Deel 1 De Zuiderzeestraatweg: Het Verhaal

Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom Deel 1 De Zuiderzeestraatweg: Het Verhaal

Colofon

Dit project werd uitgevoerd door de Regio Noord in samenwerking met het Gelders Genootschap. Het project kwam tot stand met medewerking en financiering van de Provincie , het Veluws Bureau voor Toerisme en de gemeenten , , Ermelo, , , , en .

Auteur: Jan Wabeke Maart 2011

Gelders Genootschap / Regio Noord Veluwe

Gelders Genootschap Vereniging tot bevordering en instandhouding van de schoonheid van stad en land Zypendaalseweg 46 Postbus 68 6800 AB T: 026-4421742 www.geldersgenootschap.nl

2 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 3 Inhoudsopgave

De rapportage van Het project Zuiderzeestraatweg Deel 1 bestaat uit 3 delen: De Zuiderzeestraatweg: Het Verhaal Deel 1: De Zuiderzeestraatweg: Het Verhaal: 1. Voorgeschiedenis 10 Hoe is de weg tot stand gekomen? Over welke weg 2. Aanleg en ontwikkeling 17 hebben we het? Wat waren oudere wegen in het 3. Landschap en bebouwing 25 gebied? Hoe heeft de weg zich ontwikkeld? En hoe is de omgeving veranderd? Door welke landschappen voert Bronnen 29 de weg? En wat voor bijzondere bebouwing komen we tegen onderweg? Dit zijn vragen die in dit deel aan de aan de orde komen, naast verhalen over bijzondere gebeurtenissen die te maken hebben met de straatweg.

Deel 2: De Zuiderzeestraatweg: Het Streefbeeld: Naar welke belevingskwaliteit streven we voor de straatweg? Welke ontwerpprincipes worden gehanteerd om de weg een nieuwe grandeur te geven? Hoe kunnen we het streefbeeld realiseren? Deel twee gaat in op deze vragen. Dit rapport omvat een overzichtskaart en achterin dit rapport vindt u voor elke gemeente een kort overzicht van het streefbeeld in die gemeente.

Deel 3: De Zuiderzeestraatweg: Het Bidboek: Tijdens het project is gebleken dat er heel veel zaken met de weg samenhangen, die niet rechtstreeks over het beeld van de weg gaan. De Zuiderzeestraatweg biedt een kapstok voor samenwerking op verschillende terreinen, voor toerisme en recreatie, voor economische ontwikkeling van de regio etc. Er zijn veel kansen naar boven gekomen. In het Bidboek worden deze kansen vermeld. Doel is particulieren en particuliere organisaties te verleiden om hiermee aan de slag te gaan.

4 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom De Zuiderzeestraatweg

In 1827 werd door Koning Willem I de aanleg van de Zuiderzeestraatweg tussen en goedgekeurd. Al in 1830 wordt de weg opengesteld. Bijna 100 jaar later, in 1927, wordt de Zuiderzeestraatweg opgenomen in het Rijkswegenplan. De gehele route krijgt dan een klinkerbestrating van 5 meter breedte en wordt begeleid met bomenrijen. Met 64,4 km is dit op dat moment het langste rijkswegtracé in het land. De Zuiderzeestraatweg is van grote invloed geweest op de ontwikkeling van de dorpen en de steden langs de voormalige Zuiderzeekust. De ruimtelijke structuur van alle dorpen en steden wordt erdoor bepaald. Veel historische bebouwing is gericht op deze weg. Zoals een groot aantal landgoederen, kazernecomplexen, boerderijen, villa’s, woonhuizen, fabrieken etc. De route koppelt verschillende tijdsbeelden, landschappen, oude stadjes, dorpen en woongebieden langs de rand van de Veluwe. De doorgaande verkeersfunctie is inmiddels op veel plekken verdwenen. De straat is veranderd in een winkelstraat, een fietsroute of een woonstraat. Waar het verkeer nog wel gebruik maakt van de weg wordt het beeld soms overheerst door verkeersmaatregelen als rotondes, verkeersdrempels etc. De samenhang in het beeld van de route verdwijnt stukje bij beetje. Er zijn ook positieve ontwikkelingen te noemen. Bij de reconstructie van de N302 bij Harderwijk is het oude tracé van de Zuiderzeestraatweg hersteld als fietsroute tussen de stad en de wijk Frankrijk. De Zuiderzeestraatweg is een gewone weg, maar is voor de Noord-Veluwe het kralensnoer, waarlangs zich het karakter van de regio openbaart.

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 5 Route Zuiderzeestraatweg 1859 met rood aangegeven (www.gelderlandinbeeld.nl)

6 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom verbinding met de tijd. De betekenis van de weg een gewone weg. En het is een gewone weg, zoals veranderde in de loop der tijd en zal ook in de er meer zijn in Nederland. Maar voor de Noord toekomst veranderen. Veluwe heeft de weg een bijzondere betekenis, Het karrenspoor werd klinkerweg… langs de want in de strook tussen de bossen van de Veluwe klinkerweg kwam een tramlijn... de klinkers en de voormalige wordt ze beleefd als de maakten plaats voor asfalt en inmiddels liggen op belangrijkste verbindende lijn zowel in tijd als in sommige plekken weer klinkers... vroeger waren ruimte. Een constante lijn in een veranderende er tolplaatsen… nu rotondes en verkeerspleinen. omgeving. Een route waarlangs veel is te beleven. Ook langs de weg zien we het landschap, de dorpen en de steden in de loop der tijd veranderen. De oude dorpstraat werd winkelgebied… de uitspanning werd hotel...het landgoed werd congrescentrum… weilanden werden kazernes, woongebieden en bedrijfsterreinen… kazernes worden weer omgebouwd tot appartementen... Boerderij bij Oldebroek en stationsgebouwtjes zijn al lang weer woonhuis. De aanleg van de straatweg heeft een dynamiek Wat betekent de Zuiderzeestraatweg? op gang gebracht. Die dynamiek blijft, hoewel De Zuiderzee roept beelden op van een heroïsch sommige plekken ingrijpender veranderen dan verleden; de Zuiderzeeballade en stoere vissers; andere. Al die veranderingen hebben nieuwe Een V.O.C. mentaliteit, waarvan ook het initiatief betekenissen toegevoegd aan de straatweg… getuigt van zeven heren, die rond 1820 een er zijn zaken verdwenen... maar de straatweg van meer dan 60 km. lengte wilden ontwikkelingsgeschiedenis is nog op veel plaatsen aanleggen langs de Veluwse Zuiderzeekust. te herkennen. Soms moet je erop gewezen Maar klopt dat beeld met de werkelijkheid? worden, moet je het verhaal kennen. De Zuiderzeestraatweg roept allerlei beelden op. Aan en op de straatweg is er in 200 jaar veel Er zijn verschillende betekenissen, die men koppelt gebeurd. Er hebben mensen aan gewoond, Stationsweg Harderwijk ca 1916 – 1917 aan deze straatweg. Die betekenissen verschillen gewerkt, geleefd en geleden. Daaronder zijn naarmate men een andere betrokkenheid heeft lieden, die hun sporen hebben achtergelaten. met de weg. De hotelhouder, de toerist, de De Tweede Wereldoorlog heeft gebeurtenissen autochtoon, de landgoedeigenaar, de landbouwer, langs de straatweg gegrift in het collectieve de scholier, de buschauffeur, het lid van de geheugen, zoals de aanslag bij Putten, de historische kring… Ze hebben elk een verschillende deportatie van Puttense mannen en de relatie met de weg. Voor de één is het vooral Hongerwinter, waarover Jan Terlouw het boek functioneel; de ontsluitingsweg, de fietsroute. Oorlogswinter schreef en dat ook is verfilmd. Voor de ander is het meer; het landschap, de Maar er zijn ook kleinere verhalen en anekdotes, historie en de kansen voor de toekomst. die de straatweg betekenis geven. Want de Zuiderzeestraatweg vormt ook een Martin Bril beschreef de Zuiderzeestraatweg als Stratenmakers uit Wezep

