JAARGANG 12 | NUMMER 4 | WINTER 2006

Kerstbal - Sint Piter Koto - Bijgeloof

WINTER 2006 | Traditie 41 VOORWOORD INEKE STROUKEN HOOFDREDACTEUR

Als kind had ik een fav0riete kerstbal. Of liever een kerstvogel. Het was een heel fragiel vogeltje met hele mooie vleugeltjes en een staart van glazen draadjes. Ik denk dat hij door de jaren heen ‘doodgeknuffeld’ is, maar misschien ligt hij nog ergens bij mijn ouders op zolder.

Kerstmis werd bij ons thuis uitgebreid gevierd met een grote kerstboom, die mijn moeder, gehol- pen door ons, al ruim voor Kerstmis optuigde met alles wat wij aan kerstversiering in huis hadden. Elk jaar mochten wij, de kinderen, wat nieuws uit- zoeken. Zodoende werd de kerstboom steeds vol- ler. De taak van mijn vader was om de piek er op Inhoud In dit nummer te zetten. Hij bouwde ook de kerststal op. Onze eerste kerststal was er een met hele grote gipsen beelden en een door mijn vader gemaakte grot. De gipsen beelden hebben wij later gebruikt om 2 Voorwoord 6 Kerstbal 23 Broodje Pom hinkelhokken mee te tekenen. Met die kerstbeel- Ineke Strouken den speelden wij keer op keer het kerstverhaal na. Met Kerstmis versieren wij onze kerstboom Voor een Surinamer is een broodje Pom wat 4 Alledaagse dingen Daarom kwam het kerstkindje pas in de kerst- Ineke Strouken met kerstballen. Er zijn mensen die elk jaar voor veel mensen een zak friet is. Zonder nacht in de kribbe te liggen en moesten de drie- hun boom helemaal in de nieuwste mode pom is het leven niet denkbaar. Pom is een koningen een hele reis door de kamer maken 6 Glazen kerstversiering optuigen. Maar er zijn ook mensen die niet ovenschotel met drie basisingrediënten: kip, voordat ze op 6 januari bij de grot mochten aan- Een volkskunst die niet verloren mag gaan Koos Egtberts komen. Bij ons ging de kerstboom ook niet elk jaar nieuwe ballen kopen. In hun kerst- pomtajer (een knol) en citrussap. Pom zou in vóór 7 januari de deur uit. De koningen moesten 9 Puzzel boom is na jaren de geschiedenis van de de Joods Surinaamse gemeenschap zijn ont- tijd hebben om het kindje Jezus te bezoeken. Ad van Dun familie af te lezen. Kerstballen zijn in het staan en er zijn inmiddels veel verschillende 10 Sint Piter midden van de negentiende eeuw populair recepten. Dit jaar hebben wij de kerstspullen van mijn Het kinderfeest in Grou geworden. schoonmoeder geërfd. Daar is ook bijna zestig Cees Tempel jaar geschiedenis uit af te lezen. Er zitten nog heel 29 Lingerie 14 Grouster snoepgoed wat van die houdertjes voor kaarsen bij en dozen 10 Sint Piter Een belangrijk kenmerk van lingerie is dat Koken met traditie vol met allerlei glazen figuurtjes die herinnerin- Cees Tempel Het Friese plaatsje Grou is de enige plaats in dit het lichaam verandert. Ter wille van het gen oproepen: paddenstoeltjes, vogeltjes, engel- Nederland waar op 21 februari Sint Piter heersende schoonheidsideaal wordt het tjes, instrumenten, lange glazen kralen kettingen 16 De zin en onzin van spreekwoorden Spreekwoord, waar woord en engelenhaar. Mijn schoonmoeder wist bij elk wordt gevierd. Op de zaterdag daarvoor komt lichaam steeds weer op een bepaalde manier Girbe Buist kerstboomfiguurtje wel wat te vertellen. Maar de Sint Piter, net als Sinterklaas, met de boot gemanipuleerd. Dit moduleren is aan de meeste herinneringen roepen toch de papieren 19 De Surinaamse koto aan en wordt hij geholpen door een assistent ideeën van de tijd onderhevig. Zo was het in Van Hollands ontwerp tot Afro-Surinaamse traditie kerstklokken op die al vanaf de jeugd van mijn Swarte Pyt. Sint Piter zou een broer van de negentiende eeuw nog niet gebruikelijk man voor het raam en boven de schoorsteen Welmoed de Boer Sinterklaas kunnen zijn, alleen is hij heel dat vrouwen een onderbroek droegen. gehangen hebben. Zij zijn een beetje verschoten 23 Broodje Pom en ook wat gescheurd, maar wij kunnen ze niet De goede Surinaamse keuken wat jaartjes jonger. weg doen. Ze horen tot onze familiegeschiedenis. Karen Vaneker 33 Bijgeloof 29 Achter gesloten deuren 19 Surinaamse Koto Bijgeloof is volksgeloof, waarin soms een Fijne kersttijd! Van keurslijf tot string Jaloerse vrouwen van plantagehouders kern van waarheid zit, maar wat ook is Janneke van der Veer zouden de aanzet hebben gegeven tot het ontstaan uit angst en onzekerheid. Waar of

33 Bijgeloof ontstaan van de Surinaamse Creoolse kleder- niet waar: brengt vrijdag de dertiende onge- Een volks verschijnsel Albert van der Zeijden dracht, de koto. Hun mannen zouden te veel luk en biedt Sint Christoffel bescherming aandacht besteden aan de jonge slavinnen, aan reizigers? Waarom kloppen veel mensen die met een bloot bovenlijf rondliepen. hun ongeluk af?

2 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 3 Alledaagse Dingen

TEKST: INEKE STROUKEN

Bijgeloof Kookboeken Onze smaak Iedereen is weleens wat bijgelovig. Denk maar aan De bekende culinaire historici Johannes Wie herinnert zich niet de ouder- afkloppen of rijst strooien bij een huwelijk. Paul van Dam, Joop Witteveen en Bart wetse gehaktbal op woensdag en de Spapens heeft, geordend op de dagen van het jaar, een Cuperus hebben hun boeken in de erwtensoep of pannenkoeken op heleboel bekende en onbekende bijgeloof voorbeelden Stichting Gastrono mische Bibliotheek zaterdag. Waar verlangen de met hun achtergronden bij elkaar gezet. De voorbeel- ondergebracht in de hoop dat ze zo voor Nederlanders naar als ze met vakantie den komen uit ons dagelijks leven en zijn daarom voor het nageslacht bewaard blijven. Het gaat zijn in het buitenland? Precies: een de mens van nu heel herkenbaar. hen niet om de recepten zelf, maar om bruine boterham met kaas en melk, de geschiedenis van het koken. Dit keer hagelslag of pindakaas, drop en een Paul Spapens, Bijgeloof van alledag (Zaltbommel 2006) beschrijven zij de kookhistorie aan de kroket uit de muur. Oudere mensen hand van kookboeken door de eeuwen loopt het water in de mond bij de heen. Van De verstandige kock (1667), gedachte aan kaantjes, bloedworst en Aaltje de volmaakte en zuinige keukenmeid balkenbrij. In het boek Onze smaak (1878) naar Het Philips Magnetron worden honderdvijftig typisch Neder- Kookboek (1987) is een lijn te volgen naar landse producten beschreven. onze huidige keuken. Onze smaak, wat Nederlanders eten en drinken (Warnsveld 2004) Eetherinneringen In het Jaar van de Folklore heeft Tradities rond Carolina Verhoeven regionale Oud en Nieuw kookwedstrijden gehouden met Rijke keuken van de als thema ‘gerechten met een Gouden Eeuw De kersttijd, die loopt van 21 herinnering’. Geuren van vroeger december tot en met 6 januari, kunnen eetmomenten uit onze Het enige gedrukte Noord-Nederlandse heeft veel traditionele gebruiken jeugd weer voor de geest halen. kookboek uit de zeventiende eeuw is De en verhalen. Het midwinter- Denk maar eens aan karne- verstandige kock dat in 1667 uitkwam als hoornblazen bijvoorbeeld, het melkse pap en versgemalen snij- onderdeel Het vermakelijke landleven. nieuwjaarwensen en het bonen. Ook hebben veel mensen Marleen Willebrands hertaalde dit kook- kniepertjes bakken. Dinie een lievelingsgerecht uit hun boek in modern Nederlands en schreef Hiddink schreef er een boek over ouderlijk huis of een gerecht dat er informatieve inleidingen bij, waarbij met gegevens die zij vooral via aan iemand doet denken. Deze ze de herkomst van ingrediënten en haar lezingen te weten is recepten zijn nu samen met de bereidingswijzen toelicht. gekomen. verhalen gebundeld in een mooi boek. Johannes van Dam en Joop Witteveen, Marleen Willebrands, De verstandige kok, Dinie Hiddink, Tradities rond Oud Koks en Keukenmeiden, Amsterdamse De rijke keuken van de gouden eeuw en Nieuw (Doesburg 2005) Carolina Verhoeven, Alleen de geur kookboeken uit de Gastronomische (Bussum 2006) blijft hangen, Herinneringen aan Bibliotheek en de Bibliotheek van de een eetmoment (Sneek 2006) Universiteit van Amsterdam (2006)

Draadjesvlees Kelten Uit onderzoek van Unilever Blue Band bleek dat veel Er is momenteel een grote belangstelling voor de Kelten, met name bij jongeren. Dat blijkt Nederlanders het draadjesvlees missen. Draadjesvlees is rund- onder andere uit het grote aantal boeken dat dit jaar is uit gekomen en de festivals en tentoon- vlees, het liefst met een randje vet, dat lang moet sudderen. stellingen die plaats vinden. De Kelten droegen felgekleurde kleding en veel sieraden. Volgens Oudere mensen gebruikten daar het liefst het petroleumstel Romeinse schrijvers dosten zij zich maar barbaars uit. Heden ten dage identificeren groepen voor. Op nummer twee staan de stampotten en ook onze eigen- jongeren zich met de Kelten. Zij laten zich inspireren door Keltische symbolen en muziek. gemaakte appelmoes staat op de lijst.

Leo Verhart, Op zoek naar de Kelten, Nieuwe archeologische ontdekkingen tussen Noordzee en Rijn (Utrecht 2006) en Ger Kamstra, De Kelten als reisgids, Ontdekkingstocht door Europa (Wageningen 2006)

4 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 5 EEN VOLKSKUNST DIE NIET VERLOREN MAG GAAN Een matroos op een gestileerd zeilschip, gemaakt van watten en Leonische draden. Glazen kerstversiering

TEKST EN FOTO’S KOOS EGTBERTS

Het versieren van een kerstboom is een prachtige traditie en de mooiste versiering zijn de glazen tig procent uit Lauscha en de brede ballen en ornamenten. Als ze generaties lang voorzichtig worden bewaard, dan hangt in de boom omgeving afkomstig. Het assortiment was intussen uitgegroeid tot wel vijf- een hele familiegeschiedenis. duizend soorten versierde ballen en ornamenten.

