Uitgave Oudheidkamer en Omstreken De Nieuwe Kroniek negende jaargang, nummer 1, april 2018

Bert Leenders zal de kick van De Nieuwe Kroniek gaan missen Het agrarische leven in Tiel Een Tielse waterkan voor de Luftwaffe Het Instituut A. Hirsch Amateurs op Medel Inhoudsopgave

Van het bestuur 3

Bert Leenders zal de kick van De Nieuwe Kroniek gaan missen 4

Het agrarische leven in Tiel 6

Succesvol erfgoed symposium 14

Een Tielse waterkan voor de Luftwaffe 16

50 jaar geleden 18

Het Instituut A. Hirsch 20

Restauratie oude VVV kiosk 28

Amateurs op Medel 32

Een geluid als in een kale boetekerk op Goede Vrijdag 36

Bijzondere schenking aan het museum 39

Regionaal Archief Rivierenland 40

Boekbesprekingen 44

Redactioneel Cultuur historisch nieuws 50 jaar geleden Uit de vlooienklap Extra nieuws Nieuws van het Regionaal Archief Rivierenland Boekbesprekingen

2 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 Van het bestuur

Het heeft wat tijd gekost, maar nu ligt ‘De Voor het nieuwe jaar staan lezingen, excur- Nieuwe Kroniek’ weer voor u met een keur sies, publicaties van DNK op het programma. aan lezenswaardige en interessante artikelen. Verder staat de eerste uitreiking van de OKT- prijs (OKT-Oudheidkamer) op de rol tijdens de In het voorjaar van 2017 besloot de redactie ledenvergadering op 19 april 2018. De OKT- van DNK – in overleg met het bestuur – dat prijs wordt uitgereikt aan dè leerling van het de aandacht voor de totstandkoming van het VWO en van de HAVO met het beste profiel- cultureel centrum ‘Zinder’ meer tot zijn recht werkstuk! zou komen met een ‘echt’ boek dan in het u bekende en voor u liggende boekwerkje. Tot slot dit: Het boek ‘Zinderend Bleekveld’ is er geko- Bert Leenders, jarenlang (hoofd)redacteur men! Met dank aan de redactie en allen die van DNK, heeft aangegeven dat hij het rusti- dit werk mogelijk hebben gemaakt. Het ziet ger aan wil doen en daarom stopt met zijn er schitterend uit! Met dit boek geeft de werkzaam­heden voor DNK. ‘Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken’ haar visitekaartje af! Bert, van harte bedankt voor al het werk voor de vereniging. Bert blijft schrijven voor Het jaar 2017 is trouwens een bijzonder jaar De Nieuwe Kroniek en ‘de Tielenaar’; de site geweest met een groot aantal activiteiten: waar de vereniging veel mee samenwerkt. de uitreiking van de ‘Erfgoedprijs 2017’, het drukbezochte ‘Erfgoed Symposium’, Martin J. van der Mark, de ‘Van der Capellen-lezing’ met prof. dr. Voorzitter. Paul Schnabel naast de andere, gebruikelijke lezingen, excursies en publicaties.

3 Bert Leenders zal de kick van De Nieuwe Kroniek gaan missen

Jan Beijer

“Elke keer als er weer een nieuw nummer voor De Zakengids, De Tielenaar en de His­ klaar was, kreeg ik er een kick van. Toen ik torische Werkgroep. De Nieuwe Kroniek is het blad nog alleen maakte, was ik met ie- het eerste project dat sneuvelt in mijn streven der nummer toch wel een maand volledig om het rustiger aan te gaan doen. Dat doet bezig. Het kost echt zeeën van tijd. Maar me echt wel wat, want de kroniek is toch een het gaf me echt voldoening. Vooral ook om- beetje je kindje geworden”. dat ik eigenlijk nooit kritiek heb gehad. Men was kennelijk altijd tevreden over mijn De Nieuwe Kroniek dateert van 2009. Aad werk. Ik zal het wel gaan missen.” Nekeman, oud-redacteur van het voormalige dagblad Tielse Courant, maakte de eerste nummers. De reacties waren lovend, bijvoor- Bert Leenders, redacteur van De Nieuwe beeld van de op het eiland Wight wonende Kroniek, verlaat de redactie van dit tijdschrift oud-Tielenaar Kees de Weerd. “Bijzonder dat hem zo na aan het hart ligt. Jarenlang was plezierig werd ik alhier verrast door De hij de spil, waarom het blad draaide. Dat be- Nieuwe Kroniek waardoor de bijkans gans tekent niet alleen zelf schrijven, maar ook au- verwaterde banden met mijn geboorteplaats teurs aanzoeken, archiefonderzoek, illustra- Tiel een weinig verstevigd werden”, zo rea- ties benaderen, contacten met de fotograaf, geerde hij op de verschijning van het blad. de lay-out en de drukker. Aanvan­kelijk moest De Weerd toonde zich niet alleen een trouw hij dat allemaal alleen doen, in 2014 kwam er lezer, maar leverde zelf ook enkele interes- een redactie (Pierre van der Schaaf, Wim sante bijdragen voor het tijdschrift. Veerman en Peter Schipper) waarvan hij deel Bert: “Aad Nekeman was ijverig en enthou­ uitmaakt. Veel steun kreeg hij van Jan siast begonnen, maar vond op een gegeven Bouwhuis, die per kerende post illustraties moment dat hij te veel in een keurslijf moest aanleverde en deze belangeloos ter beschik- opereren en stopte ermee. Ik werd gebeld of king stelde. “Ik ga nu stoppen. Ik ben gewoon ik het van hem over wilde nemen. Ik schreef te druk en word dit jaar 74. Ik heb niet alleen toen al voor De Zakengids en had meege- die kick van De Nieuwe Kroniek, maar heb werkt aan het lustrumboek van de Oudheid­ nog vele andere kicks, zoals het schrijven kamer. Vandaar dat ze bij mij aanklopten.”

4 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 Hij vond het “eigenlijk best spannend” dat medewerkers, veel persoonlijke aandacht ze hem benaderden. “Ik heb altijd met se- voor de doelgroep en een jaarlijks spraak­ cretaresses gewerkt en was niet gewend om makend eindejaarsfeest voor de 1000 mede- zelf iets te typen. Wel veel gedicteerd. Zelf werkers in de Agnietenhof. een tijdschrift maken is toch heel wat an- We hadden wel vijftien bussen nodig om de ders. Dat trok me wel. Ik ben van nature erg mensen naar de schouwburg te brengen en geïnteresseerd in geschiedenis.” vrijwel alle toppers van de populaire muziek traden daar op.” Van huis uit is Bert Leenders geen journalist. Na bij de administratie van glasfabriek De Na zijn pensionering kon hij zich ten volle Maas in Tiel gewerkt te hebben, maakte hij wijden aan zijn passie: schrijven, vertellen carrière in het personeelswerk. Vooral aan de op papier. Hij maakte 23 nummers. Eerst periode dat hij manager personeel en organi- 12 in zijn eentje, de overigen vanaf juli satie was bij het Werkvoorzieningsschap 2014 samen met de huidige redactieleden, Westelijk bewaart hij goede her- die spontaan instemden met het verzoek om inneringen. De Tielse sociale werkplaats de hem te assisteren. Diezelfde redactie stelde Jonge Schutskooi was een voorloper van dit onlangs het boek ZINDEREND Bleekveld schap, zoals oudere Tielenaren zullen weten. samen, dat lovend werd ontvangen. Het kostte ook Bert veel inspanning. Zo veel Bert: “De werkvoorziening had destijds een zelfs dat hij besloten heeft het nu rustiger slecht imago. Als ik met een slecht rapport- aan te gaan doen. Maar voor De Nieuwe cijfer thuis kwam, zei mijn moeder dat ik Kroniek gaat hij niet verloren. “Ik stop met nog eens bij de Jonge Schutskooi terecht zou de redactie, maar blijf wel schrijven.” komen. Als manager personeel en organisa- Gelukkig maar, de lezers van het tijdschrift tie heb ik altijd veel tijd besteed aan het ver- zullen er blij om zijn. beteren van het beeld over de werkvoorziening van de buitenwereld en de werkne- mers zelf. WWG werd een bedrijf om trots op te zijn. Op veel fronten waren we een voorbeeld voor andere SW-bedrijven en de gemeen- ten hoefden, anders dan bij de meeste werkvoorziening- schappen, niets bij te dragen. Succes op financieel gebied maakte veel mogelijk, zoals extra beloningen voor alle (foto: Jan Bouwhuis)

Bert Leenders zal de kick van De Nieuwe Kroniek gaan missen 5 Het agrarische leven in Tiel

Bert Leenders

Er is sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw Paard was belangrijk veel veranderd in Tiel. Fabrieksfluiten, die het In de jaren vijftig kende het bebouwde ge- dagritme bepaalden, hoor je niet meer. De deelte van Tiel zeker dertig stadsboerderijen. maakindustrie is bijna helemaal uit de stad Meestal lagen die net buiten het winkelcen- verbannen of totaal verdwenen. De werkgele- trum. Maar midden in het centrum pal naast genheid verplaatste zich naar de industrieter- het postkantoor en het belastingkantoor aan reinen, de dienstensector, de detailhandel en het Hoogeinde had je de stalhouderij van de zorg. Veel winkels, die door de eigenaar Van Hoften. Daar konden dorpelingen die geëxploiteerd werden, hebben plaatsgemaakt met hun rijtuig naar de maandagmarkt kwa- voor vestigingen van de bekende winkelke- men hun paard stallen. Van Hoften had ook tens. Iedere oudere heeft de beelden van een aantal rijtuigen voor rouw en trouw en vroeger nog wel op zijn netvlies staan. Er natuurlijk een aantal zwarte viervoeters om wordt vaak met nostalgie gesproken over de ze te trekken. Ook die hadden daar hun stal. industriële bedrijven van weleer. Het verdwij- Behalve de boeren, die hun paarden ge- nen uit de stad van bijna alles wat met de bruikten voor transport van en naar het land agrarische sector te maken heeft, krijgt veel en het werk op de akkers, hadden eveneens minder aandacht. Daarom is dit artikel aan voddenboeren, melkboeren, groenteboeren, die destijds belangrijke sector gewijd. Het is de olieboer en enkele kruideniers een paard geen resultaat van uitvoerig archief­onderzoek, en wagen waarmee zij langs de deur gingen. maar vooral gebaseerd op wat tegenwoordig Daan van Eck deed dat met zijn beige-geel zo mooi oral-history genoemd wordt. De in- geschilderde dichte wagen. Hij ging met formatie is gebaseerd op herinneringen van fournituren, matten en werkkleding in Tiel mijzelf, kinderen van vroegere agrariërs en en de omliggende dorpen langs de deur. Tot oudere Tielenaren met een goed geheugen en ongeveer 1955 bezorgde van Gend en Loos liefde voor de stad. zijn pakketten van het station naar de eind- bestemming met paard en wagen. Dat wa- ren zware, grijs geschilderd wagens met wielen zonder luchtbanden. Die maakten tijdens het rijden veel lawaai. De paarden

6 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 stonden gestald in de Boter­ kampsteeg. Ook andere bode­huizen maakten ge- bruik van paard en wagen. De schillenboer hebben we na de Tweede Wereld­oorlog nog een aantal jaren in Tiel gezien. Hij haalde groente- afval, korsten brood en an- der afval dat als veevoer ge- bruikt kon worden op. De Varkensmarkt circa 1910 (foto: Collectie Smit/Kers) Vrachtauto’s waren in op- komst maar nog niet talrijk. Je had in het Tiel Het bezit van een paard zorgde voor extra van vlak na de Tweede Wereldoorlog meer lange werkdagen. voerlieden dan vrachtwagenchauffeurs. Kees van de Berg was met zijn eenassige boeren- Stadsboeren karren met manshoge wielen, bespannen Ton de Waal-van de Berg somt moeiteloos met een van zijn Belgische paarden, de hele een groot aantal boeren op die hun bedrijf in dag in de stad te vinden. Hij vervoerde be- het bebouwde deel van de stad uitoefenden. drijfsafval naar de vuilnis zoals kersenpitten Zij noemt: Vinken en de gebroeders Van en kersenstelen voor conservenfabriek De Zetten in de Rietmattenstraat, Schiltmans in Betuwe, maar ook chemisch afval voor de Vissersstraat, Schoots naast de Israëlitische Verdugt. Voor aannemers en wegenbouwers begraafplaats, Van Veen en Hevel in de voerde hij grond af en zand aan. Medelsestraat, Van Wijk tegenover het TEC Particulieren voorzag hij voor 10 gulden terrein, een tweede Van Wijk, Berendsen en (circa 4,50 euro) van een kar mest voor hun Bijl in de Oude Medelsestraat, De Bie en moestuin. Dat betaalde je voor de mest en Visser aan de Hoveniersweg, Van Winssen, het thuisbrengen. Ook andere slepers, zoals Schoots en Visser en tweemaal Van de Berg Schiltmans en Van Haaften hadden veel in de Grotebrugse Grintweg, Koehein op het werk voor aannemers. Dat gebeurde vaak Ooij, De Wit in de Binnenhoek­ en Heusink­ nog met paard en wagen. Kleine midden- veld tegenover de Rode Pannenbuurt. standers die geen paard en wagen hadden, Ongetwijfeld zullen er vooral aan de west- gebruikten veelal de bakfiets of een handkar. kant van Tiel nog veel meer geweest zijn. Ook in de aannemerij werd de handkar veel De stadsboerderijen waren doorgaans kleine voor het vervoer gebruikt. gemengde bedrijven met enkele tot maxi- Degenen, die een paard hadden, waren maal 20 koeien, wat jong vee, varkens en eveneens een klein beetje boer. Het dier soms een koppeltje kippen. Weiden en ak- moest verzorgd worden, maar je had dan kerland lagen veelal buiten de stad. De ruil- wel een stukje weiland en een stal nodig. verkaveling moest nog komen. Veel boeren