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 7 “De Zuiderzeestraatweg: Om welke weg gaat het? De Zuiderzeestraatweg ligt grotendeels in ooit liep hij vlak langs de zee Gelderland. De weg voert door de gemeenten die er al jaren niet meer is. Nijkerk, Putten, Ermelo, Harderwijk, Nunspeet, Elburg, Oldebroek en Hattem. Ooit was het een smalle Een klein stukje ligt nu in de provincie , keienstrook, met een in de gemeente Amersfoort. spoorlijntje erlangs. Nu is De weg werd eerst in 1830 aangelegd. Het beginpunt ligt bij Hoevelaken, ongeveer ter het een weg, die vooral door hoogte van het huidige viaduct van de A1, waar lokaal verkeer wordt gebruikt, vroeger herberg-tolhuis de Doornheg stond. De straatweg eindigt bij de IJssel te Hattem bij de die zijn functie niet heeft oude veerstoep tegenover het Katerveer. Zuiderzeestraatweg tussen Nijkerk en Putten verloren, maar geen grandeur In 1927 werd de straatweg opgenomen in het Rijkswegenplan als rijksweg 828. Daarbij kreeg de meer heeft. Gewoon een weg, Huisdijk. Maar er zijn twee momenten in de straatweg bij een aantal kernen een nieuw tracé. geschiedenis, die bepalend zijn voor de huidige als andere wegen.” In 1993, de nieuwe rijksweg A28 was inmiddels lijn. voltooid, werd de oude rijksweg overgedragen In 1830 is de weg voor het eerst als doorgaande aan de Provincie en gemeenten. Martin Bril, 31 januari 2007 lijn vanaf Hoevelaken tot aan het Katerveer bij In de loop van de geschiedenis zijn er verschillende Hattem aangelegd. Deze lijn voert door alle doorgaande routes geweest langs de voormalige grotere stads- en dorpskernen. Daarmee geeft Zuiderzeekust. Oude routes, die nog goed deze lijn een prachtig en compleet beeld van het herkenbaar zijn in het landschap, zijn de gebied. Bovenweg/Bovenheigraaf en de Broekdijk/ Precies honderd jaar later, in 1930, is de straatweg geheel gemoderniseerd. Er werd een brug gebouwd over de IJssel, de Katerveerbrug, en rond de dorp- en stadskernen werden nieuwe tracés aangelegd. Voor de doorgaande straatweg, zoals we die nu kennen, is het beeld van 1930 bepalend. Omdat 1830 en 1930 elk om zijn eigen reden belangrijk zijn voor de Zuiderzeestraatweg kiezen we ervoor om beide trajecten als onderdeel van de hoofdlijn te beschouwen. Onze focus is 2030, want dan moet de oude straatweg weer zo zijn opgeknapt, dat ze met gemak een derde eeuw meekan.

Katerveerbrug

8 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom Een straatweg met allure Het gebied waardoor de Zuider–zeestraatweg voert heeft in de loop der eeuwen veel veranderingen ondergaan. In dit hoofdstuk worden enkele ontwikkelingen beschreven, die voor het huidige beeld van belang zijn. We staan stil bij de voorgeschiedenis van de Zuiderzeestraatweg; de kenmerken van het gebied en oude verbindingsroutes. Daarna schetsen we de totstandkoming van de straatweg en de ontwikkeling tot nu toe. Tenslotte gaan we in op de landschappen en de bebouwing langs de weg.

Hogeweg te Amersfoort 1759 (op deze weg werd de Zuidezeestraatweg bij Hoevelaken aangesloten)

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 9 1 Voorgeschiedenis

stuwwal, veen en stuifzandruggen Eerste bewoning een ontwikkeling in de lagere gebieden. Het Veluwemassief is in de voorlaatste ijstijd De Veluwe is al duizenden jaren bewoond. In de late middeleeuwen trokken Hollanders (Saalien) ontstaan door ijslobben. Deze stuwden Dit is te zien aan de grafheuvels, die er aanwezig naar de Veluwe en werden in samenwerking het land op, waardoor er stuwwallen zijn zijn. De eerste bewoners van de Veluwe leefden met Friese kolonisten de veengebieden aan de ontstaan. De stuwwallen waren op sommige als nomaden. Ze leefden van de jacht. Verder westflank van de Veluwe ontgonnen. Een goed plekken meer dan 100 meter hoog. In de laatste hielden ze vee en verbouwden ze gewassen. voorbeeld van deze ontginningen is Oldebroek. ijstijd (Weichselien) heeft het landijs Nederland Nadat het bouwland was uitgeput vertrokken Hier is de dijk gebruikt als begin van de niet bereikt. Storm en wind hebben tijdens deze ze verder naar nieuwe vruchtbare grond. Door ontginning. Een ander voorbeeld van ontginning ijstijd het land afgevlakt tot de huidige hoogte. middel van het platbranden van bossen werd is de polder Arkemheen bij Nijkerk. Dit land is in Hierdoor zijn meerdere stuifzandruggen ontstaan, nieuwe vruchtbare grond gecreëerd. Het as was de late middeleeuwen gewonnen uit de Zuiderzee min of meer evenwijdig aan de rand van het een goede mest voor de akkerbouw. Met stalmest en is door de gebruikers van het gebied voorzien stuwwallencomplex. De stuifzandruggen zijn en plaggen hield men de akkers vruchtbaar. van dijken. vaak gebruikt om nederzettingen op te stichten. Zo om en nabij de 8e eeuw konden bewoners Daarom zijn ze nu vaak te herkennen aan de daarom op één plek blijven wonen. De vroegste boerderijenlinten. nederzettingen in de Noordwest-Veluwe zijn Tussen de bovengenoemde ijstijden heerste Ermelo, Putten, Elburg en Wezep. Deze namen er een tijdlang een subtropisch klimaat. Toen kwamen al voor vanaf de 8e eeuw. ontstonden er dikke veenpakketten in Nederland. Na de 8e eeuw kon de bevolking groeien door de Uit een klein meer in de dikke veenlaag ontstond verbeterde voedselvoorziening. Bossen werden vervolgens de Zuiderzee. Door storm heeft dit gekapt ten behoeve van de uitbreiding van meer zich uitgebreid. In de 12e eeuw heeft de cultuurgrond. Zuiderzee de huidige kustlijn bereikt. Het gebied Ook werden de gekapte bossen voor brandstof bestond tot dan toe uit veen aan de grens met de gebruikt. Zuiderzee en stuifzandruggen, bossen en heide Waar in eerste instantie de nederzettingen vooral op het hoger gelegen Veluwemassief (Otten, D., hoger op de rand van de stuwwallen ontstonden, 2003). bijvoorbeeld Mulligen bij Oldebroek, zien we later Landgoed Salentijn, Nijkerk

10 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom Lijst van landgoederen en kastelen in de omgeving van de Zuiderzeestraatweg Kastelen en Landgoederen Tussen 1200 en 1500 werden op veel plaatsen Km Km Gemeente Naam landgoed Ouderdom Huidige status Opp. Kem langs de rand van de Veluwe kastelen gebouwd, begin eind ha. meestal nabij vruchtbare gebieden en/of handelsroutes. Zo ook in het overgangsgebied tussen de Veluwe en de Zuiderzee. De stichting 1,5 2.1 Nijkerk Kasteel Hoevelaken - Huis + parkaanleg - Hoevelaken viel samen met de uitbreiding van het hertogdom 8.0 9.6 Nijkerk Salentijn - Huis + parkaanleg - Diemen

Gelre en de eerste aanleg van dijken langs de 8.0 8.0 Nijkerk Berencamp Sinds 1479 Huis - tuin - Diemen Zuiderzeekust en de Gelderse IJssel. Een aantal 10.6 0.8 Putten Kasteel Aller - - - Diemen van de huidige landgoederen vindt zijn oorsprong in die oude kastelen. Ondermeer Hoevelaken, de 11.0 1.5 Putten Oldenaller - Huis + parkaanleg - Diemen Essenburg (Hierden), Aller (Putten), Old Putten 14.5 4.5 Putten Bijstein - Huis + deel parkaanleg - Bijsteren