Het is al weer vijftien jaar geleden dat we bal, op de grond aan diggelen. opgeborgen, sneuvelde in een nano- De ontwikkeling stond niet stil. Het thuis de kerstboom versierden, met Wat heet kerstbal, juist die heel seconde. ongezond verzilveren met lood werd onder andere een paar bij mijn schoon- bijzondere figuurtjes gingen verboden. Een nog oudere en niet meer moeder op zolder gevonden oude kerst- kapot. Een trompetje, waar je In onze boom hing van oma, een gangbare methode was die met de ballen. Op dat moment realiseerde ik mij op kon blazen, het prachtige mooi gekleurd kerstmannetje. schubben van witvissen. De schubben dat de mooiste kerstballen van glas zijn. vogeltje met typische vleugel- Beetje vies en vol kaarsvet, werden fijngewreven en gemengd met tjes, een paddenstoel of het haalde ik het van de kerst- lijm en een conserveringsmiddel. Voor Geschiedenis van generaties kerstmannetje. Oude boom af, om voorzichtig vijfhonderd gram viszilver had men Uit mijn jeugd (de babyboom generatie), kerstversiering van schoon te maken, met achttienduizend vissen nodig. Gelukkig kan men zich vast wel de situatie herin- oma en soms zelfs van een vochtig doekje. En kwam uit de industrie een nieuwe neren, waarbij iets uit de kerstboom haar oma, die na al helaas... weg die prach- techniek met behulp van zilver zouten. sneuvelde. Door een kwispelende hond, die jaren zorgvuldig tige kleuren! een spelende kat of een nieuwsgierige, na gebruik te zijn Dit was het begin, van Maar naast het verzilveren werd ook de kleinere broer of zus, maar ook soms mijn speurtocht, naar buitenkant beschilderd, met pigmenten door een onhandige en wat gehaaste de geschiedenis van gla- productie van gebruiksglas, als flessen huis, een paar duizend ballen in Lauscha opgelost in gelatine of met anilinekleur- vader. Daar lag ie dan, die mooie kerst- Clown met Januskop. zen kerstversiering. en glazen. Men was in Lauscha gespecia- bestelde. Deze ballen waren in een paar stoffen opgelost in water en met zetmeel liseerd in het maken van glazen buizen. uur uitverkocht. De naar Amerika van aardappelen. Kerstboom- Met deze glasbuizen kon men thuis, geëmigreerde Europeanen wilden Verder werden de kerstboomornamen- versiering achter een brandertje die brandde op Kerstmis vieren met een stuk nostalgie ten verfraaid met spirituslak, glaspoeder Met kerstmis vieren wij de raapolie en met een blaasbalg voor de van vroeger. Een paar jaar later werden en glasglitter en versierd met opgelegde geboorte van Jezus en de lucht, prachtige kraaltjes en poppen- er al honderdduizenden kerstballen ver- Leonische draden, prachtige lithogra- midwinterperiode. In de oogjes blazen. kocht. Kort voor de Tweede Wereldoorlog fisch gedrukte plaatjes, glaswol en glas- zestiende eeuw wordt al gewag steeg dat aantal naar de dertig tot tachtig zijde. gemaakt van de eerste kerstbomen in De productie van glazen miljoen stuks per jaar, voor vijfennegen- Duitsland. Bomen en takken, staande ballen of hangend aan het plafond, worden ver- Langzaam maar zeker ging men grotere sierd met gedroogde appeltjes, oblaten, kralen blazen, die op een gegeven gekleurd papier, noten, gesuikerde moment voldoende groot waren om de pruimen, suikerwerk, marsepein, figuur- kerstboom mee te versieren. Kort na het tjes van was en watten, ‘Dresdner blazen druppelde men smeltend lood de Pappe’, tragant, brooddeeg, metaalwaren bal in en door ronddraaien verkreeg men enzovoort. De vermeldingen van de de eerste ‘verzilverde’ ballen. Meer en kerstbomen in Nederland dateren uit de meer ging men zich in Lauscha toeleg- eerste helft van de negentiende eeuw. gen op het vervaardigen van glazen kerstversiering. De productie van kralen Zo rond begin 1800 komt de glazen ging onder andere naar Jablonec kerstversiering, langzaam maar zeker in (Gablonz) in de Bohemen. Met de bouw trek. In 1597 kregen twee ondernemende van een gasfabriekje in 1867 kwam de glasblazers van een grootgrondbezitter eerste doorbraak en ontstond een echte toestemming om een glashut te begin- ‘thuiswerk’ industrie, die voor vele gezin- nen in het Thüringerwald. Jaren lang nen in Lauscha de broodnodige inkom- kapten ze vele bomen voor het hout, dat sten genereerde. nodig was voor het maken en blazen van glas. Zo rond 1780 was er nog maar Een tweede doorbraak kwam in 1880 weinig hout over rond Lauscha. Hout toen de Amerikaan F.W. Woolworth, Glazen muziekinstrumenten. De saxofoon werd als kerstornament pas na 1920 geïntroduceerd. dat nodig was voor de grootschalige oprichter van het gelijknamige waren- Een prachtig beschilderde paradijsvogel met beweegbare vleugels.

6 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 7 PUZZEL

TEKST AD VAN DUN Kerstballen maken was thuiswerk waar elk gezinslid een bijdrage aan leverde. Vader zit te blazen, kinde- ren helpen en moeder is de kerstballen aan het beschilderen. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16

17 18 19 20 21 22 Zeppelin 127, piloot Charles Lindberg en Kerstballen verzameling zijn vliegtuig en de Spoetnik komen in Het verzamelen van kerstversiering is 23 24 25 26 27 28 de kerstboom terecht. lang geleden begonnen in Amerika. De Zeppelin 127 vloog in 1927 rond de Daar zitten de grootste verzamelaars en wereld, Lindberg maakte de eerste trans veel informatie hierover kwam daar 29 30 31 32 33 34 Atlantische vlucht met zijn vliegtuig de vandaan. Gelukkig verschijnen er steeds 35 36 37 38 39 40

41 42 43 44 45 46 47 De glazen kerstbal deed in het midden van de 48 49 50 51 52 53 54 negentiende eeuw zijn intrede. 55 56 57

58 59 60 61 62 63 ‘Spirit of St. Louis’ en de Spoetnik ging meer boeken over dit thema, waaronder in 1957 de ruimte in. Duikboten werden in het Nederlands. 64 65 66 67 68 69 70 71 in de Eerste Wereldoorlog gebruikt en Vorig jaar was er een fantastische door de emigratie hadden veel mensen tentoonstelling in Zwolle. 72 73 74 75 76 herin neringen aan de zeilscheepvaart. Kerstversieringen is volkskunst. Door 77 78 79 80 81 82 83 Eigenlijk werd er van alles in glas nage- vele kunsthistorici wordt er neerbuigend maakt en in de boom opgehangen: over gedacht. Zij doen het af met het 84 85 86 87 88 89 dennenappels, muziek instrumenten, etiket ‘ambachtelijk’. Volkomen onjuist:

klokken, kerstmannetjes, sprookjes- het is ook echte kunst. Kunst met een 90 91 92 93 94 95 Mode onderhevig figuren, theekopjes, koffiekannetjes en verhaal over generaties familiaire kerst- In de nu globaal honderdvijftig jaar oude vogelnestjes. Ook dieren als apen, gezelligheid. Ik ben er een groot voor- 96 97 98 99 productie van glazen kerstversiering is er lieveheersbeestjes, olifanten, vlinders en stander van om te komen tot een mooie héél wat gebeurd. De techniek ontwik- talloze vogeltjes waren populair. collectie, ergens in een museum. Dan 100 101 kelde zich razendsnel en iedere periode Véél figuren hebben kunnen we ook wat doen aan het 1 wordt wel gekenmerkt door een bepaalde broodnodige conserveren van stijl, los nog van de regionale oude en unieke exempla- Horizontaal Verticaal smaak. ren. 1. naam van de eerste door de Russen gelanceerde satelliet; 7. gedenk- 1. heimelijk de school verzuimen; 2. naam voor gezelschap van teken (gedenkzuil); 13. hertensoort; 14. kunstmatige waterkering; muzikanten; 3. een en ander (afk.); 4. toets ( proefwerk); Zo rond 1900 was men de Ooit kreeg ik van een 16. electrisch geladen metalen deeltje; 17. koel machine voor het bewa- 5. int. autokenteken IJsland; 6. vochtig aanvoelend; 7. nevel; kitscherige en bonte ver- Nederlandse hande- ren van voedsel; 20. grote bijl; 21. mondeling of schriftelijk betoog; 8. trekdier; 9. melkklier; 10. in de grond levend zoogdier; siering beu en werd de laar zijn totale 23. dierengeluid; 24. woord (uitdrukking); 26. zwarte kleverige stof; 11. een bitumineuze strijklak; 12. zaadbal; 15. United beschildering eenvoudig toonkamercollectie 28. schaakterm; 29. plaats in Gelderland; 31. soort onderwijs (afk.); Kingdom (afk.); 18. muzieknoot; 19. ogenblik; 21. elastisch; eraf gepoetst met een nat om het te bewaren 33. Nederlands kampioenschap (afk.); 34. overjas van dunne stof; 22. oude vochtmaat van vier ankers; 25. zeehond; 27. loot 35. jongensnaam; 37. militair hoofddeksel; 40. aardkluit; 41. erbium (stek); 30. omwenteling; 32. vuurtoren op Terschelling; doekje. Kort voor de Eerste voor het nageslacht. (scheik.afk.); 43. gelofte; 45. streling; 46. meetkundig lichaam; 34. kort spits stootwapen; 36. mobiele eenheid (afk.); 38. rivier Wereldoorlog is het mode Deze collectie besloeg de 47. lidwoord; 48. Europeaan; 50. boomsoort; 52. Japans bordspel; in Noord-Brabant; 39. kippenprodukt; 40. rivier in Italië; dat er alleen dat hangt in een periode van circa 1910 tot 1970 53. gegraven diepte; 55. muzieknoot; 56. verfrissende niet-alcoholische 42. cowboyfeest; 44. rangtelwoord; 46. gratificatie; 47. lage kerstboom wat er in hoort, en staat nu netjes ingepakt en drank; 57. ultra violet (afk.); 58. flink (stoer); 60. int. autokenteken rustbank zonder leuning; 49. gehoororgaan; 51. baardje; zoals een besneeuwde opgeslagen in het depot van een Denemarken; 61. Sovjet Union (afk.); 62. zoutachtig-zilt (water); 52. brandstof; 54. deel van dag; 58. Europeaan; 59. korte nota dennen appel, ijspegels en Vroege kerstballen met lood verzilverd en voorzien museum. Mijn droom is om de eerste 64. rijksoverheid (afk.); 65. plaats in Gelderland; 67. vlaktemaat; of mededeling; 62. groot langwerpig stuk hout; 63. druipend een enkel kerst mannetje. In Amerika van gekleurde was aan de binnenzijde. Deze bal- part-time conservator te worden van een 69. plaats in België; 71. int. autokenteken Nederland; 72. int. auto- nat; 66. par expresse (afk.); 67. paardenslee; 68. rivier in zijn op een gegeven moment circus- len zijn behoorlijk zwaar en meten 30 tot 50 mm mooie collectie, waar we met zijn allen kenteken Suriname; 73. zachte maar frisse koele wind; 75. bergweide; Friesland; 70. familielid; 72. plechtig (deftig); 73. kerkelijke figuren erg populair (Jester, ringmaster in doorsnede (circa 1860). nog jaren van kunnen genieten. Mijn 77. north atlantic treaty organization (afk.); 79. vogel; 80. onroerende straf; 74. rekenopgave; 76. grote sappige vrucht; 78. Engels en buffoney). Nu krijgen we weer véél droommuseum zou tevens een broed- goederen (afk.); 82. graafschap van Engeland; 84. bladgroente; bier; 79. halsboord; 81. waagstuk; 83. ontkenning; 85. wrok reproducties van oude ornamenten. plaats moeten zijn, om het ambacht, de 85. huisdier; 87. opschudding (herrie); 89. onderricht; 90. ijzer (ferrum); (afkeer); 86. niet kunnende horen; 87. plaats in Duitsland; een symbolische functie en betekenis. techniek en de traditie in ere te houden. 92. alsmede; 94. boomwol (kapok) 96. Irish republican army (afk.); 88. meubelstuk; 91. grote bontgekleurde papegaai; Ook belangrijke gebeurtenissen in de Een hond is een teken van trouw, kerk- 97. maalinrichting; 99. son altesse eminentissime (afk.); 100. ontwikkelde 93. oosterlengte (afk.); 95. stapel (hoop); 97. persoonlijk geschiedenis vindt men terug in de klokken geven de aankondiging van de Meer informatie: www.egtberts.info ▪ fotografische plaat resp. film; 101. die tot niets deugt. voornaamwoord; 98. nikkel (scheik. afk.). kerstversiering. Eind van de negentiende geboorte aan, paddenstoelen betekenen