Het agrarische leven in Tiel 7 Op de Tielse Veemarkt in de jaren ‘60 (foto: Regionaal Archief Rivierenland/collectie Bouwhuis)

8 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 bezaten of pachtten stukken grond die ver tevens omdat het twee maal daags melken uit elkaar lagen. Dat was weinig efficiënt en met de hand moest gebeuren. Dat vergde zorgde voor lange rijtijden met paard en wa- veel tijd. Sommige boeren hadden verder gen van huis naar weide, akkers of boom- een of meer fruitpercelen. Dat waren toen gaard. De landbouwproducten waren voor vooral hoogstambomen. een groot deel bestemd voor veevoer in de winter. Graan werd tot meel gemalen en als Dierenwelzijn (kracht)voer voor runderen en varkens ge- Tegenwoordig is er veel aandacht voor dieren- strooid. Het stro deed dienst als vloerbedek- welzijn. Daar had men in die tijd weinig oog king voor het vee. Een deel van de opbrengst voor. Koeien stonden de hele winter met een van het grasland werd gereserveerd voor de touw en later met een riem met een glijring hooiproductie of kuilgras. Sommige boeren aan een verticale staak gebonden en hadden teelden verder consumptieaardappelen en nauwelijks beweegruimte. Lopen was er gedu- suikerbieten. Die gingen voor een deel naar rende de wintertijd niet bij. Soms waren de conservenfabriek ‘De Betuwe’. De rest werd stallen zo volgepropt dat het zelfs niet moge- verzameld op de kade en met een rijnaak lijk was om gelijktijdig met zijn allen te gaan afgevoerd. Het aangevoerde gewicht werd liggen. Water kregen de beesten twee maal vastgesteld en geadministreerd via de weeg- per dag en vooral vlak na het kalveren, wan- briefjes van weegbruggen. Die had je bij ‘De neer ze veel melk gaven, kon je aan hun ge- Betuwe’ en het ‘Witte Huis’, het café-restau- drag zien, dat ze flink dorstig waren. Varkens rant waar nu restaurant ‘Lotus’ in gevestigd hadden het beter. Die hadden wat meer ruim- is. Bij de verwerking van de suikerbieten bij te in hun vaak, lage en bedompte hokken. Als ‘De Betuwe’ bleef, wanneer de suiker er uit- ze geluk hadden mochten ze naar buiten om geperst was, een restproduct, de zogenaam- in een klein boomgaardje wat te wroeten en de pulp, over. Dat voerden boeren aan hun een lekker modderbad te nemen. (melk)koeien als voorgerecht op de winterse hooimaaltijd. Die waren daar dol op. Wanneer de pulptijd voorbij was, kregen de beesten fijn- gesneden voederbieten, die ze graag lustten. Voor het snijden van de bieten had iedere boer een handbedien- de bietenmolen met vertica- le en horizontale messen. Het aantal stuks melkvee was beperkt vanwege de beschikbare ruimte maar Varkens en handelaren op de Varkensmarkt circa 1900 (foto: Flipje en streekmuseum Tiel)

Het agrarische leven in Tiel 9 (foto: Regionaal Archief Rivierenland)

Boerderijen trokken veel vliegen en ver- en erg arbeidsintensief. Boeren die ook vee- spreidden dikwijls stank van opgeslagen handel dreven waren beter af. Op de vee- mest. Maar daar klaagde niemand over. Dat markt kon je snel geld verdienen. In Tiel had hoorde toen bij het leven in de stad. De urine je wel vijftien veehandelaren. Ook enkele van de beesten liep meestal via een soms slagers kochten het vee voor hun winkel op open riool naar een sloot in de buurt. Slechts de veemarkt en hadden een weiland waar enkele boeren in Tiel hadden personeel. De de beesten konden wachten op hun laatste meesten moesten het vele werk verrichten tocht naar het slachthuis aan de J.D. van met de eigen familie. Kinderen werden al Leeuwenstraat. Veel handelaren onderhiel- vroeg ingeschakeld om onder meer koeien te den een hechte relatie met boeren die hen melken, bieten te dunnen, te helpen bij het het recht op eerste koop van overtollig vee hooien en aardappels te rapen. Wanneer veel toevertrouwden Voor andere boeren, die zelf werk in korte tijd moest gebeuren, zoals het niet fokten, kochten zij runderen voor een binnenhalen van het hooi bij naderend slecht klein bedrag aan commissie. Het vee dat de weer, of bij het dorsen van het graan, hielpen handelaren opkochten ging naar de vee- de boeren elkaar met gesloten portemonnee. markt. Een veerijder zoals Rinus Visser, aan Iedere wat grotere boer had wel een manne- de Grotebrugse Grintweg, bracht dat vee sa- tje dat als een soort ZZP-er kon helpen bij men met de veehandelaren in zijn veewagen bepaalde werkzaamheden. naar de markt. Boeren hadden in de eerste jaren na de oorlog nog geen eigen auto. De veehandel Vrijwel alle veehandelaren gingen iedere Boeren was in die tijd in de Betuwe geen woensdag naar de markt in Den Bosch. Dat goudmijn. De meeste bedrijven waren klein was de grootste veemarkt in Nederland.

10 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 Varkens in de Ambtmanstraat op weg naar het slachthuis, jaren ‘30 (foto: Regionaal Archief Rivierenland)

Daarnaast waren er die op andere dagen van In Tiel had je vroeger eveneens nog een vee- de week naar , of markt. De huidige Veemarkt was daar voor gingen. In Den Bosch was alles prima voor ingericht en bood plaats aan enkele honder- elkaar. Ruime goed ingerichte hallen waar de den runderen. Na de Tweede Wereldoorlog vele duizenden beesten ook ’s winters voor oorlog waren er meestal maar enkele tiental- een redelijk aangename temperatuur zorgden. len runderen en een enkel paard aanwezig. Op de andere markten stonden de beesten en Met de groei van de vervoersmogelijkheden de handelaren in weer en wind en was het daalde dat aantal snel en in de jaren vijftig vooral in de winter afzien. Veehandelaren viel het doek voor de veemarkt in de stad. maakten lange dagen. De markten begonnen In Tiel had je ook ‘keujesboeren’, veehande- doorgaans rond zes uur ’s ochtends en de reis laren die handel dreven in varkens, vooral duurde door het (deels) nog ontbreken van biggen. Op de varkensmarkt stonden er in snelwegen lang. Vroeg aanwezig zijn was be- de lente altijd wel een stuk of twee var- langrijk omdat je dan op de losplek nog wat kenshandelaars. Naast boeren die enkele beesten kon kopen van boeren, die zelf hun varkens voor eigen gebruik en de verkoop vee naar de markt brachten. Los van de grote mestten waren er in die eerste naoorlogse wekelijkse veemarkten waren ook de jaar- jaren nog veel particulieren die een en soms markten in de regio, zoals in , in trek. meer varkens mestten. Die beesten werden Meestal lukte het je dieren op de markt voor in de vroege lente aangekocht en in novem- een redelijke of goede prijs te verkopen. Vee ber, de slachtmaand, geslacht. Spek en ham dat niet verkocht werd, ging mee naar huis of werden gerookt bij Rombout in de Binnen­ werd bij stalhouderijen bij de marktplaats hoek. Het slachten gebeurde toen al op het voor de volgende week achtergelaten. slachthuis. Teun van Os zorgde met een

Het agrarische leven in Tiel 11 speciaal voor dit doel gemaakte handkar veilingen verdienden vele tientallen inwo- voor het transport. Hij kon maar een varken ners hun boterham. Ook menig Tielenaar tegelijk vervoeren, dus je moest hem tijdig verdiende met het plukken van fruit de kost reserveren. Het vervoer was op die manier of een leuk centje erbij. Mensen die het niet zwaar werk, want de varkens wogen tegen zo breed hadden namen hun vakantie op in de slachttijd veel meer dan nu. Hoe meer de kersentijd en hielpen met de kersenpluk. spek hoe beter! Tiel had aan de Stationsstraat ook een melk- De biggenhandel concentreerde zich in Tiel fabriek. op de Varkensmarkt. Handelaren waren: Van Eck en twee met de naam Van Osch. De agrariërs zorgden voor veel Tiel presenteert zichzelf sinds kort als fruit- handel en bedrijvigheid stad aan de Waal. Behalve het fruitcorso Tot zo’n 50 jaar geleden was Tiel het agrari- vind je in de stad weinig dat aan het roem- sche centrum van de West-Betuwe. Op rijke fruitverleden van de stad herinnert. Wel maandag kwamen er honderden boeren naar zie je, aangemoedigd door de vereniging de stad. Zij kwamen voor de warenmarkt, de van centrumwinkeliers ‘Hart van Tiel’ wat bedrijven die spullen leverden voor hun meer fruitbomen verschijnen. In de dorpen boerderij en voor het ontmoeten van colle- rondom de stad is fruitteelt core-business. ga’s. De markthandelaren, winkels en de Fruitteeltbedrijven zijn vaak groot, hebben cafés rond Plein, Varkensmarkt en Voorstad een eigen sorteer- en verpakkingscentrum en deden dan uitstekende zaken. Op de markt verkopen niet alleen via de fruitveiling in was het echt schuifelen vanwege de drukte. Geldermalsen maar ook door middel van Ook de winkels met ‘boerenspullen’ hadden eigen afzetkanalen in binnen- en buitenland. veel klandizie. Moeder Van de Berg verkocht In de naoorlogse jaren was Tiel met twee op de Varkensmarkt alles wat veehouders en veilingen nog echt een fruitcentrum. Op die fruittelers nodig hadden. Visser in de Weer­ straat leverde in zijn kleine winkel naast visgerei veel boerenspullen. Voor klom- penmakers waren de boeren en fruittelers belangrijke af- nemers. Ook de zeilmakers Simons en Van de Berg had- den veel boerenklanten. Smeden hadden het druk met het beslaan van paarden en het repareren van wa- gens, gereedschappen en werktuigen. De meel- en Groenteboer Kees Peterse verkocht met zijn paard en wagen tot ver in de veevoederhandelaren jaren 80 in Tiel groenten en fruit langs de deur (foto: auteur)

12 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 Versendaal en Klomp­maker hadden in de Voorstad en het Fabriekslaantje bloeiende bedrijven. Verder profiteerden de kleding­ zaken, gereedschapwinkels en veel andere branches van de enorme stroom kooplustige boeren en anderen, die vanuit de dorpen naar de markt in Tiel kwamen. Maandag was (foto: Regionaal Archief Rivierenland/ collectie Bouwhuis) een prima verkoopdag voor de Tielse nering- doenden. Het sprak dan ook vanzelf dat de winkels zoals in de meeste andere plaatsen Jaap Visser was de laatste niet op maandagmorgen maar op dinsdag- stadsboer middag gesloten waren. Jaap Visser, de zoon van Frans Visser, De agrarische sector zorgde in Tiel voor veel veehandelaar en winkelier in vis- en werkgelegenheid en droeg bij aan de wel- boerderijartikelen uit de Weerstraat, was vaart. Dat is nu niet meer. Boeren in de stad de laatste echte stadsboer in Tiel. Zijn is uit de boze. Omwonenden staan het niet boerderij bevond zich aan de Hoveniers­ meer toe en door de schaalvergroting zijn weg naast de inmiddels gesloten slagerij stadsboerderijen niet meer rendabel. Poelman. Jaap hield lang melkkoeien en Loonbedrijven nemen de overgebleven boe- wat jong vee. Later schakelde hij over ren veel werk uit handen, voor melken is op Franse vleesrunderen. In 1983 brak geen menskracht meer nodig en machines er brand uit in een van zijn stallen. Hij zorgen er voor dat er nauwelijks nog perso- kreeg zonder problemen toestemming neel nodig is. Polen en andere Oost- van de gemeente om deze te herbou- Europeanen doen het seizoenswerk op de wen. Toen dat echter gebeurd was, ver- fruitteeltbedrijven. Het boerenbedrijf is met leende de gemeente hem evenwel geen zijn tijd meegegaan. Boeren zijn managers toestemming om er vee in te stallen. De die hun bedrijven met computerprecisie run- weigering had te maken met klachten nen. Agrarische bedrijven hebben een enor- van over overlast en verder met me efficiency slag gemaakt. Daarmee is ech- aangescherpte eisen voor bedrijven in ter veel folklore, gezelligheid en de stedelijke bebouwing. Voor Jaap was saamhorigheid verloren gegaan. Want boe- het een onbegrijpelijk besluit. Wel toe- ren werkten vroeger lang en hard, maar van stemming geven voor de herbouw van stress of haast was geen sprake. zijn veeschuur en hem vervolgens niet Bijna alles wat in dit artikel beschreven staat mogen gebruiken, ging zijn begrip te bo- is nu geschiedenis. ven. Zijn bedrijf was daardoor niet langer rendabel. Hij besloot in 1984 zijn overall Dit artikel schreef ik op grond van eigen jeugdherinne- ringen. Andere bronnen waren Ton de Waal-van de aan de kapstok te hangen, te stoppen Berg, Johan Jansen, Adrie Verberne en de laatste stads- met boeren en te vertrekken uit Tiel. boer van Tiel, Jaap Visser.