(Elburg), Zwaluwenburg (’t Harde). 18.5 8.5 Ermelo Oud Groevenbeek - Huis + parkaanleg - Putten

18.5 8.5 Ermelo Nieuw Groevenbeek - Huis + parkaanleg - Putten

33.0 33.5 Harderwijk Essenburg Sinds 1653 Huis + parkaanleg - Hierden

33.9 34.4 Nunspeet Hulshorst Sinds 1400 Parkaanleg deels - Hulshorst

35.9 36.1 Nunspeet Groeneveld Sinds 1843 Huis + parkaanleg - Hulshorst

40.6 40.1 Nunspeet Grote Bunte Sinds 1548 Huis + parkaanleg - Nunspeet

45 45.1 Elburg Klarenbeek Sinds 1567 Huis + parkaanleg 22 Doornspijk

49.7 49 Elburg Old Putten Sinds 1363 Huis + parkaanleg 18 Oostendorp

50 50.7 Elburg Schouwenburg Sinds 1331 Huis + parkaanleg 50 ‘t Harde

50 50.7 Elburg Zwaluwenburg Sinds 1544 Huis + parkaanleg 250 ‘t Harde Essenburg te Hierden 53 53.0 Oldebroek Huis Morren Sinds 1483 Huis + parkaanleg 29 Oosterwolde

54 54.0 Oldebroek ‘T Spijker - Huis - Bovenstraatweg

54.7 54.7 Oldebroek Ekelenburg Sinds 1774 Huis - Mulligen

57.9 58.2 Oldebroek Oldhorst Sinds 1751 Huis + parkaanleg 70 Oldebroek

58.2 58.2 Oldebroek Vollenhof - Huis + parkaanleg - Oldebroek

59.4 61.0 Oldebroek IJsselvliedt Sinds 1675 Huis + parkaanleg 21 Wezep

63.7 63.8 Oldebroek Vogelenzang - Huis + parkaanleg - Hattemerbroek

66.0 66.0 Hattem Het Olde Spijker Sinds 1640 Deel molecaten sinds 1805 - Hattem

66.0 66.0 Hattem Molecaten Sinds 1347 Huis + parkaanleg 150 Hattem

Klarenbeek te Doornspijk 67.0 67.0 Hattem Kasteel Hattem - Ruine, de Dikke Tinne - Hattem

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 11 In de 17de en ook in de 18de eeuw zijn veel in Nederland zijn hier voor 1800 alleen onverharde De zee en de rivieren vormden een belangrijke kastelen getransformeerd tot buitenplaatsen. Ook wegen. Alleen straten in steden en soms ook op schakel in het vervoer van deze goederen mede werden nieuwe buitens gerealiseerd vaak door landgoederen waren verhard. Naar verloop van tijd dankzij de ontwikkeling van de kogge, tot de 15de aanzienlijke families uit nabijgelegen steden. is een aantal van deze wegen met grint en leem eeuw het belangrijkste handelsschip. In de Deze families woonden dan in de winter in de verhard. Een van de eerste straatwegen in Hanzesteden heerste in deze eeuwen volop stad en ’s zomers op het buiten. De bewoners Nederland was de weg van Amersfoort naar bedrijvigheid en de economie bloeide als nooit van de landhuizen vormden de aristocratie. Ze , die in 1809 werd aangelegd. In 1830 tevoren. De Hanzesteden in het IJssel- en bekleedden voorname functies in het openbaar volgde de Zuidezeestraatweg. De grintweg van Zuiderzeegebied - voor zover van belang voor het bestuur, zoals burgemeester. En later voegden Elburg via ’t Harde naar Epe is aangelegd in 1855. doorgaande verkeer over de Veluwe - zijn zich daar ook industriëlen bij, zoals de familie Oudere routes langs de Zuiderzeekust lagen meer Harderwijk, Elburg, Kampen, Zwolle, Hattem, Molijn in Nunspeet. Het is dan ook niet vreemd hogerop of volgden de dekzandruggen, die in het , , , Arnhem en dat de initiatiefnemers voor de aanleg van de lage gebied langs de kust liggen. Later werden ook . De bloeitijd van de Hanzesteden op Zuiderzeestraatweg in de 19de eeuw allen een dijken gebruikt, die bij de ontginning van de lage de Veluwe kwam geleidelijk tot een einde landgoed bewoonden aan de Zuiderzeestraatweg. gebieden werden aangelegd. De condities in het gedurende de 15de eeuw met de opkomst van de Je zou kunnen zeggen, ze hebben de weg langs landschap waren bepalend voor de ligging van een Hollandse en Zeeuwse steden. De handel en door hun landgoederen laten aanleggen. weg. En ook de waterhoogtes, die ’s zomers en ’s verplaatste zich naar de lage delen van de Een mooi voorbeeld is de Essenburg, waar de winters verschilden. Kortere, lager gelegen routes, Nederlanden. De oude Hanzesteden verloren hun weg een scherpe bocht maakt. Sinds de 17de die dichter bij de kust lagen werden vaak alleen in positie in de internationale handel en vervulden eeuw begint ook de parkaanleg bij de buitens. de zomer gebruikt. Soms, zoals bij Amersfoort, is sindsdien alleen nog een rol als regionale Bij de meeste landgoederen behoorden van er een Hogeweg en een Lageweg. marktplaats. oudsher meerdere boerderijen en landerijen Er waren ook enkele routes dwars over de Veluwe. In 1736 zijn door de Admiraliteit van Amsterdam in de omgeving. Soms werden die ook in de De belangrijkste routes leidden naar Harderwijk, zogenaamde “Heerebaanen” aangewezen. parkachtige aanleg betrokken. Hele landschappen zoals de Arnhemse Karweg, die in Ermelo is Het waren vanaf dat moment de verplichte routes veranderden in een landgoederenlandschap. opgenomen in het tracé van de straatweg. Ook de voor het transport van alle “goederen, Mooie voorbeelden zijn Oldhorst/Vollenhoven/ weg van naar Elburg is al vrij oud en werd koopmanschappen en beestialen (vee), convojen IJsselvliedt (tussen Oldebroek en Wezep), bij IJsselvliedt opgenomen in het tracé van de en licenten” (Van Petersen, blz. 652). Een Schouwenburg/Zwaluwenburg (bij ‘t Harde), straatweg. belangrijk deel van de in 1736 aangewezen routes Hulshorst/Groeneveld/Essenburg (tussen Hierden gaat terug op de oude hanzewegen. Dat geldt en Nunspeet) en Oldenaller/Salentein (gemeente Hanzewegen, heerbanen en postwegen natuurlijk niet voor de verbindingswegen met de Putten ten noorden van Nijkerk). (Bron “Oude handelswegen op de Veluwe”). stad Amersfoort, die niet in het Hanzeverbond was Hanzewegen zijn wegen over land tussen de opgenomen. Wegen en verbindingen Hanzesteden. Deze oude handelsroutes waren Voor sommige trajecten werd onderscheid Het overgangsgebied tussen de voormalige vanzelfsprekend vooral van belang in de late gemaakt tussen winter- en zomerroutes. Zo waren Zuiderzee en de woeste gebieden op de Veluwe middeleeuwen - de glorietijd van het de routes over de dijken langs de Zuiderzee alleen werd van oudsher wel gebruikt als Hanzeverbond - maar zijn ongetwijfeld deels terug voor de zomer voorgeschreven; kennelijk waren zij doorgangsgebied, maar de meeste reizigers te voeren op nog oudere verbindingen. in de winter niet geschikt voor het doorgaande gebruikten zuidelijker gelegen routes, zoals de Het Hanzeverbond groeide in de 14de en 15de handelsverkeer. route over Arnhem en Deventer. En net als elders eeuw uit tot een machtige economische factor. Postwegen komen ook al in de 17de eeuw voor.