eeuw spreekt de zeppelin nogal aan. geluk en voorspoed en een theepotje 56 17 101 27 58 65 11 74 4 34 87 52 43 100 FIJNE FEESTDAGEN FIJNE

Maar ook zeilschepen, duikboten, de staat voor gastvrijheid. OPLOSSING

8 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 9 Swarte Pyt ‘t zijn de grapjes van Zwarte Piet snoepgoed die in grote hoeveelheden Op vrijdag 10 februari meldt een van kijk hij danst op het plein klaar liggen op gezellig versierde tafels. de plaatselijke postbodes zich bij een basisschool in Grou, waar hij de hulp Refr. Een van de kinderen heeft voor Swarte inroept van een aantal sterke leerlingen Zwarte Piet staat te wuiven Pyt een surprise meegenomen: een om een groot pak uit zijn rode bakfiets te op zijn rug een zware zak kartonnen zaklampje met daarin een tillen. Als zij het deksel van de bakfiets pepernoten om te strooien aantal pepernoten. Anderen hebben een openen ontdekken ze tot hun verbazing Cadeautjes heeft hij ook boterham voor het paard van Sint Piter dat er geen pak inzit, maar Swarte Pyt. rent een rondje door het dorp of een prachtige tekening. Alles wordt Eenmaal binnen ontstaat er in diverse geeft een handje tot besluit dankbaar aangenomen en op tafel uitge- groepen een gezellig feestje. Swarte Pyt zo ziet de dans van Zwarte Piet er uit. stald. De schoentjes verdwijnen in grote heeft het vandaag trouwens druk, hij moet ook de andere basisschool en de peuterspeelzaal nog bezoeken. Hij nodigt de jongste kinderen uit om Grou kent een bijzondere sinterklaasviering. ‘s middags hun schoen op te zetten. In de hogere groepen komt Swarte Pyt zijn belofte van het vorige jaar om op alle jongens, alle meisjes dozen en als tegen half zes de laatste zangles te gaan en een nieuw liedje te die staan al weer klaar kinderen met hun ouders naar huis maken volledig na. Het wordt zingen en en dansen allemaal terugkeren hebben ruim tweehonderd dansen: een keer de Zwarte Pieten dans’ kinderen hun schoentje, klompje of laarsje ingeleverd. Swarte Pyt’te dûns Schoentje opzetten ‘s Middags om vier uur is het een drukte Als wij na het eten het centrum van ‘As Swarte Pyt wer yn Grou is, van belang bij de entree van Stayokay Grou weer intrekken omdat Swarte Pyt en hy giet nei de skoallen ta, Oer’t Hout, de voormalige jeugdherberg. op de vrijdagse koopavond de sfeer komt dan draai’ de bern de dingen om In de centrale hal wacht Swarte Pyt op de verhogen, worden we allereerst gecon- en dogge dat dan sa. jonge kinderen die een schoentje komen fronteerd met een aantal enthousiaste opzetten. Ze weten dat ze die volgende jongemannen die bezig zijn de straten tsjin de juf sizze se master, week weer op kunnen zoeken bij een van van Grou van de nodige versiering te tsjin master wurdt juf sein de deelnemende winkeliers in het cen- voorzien. Grote vlaggen worden aan ‘t bin Swarte Pyt syn grapkes, trum. Swarte Pyt zit op zijn hurken om lange lijnen over de straten opgehangen. sjoch hy dûnset op it plein. de schoentjes in ontvangst te nemen en Om ervoor te zorgen dat die vlaggen HET KINDERFEEST IN GROU de kinderen krijgen een zakje met hoog genoeg hangen worden hals- Refr. Swarte Pyt stiet te wuiven op syn rêch in swiere sek Sint Piter pipernuten om te struien kadootsjes hat ‘r ek rint in rûntsje troch de buorren TEKST CEES TEMPEL FOTO’S ARJEN TEMPEL jout in hatsje ta beslút sa sjocht Swarte Pyt syn dûns derút

‘Sint Piterdei Deze tekst vinden we in het in 1871 Eeltsje Halbertsma lijkt op het alle jonges, alle famkes Dan grienet de wei verschenen boek Rimen en Teltsjes van Sundrumfeest op 6 december op het dy steane alwer klear dûnsje allegear Dan bakt mem stro de gebroeders Halbertsma. Eeltsje eiland Terschelling. de Swarte Pyt’te dûns in kear’ Dan keallet de ko Halbertsma schreef in 1837 al over het Dan leit de hin Sint Piterfeest in de Friese Almanak: In 1903 besluit Ryk Jansen, juffrouw aan Zwarte Pietendans Dan hat de húsman it nei syn sin.’ ‘Jongeren van gegoede burgers trokken de Nutsbewaarschool van Grou, om Sint langs de huizen met ratelende kettingen, Piter als een soort in het wit geklede ‘Als Zwarte Piet weer in Grou is ‘Op de dag van Sint Pieter bonsden op deuren en gooiden peper- Sinterklaas op school te laten komen. en hij naar de scholen gaat Dan wordt de weide groen noten.’ Zijn broer Justus vertelde in de Zij meende dat de Grouster kleuters dan draaien de kinderen de dingen om Dan bakt moeder pannenkoeken uitgave van 1855 dat in zijn jeugd de zonder een dergelijk feest te kort kwa- en doen dat dan zo Dan krijgt de koe een kalf kinderen op zoek gingen naar stroop- men. Zij bleef slechts tot haar huwelijk Dan legt de kip een ei bolletjes onder het geroep van ‘Ik heb in 1906 in Grou werken en wonen. Maar tegen de juf zeggen ze meester Dan is de boer goed gehumeurd.’ mijn Sint Piter’. De beschrijving van Sint Piter komt er nog steeds. tegen de meester wordt juf gezegd Sint Piter wordt in februari gevierd en lijkt op het sinterklaasfeest.

10 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 11 Sint Piter komt met de boot vanaf het Pikmeer Grou binnen.

bekende liedjes over Sint Piter. Gezongen wordt er niet, want de aan- komst van Sint Piter is veel interessanter. Sint Piter komt op een nieuwe boot: de sleepboot Sint Piter, eigendom van schipper Joop Spijkstra. Voor de stuur- hut staan Sint Piter en zijn dansende assistent Swarte Pyt. De achterplecht ligt volgestouwd met zakken vol cadeautjes. ’s Middags maakt Sint Piter een rijtour in een oude sjees. Swarte Pyt deelt pepernoten en cadeautjes uit.