Het agrarische leven in Tiel 13 CULTUUR HISTORISCH NIEUWS

Succesvol erfgoedsymposium

Peter Schipper

Op zaterdag 7 oktober 2017 vond het sym- Oudheusden over de inzet en resultaten van posium plaats dat was voorbereid door de een lokale historische vereniging op het vlak commissie erfgoed van de vereniging van gebouwd erfgoed en in concreto bij het Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken. redden van de historische Kapel. Onder de aanwezigen waren belangstellen- den uit het erfgoedveld en vertegenwoordi- Karel Loeff, vertegenwoordiger namens gers vanuit de gemeente Tiel, zoals bestuur- Erfgoedvereniging Bond Heemschut, gaf met ders, ambtenaren, gemeenteraadsleden, name praktische handreikingen bij het op- commissieleden, burgemeester H. Beenakker stellen van een erfgoedparagraaf in verkie- en wethouder Ben Brink. zingsprogramma’s van politieke partijen. Het centrale thema die dag was: hoe kunnen Heemschut hanteert daarbij vijf kernpunten: we in Tiel meer draagvlak creëren voor im- • Erfgoed geeft uw gemeente een gezicht materieel en materieel erfgoed en hoe kun- • Erfgoed levert geld op nen we bevolking en politiek daar meer bij • Erfgoed brengt mensen samen betrekken? • Erfgoed maakt een gemeente duurzaam Diverse sprekers waren uitgenodigd om op • Erfgoed levert unieke locaties deelgebieden inleidingen te houden. Voor de pauze vertelde Magda van Ooijen Yvonne Jakobs sprak namens de Culem­ over de Tielse kermiskoek en natuurlijk proef- borgse historische vereniging Voet van den de deelnemers dit stuk culinair erfgoed.

Yvonne Jakobs tijdens haar presentatie Magda van Ooijen laat de deelnemers genieten van de Tielse kermiskoek

14 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 Op het laatste moment voegde zich bij het De Partij van de Burgers spreekt over behoud rijtje sprekers mevrouw Josan Meijers, gede- en onderhoud van historie en monumentale puteerde van de Provincie Gelderland. Zij panden en stegen. Men wil een belommerde benadrukte het belang van samenwerking: stadswandeling en lespakketten ‘ken je streek’ ‘Wacht niet op elkaar, zoek medestanders, voor basisscholen. Het CDA tekent op: ‘De maak gezamenlijk plannen en klop daarmee identiteit van een gemeente hangt natuurlijk zo nodig aan bij gemeente en/of provincie.’ wel samen met haar historische ontwikkeling. Dit wordt duidelijk zichtbaar bij bijzondere Na een goed verzorgde lunch werd het pro- panden en bebouwing’. Zuinig mee omgaan gramma vervolgd met Jette Jansen, namens is het devies. D66 wil voorkomen dat monu- Erfgoed Gelderland, die het belang van im- menten langs natuurlijke weg in verval raken. materieel erfgoed belichtte en o.m. verwees Verder stelt men een ‘actief beleid’ voor om naar de online-community Oud Tiel als illus- invulling te geven aan de ‘holle gaten’ in het tratie van hoe erfgoed leeft onder de bevol- straatbeeld van Tiel. De gemeente moet niet king. ‘Blijf elkaar vooral de grote verhalen volgzaam zijn, maar zelf actie ondernemen. van de stad vertellen’ was haar boodschap. Tenslotte is er ruim aandacht voor de histori- sche begraafplaatsen. Ronduit teleurstellend Daarna vertelden twee vertegenwoordigers zijn de verkiezingsprogramma’s van de VVD uit , dat de erfgoedprijs van de en Groen­links. Geen woord over monumen- Nederlandse Gemeenten had gewonnen, ten en erfgoed. Krachtig Tiel constateert al- hoe men in die plaats de zorg voor het (ge- leen maar (terecht) dat Tiel een prachtige stad bouwde) erfgoed handen en voeten geeft en is, een rijke historie heeft en dat er veel mo- met name hoe men de bevolking en ook on- numenten staan. Een toekomstvisie ontbreekt. dernemers weet te enthousiasmeren en Warme woorden zijn te vinden in het pro- hierbij te betrekken. gramma van de PvdA. De partij wil ‘trots zijn op ons culturele erfgoed’ en monumentale Dagvoorzitter Menko Menalda leidde ter af- panden beschermen. Ja zelfs is er de wil om sluiting de levendige discussie, waarbij ook de in de bezuinigingsdrift gesneuvelde monu- cultuurwethouder Ben Brink zich niet onbe- mentensubsidie opnieuw in te voeren. Naar tuigd liet. datzelfde streeft Pro Tiel. Men stelt verder voor bij bouwwerkzaamheden altijd archeo- En nu verder…..! logisch onderzoek te doen en een ‘stevige ar- De Tielse politieke partijen kregen de con- cheologische vleugel aan het Flipje museum clusies en aanbevelingen van het symposi- toe te voegen’. De rol van de overheid inzake um per mail toegestuurd. Natuurlijk vragen monumenten is stimulerend, controlerend en we ons af wat er nu concreet in de verkie- handhavend. Ja, aan dat toezicht ontbreek het zingsprogramma’s is terecht gekomen op het nog wel eens. vlak van erfgoed en monumenten. Een korte Nu maar afwachten of er voor de Tielse mo- verkenning. numenten een hoopvolle toekomst gloort.

Succesvol erfgoedsymposium 15 Een Tielse waterkan voor de Luftwaffe

Maarten Meijer

Maarten Meijer heeft een aantal jaar geleden daan in de fabriek van Daalderop startte hij een bijzonder object gevonden, geprodu- zijn eigen metaalwarenfabriek en vestigde ceerd door de firma Kurz tijdens de Tweede zich in 1896 aan de Binnenweg. De firma Wereldoorlog. Het is tot nu toe het enig be- produceerde voornamelijk huishoudelijke kende oorlogsproduct van dit Tielse bedrijf. artikelen en siervoorwerpen. Kurz had nog Meijer, verbonden aan de facebooksite, ‘Tiel een fabriek in Kleef en in de Eerste Wereld­ in de Oorlog’ ging op onderzoek. oorlog had het bedrijf munitie geproduceerd. In de Tweede Wereldoorlog heeft Kurz ge- Naar de economische collaboratie van Tielse bruiksvoorwerpen voor de Luftwaffe ge- bedrijven is vrijwel geen enkel onderzoek ver- maakt. ‘Tiel in de Oorlog’ is in het bezit van richt of over gepubliceerd. Uit archiefonder- een grote aluminium waterkan volgens een zoek van ‘Tiel in de Oorlog’ is echter geble- standaard ontwerp waterkannen van de ken dat er zeker een aantal Tielse fabrikanten Luftwaffe. Op het object is aan de onderzij- producten aan de Duitse Wehrmacht hebben de de firmanaam C. K. & Co. Tiel met daar- geleverd. Deze leveringen waren niet vrijwil- omheen de letters FL. U. V. gestanst. Deze lig want zoals later aan de Schade Enquête afkorting staat voor Flieger Unterkunft Commissie werd verklaard waren de opdrach- Verwaltung, een administratieve verwijzing ten verplicht opgelegd en onontkoombaar. naar eigendommen van de Luftwaffe. Het Bovendien stond de Conventie van Genève Hoheitszeichen (de adelaar), dat normaal toe dat een bezettende macht producenten ook bij deze stempeling hoorde, staat echter kon dwingen tot leveringen en waren het dus niet op de waterkan. Hoogstwaarschijnlijk is ook volledig legitieme deze stans niet aangeleverd geweest en is opdrachten. alles gestanst met de stempels die al aanwe- Een van deze produ- zig waren. De productiedatum van de kan is centen was de firma niet bekend. Fabrikanten die voor de C. Kurz & Co. Wehrmacht produceerden dienden vanaf Nadat Conrad Kurz 1940 een code te gebruiken in plaats van de ervaring in metaal- volledige firma­naam om de industrie tegen bewerking had opge- gerichte aanvallen te kunnen beschermen.

16 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 De fabriek van Kurz (foto: Het Geheugen van Nederland)

Dat deze kan geen code heeft kan er dus op nog een stuk over te schrijven. Met name wijzen dat deze vroeg in de oorlog al is ge- Daalderop heeft vrij veel geproduceerd. produceerd, maar het kan ook zo zijn dat Ook al voor de oorlog werd er aan het Kurz geen productiecode heeft gekregen Nederlandse leger materiaal geleverd. wegens te kleine productieaantallen. De af- Van de firma Kurz heb ik niets kunnen vin- wezige adelaar lijkt ook op kleine aantallen den over productie tijdens de oorlog. Voor te wijzen. De waterkan is verder grof en zover mij bekend ligt er in het RAR niks over onnauwkeurig rood geschilderd. deze periode en ook in de naoorlogse rap- Of er naast waterkannen nog andere ge- porten in het Nationaal Archief heb ik (tot bruiksvoorwerpen door Kurz zijn geprodu- nog toe) geen resultaat gehad. Wellicht dat ceerd is niet bekend. De Luftwaffe had naast er nog materiaal verborgen ligt in Duitse waterkannen ook andere standaard alumini- Rüstungs-archieven, maar helaas is het um gebruiksvoorwerpen dus het is mogelijk zoeken daarin vrij lastig omdat nog niet alle dat deze ook gemaakt zijn. In de bekende stukken openbaar zijn. literatuur is in ieder geval geen producenten- code voor Kurz aangetroffen. Wellicht kun- Ik ben in diverse archieven op zoek geweest nen lezers van naar de oorlogsproductie van Tielse bedrijven De Nieuwe voor de Wehrmacht. In het Regionaal Archief Kroniek mij heb ik wat stukken gevonden over de produc- meer informatie tie van ‘De Betuwe’ voor de Wehrmacht en in verschaffen. het Nationaal Archief en het NIMH een aantal www.facebook.com/ stukken over de productie van Daalderop. TielindeOorlog Het is de bedoeling om hier uiteindelijk ook

Een Tielse waterkan voor de Luftwaffe 17 50 JAAR GELEDEN

50 jaar geleden

Peter Schipper

Nieuwbouw Albert Heijn Nieuwe auto’s voor Januari 1968 nemen de plannen voor een schooltandverzorging nieuwe winkel voor Albert Heijn concrete De stichting Schooltandverzorging krijgt de vormen aan. De directie had het oog laten beschikking over twee nieuwe zogeheten vallen op een terrein op de hoek van de ‘dental cars’, waarmee de medewerkers bij Molenstraat en de Veemarkt, waar vanaf 1960 de scholen langs kunnen gaan. de Hilversumse meubelfabriek was gevestigd Zevenenveertig scholen, verspreid over tien en daarvoor de fietsenfabriek Bato. De winkel gemeentes maken er gebruik van. Bijna krijgt een oppervlakte van 1500 vierkante me- 4700 kinderen nemen, ongetwijfeld met ter. De Tielse architect Sytze van der Zee, ook knikkende knieën, plaats in de tandartsstoe- jarenlang voorzitter van de Oudheidkamer, len. Maar liefst ruim 7300 vullingen leggen ontwerpt een dragend skelet in de vorm van de tandartsen in de gebitten. Iets meer dan een staalconstructie zodat er niet geheid hoeft de helft van de behandelde scholieren heeft te worden. De ingang bevindt zich aan de nog een gaaf gebit, maar in Tiel ligt dat per- kant van de Veemarkt. December dat jaar centage aanzienlijk hoger, namelijk op 79%. kunnen de eerste klanten hun keuze maken. Zij oogsten de voordelen van het experiment Van der Zee heeft het druk, want hij is ook de met het gaatjes remmende fluor in het Tielse architect van het nieuwe winkelpand van de drinkwater. firma Visser op de hoek van de Damstraat- Vleesstraat, dat op 11 april zijn deuren opent.

Afwisseling van de wacht OP 15 mei neemt de Tielse gemeenteraad afscheid van burgemeester Mr. Dr. A.A.H. Stolk. Hij vertrekt naar Zeist om daar dezelf- de functie te gaan bekleden. Onder zijn lei- ding is de centrumpositie van Tiel verstevigd en de industrialisatie op gang gebracht. De wederopbouw is afgerond. Voor zijn ver- diensten krijgt hij bij zijn afscheid een straat- naambord met zijn naam overhandigd: de burgemeester Stolklaan: 1957-1968. Op 19 oktober spreekt de nieuwe burgemeester, Dr. G.W. Borrie, zijn installatierede uit. Een ‘dental car’ van de Schooltandverzorging Tiel (foto: Flipje en Streekmuseum Tiel)

18 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 Tielse LTS officieel geopend Brand 10 April 1968 kan na jaren van plannen ma- We sluiten het eerste halfjaar van 1968 af ken de vlag uit bij de LTS tijdens de officiële met een enorme vuurzee. Op maandagmor- opening van het nieuwe gebouw aan de gen 24 juni breekt er brand uit in het voor- Teisterbantlaan. Het was de Maatschappij tot malige hotel De Roos op de kop van de Nut van ’t Algemeen afdeling Tiel geweest, Grotebrugse Grintweg. De hotelfunctie heeft die het idee voor de oprichting van een am- het pand dan al enige tijd verloren. Het is bachtsschool in de vergadering van 8 februari omgevormd tot een jeugdcentrum of zoals 1897 had gelanceerd. Met steun van de over- men dat toen noemde een ‘beatcentrum’, heid, de Nutsspaarbank, het Weeshuis en bekend onder de naam ‘Checkpoint particulieren werd jaarlijks 6000 gulden voor Charley’. De vlammen slaan die ochtend de exploitatie bijeengebracht. Twee jaar later meters hoog uit het dak en zorgen er voor vonden in het pand aan de Oliemolenwal de dat het gebouw geheel uitbrandt. De ver- eerste lessen plaats. In 1910 en 1932 volgden slaggever van de Nieuwe Tielse Courant zal verbouwingen en uitbreidingen totdat er uit- het geen groot gemis gevonden hebben, eindelijk een flink complex aan de gracht en want hij vertolkt waarschijnlijk de mening Waterstraat stond. De vernietigende Tweede van vele andere Tielenaren als hij schrijft: Wereldoorlog spaarde ook deze school niet. “Het was velen opgevallen, dat dit De beschietingen van 12 april 1945 verniel- Beatcentrum er de laatste tijd weer ver- den het leerinstituut volledig. Na de oorlog schrikkelijk uitzag”. Hoewel eigenaar Van was het improviseren in diverse noodgebou- Welie verzekerd was, is het markante hotel wen, totdat in 1956 besprekingen met het gesloopt en verdwenen uit het straatbeeld. ministerie van Onderwijs Kunsten en Wetenschappen succesvol verliepen en de Rotterdamse architect ir K.I. Ruige de op- dracht kreeg aan de slag te gaan. Desondanks duurde het nog vele jaren voordat er een ge- schikt terrein was gevonden en op 30 juni 1964 de eerste paal de grond in kon.