12 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom Steden als Amersfoort, Zwolle, Kampen, Amersfoort - Harderwijk: Amersfoort- Kampen: Harderwijk en Deventer waren via postkoetsen - winter: Amersfoort-Putten-langs Ermelo- - via Nijkerk-Putten-Ermelo-Elburg-’t Roode bereikbaar. Harderwijk. Kruis, Oldebroek-Kampen. Postwegen vielen in dit gebied grotendeels samen - zomer: Amersfoort-Nijkerk-De Harderwijk-Hattem/Zwolle: met de hiervoor genoemde heerbanen. Langs de Steenekamer-Harderwijk. - via Hulshorst-Doornspijk-Elburg-Oldebroek- Zuiderzeekust liep de belangrijkste route meer Amersfoort- Elburg: Hattem-Katerveer-Zwolle. landinwaarts via Soerel, Elspeet en . - via Nijkerk-Putten-Ermelo-Elburg. Harderwijk- Arnhem: De in 1736 aangewezen Heerebaanen van belang Amersfoort -Hattem/Zwolle: - via Ermelo-Stroe-Harskamp-Otterlo-Arnhem. voor het doorgaande verkeer langs de Veluwse - via Voorthuizen, Elspeet, Vierhouten, ’t Elburg -Hattem/Zwolle: Zuiderzeekust zijn: Soerel-Hattem-Katerveer-Zwolle. - via Oldebroek-Katerveer-Zwolle. Elburg -Kampen: - zomer: over de dijk naar Kampen. - winter: via Oldebroek-langs de Oranjeboom- Wezep-Kampen.

Van Harderwijk naar Elburg, Hattem en Zwolle De route van Harderwijk naar Elburg, Hattem en Zwolle liep langs Hierden, Hulshorst en Nunspeet. Tussen Hierden en Hulshorst liep de route via het tracé van de huidige Oudeweg, iets zuidelijker dan de huidige Zuiderzeestraatweg. Het verkeer naar Elburg zal Nunspeet vermoedelijk aan de noordkant hebben gepasseerd via de Bovenweg (de huidige Hullerweg) om verder langs de herberg ’t Rode Kruis (in het huidige Doornspijk) en over het oorspronkelijke Doornspijk de route naar Elburg te vervolgen. Nabij het zuidwestwaarts van Elburg gelegen buurtschap Hoge Enk heet een klein deel van het traject nog “Oude Harder– wijkerweg”. Het handelsverkeer naar Zwolle ging waarschijnlijk via de Nunspeter dorpskern waar gepleisterd kon worden in de herberg De Roskam. Ten oosten van Nunspeet is een deel van het traject richting het tegenwoordige ’t Harde (thans Bovenweg) op de Heerebanen anno 1736. De doorgetrokken lijnen zijn winterverbindingen, de onderbroken lijnen zomerverbindingen. kadastrale minuut aangeduid als de Oude (bron: Horsten, blz. 44). Zwolscheweg. Voorbij ’t Harde ging het verder

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 13 noordoostwaarts via Wezep met de herberg noordelijk van Harskamp en in de omgeving van Hessenwegen “De Oranjeboom” richting Hattem en Zwolle (via Oud-Reemst), Oude Arnhemse Karweg of kortweg Hessenwegen zijn oude karresporen, die vooral in huidige Bovenheigraaf, Kerkweg, Oude Kerkweg). Arnhemse Karweg (oostelijk van Putten), de 17de en de 18de eeuw werden gebruikt door Een alternatieve route liep via Doornspijk en Harderwijker Karweg (noordwestelijk van Stroe) handelaren die vanuit Duitsland via Twente en de Oldebroek (via de oude Broekdijk/ huidige en Arnhemseweg (zuidelijk van Otterlo). Tussen Achterhoek naar Amersfoort en Utrecht reisden. Zuiderzeestraatweg). Harderwijk en Putten verving de Omdat de Duitse handelaren grote zware karren Van Harderwijk naar Arnhem Zuiderzeestraatweg deze oude route. gebruikten werden bij het reizen de smalle De “hanzeweg” tussen Harderwijk en Arnhem liep Van Elburg naar Kampen zandwegen langs de dorpen vermeden. over Ermelo, Stroe, Harskamp en Otterlo naar Voor het handelsverkeer van Elburg op Kampen Deze kleine wegen konden namelijk kapot gereden Arnhem en is over vrijwel de gehele lengte nog was er een zomerroute over de dijk langs de worden door grote handelskarren, omdat de goed traceerbaar. Vanaf Harderwijk heeft het Zuiderzeekust, terwijl in de winter omgereden wegen kleinere spoorbreedtes hadden. traject ondermeer de volgende namen: moest worden via Oldebroek en Wezep. De Hessenweg op de noordwestelijke Veluwe liep Harderwijkerweg (tussen Harderwijk en Ermelo; van Hattem, via De Dellen, Vierhouten en Elspeet tot aan . Op enkele plaatsen op deze route is de naam Hessenweg nog terug te vinden als straatnaam. Vanaf Vierhouten was er ook een weg, die via Leuvenum via de huidige Grieteweg naar Putten liep en vanaf daar via Nijkerk naar Amersfoort liep. Het is onzeker of deze weg, die vanaf Putten dus het tracé van de Zuiderzeestraatweg volgt, ook als hessenweg werd gebruikt. Aan de Dorpstraat in Putten waren waarschijnlijk diverse mogelijke pleisterplaatsen; hotel Gardenbroek, hotel De Roskam en café De Lindenboom.

De Roskam te Nunspeet (bron: www.gelderlandinbeeld.nl)

14 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom Oorlogswinter, Jan Terlouw Oude wegen van voor 1830 postwagen naar is vernoemd. Overal op de “We woonden aan de Op sommige plekken zijn nog wegtracés aanwezig, trajecten kon op de postwagens opgestapt worden. die teruggaan naar de periode van voor 1830, Tijdens de wintermaanden was er een extra Zuiderzeestraatweg en ik heb maar die van belang zijn voor de beleving van de postwagendienst beschikbaar die bij een bevroren de mensen die op zoek waren straatweg in relatie tot het landschap. Van west Zuiderzee de gestrande bootreizigers per naar eten met honderden naar oost kunnen genoemd worden: postwagen naar Amsterdam bracht. Omdat het - Oude Amersfoortseweg (ten westen van reizen met een postwagen vaak niet comfortabel voorbij zien komen. Nijkerk) was, kwam er naar Frans voorbeeld een luxere De Zuiderzeestraatweg was - Snijderssteeg (Diermen) versie van de postwagen, de diligence. - Oude Arnhemse Karweg (Ermelo) De diligence bestond uit drie delen, de coupé, het toen net zo druk als de - Zeilmakerstraat, Broeklaan (Harderwijk) interieur en de rotonde. Elk deel van de koets was Kalverstraat nu. Mensen, - Molenweg, Vuurkuilweg, Oudeweg bestemd voor een ander deel van de samenleving. lopend met sleetjes, met (Hierden-Hulshorst) Hieruit blijkt de scheiding tussen de rijken en de - Hullerweg, Bovenweg, Bovenheigraaf, minder bedeelden. De bagage werd achter op de kinderwagens en karretjes om Oranjeboomlaan, Oude Kerkweg diligence met touwen vastgemaakt. De diligences een (paar) mud aardappels op (Nunspeet-’t Harde-Wezep-Hattem) waren veel luxer uitgevoerd dan de postwagens en - (Oude) Bovendwarsweg, waren daarmee het eindpunt in de ontwikkeling te halen.” - Kolmansweg (Nunspeet) van het materieel voor openbaar personenvervoer - Mezenbergweg, Lageweg, Oude Hogeweg, met paardentrekkracht voor langere afstanden. Jan Terlouw over zijn jeugd in 1944 Oude Harderwijkerweg, Gerichtenweg/ als 13 jarige. (interview n.a.v. film Nootkamplaan (Doornspijk, Hoge Enk, Te voet Oorlogswinter) Harderwijk) Voor 1800 waren er vooral voetgangers op de - Huisdijk, Broekdijk, Oude Dijk (Hoge Enk, wegen op de noordoostelijke Veluwe. Zij legden Oldebroek) voor familie- of marktbezoek een afstand af naar - Wolthuisweg (Wezep) een ander dorp of stad. Daarnaast waren er ook - Oude Weg (Hattemerbroek) voetgangers die voor hun beroep gebruik maakten van de Zuiderzeestraatweg. Militairen gingen naar Postwagendiensten hun garnizoen (legerplaats) in Amersfoort, Al voor de 19e eeuw was er een uitgebreid net van Harderwijk, Elburg of Zwolle. Monniken gingen wagendiensten tussen Amersfoort en Zwolle naar hun klooster in Harderwijk of Elburg. aanwezig. Deze wegen werden bereden door Daarnaast waren er marskramers die probeerden postwagens. Postwagens waren een soort hun waar aan de man te brengen. Hierbij droegen bolderkarren zonder vering, getrokken door ze vaak veel bagage met zich mee. Tot slot waren paarden. Deze wagens konden 8 à 9 personen er de dagloners en keuterboeren, die bijv. in vervoeren. Per traject van de bestaande wegen Drenthe en voor een karig loon hout was een andere onderneming in dienst. gingen hakken voor boseigenaren. De postwagens vervoerden mensen tussen herbergen of hotels. Dit waren de ‘posten’ waar de