Paard van Sint Piter onder grote hilariteit van de kinderen of Behendig stapt hij overal heen. op schoot gefotografeerd te worden. Het Nadat de boot met hulp van Swarte Pyt hij gezien de kou wel voldoende warme Stap, stap, stap, stap, stappe-stappe-stap is weer een drukte van belang. heeft aangemeerd, gaat Sint Piter van truien, oorwarmers en vooral lange O, wat is dat paard toch knap.’ brekende toeren verricht. Een wat over- Het hele centrum is versierd met vlagge- boord. Hij wordt kort welkom geheten onderbroeken bij zich heeft. Anders kan ‘s Avonds wordt in de bovenzaal van ‘s moedige man wordt door vier kornuiten tjes. Niet alleen de enthousiaste jonge- door burgemeester Ella Schadd van men daar in Grou wel voor zorgen. Sint Daarna vertrekt Sint Piter, voorafgegaan Lands Welvaeren door leerkrachten van met ladder en al het dak van een van de mannen van gisteravond, maar ook alle Boarnsterhim en begeeft zich daarna Piter antwoordt natuurlijk in het Fries. door beide muziekcorpsen, gezeten op de Grouster scholen een sprookje opge- huizen opgeschoven om zo de lijn met bewoners van Grou hebben voor een met Swarte Pyt naar de grote schare Hij richt zich daarbij speciaal tot de zijn stoere paard en gevolgd door voerd: ‘Piter en it Marwiif’ (Piter en de daaraan de Nederlandse vlag rond een sfeervolle versiering gezorgd. Op de k inderen die een plekje rond de haven- kinderen die daarop enthousiast reage- Burgemeester Schadd en alle kinderen meervrouw). Wekenlang is gerepeteerd schoorsteen te binden. Het lukt. Nieuwe Kade bij hotel Oostergoo staan kom hebben gevonden. Handjes worden ren en dus moet Swarte Pyt zijn liedje in optocht door het dorp in de richting om dit sprookje in te studeren. de groepen 1, 2 en 3 van de Grouster geschud en er wordt enthousiast met de nog eens zingen en zijn dansje nog eens van een van de schoolgebouwen. Het Gedurende de hele week wordt het Swarte Pyt loopt ondertussen wat een- basisscholen opgesteld. Leerkrachten en vlaggetjes gezwaaid. uitvoeren. Een groepje kinderen zingt eerste deel van het feest zit erop. sprookje opgevoerd voor de school- zaam door de versierde winkelstraten daarom het liedje ‘Stoute Swarte Pyt’. kinderen en de volwassenen. Een al van Grou. Hier en daar kan hij aan een Als mooi verjaardagcadeau voor Sint Op schoot van Sint Piter ruim vijftig jaren durende traditie en enkel kind wat pepernoten en een Piter zingen tot slot alle aanwezigen ‘s Middags om twee uur neemt Sint Piter altijd voor een totaal uitverkochte zaal. cadeautje kwijt, maar deze rust is De traditie van het Sint Piter vieren is ruim onder leiding van Symon Odinga en plaats in een prachtige oude sjees om nu ongekend. Als wij even later ons hotel honderd jaar oud. begeleidt door Apollo het lied over het door de buitenwijken van Grou rond te Verjaardagsfeest opzoeken, wordt het ons al snel duide- dappere paard van Sint Piter. rijden. Swarte Pyt deelt weer pepernoten Op vrijdag 17 februari viert Sint Piter, lijk. Heel Grou kijkt naar de openings- en cadeautjes uit. Daardoor kan hij de vanwege de vakantie volgende week ceremonie van de Olympische winter- It hynder sjees nauwelijks lopend bijhouden. Dus eigenlijk wat te vroeg, zijn verjaardag op spelen. Twee uur later is het centrum kinderen met Friese vlaggetjes in de Voorafgegaan door Drum- en Lyra- springt hij zo nu en dan bij een jonge- de scholen, de peuterspeelzaal en de van Grou volledig uitgestorven. hand. Achter hen vele nieuwsgierige selection Warga, Brassband Apollo en ‘Nachts as alles tsjuster is, man achterop een fiets om de stoet weer kinderopvang in Grou. Vanavond wint de televisie het van de volwassenen. alle schoolkinderen vertrekt Sint Piter op Komt er troch de buorren stappen. in te halen. traditie. Arme Swarte Pyt. zijn zwarte paard dat geheel in stijl ver- Noflik sit er op ‘e rêch, Dinsdag 21 februari, op zijn echte Als tegen half elf in de verte vanaf het sierd is met een wit dekkleed met daarop Fan syn moaie grutte happe. De middag wordt afgesloten in de hal verjaardag, neemt Sint Piter op It Grien De boot van Sint Piter Pikmeer de boot van Sint Piter aankomt de geborduurde initialen SP en een Stap, stap, stap, stap, stappe-stappe-stap van Stayokay Oer’t Hout. De jongste afscheid van zijn geliefde Grou, de Boven op de kerktoren van Grou wappert begint Brassband Apollo uit Grou te gehaakt wit kapje over de oren. Tjeerd O, wat is dat hynder knap. kinderen mogen daar bij Sint Piter op burgemeester en vooral de kinderen. op zaterdag 11 februari fier de Friese vlag. spelen. Het zijn voor inwoners van Grou Snoek, gekleed als Friese herenboer, is bezoek komen om samen bij Sint Piter Zij laten op een teken van Swarte Pyt de man die het paard aan de teugels ’t Hynder is alhiel net bang, vele gekleurde ballonnen de lucht begeleid naar It Grien, het grote plein in Dat kin oer it dak wol rinne. ingaan. Sint Piter loopt daarna statig het centrum van Grou. Simon Odinga, Al is ’t noch sa wiet en glêd, naar de kade waar Brassband Apollo zich onderwijzer aan de openbare basisschool Feardich stapt er oeral hinne. nog eens laat horen. Daar stapt hij op staat op het podium en laat de aanwezige Stap, stap, stap, stap, stappe-stappe-stap een nu lege boot en zet koers in de rich- kinderen begeleid door Apollo zingen: O, wat is dat hynder knap.’ ting van het Pikmeer. Swarte Pyt is in ‘Wêrom stiet yn it âlde Grou de flagge op paniek, want hij heeft de boot gemist. ‘e toer?’ (Waarom staat in het oude Grou Het paard Gelukkig was er de Kameleon die hem de vlag op de toren?). Daarna verschijnt alsnog snel naar de boot brengt. Sint Piter samen met burgemeester ‘s Nachts als alles donker is, Schadd op het podium. Komt hij door de buurten lopen. ‘Goeie reis Sint Piter, Gerieflijk zit hij op de rug, Oant sjen, oant sjen! Voor de burgemeester is het de eerste Van zijn mooie grote paard. Dat sjonge alle bern. keer dat zij Sint Piter in haar gemeente Stap, stap, stap, stap, stappe-stappe-stap Goeie reis Swarte Pyt, mag ontmoeten. Zij heet hem ‘tige O, wat is dat paard toch knap. Oant sjen, oant sjen! wolkommen in Grou’, maar gaat al snel Dat sjonge alle bern.’ verder in het Nederlands. Ze vraagt hem, ‘t Paard is helemaal niet bang, Dat kan wel over het dak lopen. Sint Piter rijdt op een zwart paard met een wit Swarte Pyt assisteert Sint Piter. Al is ‘t nog zo nat en glad, dekkleed. Informatie: www.sintpiter.nl ▪

12 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 13 KOKEN MET TRADITIE Grouster snoepgoed

TEKST CEES TEMPEL FOTO’S ARJEN TEMPEL

Als halverwege de maand februari in het Friese Grou de etalages van de bakkerszaken Boerekofje worden versierd, gebeurt dat met traditioneel snoepgoed als pepernoten, borstplaat, Benodigdheden: speculaas en taaipoppen. Snoepgoed dat in de rest van ons land tegenwoordig vaak al eind • 3 eidooiers oktober in de winkels ligt. • een snufje gemalen nootmuskaat • een snufje kaneel • een snufje zout In Grou kent men ook nog een eigen Pipernuten op een ingevette bakplaat. Let op dat het • 15 gr bloem specialiteit, de Sint Piterkoeken. Wij deeg wat inzakt en groter wordt. Houd • 15 gr gesmolten roomboter hebben voor u geproefd en ontdekten Benodigdheden: dus ruimte tussen de pepernoten. • 1 liter bokbier dat de pepernoten wat groter zijn en Verwarm de oven op 175° C en bak de • 125 gr zelfrijzend bakmeel • 250 gr kristalsuiker door wat meer anijs anders smaken. pepernoten in een kwartiertje gaar. Laat • 50 gr bruine basterdsuiker Lekkerder. De borstplaat was net zo ze afkoelen en wat harder worden. • 1 1/2 dl sterke koffie lekker als die van oma en van haar • 30 gr boter • 1 1/2 dl cognac of beerenburg erfden we de vele vormpjes. De Sint • 1/2 eetlepel koekkruiden Piterkoek was echt een grote verrassing. • 1/2 theelepel gemalen (ster)anijs Rjemmeboarstplaat Neem een ruime pan en klop met een • een snufje zout garde eidooiers, nootmuskaat, kaneel, Aangezien Sint Piter een kinderfeest is, Benodigdheden: Sint Piterkoeke Zeef de poedersuiker en meng er het zout, bloem en de gesmolten boter tot • 1 theelepel honing kunnen de kleintjes pepernoten bakken. bessensap door. Smeer dit papje over de een smeuïg papje. Doe er 1 dl bokbier bij, • 2 theelepels stroop • 100 gram kristalsuiker Wat oudere kinderen kunnen zelf met de Benodigdheden: koeken. Laat het glazuur goed drogen. samen met de suiker en de koffie en • 1/2 dl slagroom borstplaat aan de gang en misschien zijn • 2 eetlepels melk klop dit nogmaals op. • 350 gr zelfrijzend bakmeel Maak van de 50 gram poedersuiker en er onder hen wel die zelf een Sint • 100 gr poedersuiker de 10 ml water een wit papje. Vouw van • 250 gr bruine basterdsuiker Piterkoek kunnen bakken. Voor de Doe alle ingrediënten door elkaar in een • 1 eetlepel likeur bakpapier een puntzakje, doe er het witte Breng de rest van het bier in een andere • 30 gr roomboter volwassenen blijft het bereiden van de grote kom en kneed er een mooi deeg • boter om de vormpjes in te vetten glazuur in en knip dan een heel klein pan voorzichtig aan de kook en schuim • 1 ei Alderwetse boerekofje, een overheerlijk van. Laat dit een paar uur afgedekt rus- • bakpapier puntje van het zakje. Schrijf tot slot met het een keer af. Giet dan langzaam wat drankje. ten. Draai kleine knikkertjes en druk die • een snufje zout mooie letters St. Piter op de koek. van het bier in het koffiemengsel. Goed • 2 theelepels gemalen anijszaad roeren om schiften te voorkomen. Blijf Doe de kristalsuiker met de room in een Wat kunnen we erbij drinken? doorgieten en roeren tot al het bier is • 1 theelepel gemalen nootmuskaat steelpannetje en breng het mengsel al Voor de kinderen sûkelademolke toegevoegd. Breng het geheel al roerende roerend aan de kook. Zeef de poeder- • 3/4 dl water (chocolademelk). weer aan de kook en voeg dan de sterke suiker boven het pannetje en blijf roeren • 50 gr fijngesneden oranjesnippers drank toe. Snel uitschenken, want tot alles opgelost is en voeg dan de likeur Voor de volwassen past bij de Sint anders is alle alcohol verdampt. toe. Laat het al roerend zachtjes door- voor het roze glazuur: Piterkoeke een glas of beker Alderwetse koken tot het mengsel bijna begint te boerekofje. Proost en snoep smakelijk! ▪ • 150 gr poedersuiker stollen. Giet dan het stroperige suiker- mengsel in de ingevette vormpjes op het • 30 ml rode bessensap bakpapier. Laat de borstplaat 10 minuten afkoelen. Haal de vormpjes van het voor het witte glazuur: bakpapier en zet ze 10 minuten op hun • 50 gr poedersuiker zijkant. Verwijder de vormpjes en laat de • 10 ml water borstplaat verder afkoelen. Voor roze borstplaat voegt u in plaats van de likeur een eetlepel rode bessensap toe. Voeg het meel, de suiker, de boter, het ei, zout, anijszaad en nootmuskaat in een kom. Meng alles goed door elkaar en Sûkeladeboarstplaat voeg er dan zoveel water bij als nodig is om een mooie deegbal te vormen. Kneed Benodigdheden: er dan de oranjesnippers door. Laat het Vervang de likeur en de room door 1 deeg een kwartiertje rusten. Verdeel het eetlepel cacaopoeder en 4 eetlepels daarna in drieën en vorm er drie circa 8 water. Verder blijft alles hetzelfde. mm dikke koeken van. Bak de koeken in circa 25 minuten op 200° C. Laat de koeken op een rooster afkoelen.