De nieuwe LTS aan de Teisterbantlaan De grote brand in hotel de Roos (foto: Flipje en Streekmuseum Tiel) (foto: Regionaal Archief Rivierenland/collectie Bouwhuis)

50 jaar geleden 19 Het Instituut A. Hirsch

Pierre van der Schaaf

In de periode 1848 – 1902 telde de bevol- Hirsch’ start in Tiel king van Tiel ieder jaar enkele tientallen De jonge onderwijzer Asser Hirsch vestigde leerlingen van het Instituut A. Hirsch. Voor zich op 14 november 1849 als jonge onder- het grootste deel waren deze kostschool- wijzer in Tiel. Hij was nog maar 19 jaar jong leerlingen afkomstig uit Amsterdam, maar en uitgeloot voor de ‘Nationale Militie’. zij kwamen ook van verder weg: onder an- In mei 1848 respectievelijk augustus 1848 be- dere Kimberley, Londen, Luik, Memphis, haalde Asser Hirsch de ‘Acte van Algemeene Petersburg en Wilna. Toelating tot Schoolonderwijzer van den vier- den en laagsten rang’ en de ‘Acte van Alge­ meene Toelating tot Israëlisch Godsdienst­ Asser Hirsch, eigenaar van Instituut Hirsch, onderwijzer van den laagsten rang’. In 1850 werd geboren in Amsterdam op 6 juli 1830. behaalde hij hogere diploma’s en volgde pro- Hij was de zoon van de onderwijzer Samuel motie tot ‘den middelsten rang’. Hij was daar- Joseph Hirsch en Aaltje Abraham Hes. Aaltje door bevoegd zowel het gewone als het Hes was een jongere zuster van de in Tiel en (Joodse) godsdienstonderwijs te verzorgen. wijde omstreken bekend moheel (besnijder) De Joodse school waaraan hij in 1849 werd David Hes. Op 24 maart 1854 trouwde Asser benoemd was in die jaren vooral bevolkt Hirsch te Tiel met de op 24 december 1831, door kinderen uit de armere Joodse gezin- eveneens in Amsterdam, geboren Betje nen. Het onderwijs bestond, behalve uit al- Marchand. Op de bewaard gebleven huwe- gemene vakken vooral uit vakken die een lijksakte verklaart de Opperrabijn van het relatie hebben met de Joodse godsdienst. Ressort op 30 maart 1854 dat hij Daarin nam Hebreeuws een belangrijke de akte in Tiel heeft gezien. Het echtpaar plaats in. Deze lessen waren ook ter voorbe- Hirsch kreeg 10 kinderen: 7 dochters en reiding van Bar Mitswa. Jongens van 13 jaar 3 zonen. Voor die tijd redelijk uitzonderlijk worden religieus volwassen (Bar Mitswa) na was dat slechts één van die kinderen, Lea, het voor een volle sjoel1 afleggen van een op zeer jeugdige leeftijd, nog geen anderhalf proeve van bekwaamheid. jaar oud, overleed. Drie van hen stierven geen natuurlijke dood maar werden in 1943 1 Sjoel: synagoge vermoord in Sobibor (Esther, Elzie en Rachel).

20 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 Financieel bleef het voor Hirsch ‘sappelen’2 tieven voor die Joodse scholen waren niet po- maar door extra lessen te geven in de talen, sitief: er was sprake van een nieuwe ontwik- geschiedenis en algebra groeide het leerlin- keling op het terrein van de financiering van genaantal waarvan steeds meer uit meer het onderwijs waardoor de financiering van welgestelde Joodse kringen. Hirsch zorgde die scholen op de tocht kwam te staan. Ieder voor kwalitatief goed onderwijs én een goe- probleem biedt echter ook weer kansen en de verzorging voor de inwonende leerlin- Asser Hirsch anticipeerde in 1855 op de gen. Het aantal leerlingen bleef maar groei- wetswijziging en begon toen een ‘Kostschool en, ook afkomstig van elders. voor Israëlische Jonge Heeren’ in Tiel. Hij maakte aan de gemeentelijke Schoolcom­ In 1851 werd een nieuw klaslokaal in ge- missie de stichting van een ‘bijzondere bruik genomen. Het lokaal lag (en het is nog school voor Lager en Uitgebreid Lager steeds aanwezig en herkenbaar aan de rond- Onderwijs’ bekend. Daarmee deed ook de bogen boven de ramen) in het pand op de Joodse ULO zijn intrede in Tiel. hoek van de Sint Agnietenstraat en de Westluidensestraat. Links van het gebouw, De groei van Instituut Hirsch aan de Westluidensestraat, was de woning Met de Joodse gemeente kwam hij overeen van de rebbe (geestelijk leider van de Joodse dat hij ook de (arme) Joodse Tielse kinderen gemeente) gevestigd. Daarvan getuigen nu de bleef onderwijzen. Dat tegen een, overigens Stolpersteine voor de laatste Tielse Rebbe,3 karige, vergoeding van 200 gulden per jaar. Jakob Elburg en zijn dochter. Rechts van het Na de invoering van de nieuwe Schoolwet voormalige lokaal aan de Agnietenstraat ligt van 1857 was de school van Hirsch één van de poort naar de ingang van de Synagoge. de twee bijzondere, dus niet door de ge- Direct achter de poort, aan de linkerkant, meente, gesubsidieerde Tielse scholen. bevindt zich de toegang tot het Mikwe.4 Na enkele jaren, in 1865, barstte de school uit zijn voegen en werd de vroegere Hirsch woonde vlak bij de school aan het ‘Fransche School’ van D. van de Berg aan Bleekveld, wijk E woning nr. 153, en met het het Hoog­einde D 107 betrokken. Dat ge- bekender worden van de naam van de school bouw lag naast voormalige politiebureau, nam ook het aantal leerlingen van elders toe. ongeveer op de plek waar nu het voormalige Dat leidde er toe dat hij leerlingen in de kost postkantoor staat. Beide panden werden tij- ging nemen. De inkomsten daaruit waren dens de winter 1944/45 door geallieerde een waardevolle aanvulling op het toenter- beschietingen verwoest. tijd, zeker voor onderwijzers aan een Joodse ‘armenschool’, karige inkomen. De perspec- Helaas is er maar weinig bekend over het curriculum van het Joodse onderwijs in de 2 Sappelen: Duits- Jiddisch voor het met moeite de Mediene (alle joodse gemeenten buiten eindjes aan elkaar knopen Amsterdam). Wel staat vast dat de algemene 3 Rebbe: ‘leraar’ 4 Mikwe: het bad voor de rituele reiniging

Het instituut A. Hirsch 21 Leerboek Hebreeuwse taal Aanstellingsbrief van A. Hirsch tot Chazan (foto: Collectie Joods Historisch Museum) (foto: Collectie Joods Historisch Museum) spreektaal onder de Aschkenazische5 Joden, dat de omgangstaal onder veel leerlingen, het ‘Jiddisch’, niet op school werd onderwe- naast het Nederlands, ook Jiddisch is ge- zen en daar ook niet de voertaal mocht zijn. weest. Zeker tussen de leerlingen die vanuit Het ministerie van Onderwijs deed er vanaf oost Europa naar Hirsch’ Instituut in Tiel 1817 alles aan om er voor te zorgen dat die kwamen. ‘wartaal’ zeker uit het onderwijs werd ver- bannen. In diezelfde Wet uit 1817 werd Hirsch als Chazan bepaald dat naast Joodse vakken zoals Er zijn maar heel weinig documenten van en Hebreeuws (en Hebreeuwse gebeden) en over het Instituut Hirsch bewaard gebleven. Tora-lezen6 ook Nederlands, aardrijkskunde Bijzonder is dat het Joods Historisch Museum en rekenen moesten worden onderwezen. in Amsterdam beschikt over een uit 1854 date- Ten opzichte van andere scholen werden bij rende en in het Hebreeuws geschreven ‘aan- het Instituut ‘de beginselen der kennis van stellingsbrief’, waarbij Asser Hirsch wordt be- de Fransche, Hoogduitsche en Engelse talen’ noemd tot chazan.7 De brief is (waarschijnlijk: bijgebracht. Het is echter niet onmogelijk gedeeltelijk onleesbaar) ondertekend door de Opperrabbijn van Nijmegen. Tijdens de Joodse erediensten is de Chazan de feitelijke leider 5 Aschkenazisch: uit Duitsland en Oost-Europa afkomstige Joden 6 Tora: de eerste vijf Bijbelboeken van Mozes 7 Chazan: voorzanger

22 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 van de plechtigheden en daarmee een (onge- In tegenstelling tot de Rooms-Katholieke schreven) leidende figuur binnen de Joodse Kerk was het zich eigen maken van deze gemeente en gemeenschap. ‘Ongeschreven’ ‘religieuze taal’ door de Joden een ‘must’. omdat in beginsel ieder lid van de Joodse ge- De Joodse jeugd moest (en moet) van jongs meenschap de rol van Chazan mag vervullen. af aan ‘Lernen’.8 Dat vormt (nog steeds) een Maar omdat de Chazan over grondige kennis vast bestanddeel van de Joodse opvoeding. van de liturgie moet beschikken en over een Tot op de dag van vandaag staat de zondag goede stem, vroom moet zijn en van ‘een on- bij de Joodse kinderen in het teken van de beschreven blad’, was de rol feitelijk maar Joodse les met daarin de voorbereiding tot voor weinigen weggelegd. Zijn er momenteel Bar Mitswa.9 Door dat ‘Lernen’, met veel aan- opleidingen tot Chazan, zeker in de 19e eeuw dacht voor het lezen (in het Hebreeuws) met was daarvan in Nederland geen sprake. een ‘Jadje’10 was er onder de Joden veel min- der sprake van analfabetisme dan onder de Dat Hirsch wel voor vernieuwing was blijkt andere inwoners van ons land: er was meest- uit een aankondiging in de Tielsche Courant al sprake van een zeker mate van ‘geletterd- van 5 maart 1854 waarin wordt gemeld dat heid’. En dat leidde weer tot afgunst en, als op vrijdag 10 en zaterdag 11 maart 1854 voor het zo uitkwam, discriminatie van de Joden. het eerst “godsdienstoefeningen met koorzang begeleid worden door de ‘Vereeniging Nut en De bloeitijd van Instituut Hirsch duurde, Genoegen uit Tiel, een mannenkoor onder getuige de leerlingenaantallen, tot tegen het leiding van D. Ganz (Gans [PvdS]). ‘De Heer eind van de 19e eeuw. De leerlingen kwa- A. Hirsch, Hoofdonderwijzer aan de men van heinde en ver, het merendeel uit Israëlitische school te dezer stede [zal] Amsterdam. Van de redenen van ouders om als voorzanger […] fungeren”. kinderen voor, soms, jaren op een Tielse kostschool te plaatsen is weinig bekend. In één artikel in het NIW (Nieuw Israëlitisch Week­ blad) wordt gewag gemaakt van het bij het Instituut Hirsch plaatsen van ‘lastige leerlingen’ en in een ander Tielsche Courant van 5 maart 1854 (foto: Regionaal Archief Rivierenland) artikel wordt gesproken over een leerling (die overigens ‘Lernen’

Net als de Rooms-Katholieke Kerk het Latijn 8 Lernen: leren als ‘religieuze taal’ voert, zo voeren de Joden 9 Bar Mitswa: jongens worden op 13-jarige leeftijd sinds mensenheugenis het Hebreeuws, en volwassen. Bat Mitswa: meisjes worden met 12 jaar volwassen ook wel het Armeens, als kerkelijke taal. 10 Jadje: aanwijsstokje met aan het eind een handje

Het instituut A. Hirsch 23 goede vorderingen maakt) die, betaald door een hulp­ organisatie, de lessen in Tiel mag volgen.

De leerlingen van Instituut Hirsch In totaal zijn tot nu toe 251 kostschoolleerlingen van Hirsch, waaronder ook enke- le meisjes, getraceerd. Van velen van hen is alleen een enkele aankomst- of vertrek­ Eindexamenklas Tiels Gymnasium 1899 met verschillende oud-leerlingen datum bekend maar in ver- van het Instituut Hirsch (foto: Regionaal Archief Rivierenland) schillende gevallen daarnaast ook zowel geboortedatum en -plaats als de Parijs (Bernard en Henry de Roos en August data van aankomst en vertrek. In 1858 meld- van Weerden). In dit geval betreft het waar- de Hirsch aan de gemeentelijke commissie schijnlijk kinderen van Nederlanders die voor dat hij ‘jongens in de kost had’ en dat zijn zaken naar het buitenland gingen en hun kin- kostschool al 19 leerlingen telde. Op 15 april deren toevertrouwden aan een kostschool. Iets 1862 telde het Instituut Hirsch liefst 38 jon- wat overigens ook frequent gebeurde met kin- gens en 19 meisjes als leerling. 38 van hen deren van Nederlandse ouders die in ‘de Oost’ kwamen uit Tiel, de overige van elders. Een (voormalig Neder­lands-Indië) woonden en van hen was de op 1 augustus 1863 weer werkten en die hun kinderen naar Nederland naar zijn ouders in Groningen vertrokken stuurden voor een goede opvoeding, degelijke 12 jaar oude Louis Cohen. kost en een goede schoolopleiding.