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 15 Hotel restaurant Schmidt te Nunspeet

16 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom 2 Aanleg en ontwikkeling ‘Dien mooien, breeden weg’

Een initiatief van zeven heren (ca 1820) In het begin van de 19de eeuw namen zeven grootgrondbezitters het initiatief om een bestrate weg te realiseren langs de Veluwse Zuiderzeekust tussen Doorneheg (bij Hoevelaken) en Katerveer (bij Zwolle). Deze heren waren J.J. Sandberg (wonend op de Essenberg te Hierden), P.E. D’Yvoij (wonend op Huize Den Salentein te Nijkerk), C.L. Vitringa (Burgemeester van Ermelo, wonend op de Groote Bunte te Nunspeet), J. Marcus (wonend op Huize te Nijkerk), H.F. van Meurs (Burgemeester van Harderwijk wonend op Huize Hulshorst te Hulshorst), C.L. Engelenburg (wonend op huize Oldhorst te Oldebroek) en R.O.H. van Maanen (Burgemeester van Elburg). Zij hoopten dat deze plannen werden meegenomen in het wegenplan dat in 1821 werd vastgesteld bij Koninklijk Besluit. Willem I vond echter dat met de voltooiing van de straatweg van Amersfoort naar Deventer en Amersfoort naar Arnhem voorlopig genoeg aan de ontsluiting van de Veluwe was gedaan. De initiatiefnemers bleven doorzetten en bij de betrokken gemeentebesturen werd het plan uiteen gezet. De gemeenten moesten de kosten Huize Witteveen, Ermelo Rijksstraatweg 1935 van de aanleg van de Zuiderzeestraatweg

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 17 betalen. De kosten konden worden gedekt door voor de kosten die werden gemaakt voor de Zuiderzeestraatweg tol geheven kon worden en het heffen van tolgelden. Ook kon subsidie aanleg van de weg op hun grondgebied. gemeenten hun schulden konden aflossen. worden aangevraagd bij Koning Willem I (Boxma, Ter aanvulling kon bij Koning Willem I subsidie Na de aanleg van de Zuiderzeestraatweg is de W., 1993). aangevraagd worden. Voor de aanleg van de weg nog een keer gerestaureerd. Dit omdat gehele Zuiderzeestraatweg heeft het rijk ƒ15.000 het zware goederenvervoer zijn invloed had Draagvalk en financiering subsidie verleend. Daarnaast waren er 14 op de staat van de weg. De kosten voor de De inwoners van het gebied stonden sceptisch tolhuizen aan de Zuiderzeestraatweg gebouwd restauratie drukten op de financiën van de tegenover de aanleg van een Zuiderzeestraatweg. waaruit inkomsten werden ontvangen. betrokken gemeenten. Halverwege de 19e Ze dachten dat het te tijdrovend was om steen eeuw bleek dat de tolheffing van de weg voor voor steen een straatweg aan te leggen. Ook Tolheffing veel gemeenten niet voldoende was om de was het economisch niet gewenst omdat ten De tolhuizen zijn op 14 plekken aan de weg gemaakte schulden af te lossen. Daarom werd noorden van Zwolle nog geen enkele straatweg gerealiseerd. Voor de invoering van de tolheffing door de betrokken gemeentes het idee opgevat was aangelegd. Daarnaast zaten de gemeenten is bepaald dat er om de 5000 ellen (een el is om stukken heidegrond langs de weg van het als gevolg van de Franse bezetting met magere ongeveer 69 centimeter) een tol moest komen, rijk te kopen. Daarna kon deze grond met winst kassen. De stormramp van 1825 boezemde daarbij mochten de tolhuizen niet binnen 2500 aan particulieren worden verkocht, zodat zij veel angst in bij bewoners. Ze dachten dat ellen van het midden van een stad of dorp daarop hun huis konden bouwen. Hieruit konden de weg binnen de kortste keren kon worden worden gerealiseerd. Al voor de voltooiing van gemeenten extra inkomsten genereren. weggespoeld. Met dit gegeven werd rekening de straatweg in 1830 waren de toltarieven In 1845 werd het beheer van de weg gehouden bij de aanleg van de weg, omdat vastgesteld, zodat vanaf de opening van de overgenomen door Rijkswaterstaat. verschillende delen van de Zuiderzeestraatweg op dijklichamen werden gerealiseerd. De grootgrondbezitters konden de gemeentebesturen overtuigen en op 17 september 1826 verzochten zij middels een brief Koning Willem I zijn goedkeuring te geven aan de aanleg van de Zuiderzeestraatweg. Dit deden zij onder de naam ‘Commissarissen voor de Aanleg van de Straatweg langs de Zuiderzee’. Koning Willem I gaf op 9 maart 1827 goedkeuring aan het voorstel tot aanleg van de Zuiderzeestraatweg.

Financiering aanleg en onderhoud 19de eeuw Zoals aangegeven, is de Zuiderzeestraatweg bekostigd door de betrokken gemeenten. De grootgrondbezitters dienden daarbij als financier. De gemeenten waren verantwoordelijk Tolhuis bij Salentijn

18 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom Daarmee waren kosten van herstel voor rekening van Rijkswaterstaat en kregen gemeenten meer financiële ruimte. Aan het eind van de 19de eeuw waren naast de Zuiderzeestraatweg veel goede alternatieven waarbij minder of geen tol werd geheven. Daarom werd uiteindelijk op de eerste dag van het jaar 1900 de tolheffing voor het reizen over de Zuiderzeestraatweg afgeschaft.