14 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 15 SPREEKWOORD, WAAR WOORD De zin en onzin

van spreekwoorden University leidt een paar keer seks per week tot een gewichtsverlies van twee- honderd calorieën. Dat komt overeen TEKST GIRBE BUIST ILLUSTRATIES LEX DIRKSE met een potje squash, een uurtje in de tuin werken of een 1/2 uur fietsen. Van vrijen val je dus wel enigszins af, maar In spreekwoorden en gezegden legden onze voorouders hun levenservaringen vast. Deze dit moet je ook niet overdrijven. Effectiever is het om een uur te joggen, volkswijsheden beschrijven een waarheid over de menselijke toestand of schrijven ons een ramen te lappen, te zwemmen of tien bepaald gedrag voor. Zo maken zij ons wijs dat wij krokodillentranen kunnen huilen, slapen uur te slapen! als een marmot en gedrag vertonen als een ongelikte beer. Maar wat is daarvan waar? Wel worden bil-, arm-, nek-, bekken-, dij- De bruine Worden wij met deze huis-, tuin- en keukenwijsheden niet voor de gek gehouden? en borstspieren sterker van seks, neemt beer kwam tot in de lichamelijke afweer toe en neemt de de twaalfde eeuw in ons land kans op hart- en vaatziekten af. voor. Tegenwoordig komt hij in Europa betere formule, voor volwassen honden sterk. De marmot komt in een toestand nog voor in de Pyreneeën, in de althans, zou zijn: tel vier bij de honden- die op een narcose lijkt. Omdat de stof- et is een ongelikte beer Italiaanse Alpen en in delen van leeftijd op en vermenigvuldig de uit- wisseling veel minder functio neert, is Men zegt van iemand ‘hij is een Rusland. Een zwangere berin over- komst met vier. Een hond van elf jaar de speklaag voldoende voor al die Hongelikte beer’, als die nu niet wintert in een hol. Zij slaapt ‘s winters zou als mens zestig jaar zijn. wintermaanden. Tussen april en mei bepaald erg veel fatsoen tentoonspreidt. heel veel, maar houdt geen echte winter- worden de dieren weer wakker, want Men heeft dan met een ongemanierd, slaap. Pasgeboren beertjes wegen onge- ude honden moet je dan begint de paartijd. haast onbeschoft mens te maken. veer vijf ons en zijn nog blind. geen nieuwe trucjes Omeer leren at is struisvogelpolitiek Het woord likken heeft naast de beteke- én hondenjaar is zeven In veel culturen gaat men er sinds jaar Met deze uitdrukking duidt nis ‘met de tong over iets heen en weer mensenjaren en dag van uit dat je, maarmate je ouder Dmen een politiek aan waarbij gaan’ nog een andere betekenis, name- EAlgemeen wordt de vuistregel wordt, wijzer en toleranter wordt en men de problemen die opdoemen en de lijk ‘glad, effen, glanzend maken’, polijs- gehanteerd dat de leeftijd van een hond meer begrip kunt opbrengen. Misschien gevaren die dreigen, niet wil onder- ten dus. ‘Ongelikt zijn’ wil dan zeggen kan worden vergeleken met die van een is het inderdaad wel waar dat mensen kennen. Men sluit als het ware de ogen ‘ruw, oneffen of dof zijn’. mens door de hondenleeftijd met zeven minder geneigd zijn de dingen zwart-wit voor alle moei lijk heden die toch duide- te vermenigvuldigen. Het slaat nergens te zien, naarmate zij zelf grijzer worden. lijk aanwezig zijn. Een oud volksgeloof beweert dat op: een hond heeft een heel andere Maar als regel hebben oudere volwasse- De zegswijze is gebaseerd op het foutieve jonge beren, als een vormeloos klompje ontwikkeling dan een mens. nen toch meer moeite met intellectuele volksgeloof dat de struisvogel zijn kop in vlees worden geboren. Dankzij het verrichtingen dan jongere volwassenen. het zand steekt in de hoop dat zijn ver- voort durende likken van de berin krijgen Een hond van zes maanden is jong, een volgers hem dan niet zullen zien. Struis- zij de juiste vorm en komen zij in hond van twee jaar is volwassen, een Uit een aantal onderzoeken is gebleken vogels behoren tot de loopvogels, ze zijn model. hond van acht jaar middelbaar. Een dat oudere mensen informatie in minder wel tweeënhalve meter hoog en wegen rubrieken onderbrengen. Ander onder- zo’n honderdvijfentwintig kilogram of zoek schijnt aan te geven dat ouderen meer. Zij leven op de Afrikaanse steppen niet alleen meer moeite hebben om zich en daar ze niet kunnen vliegen, moeten dingen te herinneren die ze hebben ze heel hard kunnen lopen om niet ten gelezen of gehoord, maar dat zij er ook prooi te vallen aan roofdieren. Dankzij minder in slagen onderscheid te maken hun machtige sterke poten ontwikkelen tussen belangrijke en minder belang- lapen als een marmot daardoor een flinke speklaag voor de zij een snelheid van circa zeventig km rijke elementen in een tekst. Met deze uitdrukking geeft men winter aanbreekt. Tegen die tijd graven per uur. Omdat struisvogels hun voedsel Saan dat iemand geniet van een ze een diep hol en sluiten de ingang af. op de grond zoeken lijkt het alsof zij hun De vraag is echter of deze oudere lange, vaste slaap. Marmotten staan Dan begint de winter slaap. kop in het zand steken. En dat zal hoogst- mensen trucjes kunnen leren, die deze inderdaad bekend om hun extreme lange waarschijnlijk de onjuiste gedachte achteruitgang compenseren of ongedaan en diepe winterslaap. Dat is niet een slaapje in de winter, zoals gewekt hebben dat de struisvogel bij maken. Op dat punt is er reden voor bij de das of de beer, die zo nu en dan gevaar zijn kop in het zand steekt. voorzichtig optimisme, training kan De Alpenmarmot is een groot knaagdier wakker worden. De winterslaap van de helpen om het geheugen van zestig- dat voorkomt in de Europese hoog- marmot begint namelijk al in oktober en en goede haan wordt plussers te verbeteren. Zo helpt het bij- gebergten. Zij leven daar op een hoogte duurt zeven tot acht maanden. Zijn niet vet voorbeeld als men erop wordt gewezen van veertienhonderd tot vijfentwintig- lichaamstemperatuur daalt daarbij tot EVolgens deze uitdrukking blijft dat het herhalen van alle dingen op een honderd meter. Zij voeden zich met gras, ongeveer negen graden Celsius. Adem- een seksueel actieve man slank. lijstje meer resultaat heeft, dan alleen de allerlei kruiden en wortels en krijgen haling en bloedsomloop vermin deren Volgens een onderzoek van de Queens laatste paar dingen steeds te herhalen.

16 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 17 VAN HOLLANDS ONTWERP TOT AFRO-SURINAAMSE TRADITIE De Surinaamse koto

TEKST WELMOED DE BOER FOTO’S KIT TROPENINSTITUUT

Jaloerse vrouwen van plantagehouders zouden de aanzet hebben gegeven tot het ontstaan van de Surinaams creoolse klederdracht, de koto. Hun mannen zouden te veel aandacht schenken aan de jonge slavinnen, die met bloot bovenlijf rondliepen. Dit is een van de verhalen die de ronde doen over het ontstaan van de koto. Gebaseerd op de Hollandse of Zeeuwse stijlen heeft de koto zich ontwikkeld tot nationale, trotse klederdracht onder de Surinaamse creolen. Onmiskenbaar beïnvloed door Afrikaanse tradities is de angisa, het hoofddeksel, dat bij de koto hoort.

De Afrikaanse vrouwen die naar Suriname werden gevoerd om daar als slavin verkocht te worden, droegen geen kleding om het bovenlichaam. Een rok of pangi (traditionele lendenlap) bedekte het onderlichaam, om het hoofd was een eenvoudige doek gebonden. Zo zag het Twee onderzoeken die in 1986 werden geluid van een huilend achtergelaten met hun zang het territorium af en ver- beeld eruit van slavinnen in Suriname gepubliceerd, geven aan dat belangrijke krokodillenkind na en degene die daar dedigen zo hun gebied. Ook vertelt het tot in de negentiende eeuw. Toen werd er intellectuele vaardigheden op kunst- op afkomt (mens of dier) wordt gegrepen mannetje al zingend aan rondzwervende ingegrepen. Hoe, wanneer en door wie matige wijze kunnen worden verbeterd. en opgegeten. wijfjes dat hij beschikbaar is en een de koto geïntroduceerd is, heeft nog Voor een aanzienlijk percentage ouderen broedgebied bezit. Veel in dit zang- niemand kunnen traceren. geldt dat de waargenomen achteruitgang Dit spreekwoord is niet waar. Het is gedrag is erfelijk bepaald. Maar er kan in intellectuele vaardigheid niet onom- natuurlijk een verzinsel, want huilen en en moet vaak nog heel wat worden Koto bij wet verplicht keerbaar is, concludeerden de onder- lachen zijn eigenschappen die aan de bijgeleerd. Niet alle roodborstjes zingen Behalve het verhaal over de jaloerse zoekers. ‘Waarschijnlijk is de verminde- mens zijn voorbehouden. In deze zin bijvoorbeeld precies hetzelfde, ze leren plantersvrouwen, wordt ook wel verteld ring te wijten aan het niet genoeg kunnen krokodillen niet huilen, wel de zang van hun vaders, maar deze dat de Moravische broedergemeente de gebruiken. Situationele manipulaties kunnen zij tranende ogen hebben. Als melodie blijkt van streek tot streek te eerste koto’s zou hebben ontworpen. met betrekkelijk eenvoudige en goed- krokodillen op het droge liggen, wordt er verschillen. Als de onderlinge zang- In ieder geval is het zeker dat de koto is kope trainingstechnieken kunnen extra oogvocht afgescheiden om hun verschillen te groot worden binnen een ontstaan op Surinaamse bodem in een positief resultaat hebben.’ ogen niet te laten uitdrogen. Mogelijk soort, kan dat de paring tegenhouden. periode dat de koloniale samenleving het springen een krokodil ook de tranen in Dit geldt in eerste instantie voor de zang- ongepast vond dat vrouwen met blote rokodillentranen huilen de ogen als hij zijn kaken ver open spert, vogels. Toch spelen ook bij vocaal min- borsten rondliepen. Aan het eind van de Als van iemand wordt gezegd zoals bij ons als we hevig moeten geeu- der bekende soorten geluiden een achttiende eeuw bestond er al een vroege Kdat hij of zij krokodillentranen wen. belangrijke rol. versie van de koto. Die bestond uit twee huilt, dan wordt bedoeld dat men aan de of drie rokken, waarbij de vrouwen een echtheid van het verdriet twijfelt. Zulke lk vogeltje zingt zoals onden die blaffen, doek om het lichaam sloegen. De wat tranen zijn geveinsd en huichelachtig. het gebekt is bijten niet rijkeren droegen in plaats van de doek EMet deze zegswijze geeft men aan HDeze oude zegswijze gaat niet een jakje om het bovenlichaam. De uitdrukking ‘krokodillentranen’ dat elk mens zich op zijn eigen wijze uit. altijd op. Want een hond kan om ver- waarmee geveinsd verdriet wordt De manier waarop hij zich uitdrukt heeft schillende redenen blaffen. Al naar Vanaf 1874 bepaalde de wet dat bedoeld, wordt al honderden jaren in de alles te maken met zijn aard, zijn karak- gelang de klank kan een hond blaffen Surinaamse vrouwen zich in het open- literatuur en gewone spreektaal gebruikt. ter, zijn beschaving en ontwikkeling. van vreugde, uit angst of verdriet en baar of als huisbediende niet meer met Het stamt uit het geloof dat een krokodil natuurlijk omdat hij boos is. Vooral als onbedekt bovenlichaam mochten ver- weent terwijl hij zijn slachtoffer Tegen dit spreekwoord bestaan biologi- een hond luid blaffend zijn territorium tonen. Vanaf dan is het zeker dat alle oppeuzelt. sche bezwaren, want grofweg de helft verdedigt, is het oppassen geblazen. Afrikaanse vrouwen en vrouwen van Volgens een andere lezing houdt een van alle vogels zingt namelijk niet. Op Staan daarbij ook nog eens zijn staart en gemengd bloed in het openbaar dagelijks krokodillenmoeder de wacht in de buurt enkele uitzonderingen na, zoals het nekharen rechtovereind en laat hij zijn de koto droegen: koto-misi. Dus meer van haar eieren. Om nu gemakkelijk aan roodborstwijfje, zingen vogelvrouwtjes tanden zien, dan kan men zich beter dan tien jaar na de afschaffing van de De koto bestaat uit een wijde rok, een kort jakje, hoofddoek en twee grotere doeken die over de kleding voedsel te komen, bootst zij feilloos het al helemaal niet. De mannetjes bakenen meteen uit de voeten maken. ▪ slavernij in 1863 werd het dragen van de gebonden worden.