Volgens het bevolkingsregister van de ge- De komst van de leerlingen uit Rusland naar meente Tiel waren er leerlingen afkomstig uit Instituut Hirsch, vooral na 1890, kan mede Londen (o.a. de jongens Nijburg, Jacobs, een oorzaak vinden in de pogroms die eind Boekbinder, Falck en Barnett), Kimberly in 19e eeuw in Oost-Europa plaats vonden. Zuid-Afrika (Levie), Parijs (Van Weerden en De Het is waarschijnlijk dat vermogende Roos), Wilna in (nu) Litouwen (de broers Fin), Russische Joden hun kinderen, mede Antwerpen (Penha), Luik (Dewied), Brussel voor hun fysieke welzijn, naar het veilige (Poons), Memphis in de VS (Poons), Minsk Nederland stuurden. (Rapoport), Petersburg (Woronick en Karlim) Van enkele van deze ‘Russische’ leerlingen is en Witebsk (Monossohn) in Rusland en de levensloop van begin tot eind te volgen. Sydney (Bobbe) in Australië. Deze buitenland- Een van hen is de in 1879 in Petersburg ge- se toestroom begon in 1877 met leerlingen uit boren Mozes Woronick. Van 1894 tot 1900

24 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 was hij op kostschool bij Hirsch. In 1899 deed hij eindexamen aan het Gymnasium van Tiel. Daarvan getuigt een foto De opstelling van TVV (Tielse Voetbal vereniging) tijdens de in februari uit dat jaar met verder o.a. 1897 met 0-3 verloren wedstrijd tegen Gorkum. (foto: Regionaal Archief Rivierenland) Hirsch’ leerling Asser Benjamin Kleerekoper en zoon Anselm Hirsch. Mozes Woronick ging Dat naast een nazaat van de gekerstende na zijn eindexamen tandheelkunde studeren Jood Tilanus (die oorspronkelijk Ephraïm in Amster­dam waarna hij zich vestigde aan heette). Niet alle optredens van dat elftal de Amstel­laan 16 Huis (na de oorlog bleken overigens even succesvol! Stalinlaan en na 1956 Vrijheidslaan) in Amsterdam. Op 1 oktober 1942 werd hij als Dat Hirsch volop deelnam aan het sociale een van de eerste Nederlandse Joden, samen en maatschappelijk leven blijkt onder meer met zijn vrouw, in Auschwitz vermoord. Hun uit een advertentie in de Tielsche Courant dochter werd er een dag eerder vermoord. van 7 mei 1901 waarin hij samen met tal van Tielse notabelen poogt een Tielse afde- Hirsch binnen de Tielse samenleving ling op te richten van ‘den Volksbond, Een vraag die opdoemt is in hoeverre Vereeniging tegen drankmisbruik’. En zo zijn Hirsch, zijn leerkrachten en de leerlingen er in de krantenleggers nog tal van andere van zijn Instituut deel uitmaakten van de voorbeelden te vinden. Tielse gemeenschap. Door hun kleding, het heiligen van de Sjabbat (van vrijdagavond zonsondergang tot het moment dat op zater- dagavond drie sterren aan de hemel zijn ver- schenen, waren de joodse winkels gesloten) en het ongetwijfeld vaak groepsgewijs door de stad gaan van kosthuis naar school, wa- ren de Tielse Joden waarschijnlijk niet onop- vallend. Aan het eind van de 19e eeuw komt vooral uit kranten naar voren dat leerlingen die bij Hirsch in de kost waren naar het Stedelijk Gymnasium gingen en lid waren van verenigingen. Bijvoorbeeld TVV, de Tielse Voetbal Vereeniging. In verschillende wedstrijdverslagen komen wij namen van de kostschoolleerlingen van Hirsch tegen: Tielsche Courant van 7 mei 1901 Woronick, Spijer en een zoon van Hirsch. (foto: Regionaal Archief Rivierenland)

Het instituut A. Hirsch 25 Het Instituut Hirsch was een waar succes. Bij het 25-jarig bestaan in november 1874 werd stevig uitgepakt. Tal van (ook niet-Jood- se) notabelen kwamen de jubilaris geluk- wensen en ’s avonds was ‘een onafzienbare schare (..) voor den woning van de jubilaris saamgevloeid om deel te nemen aan die ovatie’. Dat bij fakkellicht en begeleid door het muziekkorps van de schutterij. Ook bij het 50-jarig bestaan van zijn school in 1899 werd, alhoewel wat minder dan 25 jaar eerder, uitgebreid stilgestaan. Een hoogte­punt was het ontvangen van een Koninklijke Onderscheiding: Ridder in de Orde van Oranje Nassau. Daarvoor bedank- te hij in zijn prachtige handschrift. Hirsch was inmiddels 70 jaar oud geworden en in 1902 kwam het onherroepelijke einde aan het binnen de Joodse wereld internationaal bekende instituut. Na het overlijden van zijn vrouw in 1902 vertrok hij naar Deventer Benoemingsbrief tot ridder in de orde van Oranje Nassau waar hij in 1908 overleed. Hij werd naast (foto: Collectie Joods Historisch Museum) zijn vrouw en vlakbij zijn in 1898 overleden dochter Carolina begraven op de Joodse be- Een van hen was Jan Pieter van Rooij die graafplaats van Tiel. bijna een halve eeuw als ‘huisonderwijzer’ verbonden was aan het Instituut Hirsch. De leerkrachten bij Hirsch. Hij was gehuwd met Petronella van Seben Hirsch deed al het werk niet alleen. die een winkel dreef aan de Voorstad. Ongetwijfeld heeft zijn vrouw het Internaat Beiden waren Nederlands Hervormd. gerund maar natuurlijk had zij daarbij hulp. Een van de hulponderwijzers was de ook Net zoals Asser Hirsch hulponderwijzers Nederlands Her­vormde Hendrik Pieter nodig had om alle leerlingen goed te kun- Hoffmann die, na een driejarig verblijf bij nen onderwijzen. Daarvoor werden niet Hirsch, weer terug naar het Zeeuwse alleen Joden maar ook Nederlands Haamstede ging. En zo kwamen en gingen Hervormden en Rooms-Katholieken als de al dan niet Joodse onderwijzers met leerkracht aangetrokken. Ook woonde Hirsch en Van Rooij als de vaste kern. tijdelijk een Evangelisch Lutherse Rijkstelegrafist bij hen in. Van de honderden personen die verbonden waren aan dan wel leerling waren van het

26 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 Dhr. A.B.K. Kleerekoper (foto: Collectie Joods Historisch Museum)

Instituut Hirsch heeft er ten minste één een Bronnen landelijke faam bereikt: Asser Benjamin De basis van het artikel vormde de rijke bron die het Regionaal Archief Rivierenland vormt (de regionale Kleerekoper. Hij was zoon van de bij het kranten en kaarten van de Burgerlijke Stand). Door Instituut Hirsch werkzame onderwijzer deze bronnen te combineren met het archief van het sinds 1865 verschijnende NIW (Nieuw Israëlitisch Samuel Chananja Kleerekoper en Carolina Weekblad) kon een groot deel van het leven van Hirsch Hirsch, een van de dochters van Asser en zijn Instituut Hirsch worden gereconstrueerd. In het Hirsch. Kleerekoper, geboren in 1843 in NIW stonden aankondigingen van ondertrouw, huwe- lijk, overlijden, Bar Mitswa en vaak lange verslagen van Amsterdam kwam in 1866 naar Tiel en werd vergaderingen. Dat is bijzonder gezien de gaten die zowel leraar aan het Instituut Hirsch als (letterlijk) door de oorlogshandelingen in archieven waren geschoten. Bijzonder waren de bijdragen vanuit Rebbe van de Joodse Gemeente. Hun jong- het archief van het Joodse Historisch Museum te ste kind, de naar zijn grootvader van moe- Amsterdam dat over verschillende belangwekkende derszijde vernoemde Asser Benjamin Hirsch, originele documenten bleek te beschikken. Last but not least ontstond er begin maart 2018 contact met een in zou landelijke faam bereiken als SDAP- Brazilië wonende achter-achterkleinzoon van Asser politicus en had een vlijmscherpe pen. Hirsch. De van zijn kant nog te verwachten informatie is helaas niet meer in dit artikel te verwerken. Hij stierf in 1942, 62 jaar oud, een natuurlij- In het Metaheirhuisje op de Joodse Begraafplaats in Tiel ke dood en werd begraven in Muiderberg. is een deel van de expositie aldaar gewijd aan Asser Hirsch en zijn nazaten en zijn ‘Instituut’.

Het instituut A. Hirsch 27 CULTUUR HISTORISCH NIEUWS

Restauratie oude VVV kiosk

Peter Schipper

Op woensdag 7 februari j.l. overhandigden het Burge­meester Hasselmanplein. De ge- vertegenwoordigers van de verenigingen dachte was de twee wensen te koppelen en Waardevol Tiel en de Oudheidkamer voor zo een win-win situatie te creëren. Hoopvol Tiel en Omstreken aan wethouder Marcel vroeg het VVV bestuur zich in het jaarver- Melissen het door hen opgestelde restauratie- slag over 1950 af of het spoedig zou lukken voorstel van de oude VVV kiosk aan het en men noteerde tot slot: ‘Voor de arme bus- Burgemeester Hasselmanplein. In het onder- patiënten die vaak lange tijd in een stromen- staande vindt u de historische achtergronden de regen staan, ware dit zeker te wensen.’ en het restauratievoorstel uit dit rapport. Het jaar daarop namen de plannen steeds vastere vormen aan en in de jaarvergadering van 1951 besloten de VVV leden het bestuur De VVV zoekt een informatiepunt hun zegen te geven. Wel moest er vrij diep Al vrij spoedig na de oprichting van de in de geldbuidel getast worden. Tielse Vereniging Voor Vreemdelingen Tweeduizend gulden had men in circa twin- Verkeer in 1919 uitte het bestuur de wens tig jaar bij elkaar gespaard in het ‘Fonds ei- om te beschikken over een eigen informatie- gen gebouw’. Voor de resterende benodigde post. Vooral in het voorjaar, wanneer de f. 3750,= moest het bestuur een lening af- boomgaarden zich tooiden in hun bloesem- sluiten, waarbij onder andere de voormalige kleed, kwam een groeiend aantal toeristen VVV ijsbaan in onderpand gegeven werd. naar Tiel. Hoewel iemand opteerde voor een mobiele informatiepost, gaf de meerderheid 26 April 1952 wapperden de vlaggen trots van het bestuur toch de voorkeur aan een op het eigen VVV gebouw en sprak burge- vast eigen gebouw. Vanaf circa 1930 reser- meester Cambier van Nooten het openings- veerde men per jaar een bedrag om dit doel woord. En dat was net op tijd, want de bloe- te bereiken. Voor 1940 kwam het er niet van en di- rect na afloop van de voor Beheerder Salden hield over 1968 nauwkeurig zijn Tiel zo desastreus verlopen prestaties bij. Hij verstrekte 3400 inlichtingen en no- oorlog had iedereen wel wat teerde dat de meeste bezoekers uit Nederland afkom- anders aan zijn hoofd. Vanaf stig waren, maar dat ook buitenlanders op de deur 1950 laaide het verlangen klopten: 41 Amerikanen, 38 Duitsers, 12 Belgen, 11 naar een eigen infopost weer Fransen, 2 Ieren, 2 Zwitsers en ‘nog een aantal Turkse op. Zeker toen er een nieuw en Algerijnse gastarbeiders’. busstation moest komen aan

28 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 Aanbieden van het restauratieplan aan Marcel Melissen, wethouder cultuur gemeente Tiel. Van links naar rechts: Ton Schiltmans, Marcel Melissen, Ronald van Lith en Peter Schipper (foto: Tineke Schipper) semtijd stond voor de deur. Per toerbeurt de laatste jaren de geur van belegde brood- bemanden leden van het bestuur de info­ jes en patat. Uiterlijk en omgeving verander- balie, later kwamen er geregelde medewer- den mee. Het oorspronkelijke, metalen bus- kers, zoals de heren Th. Blijdestein, Van de station maakte plaats voor uniforme Broek (1957-1960) en Salden (1961-1969). standaard bushokjes. Het uit beton, baksteen Ook bestuursvergaderingen werden voort- en metaal opgetrokken inlichtingenkantoor- aan in het pandje gehouden. Rond de 3000 tje verdween bijna geheel onder een lelijke inlichtingen gingen er in het seizoen over de houten bekleding, die meer op een skihut balie. Trots schreef het bestuur in het jaarver- leek dan een attractief pandje. slag over 1968: ‘Ons inlichtingenbureau aan In de jaren ’80 van de vorige eeuw brak ook het Burg. Hasselmanplein blies in het maken in Tiel het besef door dat slopen van waarde- van propaganda voor stad en streek z’n be- volle architectuur een heilloze weg is. Er hoorlijke partij weer mee’. kwam naast de Rijkslijst een monumenten- Het steeds belangrijker wordende toerisme lijst, waarop de gemeente Tiel panden noopte tot meer samenwerking met de plaatste die bijdroegen aan het eigene van regio­naal opererende Streek VVV. Het ge- de stad en aan toekomstige generaties door- bouwtje voldeed niet meer aan de groeiende gegeven konden worden. Zorgvuldiger om- ambities en werd in 1970 gesloten. Aan de gaan met wat vorige geslachten hadden op- Stationsstraat gloorde een nieuwe toekomst. gebouwd en achtergelaten werd het nieuwe credo. De oorlog had de stad weliswaar Nieuwe wegen zware littekens bezorgd, maar schiep ander- Na enige tijd als bloemenzaak in gebruik te zijds nieuwe kansen in de vorm van boeien- zijn geweest hing er in de oude VVV kiosk de wederopbouwarchitectuur.

