium toe te voegen. Het Zand De Gelderse Dijk Hattemmerbroek De Stad De Hoenwaard Molecaten De Hogenkamp Het Veen De Heide 7 De informatie waarop de waarderingskaart tot stand is gekomen is naast een