18 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 19 Aan de manier waarop de angisa gevouwen werd, koto verplicht. De wet van 1874 maakt rok en een jaki dat op de rug laag uit- of zonder bovenkleding. Ook mannen wen, en zo gebonden dat de punten naar de pomp’. Wijzen de punten achter kon een betekenis worden afgelezen. blijkbaar deel uit van het idee dat de vrij- gesneden was. Die van de Israëlieten dragen pangi’s. vanachter naar voren bijeen komen. naar beneden, dan duidt dit op vrede. gekomen slavenbevolking beschaving hadden een wijder jaki en droegen een Aan de koto is de welstand van de draagster bijgebracht moest worden. doek over de schouder. Het haar hing Speciale vouwtechniek Hoofddoek met ‘geheime Sommige manieren van binden zijn te zien. bij hen los onder de angisa. De angisa is een zeer markant en bijzon- code’ gewoonweg genoemd naar de vorm, Sociale kenmerken der onderdeel van de Surinaams-creoolse Aan de tientallen manieren, waarop zoals de tere (staart). Dit zijn de oudst Het ontwerp van de ouderwetse koto Creoolse klederdracht klederdracht. In feite lijkt de angisa be- de angisa wordt gevouwen of gebonden, bekende modellen, zoals de paw-tere toont overeenkomsten met de oud- Sinds ongeveer 1930 wordt de koto langrijker dan de koto zelf. Deze hoofd- zijn betekenissen toegekend. Zo kan er (pauwenstaart) en de waaier-ede. Dan Nederlandse klederdrachten. Mogelijk beschouwd als nationale creoolse kleder- doek wordt ook gedragen bij andere kle- een spreekwoord verbonden zijn aan is er de oto-baka (auto-achterkant), ligt de nadruk op de stijl van de provin- dracht. Vele activiteiten met een kleder- ding, als traditioneel symbool of accent. een angisa of een andere verborgen gemaakt in de tijd dat de eerste auto’s cie Zeeland, van waaruit velen zich in dracht-thema hebben in de twintigste De doeken worden gesteven met gomma boodschap. Spreekwoorden – odo’s – in Suriname reden en angisa’s die ver- Suriname vestigden. De traditionele eeuw het dragen van de koto gestimu- (stijfsel van cassavewortel), gevouwen of spelen een zeer belangrijke rol in de wijzen naar een gebeurtenis. Verder zijn koto bestaat uit een wijd uitstaande rok, leerd. Het is geen dagelijkse dracht gebonden en vaak vastgezet met spelden, Surinaamse traditie. Bekende bind- er nog de modellen die verwijzen naar kort jakje (jaki), hoofddoek (angisa) en meer, maar op hoogtijdagen en bij omdat de modellen soms ingewikkeld wijzen zijn bijvoorbeeld ‘wacht op me een persoon die dit vaak droeg of heeft twee grotere doeken (pangi) die over spe ciale gelegenheden zijn er koto-misi’s geïntroduceerd. de kleding gebonden worden, één over te zien. Bijvoorbeeld op 1 juli, Keti-koti, het bovenlichaam en één om de heupen. wanneer de afschaffing van de slavernij Ashanti-invloeden Bij het maken van de traditionele gevierd wordt. Koto-shows op zulke De koto wordt beschouwd als nationale De ‘geheime code’ en het geven van koto komen dan ook vele meters stof hoogtijdagen tonen doorgaans de Creoolse klederdracht. benamingen aan de angisa’s is onmis- te pas. Aan de voeten droegen de koto- ouderwetse drachten, maar in het straat- kenbaar van Afrikaanse oorsprong. misi’s doorgaans houten kleppers of beeld duikt dan de moderne versie van Tussen 1730-1780 ontving Suriname pantoffels. de koto op. Deze heet gewoonweg veel slaven uit Ghana, een gebied waar moderne koto: een strakkere en kortere zijn. De angisa kan dan als een hoofd- op de hoek’ of ‘volg mij’, boodschappen kledingtradities met spreuken buiten- Uit het basismodel werden meerdere rok met een modieus jasje erboven. deksel op- en afgezet worden. Een naar leden van het mannelijk geslacht. gewoon sterk op de voorgrond treden. versies ontwikkeld. Zo waren er de Tegenwoordig worden er ook veel gebonden hoofddoek heet tai-ede, waar- Ook kunnen bindwijzen de gemoeds- Juist in deze periode werd in Suriname gewone werkkoto’s (wroko-koto), maar Afrikaans geprinte stoffen gebruikt. bij tai verwijst naar het Engelse to tie. stemming uitdrukken van de draagster. de angisa ontwikkeld. Vóór deze tijd is je kon ook aan iemands koto zien van En natuurlijk de angisa, die niet weg te De tai-ede is verdeeld in strek-ede, voor Rouwdoeken zijn er in het wit en zwart, de benaming angisa in Suriname nog welke kerk ze was. De wroko-koto was denken is van de koto. dagelijks gebruik en lontu-ede. ‘Strek’ de low-ede, die de eerste acht dagen van niet gangbaar en droegen de vrouwen van blauw geruite of gestreepte stof, komt van het Nederlandse ‘strikken’. de rouw gedragen worden. Naarmate vermoedelijk slechts de dagelijkse met een rok tot een eindje onder de Toen de koto verplicht werd als dage- de rouw afneemt draagt de vrouw achter- gebonden hoofddoek. Ook het verbinden knie. Vrouwen die op de kostgronden lijkse dracht is de pangi overigens niet De basis van het binden is in alle model- eenvolgend andere kleuren. van een boodschap aan zakdoeken is werkten en hun oogst naar de stad verdwenen. De marrons in het binnen- len hetzelfde, waarbij de doek van 90 bij zowel in Suriname als in West-Afrika brachten, zag je in een donkerblauwe land van Suriname – afstammelingen 90 centimeter in een driehoek wordt Een bijzondere categorie van bindwijzen bekend. Aan het begin van de negen- denim-achtige stof. van gevluchte slaven – dragen geen koto. gevouwen en dan geplooid. De lontu-ede is de feda, waarbij de punten aan de tiende eeuw zijn er exemplaren bekend Slavinnen van de Moravische broeder- Bij hen is de pangi in feite klederdracht heeft een speciale betekenis, achterkant omhoog steken. Dit is een van zakdoeken voorzien van een gebor- gemeente herkende je aan de wat geworden, maar deze wordt door velen in bijvoorbeeld de low-ede, een rouw- teken van ‘ongemeurdheid’. De namen duurde spreuk, meestal van toepassing elegantere dracht, met een geplooide in het binnenland nog gedragen, met doek. Deze wordt in een driehoek gevou- spreken boekdelen: ‘Let them talk’, ‘Loop op Onze Lieve Heer.

20 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 21 DE GOEDE SURINAAMSE KEUKEN Broodje POM