Restauratie oude VVV kiosk 29 De VVV kiosk in 1960 (foto: Regionaal Archief Rivierenland/collectie Bouwhuis)

Het VVV-kantoor hoe het er nu bij staat. Er moet nog veel gebeuren (foto: auteur)

30 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 Waarom bewaren? Diverse panden uit de jaren ’50 en vroeg ’60 van de vorige eeuw staan op de gemeentelijke­ monumentenlijst. Ze zijn met name te vinden aan de Groenmarkt en in de Water­straat en de Vleesstraat. Het betreft vooral winkel- en woonhuizen. De kiosk is wat dat betreft uitzonderlijk. Je zou kunnen stellen dat het bouwwerkje de kers is op de wederopbouwtaart. De tweede reden waarom we tot behoud zouden moeten overgaan is dat de infopost deel uitmaakt van een trio kleine monumenten die we danken aan de Tielse VVV. De andere twee zijn het vogel­ eilandje en de fontein in het Restauratietekening van de kiosk, gemaakt door architectenbureau Kalverbos, beide uit de jaren Agterberg ’20 van de vorige eeuw en beide staande op de gemeentelijke monumenten- voorts dat ook de beide bankjes en bushokjes lijst. Twee belangrijke redenen dus om de ter weerszijde in het idee zijn meegenomen. VVV kiosk aan de lijst toe te voegen. Behalve dat zo het oorspronkelijke ontwerp zo dicht mogelijk wordt benaderd, stelt Caro Het plan Agterberg dat er dan bovendien ‘een mooie Uitgangspunten zijn: symmetrie ontstaat’. Afhankelijk van financië- Het zoveel mogelijk terugbrengen van de le middelen, besluitvorming en toestemmin- kiosk in originele staat. Daartoe zal eerst de gen (busmaatschappij!) kan het plan in z’n lelijke houten ombouw verwijderd dienen te geheel of in delen worden uitgevoerd. Wat er worden, zodat het mogelijk wordt de con- nog ontbreekt is een goede bestemming voor structie en bouwkundige toestand te beoor- de oude kiosk. Wie heeft er een idee? delen. We hebben Bureau Agterberg gevraagd het hierbij afgebeelde schetsplan te Bronnen maken. Enige steun gaven een bewaard ge- Archieftoegang 190: Archief van de Vereniging voor Vreemdelingen Verkeer Tiel en omstreken 1919-2003 bleven bouwtekening uit 1952 en oude foto’s. nr 12: notulen vergaderingen algemeen bestuur 1946- De beoogde reconstructie is zo dicht moge- 1969 nr 33: jaarverslagen 1927-1969 lijk bij het origineel gebleven. Opvallend is nr 22: kasboek 1932-1953

Restauratie oude VVV kiosk 31 Amateurs op Medel

Hans Berkien

Sinds Geurt-Jan Brenkman als mede-oprichter van Verleden OKT de aftrap heeft gegeven is met de Vanaf begin deze eeuw zijn de regels Archeologische Werkgroep Tiel, opgericht in 1978 rondom opgraven gewijzigd waardoor door Guus Taconis en Toine Bäcker en in 1987 de mogelijkheden voor BATO beperkt overgegaan in BATO, de aandacht voor werden. Het uitvoeren van archeolo- Archeologie in Tiel en omstreken structureel on- gisch onderzoek is voorbehouden aan derdeel van Oudheidkamer Tiel. organisaties, veelal commerciële be- De leden zijn bevlogen amateurs. Hoogtepunten drijven, met een vergunning. waren de opgravingen in Passewaay en Medel. De nieuwe Erfgoedwet geeft vrijwilli- gers, waaronder detectoramateurs, weer meer mogelijkheden.

Het was dan ook een grote kans die geboden werd aan vrijwilligers om in 2016 en 2017 mee te mogen helpen met de grootschalige opgravingen die daar werden uitgevoerd in opdracht van het Industrieschap Medel. Al sinds lange tijd worden er op en Wet- en regelgeving, Nieuwe Erfgoedwet rondom het industrieterrein regel­ Verenigingen van vrijwillige archeologen mo- matig archeologische vondsten ge- gen zelfstandig opgraven op locaties waar de daan. Officieel tijdens opgravingen gemeente heeft vastgesteld dat de archeolo- en minder officieel door personen gie niet behoudenswaardig is. Wanneer een met een passie voor het verleden die, detectoramateur een vondst uit de grond nadat er weer geploegd is, lopend haalt is dat een opgraving. Ook voor dit type over de akkers naar resten speuren. opgraving is een uitzondering in de Zo zijn er in 2002 resten uit het Laat- Erfgoedwet opgenomen. Neolithicum gevonden en werden er in 2003 een Romeinse nederzetting

32 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 en een boerderij uit de Midden- Willem Spekking: ‘once in Bronstijd onderzocht. Ook in 2005 a lifetime’ kans worden er boerderijen uit de brons- “Ikzelf kon 2 maal een week in- tijd ontdekt met als bijzondere vondst plannen om bij het Neolithisch / het oudste trapje van Nederland. Bronstijd-onderzoek aanwezig te zijn in december 2016 en januari Medel II 2017. Ik kwam te werken in de De werkzaamheden in Medel in ‘split’ cabine van Wendy Deitsch, 2016/2017, Medel II genoemd, zijn om de gezeefde fracties van klei door maar liefst 5 archeologische te ontdoen en te sorteren op bedrijven uitgevoerd. soort: aardewerk, vuursteen, bot, Daarnaast werden amateur archeo­ hout, hazelnoot en natuursteen. logie verenigingen uit de omgeving Ik heb een leuke, leerzame tijd van Medel benaderd met de vraag of daar doorgebracht.” zij mee wilden werken. De drie ver- enigingen, Historische Kring Kesteren & Omgeving (HKK&O), Werkgroep BATO van Oudheidkamer Tiel en afde- ling 15 van AWN (Vereniging van Vrijwilligers in de archeologie) hebben de handen ineen geslagen en zijn samen opgetrokken. Leden van deze verenigingen, maar ook tijdelijk aan- gesloten vrijwilligers, hebben kunnen helpen bij de diverse werkzaamheden. Bij veldwerk, bij het zeven van grond, bij het sorteren van vondsten, bij het geven van voorlichting aan diverse bezoekers en bij een op 8 april 2017

Amateurs op Medel 33 Corny van Benk: een lang gekoesterde wens Coen Stellaard: ging in vervulling er heerste een goede “Ik heb mij ingeschreven voor perceel 2, de Romeinse samenwerking opgraving, omdat deze periode het meest tot mijn “Iedereen was uiterst ge- verbeelding spreekt. Achteraf gezien had ik beter spitst op een bijzonder attri- kunnen gaan graven op de middeleeuwse opgraving buut dat tevoorschijn kon omdat – in mijn optiek – daar de mooiste vondsten komen. Het bleek dat de zijn gedaan. kennis van de toehoorders Ik heb in totaal 11 x keer al vrijwilligerswerk verricht: door de leiding volledig • 9 x graven op Romeinse site (veldwerk), onderschat werd. • 1 x sorteren en schoonmaken (binnenwerk), • 1 x Open dag, wassen van vondsten. Men was er aan het einde van het Medel project van De eerste potscherven vond ik geweldig. Het ge- overtuigd dat de visie om- voel dat jij iets in je hand houdt dat 2000 jaar oud trent de Swifterbantcultuur is. Het bleek een fibula te zijn. En ja, ik weet dat er door de aangetroffen vond- hiervan honderden zijn opgegraven, maar IK had sten duidelijk herzien moet dat nog nooit persoonlijk gedaan. worden.

Op mijn laatste velddag heb ik gevraagd om zelf de Het is te hopen dat de con- coupes (=methode om grondsporen te interprete- clusies en onderzoeksresul- ren) te mogen interpreteren en dit ging mij dus­ taten in één publicatie uit­ danig goed af dat ik een compliment ontving. gegeven worden door de Ik trots natuurlijk. Ik mag mijzelf nu toch wel een gezamenlijke archeologische beetje amateur­archeoloog noemen!” uitvoerende bedrijven.”

34 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 gehouden Open Dag op Medel voor Martin Oppelaar: De Hoge Hof, die toen belangstellenden. Er werd op drie nog mijn eigendom was percelen gewerkt waarbij er vondsten “De eerste dag mocht ik een bot opgraven dat zijn gedaan uit de late ijzertijd, de gevonden was bij het schaven, in een kringgrep- Romeinse tijd en de middeleeuwen. pel. Toen bleek dat er een heel paard aan vast Diverse tussentijdse publicaties zijn er zat kreeg ik hulp van twee studenten die het ge- al verschenen en lezingen al gehou- heel documenteerden en mee opgroeven. Bij den. Ook via de betrokken amateurver- het hoofd vonden we ook nog een stuk aarde- enigingen en door de beroepsarcheo- werk als grafgift. logen. Het Flipje en Streekmuseum We hebben daar bodemscans uitgevoerd om te heeft een tentoonstelling gehouden en proberen de ‘tempel’ te lokaliseren. tijdens de Gelderse Archeologische Ik ben benieuwd naar de verwerking van en het Dag 2018 zal ook aandacht aan de re- onderzoek naar de vondsten.” sultaten van Medel II worden gegeven.

Toekomst Nog niet alles van Medel is bekend. Allereerst moeten de onderzoeken van de uitgevoerde opgravingen nog Portable Antiquities of the worden afgerond en gerapporteerd. Het doel van PAN is om oudheidkundige Verder zijn er nog plekken niet on- vondsten in privé-bezit, met name metaal- derzocht. Zoals een groot deel van de vondsten gevonden met behulp van een Hoge Hof. Amateur archeologen heb- metaaldetector, te documenteren en online te ben daar in het verleden al interes- publiceren, en zo de informatie over de vond- sante dingen gevonden. Er wordt ge- sten en hun vondstlocatie beschikbaar te opperd dat er mogelijk een heiligdom maken voor wetenschap, erfgoedonderzoek, heeft gestaan of een aantal villa’s. musea en alle andere geïnteresseerden. Er zijn nu met name grafvelden opge- Vondsten kunnen anoniem worden gemeld. graven. De bijbehorende nederzettin- gen zijn nog niet aangetroffen. En zo- lang er geen bouwplannen zijn zal er PAN ook helpen om de lokale, door ook niet opgegraven worden. Maar mo- privé personen gedane, vondsten in gelijk dat er met non-destructief onder- kaart te brengen. Zo gaat kennis hier- zoek nog inzicht kan worden gekregen. over niet verloren en krijgen we een En natuurlijk blijven de lokale ama- completer beeld van het verleden. teurs van groot belang. Om wat zij Dit door een goede samenwerking zelf tegen komen bij hun veldverken- tussen beroepsarcheologen, amateurs, ningen en van wat zij van anderen vrijwilligers en de gemeente als be- horen. In die zin kan een project als voegd gezag.

Amateurs op Medel 35 UIT DE VLOOIENKLAP

Een geluid als in een kale boetekerk op Goede Vrijdag

Peter Schipper

De juiste tijd is tegenwoordig overal te vin- November 1823 stelden schout, assessoren den: op je polshorloge, je computer en op (= voorlopers van de wethouders) en raad van diverse klokken in huis. In het licht van de het dorp Buurmalsen reglementen op voor de geschiedenis is dat een luxe. Tot circa 1900 klepperman. Dat waren dat jaar M. van en soms nog daarna, beschikten alleen wel- Suilekom en E. van Eck. Samen liepen ze van gesteldere inwoners over eigen tijdmeters. ’s avonds 10 uur tot vier uur in de ochtend de Mensen met een minder gevulde beurs waren wacht. Tijdens hun rondes moesten ze met lui- aangewezen op de kerkklok of… de klepper- der stem de uren uitroepen en daarbij driemaal man! Behalve dat hij ’s nachts de tijd uitriep, met hun klep slaan. Bij de ontdekking van had hij tot taak te letten op brand en onraad. brand werd hun taak wat belangrijker, want ze Uit de vlooienklap diepen we ditmaal zijn moesten dan continu klepperen en ‘brand, attribuut op: de klepper of klepspaan. brand’ roepen, de inwoners wekken en kennis geven aan de schout en een assessor. De ver- goeding voor de klepperlui bedroeg f. 2,80, Twaalf uren heit de klok per week voor hen samen, een bedrag waar- Klepperlieden of nachtwakers waren in voor de inwoners opdraaiden. Ze betaalden, dienst van stedelijke gemeenten, zoals Tiel, afhankelijk van hun financiële draagkracht, , Buren en , maar ook tussen de 3 ½ en 35 cent per week. in dorpen was hij een veel geziene figuur. In De nachtwachten van Neerijnen dienden het Regionaal Archief Rivierenland worden vooral te letten op ‘Quaaddoenders, diverse instructies en reglementen bewaard Bedelaars, vagebonden en Land Loopers’. die een licht werpen op hun functie.

In de collectie van het Flipje en Streekmuseum bevindt zich een kleps- paan. Het houten instrument bestaat uit een handgreep met plank, waarop een klapbare hamer is bevestigd. Door de pols losjes te bewegen kan men de hamer een ritmisch geluid laten maken op de plank.