Het tracé van 1830 Bij de aanleg van de Zuiderzeestraatweg is begonnen met het traject tussen Doorneheg (bij Hoevelaken) tot aan Harderwijk. Daarna werd het traject tussen Harderwijk en het Katerveer (bij Hattem) voltooid. Bij Doorneheg sloot de Zuiderzeestraatweg aan op de in 1809 aangelegde straatweg van Elburg, vestingstad Amersfoort naar Deventer. Daardoor was er een directe straatwegverbinding tussen Zwolle weg ieen bijzonder gebouw. Bijvoorbeeld de vertrok de eerste postwagen over de en Amersfoort. De gemeente Zwolle voltooide kerktorens van Nijkerk, Putten, Harderwijk (toren Zuiderzeestraatweg vanuit Zwolle naar in 1829 de verbinding tussen de stad en het is gesloopt), Hierden, Nunspeet. Op de kaart van Amersfoort. Deze postwagen was van de Katerveer (veerdienst over de IJssel). 1930 is het onderscheid tussen de nieuwe tracés onderneming Concordia. Het gebruik van De Zuiderzeestraatweg loopt vanaf Doorneheg via en de oudere wegen, die meer het landschap postwagens of diligences was niet voor iedereen Nijkerk, Putten en Ermelo naar Harderwijk, om volgen, nog goed te zien. weggelegd. Veel mensen hadden geen geld voor vervolgens te voeren langs Hierden, Hulshorst, Opvallend is dat het tracé uit 1830 alle stads- het openbare vervoer. Zij gingen lopend over de Nunspeet, Doornspijk, Elburg, Oldebroek, Wezep en dorpskernen aandoet met uitzondering van Zuiderzeestraatweg. Ook handelaren uit het en Hattemerbroek. Hattem. Ook doet het tracé vrijwel alle toen noorden en oosten gingen regelmatig te voet over Vanaf Wezep leidt de weg in een rechte lijn naar bestaande landgoederen en buitenplaatsen aan. de weg. het Katerveer. In eerste instantie zou de weg van Kennelijk ontbrak het de initiatiefnemers ook Eind 19de eeuw werd de auto uitgevonden. Amersfoort naar Hattem lopen om daar aan te niet aan een gezond eigenbelang, anderzijds Begin 20ste eeuw kwam de auto veel voor in het sluiten op de in die tijd veel gebruikte Gelderse moesten ze natuurlijk ook grond en kapitaal straatbeeld en verdween de postwagen. Dijk. Bij de aanleg van de Zuiderzeestraatweg ter beschikking stellen. Meest opvallend in Mensen die niet over een auto konden beschikken werd in grote lijnen de oude heerbaan van dit verband was het nieuwe tracé langs de maakten gebruik van de Zuiderzeetram, de trein of Amersfoort via Nijkerk, Harderwijk en Elburg Essenburg tussen Hulshorst en Hierden. ze gingen te voet. De Veluwse Autobusdienst naar Zwolle gevolgd en wel de wintertracés. (VAD) begon in 1923 met vervoer over de Veluwe. Soms werden nieuwe, vaak kaarsrechte tracés Het gebruik van de straatweg De hoofdroute langs de Veluwse IJsselmeerkust aangelegd. Vaak zien we in de zichtas over de Op 1 mei 1831, na een conflict over tolgelden, liep en loopt nog steeds via de Zuiderzeestraatweg.

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 19 Veluwsche stoomtram Spoorlijn Amersfoort-Zwolle Elburg en de dorpen daar in (1863-1864) Halverwege de 19de eeuw kwam de industrialisatie de buurt lagen niet direct aan in Nederland opgang. Dit betekende dat er meer de spoorlijn. Daarom werd in behoefte ontstond aan vervoer. In 1863 werd een 1908 een tramlijn aangelegd nieuwe spoorlijn aangelegd tussen Amersfoort en Hattem. In 1864 kwam ter voltooiing van de route tussen Hattem en Nunspeet: Amersfoort-Zwolle een spoorbrug gereed over de de Zuiderzeetram, mede op IJssel, die de lijn verbond met de spoorwegen ten noorden van Zwolle. De dorpen en steden langs de initiatief van een industrieel Zuiderzeestraatweg zagen in deze spoorweg uit Nunspeet. De tram reed nieuwe ontwikkelingsmogelijkheden. In veel over de Zuiderzeestraatweg kernen, maar ook daarbuiten werden dan ook Remise stoomtram te Elburg stations en halteplaatsen aangelegd. Onder meer en via de Beekstraat, dwars op plekken waar de straatweg de spoorlijn kruiste. waarbij tegelijk fraai gelegen bouwkavels door de stad Elburg. In Elburg Een aantal grootgrondbezitters moest grond ontstonden voor de bouw van villa’s. afstaan voor de aanleg. Ze bedongen vaak een In Nunspeet en Oldebroek staan nog voormalige staat nog een tramremise, halteplaats nabij hun landhuis. Zo kwam er een stationsgebouwtjes, die vermomd zijn als die nu in gebruik is als halteplaats bij landgoed Hulshorst, waarbij er een woonhuis. De dienstregeling van de Zuiderzeetram supermarkt. In Nunspeet klinkerweg werd aangelegd naar het landhuis. werd in 1931 gestopt. De tramrails zijn later uit het Het landhuis is weg, maar de klinkerweg ligt er nog straatbeeld verdwenen. werd ten behoeve van de en is genoemd naar de toenmalige eigenaar; het tram de Molijnlaan aangelegd, Van Meurs Weggetje. De straatweg als drager van ontwikkeling waarbij tegelijk fraai gelegen Veluwsche stoomtram Nunspeet- De Zuiderzeestraatweg zorgde ervoor dat het bouwkavels ontstonden Hattem (1908-1931) gebied langs de Veluwse Zuiderzeekust in directe voor de bouw van villa’s. Elburg en de dorpen daar in de buurt lagen niet verbinding stond met de rest van het land, in het direct aan de spoorlijn. Daarom werd in 1908 een bijzonder met het westen en noorden. In Nunspeet en Oldebroek tramlijn aangelegd tussen Hattem en Nunspeet: de Ook de spoorlijn Amersfoort-Zwolle (1863) en de staan nog voormalige Zuiderzeetram, mede op initiatief van een stoomtram Nunspeet-Hattem (1908) hebben hier industrieel uit Nunspeet. De tram reed over de aan bijgedragen. Daardoor konden de dorpen en stationsgebouwtjes, die Zuiderzeestraatweg en via de Beekstraat, dwars steden in dit gebied goed meeprofiteren van de vermomd zijn als woonhuis. door de stad Elburg. ontwikkelingen, die zich in de 19de eeuw in De dienstregeling van de In Elburg staat nog een tramremise, die nu in Nederland voor deden. gebruik is als supermarkt. In Nunspeet werd ten Zuiderzeetram werd in 1931 behoeve van de tram de Molijnlaan aangelegd, gestopt.

20 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom De tramrails zijn later uit het straatbeeld verdwenen. Hulshorst werd vermoedelijk bij de Zuiderzeestraatweg betrokken vanwege de aanwezigheid van twee landgoederen. In de huidige situatie heeft Hulshorst tot nu toe weinig betekenis voor de cultuurhistorie van de Zuiderzeestraatweg.

Nunspeet ca. 1900

De Zuiderzeestraatweg had ook een symbolische Naast de stad Harderwijk maakten ook de dorpen betekenis. Het was een teken van vooruitgang, in Ermelo en Nunspeet, die aan het begin van de verbinding staan met de wereld, grandeur. 19de eeuw nog bijzonder klein waren, een sterke Met andere woorden als je iets wilde ontwikkelen groei door. Ermelo groeide vanaf het deed je dat aan de straatweg. oorspronkelijke centrum van het dorp uit naar de Opvallend is dat de steden, dorpen en plek waar het treinstation rond 1885 gesitueerd buurtschappen zich langs de straatweg gingen was. De groei van Nunspeet kwam halverwege de ontwikkelen. We zien scholen langs de straatweg, 19de eeuw in een stroomversnelling. Langs de zoals in de buurtschappen Diermen en Hoef bij Laan, onderdeel van de Zuiderzeestraatweg Putten. We zien vele kerken en kerkjes, zoals in werden veel grote sierlijke huizen gebouwd. Oldebroek en Doornspijk. We zien Stoomtram Oldebroek kazernecomplexen, zoals in Harderwijk. Industrie en nijverheid, bijvoorbeeld in Nunspeet. En natuurlijk overal boerderijen en woningbouw. Op veel plaatsen ontstaan boerderijenlinten. In de dorpen werden veel grote woonhuizen gebouwd langs de Zuiderzeestraatweg. Ook opvallend was de bouw van hotels en logementen. Nestlé, Nunspeet