Ook is het in bepaalde Afrikaanse naar een modiste die vaardig is in het slavinnen droegen. Bijvoorbeeld de culturen traditie om spreekwoorden maken van traditionele kleding. Ook Fiamba, een koto waarvan het jasje TEKST EN FOTO'S KAREN VANEKER toe te kennen aan patronen in de stof. zijn er tegenwoordig enkele winkels die een hoge kraag heeft. Of de bigi-koto. Wereldberoemd is de kente, geweven ze verkopen, zoals de boutique Prodo Vooral ook de jongeren hebben veel stof van de Ashanti uit Ghana, die voor Misi (‘pronkdame’). belangstelling voor de dracht van toen. Vraag een willekeurige Surinamer naar zijn lievelingseten en negen van de tien keer is dat elk patroon een boodschap of spreek- Ook hebben ze interesse voor de cultuur pom. Pomtajer, -taya, -tajer of pompastei, zoals pom ook wel wordt genoemd, wordt door woord kent. Deze patronen zijn tegen- Miss Alida verkiezing en geschiedenis erom heen, niet alleen woordig verkrijgbaar in African Print, Daarnaast gaat er een sterke invloed uit de uiterlijke kant.’ alle Surinaamse bevolkingsgroepen bereid en gegeten. Binnen en buiten ‘s lands grenzen dat ook in Suriname populair is. In van de Miss Alida-verkiezing, die jaar- geldt dit gerecht zelfs als Surinaams feesteten. Terwijl in Nederland de jarige bepaalt wat Suriname krijgen stofpatronen welis- lijks in Suriname en Nederland plaats- Aanvankelijk specialiseerde Dorothy waar een benaming, maar zijn niet vindt. Miss Alida is genoemd naar de zich in het vouwen van angisa’s en op tafel komt, geldt in Surinaamse kringen ‘zonder pom geen verjaardag’. rechtstreeks verbonden met een bood- slavin Alida, wier borst zou zijn afsne- volgde een cursus op dit gebied. Ze schap. Vroeger werden de angisa’s vaak den door de wrede plantersvrouw blijft investeren in opleidingen. Daarbij geknipt uit dure sits-stoffen. De latere Suzanna Duplessis. Suzanna zou de komt de koto ook kijken, maar de angisa madrasruitjesstof is nu nog steeds afgesneden borst hebben laten opdienen is wat veelzijdiger: ‘De koto is ondenk- populair en is in gedrukte versie aan haar echtgenoot die te veel naar de baar zonder angisa, maar de angisa verkrijgbaar in elke stoffenzaak in mooie slavin keek. Duplessis is de wordt wel veel met andere kleding Paramaribo. Zowel voor de koto als de angisa zijn bloemetjesmotieven of Indonesische batikprints erg gewild. De angisa – hoofddoek – is een markant Klederdracht feesten onderdeel van de koto. Het dragen van de koto met angisa krijgt bewuste stimulans door feesten en evenementen met de klederdracht als onderdeel of thema. Zo is het niet geschiedenis ingegaan als een verper- ge dragen, deze hoofddoekstijl is erg vreemd dat een creoolse vrouw op een soonlijking van de wreedheid tegen populair. Het vouwen van zo’n doek is bigi’yari (rond getal bij een verjaardag) slaven, Alida als symbool van dé Afro- een kunst op zich en kost wel wat tijd.’ een feest houdt waarbij de koto gedragen Surinaamse vrouw die met trots haar Dorothy heeft ook een nieuw model ont- moet worden, of dan ten minste de cultuur uitdraagt. Deelneemsters aan de wikkeld, zoals vele Surinaamse vrouwen angisa. Zo’n feest heet dan een koto- Miss-Alida-verkiezing worden gekozen die op deze manier hun naam aan een dansi. Ook is het dragen van bepaalde op hun culturele presentatie waarbij de speciale angisa verbonden. kleuren verbonden aan de leeftijd die de kotodracht en traditionele spreek- jarige bereikt heeft. Maar tegenwoordig woorden centraal staan. Cultuurstudies biedt nu al vijf jaar is het ook gangbaar dat de gasten op Keti-koti – de 1 juli viering – de Pomtajers zijn vers te koop, maar ook uit de diepvries te verkrijgen. gewoon de lievelingskleur van de jarige Cursussen angisa-binden en koto’s mogelijkheid tot het fotograferen van dragen. maken zijn druk bezocht en vele Surinaamse klederdracht. En elk jaar vrouwen verdienen met deze kunst rond loopt het storm. Mensen kunnen kiezen Bijna driehonderd jaar lang was Multiculturele Surinaamse Door de onafhankelijkheid van Rond Keti-koti, de viering van de hoogtijdagen een zakcentje bij. Ook uit verschillende klederdrachten – Suriname een Nederlandse kolonie. keuken Suriname (1975) arriveerden in ons land slavernij afschaffing op 1 juli of de Onaf- jonge vrouwen doen hieraan mee en inheems, javaans, hindostaans – maar Vanaf het midden van de zeventiende Het typische karakter van de multi- in de jaren zeventig grote groepen hankelijkheidsviering vertonen koto- zorgen voor overdracht op hun nage- de meeste vrouwen willen op de foto eeuw vestigden zich Europeanen, culturele Surinaamse keuken wordt al in Surinamers. In dezelfde periode scoorde misi’s zich af en toe in het straatbeeld. slacht van dit mooie stuk Surinaams in een ouderwetse bigi-koto. Soms gaat Afrikanen en Aziaten in het land. de negentiende eeuw beschreven. ‘De de Surinaamse musicus Max Woiski Meestal gaat het om wat oudere vrouwen erfgoed. het ‘koto uit koto in’, omdat ze al een Daarmee belandde de oorspronkelijke Surinaamsche keuken is noch de verschillende hits, maar ondanks de die de traditie gewend zijn. Op dit soort moderne koto dragen. Vaak gaat daarbij bevolking in de marge van een nieuwe Fransche, noch de Engelsche, noch de populariteit van ‘rijst met kouseband’ en feestdagen vinden er ook dansshows Afdeling Cultuurstudies de traditionele kopro-beki op het hoofd. multiculturele samenleving. In Hollandsche, maar heeft van alles iets; ‘bruine bonen met rijst’ liep Nederland plaats van ouderwetse dansstijlen uit de Een van de stimulansen voor kleder- Dit is een ouderwets koperen water- Suriname wonen sindsdien minstens en maakt om die reden, en wegens de niet warm voor al het goede uit de slaventijd in koto. dracht zijn ook de activiteiten van de bekken, met daarin allerlei hoofdoeken tien verschillende bevolkingsgroepen: vele, dier luchtstreek eigene spijzen, Surinaamse keuken. Echte belang- Afdeling Cultuurstudies van het die sierlijk zijn gedrapeerd. Creolen, Chinezen, Hindoestanen, eene soort op zich zelve uit. De stelling voor de keuken van de voor- Belangrijke stimulans krijgt de koto- Surinaams onderwijsministerie. Inheemsen, Javanen, Hollanders, Europeaan, van welke natie hij ook zij, malige kolonie ontstond pas in de traditie door de activiteiten van de cultu- Medewerkster Dorothy MacDonald Vorig jaar vroegen velen of de afdeling Duitsers, Joden, Portugezen en Indiërs. gewent zich spoedig daaraan, en is dit in afgelopen jaren. rele organisatie NAKS in Paramaribo. ontdekte dat er bij Surinamers veel ook kinderkoto’s had voor foto’s. Die kon Ook de Surinaamse keuken weerspiegelt het algemeen een bewijs, dat zij goed Deze bevordert allerlei vormen van behoefte bestond aan informatie over Cultuurstudies helaas niet bieden, maar etnische diversiteit en is een mengel- moet zijn,’ schrijft Jonkheer Gaspard Zo kunnen Nederlanders, behalve Afro-Surinaamse cultuur, zoals muziek, de creoolse kleding. Dorothy: ‘De laatste in de toekomst zal dat waarschijnlijk wel moes van gerechten en bereidings- Philippe Charles van Breugel in Indonesische Nasi Goreng en Zuid- dans en klederdracht. Vrouwen die tijd merk je dat mensen de koto weer het geval zijn. Ten slotte is het de jeugd technieken die zijn meegebracht uit Dagverhaal van eene reis naar Paramaribo Afrikaanse Bobotie, sinds een jaar of klederdracht willen dragen en zelf niet meer willen dragen. Ze zijn opmerkelijk die de cultuur zal overdragen! ▪ de Europese, Afrikaanse, Midden- en verdere omstreken in de kolonie twee wereldgerecht Surinaamse roti met handig zijn op de naaimachine, gaan geïnteresseerd in de oude koto’s die de Amerikaanse en Aziatische keukens. Suriname (1842). behulp van een supermarktpakket thuis

22 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 23 Pom moet gemaakt worden in een schaal.

bereiden. Tegenwoordig worden de gebruiken ketjap, maar ook de toevoe- de Joods Surinaamse gemeenschap nog Joodse piepers Surinaamse eethuizen steeds vaker ging van bouillonblokjes, tomaten- amper tweehoonderd leden, maar in de Omdat de Joodse spijswetten geen bezocht door autochtonen. In de rand- ketchup, knoflook, mosterd, verse peper, achttiende en negentiende eeuw was ze verboden kennen op het eten van plant- stad zijn vooral Surinaamse broodjes- selderij, peterselie, (bruine) suiker of vele malen groter. Zo was in 1730 ruim aardig voedsel ondervonden Joden (zaken) populair, tijdens de kantoorlunch ajinomoto (Vetsin) zijn geen uitzon- een kwart van de ongeveer vierhonderd weinig hinder van de aardappelafkeer die in Amsterdam-Zuidoost wordt bijvoor- dering. Alle Surinaamse bevolkings- suikerplantages in Joodse handen. aanvankelijk bij veel niet-joodse beeld graag broodje pom gegeten. Niet groepen maken hun eigen variatie. bevolkingsgroepen heerste. Daarnaast kousenband, bruine bonen met rijst of Hierdoor is elke pom qua smaak en Verder bevonden zich destijds ongeveer gebruikt de Joodse keuken traditioneel de gevulde pannenkoek roti, maar pom uiterlijk anders. vijftigduizend (West-Afrikaanse) slaven een aantal minder populaire voedings- zonder broodje is het meest authentieke, in Suriname. Behalve op de arbeids- middelen en staan Joden minder afwij- geliefdste en bekendste gerecht uit de Tegenwoordig wordt dit nationale intensieve suikerplantages werkte een zend tegenover nieuwe soorten groenten Surinaamse keuken. gerecht vooral als Creools bestempeld, klein deel daarvan in de huishoudens en fruit. Het feit dat aardappelen aanvan- kelijk als varkensvoer werden gebruikt, Wat is Pom? tarwebloem, gerst en gezouten of vers omstreeks 1537, niet zonder kleer- weerhield Joden er niet van om ze dage- Pom is een ovenschotel met drie basis- Pom is het bekendste Surinaamse gerecht. rund- en varkensvlees. scheuren. De Europese elite haalde al lijks te eten. Voor de veelal arme ingrediënten: kip, pomtajer (een soort snel haar neus op voor de aardappel en Asjkenazim was de aardappel al vrij snel knol) en citrussap. Pom wordt in een Op de meeste plantages hadden de West- bij het gewone volk bestond decennia volkskost. hoge ronde geëmailleerde schaal of maar van origine komt het uit Europa. van hun meesters. De plantages ver- Afrikaanse slaven ‘kostgrondjes’, lapjes lang grote weerzin tegen de onbekende ovenschaal bereid. Hierin komen twee Pom is een aardappelschotel afkomstig bouwden vooral gewassen voor de grond, waarop ze cassave, bakbananen, (duivelse) knol. Uit Joodse kronieken van de achttiende met citrussap (van origine sap van de uit de West-Europese Joodse keuken. export. Behalve op de kostgronden van maïs, napi’s, yams, tajer en zoete aard- eeuw blijkt dat de Amsterdamse Joden zuuroranje) doordrenkte lagen geraspte de slaven werd de voedselproductie voor appelen verbouwden. Hiermee voorza- In ons land wordt de aardappel rond aardappelen aten. Vooral bij de minder- pomtajer met een tussenlaag van Joodse Surinamers eigen consumptie in Suriname vanaf het gen ze deels in de eigen voedselbehoefte. 1600 officieel door de botanicus Carolus bedeelden stonden aardappelen in de gesmoorde kipdelen. Daarna wordt de De Surinaams Joodse gemeenschap is de begin verwaarloosd. Voedingsmiddelen In Suriname bereidden slaven en Clusius geïntroduceerd. In Amsterdam achttiende en negentiende eeuw zelfs schotel overgoten met een jus bereid met oudste nog bestaande gemeenschap van als bruine bonen, zout vlees, zoute inheemsen hun eten op een open vuur. wordt de aardappel vanuit de provincie twee tot drie keer per dag op het menu. olie, boter, tomaat, ui, nootmuskaat, zout het Amerikaanse vasteland. Samen met gedroogde vis en aardappelen werden in Ze maakten hun maaltijden zoals ze van- ingevoerd maar mag officieel pas sinds Voor dagelijkse consumptie werden en peper. Waarna het gerecht minimaal de Europeanen behoren Joden tot de eer- de kolonie ingevoerd. uit Afrika gewend waren, maar namen januari 1712 op de markt worden ver- aardappelen meestal in de schil gekookt. een uur in een hete oven wordt gegaard. ste kolonisten en leverden eeuwenlang ook voedingsmiddelen en kooktechnie- kocht, omstreeks die tijd is de aardappel Daarnaast ontstonden in de Asjke- Behalve de basisingrediënten verschillen een belangrijke bijdrage aan de economi- Slavenkost ken van inheemsen en later ook van hun in de provincie al redelijk ingeburgerd. nazische keuken een aantal typische in Surinaamse kookboeken en over- sche (op)bloei van het land. Vanaf 1666 Op de plantages stierven veel slaven meesters over. Na de introductie verliep juist de inbur- gerechten waarin rauwe (maar ook geleverde recepten de bereidingswijze is Suriname zelfs het belangrijkste cen- door ondervoeding, hun voeding was gering van de aardappel aanvankelijk gekookte), geraspte aardappelen worden en de extra toegevoegde ingrediënten. trum in het gebied van Portugeesjoodse een zijdig en bijna volledig plantaardig. Via Amsterdam naar nogal moeizaam. Het telen en bereiden verwerkt. De bekendste gerechten met (sefardische) nederzettingen, zoals Slaven aten bijzonder weinig dierlijke Jodensavanne van aardappelen is minder bewerkelijk rauwe geraspte aardappelen zijn latkes Zo gaat in de Creoolse keuken boter en Jodensavanne. Sefardische Joden zijn eiwitten. Nog tot het midden van de Vanaf eind zeventiende eeuw trokken de zoutvlees in pom. Hindoestanen, die invloedrijk en welvarend en hielden zich negentiende eeuw kregen ze, alleen als eerste Hoogduitse Joden (Asjkenazim) vanwege hun geloofsovertuiging geen destijds aan de regels van het Joodse ze geluk hadden, van hun meesters vlees vanuit Amsterdam naar Suriname. Ook Pom heeft zijn wortels in de Surinaamse zoutvlees eten, voegen een potje picca- geloof, dus werd er conform de spijs- of vis. De voedsel- en drankrantsoene- kwamen vanaf 1726 steeds vaker grote Joodse keuken. lilly bij de jus, Javanen daarentegen wetten kosjer gegeten. Tegenwoordig telt ring voor slaven bestond uit twee trossen groepen Asjkenazim uit Midden- en bananen, twee pond gedroogde vis en Oost-Europa naar Amsterdam van waar- een dagelijks ‘sopie’ drank, dat werd aan- uit, aan het einde van die eeuw, een emi- (en vaak ook goedkoper) dan graan en (aardappelpannenkoekjes), aardappel- gevuld met wat groenten uit eigen tuin, gratie van minderbedeelde Asjkenazim nog voor het einde van de achttiende kugel (een ovenschotel) en potatonik een klein beetje gevogelte, fruit uit het naar Suriname op gang kwam. Er werd eeuw is de aardappel in Nederland, net (soort aardappelbrood). Daarnaast kent wild en vis die in de schaarse vrije tijd zelfs officieel geklaagd dat Suriname wel zoals bij veel West Europese Joden, de Joodse keuken sjalet, oftewel cholent, werd gevangen. Het slavendieet was een dumpplaats leek voor arme joden. In volksvoedsel nummer één. een ovenschotel waarin traditioneel vlees slecht, zo adviseert in 1851 de Utrechtse Suriname arriveert dan een grote groep wordt verwerkt. Sjalet wordt op vrijdag- professor Mulder de Nederlandse rege- Joden die in de Midden- en Oost In Suriname werd de aardappel geïm- middag, voorafgaand aan de wekelijkse ring, die op haar beurt weer de slaven- Europese landen van herkomst, maar porteerd en in Suriname betaalde men rustdag sabbat, bereid. Door gebruik te eigenaren adviseert, om het traditionele ook in Nederland, ondertussen gewend liever meer dan de aardappel te vervan- maken van een aantal basisingrediënten, slavendieet aan te vullen met rijst, maïs, was om dagelijks aardappelen te eten. gen door voorhanden zijnde, goedkopere en net zoals pom, bereiden Asjkena- lokale knollen. Want ook al bevatten zische huisvrouwen deze ovenschotel Inburgering van de aardappel cassave, zoete aardappelen en yams, allemaal op hun eigen manier, al naar Eind jaren vijftig verlieten Surinaamse vrouwen Nu komt de aardappel origineel welis- meer voedingswaarden en gelden deze gelang het land van herkomst, eigen hun geboorteland om in Nederland een opleiding waar uit de Zuid-Amerikaanse Andes, inheemse knollen in recepten als goede kooktraditie en beschikbaarheid van tot verpleegster te volgen, zo ook Irene Dongen. maar de knol gedijt slecht in sub- vervanging; het eten van bepaalde vlees, gevogelte, groenten, granen en/of Op deze foto (9 februari 1959) trakteert Irene tropische klimaten, zo ook in Suriname. voedingsmiddelen, zo ook aardappelen, peulvruchten. Sinds jaar en dag bestaan op pom. In West-Europa verliep de introductie is zelfs in tijden van duurte een kwestie er allerlei variaties op dit gerecht, zo ook Collectie: Historisch Beeldarchief Migranten van de aardappel vanaf de ontdekking, van gewenning. versies met rauwe geraspte aardappel.