Klepspaan afkomstig van de Tielse klepperman. (collectie: Flipje en Streekmuseum Tiel)

36 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 Als eisen stelden de bestuurders ‘Bequaamen rapport. Vijftig cent per persoon per nacht ouderdom, van geschikt en ordentelijk ge- achtte hij een redelijke vergoeding. Een drag en ter goeder naam en faam’ bekend rondje door de stad zou ander halfuur ver- staan. Zijn ronde legde de klepperman ge- gen, waarbij we moeten bedenken dat de wapend af. Een pijpje opsteken tijdens de Tielenaren toen nog voornamelijk binnen de wacht was verboden. Net als in Buurmalsen singels en op Zandwijk woonden. Het is aar- riep hij al klepperend de uren uit, maar hij dig om een stukje met de klepperman mee te klopte ook op de deuren van de inwoners lopen, waarbij we diverse oude straat­namen die dat wensten. Ontdekte hij personen die tegenkomen. Hij begon bij de Burensche kwaad in de zin hadden of ander onheil, dan barriere (= voormalige Burense poort) en liep moest hij meteen de schoolmeester waar- dan vervolgens naar de Beestenmarkt (= hui- schuwen die op zijn beurt zorgde voor het dige Veemarkt) tot de Scheer (= Schering), luiden van de kerkklok. terug langs de huisjes van Baars, het verleng- Hebben die klepperlieden of nachtwachten, de van de Nieuwe Weg, langs het Sterrebos ondanks hun luidruchtige optreden, nou wel naar de Oude Tielscheweg, langs ‘Fruithof’ eens iemand weten te arresteren? In Neerijnen (= villa aan de Nieuwe Tielseweg), de leverde zo’n heldendaad een dukaat als pre- Plantage tot de ‘Bellevue’, de Gouden­ mie op. Het antwoord komt echter uit Zalt­ balsche­wal (= de wal richting het Paarden­ bommel. Augustus 1859 is men druk bezig de water) naar de Tolhuiswal. Vervolgens via de oogst en het hooi van het land te halen en Havendijk naar Zandwijk, langs de huizen naar schuren te vervoeren. Hendrik Sijmen uit van Van Hesteren, Grote­brugse Grintweg de Boschstraat kan wel een centje gebruiken richting het Zandwijkse sluisje om vandaar en helpt mee om hooi op de zolders van de via de Binnenhoek en de Hoogestraat in de stallen van notaris Groothof in de Oliestraat Startsestraat te arriveren. Tenslotte ging de te brengen. Ook toen al zaten notarissen niet route verder langs het Rooms-katholieke kerk- zonder geld en zo rijpte bij Hendrik het plan hof naar de zich ’s avonds te laten insluiten om z’n slag te Culemborgse kunnen slaan. Groothof hoort echter onraad, Grintweg (die waarschuwt de nachtwacht en met assistentie onder die naam van twee dienders weten ze de dief te arreste- toen verder naar ren. Per koets brengen ze hem naar de gevan- de stad doorliep genis in Tiel, waar een rechtszaak volgt. De dan tegenwoor- straf is niet mals: vijf jaar! dig) om via het Molenstraatje en In Tiel de Beestenmarkt Ook Tiel kende de klepperman. Er waren er bij het begin- minstens vier nodig om de functie goed te punt aan de kunnen uitoefenen, schreef politiecommissa- Burense barrière ris Van Essen op 5 december 1871 in zijn terug te keren. De klepperman op zijn ronde. Negentiende-eeuwse afbeelding (bron: Internet)

Een geluid als in een kale boetekerk op Goede Vrijdag 37 De klepspaan wordt museumstuk Op het einde van de negentiende eeuw viel het doek voor veel klepperlieden. Culemborg schafte de functionaris in 1892 af. In de Nieuwe Tielsche Courant van december 1902 staat naar aanleiding van het overlijden van ‘Barend de Wacht’ te lezen dat in Kapel- Avezaath ‘de tijd dat de klepperman voor de nachtrust van de inwoners zorgde al weer enige tijd achter ons ligt’. Klokken kwamen steeds meer binnen het bereik van grote groepen inwoners en politie en brandweer Klepperman Van Bemmel viert zijn 50ste trouwdag. namen de veiligheidstaken over. In sommige (foto: Regionaal Archief Rivierenland) dorpen en stadjes heeft deze functionaris het echter langer volgehouden. verslaggever: ‘Wij modernen, met onze radi- Eind 1934 maakte de klepperman in Buren um verlichte polshorloges en wekkers, onze zijn laatste ronde. Enige maanden voor dit alarminstallaties en brandschellen, behoe- afscheid liep ‘Alex’, verslaggever van de ven de roep van de klepperman niet meer’. Waalbode, een nacht met hem mee door de Nachtwachten zijn nooit helemaal verdwenen. straten van het Kornestadje. Achtendertig Particuliere beveiligers draaien in onze tijd jaar had nachtwacht Van Bemmel er toen overuren en burgers proberen zich het gespuis opzitten. Aanvankelijk had hij een collega, van het lijf te houden via ‘buurtpreventie’ en maar die was overleden: ‘Zijn maat kwam What’s app-groepen. En de klepspanen? Die op een kwaden dag vermoeid van het land, vind je alleen nog terug in musea, tot vreugde waar hij zijn aardappelen en groente ver- van schoolkinderen die tijdens educatieve pro- bouwde. Hij ging op zijn kruiwagen zitten jecten even voor klepperman mogen spelen. rusten en stierf zoo op de straat, waar hij een groot deel van zijn leven had doorge- Gebruikte bronnen: bracht’. Van Bemmel vertelde verder hoe hij Regionaal Archief Rivierenland: Toegang 2119: Gemeentebestuur Buurmalsen, eens zingende jongens met zijn pistool nr. 957 en 958: nachtwacht Buurmalsen en Tricht moest dwingen stil te zijn. Alex vervolgt met Toegang 0699: Gemeente Beusichem, nr. 631: eedsaflegging nachtwacht de klepperman zijn nachtelijke tocht. Om Toegang 0007: Gemeente Tiel, nr. 3895: vijf voor half een staan ze stil op een straat- nota commissaris van politie ronde nachtwacht hoek. Dan slaat de hamer enkele keren op Toegang 2125: Dorpen Waardenburg en Neerijnen, nr. 198: aanbesteding van de nachtwacht en neer tegen de plank, ‘een geluid als in Kranten: een kale boetekerk op Goeden Vrijdag’. Tielsche Courant Nieuwe Tielsche Courant Tegelijk roept de man ‘Twaalf uren heit de Waalbode klok, de klok heit twaalef’. Dat werd dus P. Schipper, ‘Lieve klepper! Hou de wagt, goeden nagt!’ spoedig geschiedenis. Raak concludeerde de In: Brabants Dagblad, 10 november 1999

38 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 EXTRA NIEUWS Bijzondere schenking aan het museum

Lisette le Blanc Conservator Flipje en Streekmuseum

Onlangs werd ik benaderd door de Oud Burger Mannen- en Vrouwen­ heer M.A.P. de Lange uit Maassluis in huis. Map woonde daar – met onder- verband met een mooie schenking brekingen van diensttijd en studie – aan het Flipje en Streekmuseum. van 1938 tot 1955. Map de Lange is oud Tielenaar. Zijn Het was een bijzondere ontmoeting in vader, Nico, was werkzaam in het het museum. Map verhaalde over zijn leven in Tiel en Nederlands-Indië. Hij vertelde dat zijn schoonvader, Piet den Uijl, leraar was aan de Christe­lijke Mulo, de Julianaschool aan de Grotebrugse Grintweg. Deze Piet was bevriend met Arend Boer, die teken­ leraar was aan de Ambachtsschool in Tiel. Arend Boer (1880 – 1933) was geboren in Vlaardingen en overleed in Tiel. Hij had zijn opleiding gehad aan de Academie voor Beeldende Kunst in Rotterdam. In zijn vrije tijd schilderde, etste en tekende hij eveneens. Zo maakte hij ook voor Piet den Uijl twee werken, die geërfd werden door de familie De Lange. Het zijn een olie- verfschilderij van een Betuws boertje ‘Het Boertje van Boer’. En een tekening van ‘Een paardenspan’. Wij zijn ver- heugd dat deze fraaie werken een plek gekregen hebben in onze collectie.

Portret van een Betuwse boer, olieverfschilderij door Arend Boer (foto: Flipje en Streekmuseum)

Bijzondere schenking aan het museum 39 Nieuws Regionaal Archief Rivierenland

Sylvia Dumont

Tentoonstelling: ga’s Ton Peterse en Paul Waterschapstamboom Twee in Eén Romijn. Het is ook een af- digitaal Van 6 maart 2018 t/m 22 juni scheidstentoonstelling: beide Behalve de gemeentelijke 2018 is de bijzondere expo- gaan dit jaar met pensioen. archieven beheert het RAR sitie Twee in Eén te zien in Paul werkt al meer dan 24 ook een deel van de archie- het atrium van het RAR. Twee jaar als beheerder van de to- ven van het Waterschap in Eén is een zeer persoonlij- pografisch-historische atlas Rivierenland en haar vele ke bloemlezing uit onze col- en Ton is al 10 jaar beheerder rechtsvoorgangers. Archivaris lecties. Het is een bijzondere van de bibliotheekcollecties. Beatrijs van Dijk heeft een vertelling over het rivierenge- Met deze expositie willen ze overzicht gemaakt van de in bied door de ogen van colle- laten zien wat hen raakt, totaal 474 waterschapsorga- nieuwsgierig maakt, nisaties die ooit in het gebied verrast of emotio- zorgden voor ‘droge voeten’ neert. Het is een en de voorlopers zijn van het selectie die de cul- huidige Waterschap turele waarde van Rivierenland. In het kader onze archieven en van het 15-jarig bestaan van collecties laat zien. het Waterschap Rivierenland Maar het is ook een is dit overzicht, de zoge- moment om de ma- naamde ‘waterschapstam- kers van de stukken boom’ digitaal in te zien op eens voor het voet- de website van het RAR met licht te brengen. linken naar websites en toe- De tentoonstelling is gangen. De archieven van de tijdens openingsuren rechtsvoorgangers van het van het RAR, dins- Waterschap Rivierenland dag t/m vrijdag van worden beheerd bij verschil- 9.00 tot 16.30, gratis lende archiefdiensten. De te bezoeken. digitale ingangen verwijzen

40 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 dan ook naar waterschapsar- schrijfcursus voor erfgoedor- 2017 verschillende charters chieven die bij de regionale ganisaties uit het Rivieren­ van Tiel en Culemborg ge- archieven in Tiel en gebied. Onder meer het transcribeerd. Dit kunnen zij Nijmegen (Gelderland), schrijven voor de site Mijn zelfs vanuit huis doen door- Heusden (Noord-Brabant) en Gelderland (inmiddels al dat deze bronnen eerst gedi- Gorinchem (Zuid-Holland) te gevuld met meer dan 3000 gitaliseerd worden en ver- vinden zijn. Startpunt is de Gelderse verhalen) en het volgen via een speciale volgende webpagina van het gebruik van archiefbronnen transcriptiemodule van ons RAR waar een kaart van het voor het schrijven van verha- inventarisatiesysteem wor- gebied, met daarin verwerkt len zijn onderwerpen van den getranscribeerd. Op de verschillende waterschap- deze middag. Aanmeldingen onze site kunt u vervolgens sorganisaties, de situatie ver- kunnen voor 6 juni gestuurd de scan met de transcriptie duidelijkt: https://regionaal­ worden naar info@erfgoed­ daarnaast raadplegen. archiefrivierenland.nl/ gelderland.nl. Voor meer in- Helemaal mooi is dat de page/598 formatie kunt u contact op- transcriptie op trefwoord nemen met Iris Dracht van doorzoekbaar is! Een voor- Schrijfcursus Erfgoed Erfgoed Gelderland: beeld van een andere bron Gelderland i.s.m RAR tel. 026-3521657. die onlangs getranscribeerd Dinsdagmiddag 13 juni 2018 werd, is het buurspraken- organiseert Erfgoed Gelder­ Transcripties boek van Tiel 1458-1542. land in samenwerking met Onze vrijwilligers hebben in Tussen de verslagen van de het RAR, bij het RAR een het laatste kwartaal van buurspraken zijn ook lijsten

Nieuws Regionaal Archief Rivierenland 41 vlnr.: E. Kok-Majewska, M. Melissen, J. Scheurwater en G. van Ton van personen die het Tielse lies woonden op het karak- Depot 8 gereed! burgerrecht hebben gekre- teristieke slot Well. Het ar- Op 31 januari is bij het gen. Zie op onze website: chief van de Zaltbommelse Regionaal Archief Rivieren­ https://hdl.handle. familie Metz werd ook geïn- land (RAR) officieel het bijge- net/21.12108/ ventariseerd (toegang 3291). bouwde depot 8 in gebruik BE1C6B20828A43599C467­ Het loopt over de jaren genomen. De opening hebben FBB6635CE12 1861-1995. De familie was we op 31 januari officieel sa- eigenaar van bouwbedrijf men verricht met de voorzit- Nieuwe inventarissen Metz en leden van de fami- ters van beide Vrienden van archieven lie waren en zijn actief in de Stichtingen van het Regionaal Het afgelopen jaar zijn 68 gemeentelijke politiek. Archief Rivierenland. Dit om archieven geïnventariseerd Bedrijfsarchieven die toegan- te benadrukken dat archieven waarop eerst geen toegang kelijk werden zijn onder meer onmisbaar zijn bij het onder- was. het archief van de steenfabriek zoek naar de geschiedenis van Enkele voorbeelden hiervan Lagewaard te Hurwenen, het Rivierenland en het be- zijn: Het archief van de fa- 1909-1968 (toegang 3275) en lang van goed beheer van dit milies Van Slingelandt en de steenfabriek De Bommeler­ waardevolle erfgoed. Bolandt te Well, 1649-1930 waard te Kerkdriel, 1913- Hoewel het RAR in 2012 het (toegang 3278). Deze fami- 1973 (toegang 3276). nieuwe pand aan J.S. de

42 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 vlnr.: P. Romijn, W. Veerman en T. Peterse

Jongplein heeft betrokken, jaar geleden, is in de middag monitord. Alle depots zijn is het door een tussentijdse het besluit gevallen van de voorzien van brandwerende aansluiting van Bommeler­ evacuatie van het gebied in deuren en er is een eigen waardse gemeenten in 2014 verband met een dreigende noodstroomvoorziening. te klein geworden voor de overstroming. De archieven toekomstige groei. De groei- werden toen ernstig bedreigd. Gemeenteraadsnotulen capaciteit die door de uitbrei- Door de bouw van het huidi- online ding gerealiseerd is, is naar ge moderne archiefgebouw Steeds meer gemeenteraads- verwachting toereikend tot het en nu dus uitbreiding is alles notulen zijn online in te zien jaar 2040. Het nieuwe depot in werking gesteld voor het via onze website. Nu ook de biedt plaats aan meer dan behoud van ons aller erfgoed raadsnotulen van de voor- 5000 meter archief en is het bij eventuele calamiteiten. malige gemeenten Haaften, grootste depot van de acht die Het nieuwe depot is zodanig Waardenburg, Varik, Est- het RAR telt. In totaal beschikt gebouwd dat de archieven Opijnen en Ophemert. Het het RAR nu over bijna 20 kilo- een dijkdoorbraak ‘overle- RAR streeft ernaar om eind meter aan archiefruimte. ven’. Het is net als de andere 2019 alle gemeenteraadsno- De datum van 31 januari depots voorzien van state-of- tulen van 1810 tot 2001 on- 2018 was niet toevallig geko- the art klimaatbheersing en line beschikbaar te kunnen zen. Op 31 januari 1995, 23 de depots worden 24-7 ge- stellen.