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 21 Modernisering Zuiderzeestraatweg meer vloeiend gemaakt. Ook zijn o.a. bij Nijkerk, In 1957 is de Zuiderzeestraatweg opnieuw voor wegverkeer (1930 en 1957) Putten, Harderwijk, Nunspeet en Elburg aangepast, zij het minder ingrijpend als in 1930. In 1927 ligt de Zuiderzeestraatweg er nog vrijwel omleidingen om de kernen gemaakt waardoor de Daarbij zijn er op grote delen van de net zo bij als bij de aanleg in 1830. Inmiddels dorpskern werd ontlast. Het nieuwe tracé uit 1930 Zuiderzeestraatweg gescheiden fietspaden begint rond de eeuwwissseling het wegverkeer toe draagt in Harderwijk nog steeds de naam aangelegd. In Nijkerk is rond die tijd de te nemen. Daarom stelt het Rijk in 1927 een nieuw Verkeersweg. De trajecten, die niet meer bestemd Molenstraat verbreed, waarbij een complete rijkswegenplan op. Dit plan voorziet in de aanleg waren voor het doorgaande verkeer, werden straatwand werd afgebroken. van autowegen. De Zuiderzeestraatweg wordt overgedragen aan de gemeenten. opgenomen in dit rijkswegenplan. Voor de In 1930 is in het kader van het rijkswegenplan ook Aanleg autosnelweg A28 (1960-1970) Zuiderzeestraatweg betekende dit plan dat de de Katerveerbrug over de IJssel gereed gekomen. De automobiliteit in Nederland ontwikkelde zich in Zuiderzeestraatweg werd geherstructureerd. Hierdoor werd het varen van het veer bij Katerveer de 20ste eeuw in een hoog tempo. Nadat de De weg werd verbreed en scherpe bochten werden overbodig. Zuiderzeestraatweg rond 1930 was geherstructureerd tot autoweg, is rond 1960 begonnen met de aanleg van een nieuwe autosnelweg (A28) tussen Hoevelaken en Zwolle. Deze snelweg is niet door de dorpen aangelegd, omdat dit te veel verkeersoverlast zou veroorzaken. Uiteindelijk is het traject in 1970 afgerond met de voltooiing van de brug over de IJssel naar Zwolle.

Verandering weg na 1970; Verschillende wegbeheerders Na aanleg van rijksweg A28 bleef de oude rijksweg 828 nog tot 1993 in beheer bij het Rijk. Op 1 januari 1993 trad de Wet Herziening Wegenbeheer in werking en werd het beheer van de oude rijksweg overgedragen aan de Provincie en gemeenten. Later zijn weer delen daarvan door de Provincie overgedragen aan gemeenten. De oorspronkelijke weg kreeg steeds meer verschillende beheerders en ook verschillende functies. Delen werden gebiedsontsluitingsweg en andere delen fietsroute of winkelerf. Vanaf 1993 is er geen instantie meer, die zich bekommert over de samenhang van het beeld van de oude rijksweg. Op trajecten met verkeer zijn veel aanpassingen gedaan voor veiligheid en doorstroming. Een Luchtfoto ca. 1930, Harderwijk omgeving station; linksboven aanleg van de nieuwe Verkeersweg

22 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom belangrijk element hierin is de rotonde. De rotonde komt op de route van de Zuiderzeestraatweg zeer Kampioen 31 juli 1914 vaak voor. Naast rotondes zijn er in het huidige “De Zuiderzeestraatweg is een rustige, breede weg, die straatbeeld van de Zuiderzeestraatweg ook drempels en verkeersgeleiders aanwezig. …. haast een ideaalweg genoemd zou kunnen worden, Vooral in de buurt van kruisingen is het woekeren vooral in vergelijking met zoovele andere onzer wegen. met de ruimte. Op veel plekken ging dit ten koste Wat dien mooien, breeden weg met zijn prachtige van bermsloten, grasbermen en laanbomen. Soms heeft dit ook te maken met verbreding van inritten laanbomen van verschillende soort, naarmate van de van percelen aan de weg en toenemende behoefte verschillende bodemgesteldheid, die hem tot een waar aan parkeerplekken langs de weg. natuurmonument maken, hindert en bederft, zijn de Veranderingen na 1970 als gevolg van tramrails, die erlangs zijn gelegd… wanneer de beurt ook gebiedsontwikkeling aan dezen weg gekomen zal zijn (voor verbetering)…. Naast uitbreiding van de infrastructuur zijn er natuurlijk ook invloeden van gebiedsontwikkeling. dan kappe men niet de prachtige bomen.” Dit is het meest van toepassing op de Zuiderzeestraatweg in Harderwijk en Nijkerk. Het oorspronkelijke tracé tussen het centrum van Harderwijk en Hierden bestaat nu uit stukken die alleen maar fietspad zijn, naast stukken die woonstraat of ontsluitingsweg zijn. Bij de ingang van de wijk Frankrijk is een appartementengebouw op het oude wegtracé geplaatst. Gelukkig is in 2010 bij de reconstructie van de Knardijk (N302) het oude tracé van de straatweg weer hersteld door aanleg van een fietsonderdoorgang. Op veel plaatsen op de route wordt de Zuiderzeestraatweg niet meer als doorgaande route gebruikt. In Wezep is een aantal jaren geleden een herstructurering van de weg uitgevoerd en in Hattemerbroek gaat dit ook gebeuren. Verder heeft de oorspronkelijke route van de Zuiderzeestraatweg aan het eind van de 20e eeuw o.a. in de plaatsen Nijkerk, Putten, Harderwijk, Nunspeet en Elburg het karakter van winkelpromenade gekregen.

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 23 Recreatie Het gebied langs de Veluwse Zuiderzeekust is altijd gewaardeerd om zijn fraaie landschappen. Dit blijkt ondermeer uit de stichting van buitenplaatsen in de 17de en 18de eeuw. De notabelen hadden weliswaar hun wortels in de streek, maar werkten vaak ook elders in het land. Toch koesterden ze hun buitens aan de rand van de Veluwe en verfraaiden het landschap rondom. De aanleg van de straatweg, maar ook de spoorlijn en de stoomtram zorgden ervoor dat de streek bereikbaar werd voor toeristen uit het westen van het land. In de tweede helft van de 19de eeuw begon er iets te ontstaan van toerisme, zoals we dat nu kennen. De gebieden aan de rand van de Veluwe vormden een aantrekkelijke bestemming in die tijd. In de tijd van de aanleg van de Zuiderzeestraatweg waren de vervoersmiddelen nog relatief primitief en langzaam. De reis vanuit het westen naar het noorden van Nederland duurde naar onze maatstaven lang. Mensen, die op doorreis waren naar het noorden konden in de plaatsen langs de Zuiderzeestraatweg overnachten in herbergen. Deze uitspanningen waren dan ook veel op het traject aanwezig. Veel oude pleisterplaatsen ontwikkelden zich tot toeristische trekpleisters. In plaatsen als Nunspeet, Harderwijk en Ermelo werden pensions gebouwd. Een aantal daarvan is later weer verbouwd tot instelling. In de 20ste eeuw bleef het toerisme belangrijk voor de streek. Er ligt een groot aantal campings en bungalowparken op de noordwestelijke Veluwe. Naast het landschap zijn ook de oude stadjes toeristisch ontdekt. Behalve het verblijfstoerisme is vooral het dagtoerisme belangrijk. Toeristische kaart van Nunspeet ca. 1920

24 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom 3 Landschap en bebouwing

De Zuiderzeestraatweg ligt in de overgangszone tussen het stuwwallen– complex van de Veluwe en de

IJsselmeerkust. In deze overgangszone ontmoet de straatweg diverse landschapstypen.

Zoals oude hoevelandschappen of kamp- en esontginningen.

Daarnaast gaat de weg door heide- en broekontginningen, veenontginningen en polders in oude zeekleigebieden, bossen en heide op de rand van het Veluwse natuurgebied.