Nieuws Regionaal Archief Rivierenland 43 BOEKBESPREKINGEN

Door Wim Veerman

B. van Dijk, S. van Doornmalen, E. Nieboer en P.D. Spies. De classis van Tiel. 1579-1816. De ge- H. van Engen. Tussen dijkstoel en dorpspolder. reformeerde kerk in de Nederbetuwe in het span- De 474 voorlopers van Waterschap Rivierenland. ningsveld van politieke machten en maatschappe- 1273-2005. Tiel, 2017. ISBN 978-90-811637-3-6. lijke veranderingen. Proefschrift. Bronnen- en Geïllustreerd. 76 pagina’s. Klein oblong formaat. literatuuropgave, registers. Samenvattingen in het Uitgave van Waterschap Rivierenland. Engels en Duits. 2017. Eigen uitgave. Niet in de boekhandel. ISBN 978-94-6345-201-4. 667 pagina’s. € 34,95.

Deze verzorgde uitgave van het waterschap en Beschreven wordt de classis van Tiel, het belang- vier archiefdiensten, begint met een voorwoord rijkste kerkelijk bestuursorgaan in de Neder van dijkgraaf Bleker, gevolgd door een compact Betuwe, totdat zij in 1816 werd afgeschaft. Zij overzicht van de voorgeschiedenis van het hield toezicht op de benoeming en functioneren Waterschap Rivierenland te Tiel. Het blijkt wel van predikanten, kosters en schoolmeesters. Zij 474 voorgangers te hebben in de vorm van dijk- oefende toezicht uit op de kerkelijke gemeenten stoelen en dorpspolders, water-, hoogheemraad- en hield controle op de verkondiging van de leer, en zuiveringsschappen. Op de website van het de praktijk van het geloofsleven en de bediening Regionaal Archief Rivierenland is daarvan de van de sacramenten. Ook was haar de kerkelijke ‘stamboom’ te zien. Uit het erfgoedbezit is een rechtspraak toebedeeld. De verhouding tussen de selectie gemaakt van bijzondere nu verspreid be- overheden en de classis was vooral sterk tot circa waarde voorwerpen en documenten die de voor- 1650, maar werd daarna meer afstandelijk. In de malige instellingen hebben beheerd, zoals foto’s, Franse tijd (1795-1813) verloor de gereformeerde schilderijen, wapendiploma’s, oude kaarten, bo- kerk haar bevoorrechte status, maar kon de clas- kalen en het interieur van het enige 17e eeuwse sis blijven functioneren. Het boek vult het gat dat polderhuis, het Overwaard Huis, dat nog van het bestaat in de geschiedschrijving van de kerkelijke waterschap is. Evenmin ontbreken bijzondere gemeente in Tiel en de dorpen in de Neder geschreven en gedrukte archiefstukken. Alle af- Betuwe. Duidelijk wordt o.a. de invloed van de beeldingen zijn voorzien van een beknopte toe- kerkelijke instanties op het maatschappelijke le- lichting. Achterin is een literatuurlijst opgenomen ven beschreven. Een compliment is hier op zijn en het geheel wordt afgesloten met een alfabeti- plaats voor dit standaardwerk. Een aanrader voor sche lijst van alle 474 voorgangers. geïnteresseerden in dit facet van de geschiedenis.

44 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 BOEKBESPREKINGEN

Zwaluw, J.P. van der; De kroon van Gouda. Heiningen, H. van; De Gilden van de Stad Tiel. Veelzijdig voorloopster van vrouwenbeweging Tiel, 2017. ISBN 978-90-821130-5-1. Anna Barbara van Meerten-Schilperoort. Gouda, Geïllustreerd. 264 pagina’s. € 39,95. 2016. ISBN: 978-90-8954-905-1. Geïllustreerd. Verkrijgbaar in de lokale boekhandel 403 pagina’s. Tweeënveertigste verzameling bij- dragen van Historische Vereniging Die Goude. € 24,95. Verkrijgbaar bij de boekhandel en de Historische Vereniging Die Goude.

Weinigen kennen deze Goudse ‘voorloopster van Vijf jaar heeft de auteur gewerkt aan een stan- de vrouwenbeweging’, die banden met daardwerk over de Tielse gilden en hij heeft daar- Zaltbommel en Wadenoijen had. De auteur be- mee een belangrijk facet van de maatschappelijke licht uitgebreid haar jeugd en spectaculair leven. èn economische geschiedenis van Tiel vastgelegd. Barbara leerde in Zaltbommel Hendrik van Eigenlijk waren de gilden in Tiel al in de 14e Meerten kennen, die in 1789 tot predikant in eeuw door de hertog van Gelre verboden, maar Wadenoijen was benoemd. In 1794 trouwde in Tiel bleven ze bestaan als broederschappen. Hendrik met de toen 16-jarige ‘Antje’. Drie De smeden, schippers, schoenmakers, kramers, maanden later werd het dorp en de pastorie ge- bakkers, kleermakers en wevers bleven zo actief. plunderd door Franse troepen. Later heeft Antje Allerlei beroep beschermende maatregelen die de puinhoop in huis beschreven in een boek werden uitgevaardigd door het stadsbestuur pas- ‘Emilia van Rozenheim’. In 1795 werd haar man seren de revue. Het boek geeft een ruime en beroepen naar Schermer om uiteindelijk in 1798 soms verassende kijk in het maatschappelijke- te Gouda predikant te worden. Daar ontwikkelde en bestuurlijke leven. Discriminatie, weren van Anna Barbara zich tot een maatschappelijk actie- beunhazen, afleggen van meesterproeven, gilde- ve vrouw en schreef leerboekjes voor kinderen, fondsen, politieke invloed en uiteindelijk het ein- opende een meisjesschool, zette zich in voor de van de gilden in 1818 worden behandeld. Het vrouwelijke gevangenen en werd in de volks- geheel is tevens rijk geïllustreerd. Het boek wordt mond ‘de vriendin van de armen, gevangenen en afgesloten met een bronvermelding en een tref- zieken’ genoemd en later erkend als pionier van woordenregister. Dat blijkt echter niet alles te de Nederlandse vrouwenbeweging. Uitgebreid vermelden, zo wordt niet verwezen naar het wordt dit beschreven over de een beetje Antonius- en Onze Lieve Vrouwenbroederschap. Wadenoijense Anna Barbara van Meerten- Bij de liefhebber van de Tielse geschiedenis mag Schilperoort. Zij stierf in Gouda in 1853. dit boek niet ontbreken!

Boekbesprekingen 45 BOEKBESPREKINGEN

Veerman, W.; Het gasthuis van Tiel als militair Wammes, A.; Tijdreiziger. Een Tielse jongens- hospitaal en Schelling, M.; Huize Kamphof: droom. Z.p., z.j. (2017) 273 pag. Geïll. historie van een markant pand en zijn bewoners. Bijgevoegd twee cd’s. Oblong formaat. In: Gens Nostra. Maandblad van de Nederlandse ISBN 978-90-827346-0-7. € 30,- Genealogische Vereniging. Jrg. 72. Nr. 5. Bunnik, Verkrijgbaar in de boekhandel. september/oktober 2017. ISSN 0016-6936. € 7,70. Verkrijgbaar bij de vereniging.

Het Tielse gasthuis was tijdens de Tachtig Jarige Een kloek boek geschreven door een Tielenaar, Oorlog hospitaal voor zieke en gewonde solda- over een eveneens in Tiel geboren musicus. In ten. Van 1635 tot 1645 zijn naamlijsten van deze twaalf hoofdstukken komt de levensloop van soldaten bewaard gebleven. Als verdere uitwer- Floris Kolvenbach aan de orde. Hij werd in de king van een boek over de geschiedenis van het zestiger en zeventiger jaren lid van de beroemde Tielse Gasthuis heeft de auteur, voorafgegaan Tielse bands Mothers Love en The Dream, waarin door een korte toelichting, een transcriptie van o.a. Karel Zwart, wijlen John van Buren, Rob alle namen alfabetisch geordend en in dit tijd- Heuff en later Edward Swanenberg speelden. schrift gepubliceerd. Daaronder zijn vele buiten- Floris speelde daarin gitaar en was leadzanger. landse soldaten. Voor genealogen, die een voor- Het boek, in feite een biografie, geeft een boeien- ouder als soldaat hadden, kan dit een interessante de inkijk in het leven van jonge (Tielse) muzikan- bron zijn. In hetzelfde tijdschrift is door de heer ten. Gebeurtenissen die de buitenwacht nooit Schelling een onderzoek gepubliceerd naar de gemerkt zal hebben, worden op een eerlijke en geschiedenis van Huize Kamphof in Kerk- betrokken wijze beschreven. Afgesloten wordt Avezaath. Het omvat de periode 1690 tot 2011. met een discografie en songteksten die op de bij- Een lange zoektocht heeft een degelijk verhaal gevoegde cd’s staan. Over de vormgeving van het opgeleverd van een prachtig monumentaal pand, boek kan men twisten, maar het is een eyeopener dat nog steeds het dorp siert. Als bijlage zijn ge- voor hen die deze periode hebben meegemaakt. nealogische fragmenten van de families Kamphof Ook zij die dat wellicht niet bewust hebben erva- en Heuff, eertijds bewoners van de monumentale ren, krijgen een interessant stukje dagelijkse mu- boerderij, toegevoegd. Het is een mooi voorbeeld ziekgeschiedenis van die ‘wilde jaren generatie’ wat een onderzoek naar de bewoningsgeschiede- voorgeschoteld. Een boeiend stuk geschiedenis, nis van een huis of boerderij op kan leveren! dat zich grotendeels in Tiel heeft afgespeeld. De moeite van het lezen meer dan waard!

46 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken – De Nieuwe Kroniek – nummer 1, april 2018 VERENIGINGSINFORMATIE

Vereniging Oudheidkamer Tiel en Omstreken

De Nieuwe Kroniek is een uitgave van de BESTUUR Vereniging Oudheidkamer Tiel en Omstreken. Contactadres bestuur De Oudheidkamer is opgericht in 1901 en houdt E: [email protected] zich bezig met het verleden van Tiel en het Het lidmaatschap voor het kalenderjaar 2017 van Rivierenland en de relatie daarvan met het de Oudheidkamer Tiel bedraagt € 20,-. Te vol- heden. De vereniging deelt haar kennis over het doen op: NL95INGB0004240023 cultureel erfgoed van stad en regio met beleids­ makers en andere belanghebbenden en volgt Uitgebreide informatie over de vereniging, de kritisch ontwikkelingen die het erfgoed kunnen werkgroepen, het jaarprogramma, de uitgegeven aantasten. De vereniging stimuleert initiatieven en nog voorradige boeken, de eerder verschenen die het aandachtsterrein van de vereniging raken. nummers van de Nieuwe Kroniek en nog veel De programmacommissie biedt de leden van de meer vindt u op de website van de vereniging: vereniging ieder jaar een uitgebreid lezingen- en www.oudheidkamer-tiel.nl excursieprogramma. Naast stad- en streekgebon- den onderwerpen krijgen ook meer algemene on- WEBBOUWER EN WEBMASTER derwerpen op cultuurhistorisch gebied aandacht. Contact: Dick Buijs E: [email protected] De vereniging kent de volgende werkgroepen:

ARCHEOLOGISCHE WERKGROEP BATO REDACTIE DE NIEUWE KRONIEK Waakt over de bodemschatten en zorgt voor Ria Kragten, Pierre van der Schaaf, het documenteren en toegankelijk maken van Peter Schipper en Wim Veerman. waardevolle bodemschatten. Contact: [email protected] Contact: Willem Spekking. E: [email protected] Coverbeeld: RAR/Collectie Bouwhuis

Realisatie: emjee | grafische vormgeving, Varik HISTORISCHE WERKGROEP TIEL Verzorgt publicaties over streekgebonden histori- Leden van de Oudheidkamer ontvangen de sche onderwerpen en legt het heden en verleden Nieuwe Kroniek gratis. Losse nummers zijn vast in beeld en geluid. verkrijgbaar bij boekhandel Arentsen. Contact: Beatrijs van Dijk E: [email protected] De redactie heeft getracht de rechten betreffende foto’s, afbeeldingen, teksten e.d. van derden, gebruikt in De COMMISSIE ERFGOED Nieuwe Kroniek, te achterhalen. Indien personen of Waakt over de talrijke monumenten en ander instanties van mening zijn dat hun rechten niet voldoen- cultureel erfgoed in Tiel en de regio. de zijn gerespecteerd, dan kunnen zij daarover contact Contact: Lou Dalderup opnemen met de redactie. T: 0344-613141 Meningen of feiten, weergegeven in de bijdragen aan PROGRAMMACOMMISSIE dit blad vallen onder de verantwoordelijkheid van de Stelt het Jaarprogramma van de vereniging samen. betreffende auteur. Redactie en uitgever zijn hiervoor Contact: Frits Kat niet aansprakelijk. E: [email protected] Vereniging Oudheidkamer Tiel en Omstreken 48