Op verschillende plekken gaat de weg door landgoederenlandschap. Oldenaller Allee, Putten

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 25 Ervaring patronen in het landschap met landgoederen en oude buurtschappen. Diverse landschappen hebben een regelmatig Tussen Oudenaller en Putten gaat de weg weer ontginngspatroon, zoals het Nijkerkerveen en de door een open heideontginning. Van Putten tot polders Oldebroek en Hattem. aan Harderwijk gaat de weg door een besloten Bij landgoederen zien we vaak lanenstelsels. landschap van vooral bossen. Een mooie laan is bijvoorbeeld de Oldenaller Bij Hierden is het landschap nog vrij open, maar Allee, die ten westen van Putten de straatweg vanaf de Essenburg tot voorbij Nunspeet is kruist. Maar ook bij de landgoederen Essenburg weer sprake van een coulissenlandschap. In de en IJsselvliedt en Weldam (Hoevelaken) omgeving van Elburg doorsnijdt de straatweg doorsnijdt de straatweg patronen van het zeer open veenontginningslandschappen, met landgoed. daarin enkele zandruggen, die meer besloten zijn. Van Oldebroek tot aan de Hanzelijn vormt Nijkerkerstraat bij Hoevelaken de weg globaal de grens tussen een open polderlandschap ten noorden van de weg en een Soms loopt de weg over een ontginningsas, zoals coulissenlandschap aan de zuidzijde. Tussen de bij Oldebroek. Op andere plekken zijn nieuwe Hanzelijn en de IJssel doorsnijdt de weg de open tracés aangelegd dwars door oudere patronen. polder Hattem en de meer besloten oeverwal Bijvoorbeeld tussen Nunspeet en Elburg. Op die langs de IJssel. plekken is het patroon van het landschap goed te ervaren vanaf de weg. Het feit dat de straatweg Bebouwing langs de straatweg vaak wat hoger is aangelegd dan de directe Er is een afwisseling tussen trajecten waar omgeving draagt hier aan bij. de bebouwing op de straatweg is gericht en Een bijzonder fenomeen zijn de langgerekte trajecten, waar de bebouwing meer op andere dekzandruggen in het lage, open landschap langs patronen in het landschap is georiënteerd. Vooral Open landschap, Putten de kust. Ze onderscheiden zich van de omgeving ten oosten van Elburg wordt de weg over grote door een kleinschaligere en dichtere bebouwing lengtes begeleid door een lint van bebouwing. en beplanting. Op een aantal plekken doorsnijdt Kenmerkend zijn de boerderijen uit het einde de straatweg zo’n dekzandrug. Een voorbeeld is van de 19de eeuw met rieten kappen, maar ook de Bovenweg bij Nunspeet. kleine villa’s en instituten komen op meerdere plekken voor. We zien dit in Oosterwolde, Oldebroek, Wezep en Hattemerbroek. Maar ook Afwisseling tussen open en gesloten bij Doornspijk, Hulshorst, Hierden, Nijkerkerveen landschappen en Doorneheg is sprake van bebouwingslinten. Ook in de mate van openheid verschillen de De bebouwingslinten zijn het meest ontwikkeld, landschappen. Bij Hoevelaken gaat de weg eerst waar de ontginningsas samenvalt met de door een besloten bos en vervolgens door het straatweg. Zo is er in Oldebroek duidelijker meer open Nijkerkerveen. Ten oosten van Nijkerk sprake van een bebouwingslint dan in het Polderlandschap, Hattem voert de route eerst door een coulissenlandschap Nijkerkerveen, omdat in het Nijkerkerveen de

26 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom ontginningswegen de straatweg kruisen. Naast bebouwingslinten, die gerelateerd zijn aan het landschap, zijn er bebouwingslinten, die meer als uitlopers van de stads- en dorpskernen zijn ontstaan. Ook daar zien we een grote variatie. Op veel plekken zien we een lint van vrijstaande woonhuizen met meer of minder villa-achtige uitstraling, bijvoorbeeld in Nunspeet, in Ermelo, in Nijkerk aan de Vetkamp en in Harderwijk aan de Stationslaan. Op andere trajecten in Harderwijk is een dichter, meer stedelijk, bebouwingsbeeld ontstaan. De straatweg is ook altijd een goede vestigingsplaats geweest voor handel, bedrijvigheid en industrie. Veel van de oude fabrieken zijn al weer verdwenen. Bijvoorbeeld de California soepfabriek in Harderwijk. De fabriek Boerderij, Oldebroek van Nestlé te Nunspeet vormt nog wel een karakteristiek beeld. Maar ook kleinere bedrijven zijn te vinden in de bebouwingslinten. Jammer is dat nogal wat nieuwere bedrijfslocaties slecht zijn ingepast in het landschappelijke beeld van de straatweg. Zo zien we dat het voorterrein wordt bestraat en in gebruik is voor opslag en parkeren. Erfbeplanting ontbreekt en ook de bomen langs de weg hebben plaatsgemaakt voor brede inritten. Soms staan bedrijfsgebouwen te dicht op de weg.

Woningbouw jaren 30, Harderwijk

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 27 Willem de Zwijger kazerne te Wezep

28 Zuiderzeestraatweg Een gewone weg met een bijzondere betekenis voor de noordelijke Veluwezoom Bronnen

De Zuiderzeestraatweg, een weg voor de Buitenplaatsen op de Oost-Veluwe : Dorpsomgevingsplan Hierden, Bosch Slabbers toekomst : een cultuurhistorisch onderzoek inventarisatie 1980, H.R. van Diessen. - Landschapsarchitecten, in opdracht van Gemeente naar de kenmerkendheid van de Apeldoorn : Stedebouwkundige Dienst voor de Harderwijk, april 2009 Zuiderzeestraatweg, G. de Wilde. - Arnhem ; Oost-Veluwe, 1980. Deventer : Gelders Genootschap ; Saxion www.gelderlandinbeeld.nl Hogescholen, 2006. Kastelen op de Veluwe : inventarisatie en vergelijking, J. Jasper, 1993. Oude handelswegen op de Veluwe. Historisch-Geografisch onderzoek naar de Landgoederen in Gelderland, Het oostelijk hanzewegen, hessenwegen en postwegen, deel van de Veluwe, S.A. Vink 1977. Provincie Gelderland, Drs. G.J.M. Derks, Gelders Genootschap, 2010. Column in de Volkskrant, Martin Bril, 31 januari 2007. Van Amersfoort tot Zwol : historisch reizigersverkeer tussen twee steden De Kampioen, november 1886, augustus 1887, (Zuiderzeestraatweg), Willem Boxma. - Berkel juli 1914, oktober 1959, juli 1962, en Rodenrijs : Nederlandse Historiën Barneveld, 1993. http://www.develuwe.nl/over_de_veluwe/ veluws_verleden.html, Veluws Bureau voor B.G.M. Strootman. Oude Rijkswegen. Toerisme, 2010. Ontstaan, oorspronkelijk en huidig beeld van de oude rijkswegen in Nederland, Diverse artikelen uit organen van historische Landinrichtingsdienst, 1990. (Rapport 18 in de verenigingen zoals Veluwse Kroniek (Ermelo, studiereeks “Bouwen aan een levend landschap.”) Putten en omgeving), Uut ‘t Ouldebroeck: (vereniging Broeklanden, Oldebroek e.o.), Kroniek Rapport Overdracht Rijkswegen in de (vereniging Arent thoe Boecop Elburg e.o.) Provincie Gelderland, Landinrichtingsdienst, Tijdschrift Oud Nijkerk, Vittepraetje (Harderwijk, afdeling Verkeerswegen, ing. J.W. de Jager, 1993. Hierden), Nuwenspete (Nunspeet e.o.).

De zuiderzee-stoomtram: de tramlijn Visie inpassing provinciale wegen in het Nunspeet-Elburg-Zwolle, 1908-1931 en de Gelders landschap, provincie Gelderland / zijlijn naar Kampen, F. Bakker, T. Bergstra, B. Eelerwoude, 2008. Hengeveld, G. van Norel, M. Gosselink, Arent thoe Boecop, 1987. Diverse landschapsbeleidsplannen en structuurvisies, gemeenten Nijkerk, Putten, Tussen IJsselvliedt en Essenburg, Ermelo, Harderwijk, Nunspeet, Elburg, Oldebroek, landgoederen op de Noord Veluwe, Historische Hattem. verenigingen Nunspeet, Elburg, Oldebroek, 1999.

Deel 1 Het verhaal | Maart 2011 | Gelders Genootschap 29