24 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 25 Broodje Pom wordt ook in Nederland steeds populairder.

culinaire literatuur: wanneer geen citroensap is de bereiding van de eerste cultuurvormen en wortelstok van de genoemd. In Suriname werd vooral (pom)tajer voorhanden is, kun je deze pom waarschijnlijk min of meer per inheemse Xanthosoma (S. tajer) oftewel Nederlands gesproken. Sefardische vervangen door de aardappel. Net zoals ongeluk geslaagd. pomtajer. ‘De stengel vormt boven de Joden spraken bovendien Portugees en aardappelen wordt pomtajer, maar ook grond een van binnen gele knol, die Spaans. Daarnaast waren veel inwoners andere knollen (cassave, yam en taro) Encyclopedische pomtajer fijngeraspt en met kip of ander vlees van Suriname bekend met de Franse met of zonder schil gekookt, voor stoof- In het Nederlands wordt pom voor het verwerkt wordt tot het bekende taal. In de culinaire geschiedenis zijn potten gebruikt, tot puree verwerkt, eerst omschreven in de Encyclopedie van Surinaamse gerecht pom.’ ‘deftige’ (lees: Franse) leenwoorden voor gegrild en gefrituurd. Ook gaat de hele Nederlandsch West-Indië (1914-1917). ‘De maaltijden en (feest)gerechten heel knol vaak op de barbecue. En net zoals groote tajer, waarvan de stengel half Etymologie gewoon. Omstreeks 1842 hadden de de aardappel is pom tajer uitstekend boven de grond groeit, wordt geraspt en In de geschiedenis wordt allerlei fruit, betere kringen van Paramaribo bijvoor- geschikt voor lang en langzaam garen. met het sap van zure oranjes behandeld, maar ook nieuwe gewassen zoals aard- beeld de gewoonte om na een uur of elf Maar vooral de bereidingstechniek, het daarna met kip of visch tot een pastei appel en tomaat, pomum genoemd. De een breakfast of dèjeuné à la fourchette te Kosjer voor Sabbat niet alle delen van het rund gebruikt. Dat garen in de oven, en het gebruik om de gemaakt, welk gerecht bekend staat als benaming pomme de terre voor aardappel nuttigen. Wellicht is pom een verbaste- Tegenwoordig is een oven in de meeste maakt kosjer rundvlees duur en niet tajer rauw te raspen lijkt rechtstreeks ‘pom’.’ Wanneer ongeveer een halve werd vanaf eind zeventiende eeuw popu- ring van het Franse pomme en hebben de huishoudens heel gewoon maar tot aan altijd en overal verkrijgbaar. Omdat de afkomstig uit de joodse keuken. eeuw later Nuttige planten en sierplanten lair. Landen of gebieden onder de Britse Creolen na verkregen vrijheid niet alleen het begin van de twintigste eeuw kook- religieuze voorschriften voor het slach- in Suriname van F. W. Ostendorf ver- invloedsfeer noemen de aardappel vaak de ovenschotel, maar ook de benaming ten grote groepen Nederlanders nog op ten van gevogelte minder gecompliceerd Ei van Columbus schijnt, wordt pom uitsluitend met vlees patate. Maar in Nederland en Suriname ervoor van hun voormalige meesters een open vuur, ook collectieve voorzie- zijn, wordt rundvlees vaak door kip Behalve de typische manier waarop aard- bereidt. Ook beschrijft Ostendorf de werd de zoete aardappel al pattattes overgenomen. ▪ ningen als gas, water, licht worden pas vervangen. appelen in de joodse keuken worden vanaf 1900 gemeengoed. Tot die tijd was gebruikt, duidt ook het ingrediënt citrus- het bezit van een oven voorbehouden De smaak van pomtajer sap op de joodse origine van pom. Om Joodse pom aan professionele bakkers en de elite, die In de historische roman Ter dood veroor- pomtajer verteerbaar te maken, is zuur bovendien over keukenpersoneel deeld schrijft John de Bye (1999) dat nodig. Het sap van citroenen of bittere Recept van Juliette Emanuels (Paramaribo 1927) beschikten. Zo ook in Suriname, waar de pomtajer in plaats van aardappelen in sinaasappels is hiervoor uitstekend keuken in het begin van de twintigste pom omstreeks 1800 haar intrede doet geschikt. Al in de twaalfde eeuw waren ‘Ik ben opgegroeid in Paramaribo en vertelt ze, de ouderwetse Joods Suri- • 1 uitje eeuw nog vaak op het erf stond. Gekookt in de Surinaams Joodse keuken. De Bye Joden in het Middellandse zeegebied rond mijn zesendertigste naar Nederland naamse manier. ‘Hierdoor weet je zeker • 1 à 2 tomaten werd op houtvuren of een koolpot met baseert zich hierbij op de mondelinge actief in de citrusvruchtenteelt, daarnaast gekomen. De Joods Surinaamse keuken dat pom gaar wordt, anders moet pom • 1 bosje selderij houtskool. Indien men over een oven overlevering. Aan het begin van de dreven ze handel. Zowel sinaasappel als heeft het gebruik van allerlei ingrediën- minstens anderhalf uur in de oven. • sap van zuuroranjes beschikte, dan bevond ook deze zich negentiende eeuw waren de gangbare citroen worden door Colombus ten van de slaven overgenomen zoals Citroen neutraliseert de smaak en neemt • citroensap buitenshuis. In Joodse kringen is het bakbananen, napi, yam, klaroen, zoete ook de typische geur van kip weg. Pom • beetje zout gebruik van een (gemeenschappelijke) aardappelen, cassave en pomtajer. Deze maak je in een hoge, metalen schaal, • peper oven een traditie, die al minstens sinds Surinamers nemen zelfs een broodje Pom ingrediënten zijn als het ware in de kos- ovenschalen van aardewerk zijn niet • nootmuskaat de middeleeuwen bestaat. mee in het vliegtuig. jere keuken geïntegreerd. Nog steeds hoog genoeg.’ Voor sabbat gaar je pom • azijn bereiden Surinaamse Joden hun eten op een nacht in de oven of je bakt de schotel • olie Joodse huishoudens die niet over een hun eigen manier. Zo eet je bijvoorbeeld van te voren en houdt die warm op de • hoge metalen ovenschaal oven beschikten, brachten de sjalet op transporten tussen Europa en Suriname omstreeks 1492-1493 in het Caribische nooit bij anderen. Heb je een Hindoe- warmhoudplaat. vrijdag óf naar de gemeenschappelijk vanwege economische oorlogen onmo- gebied geïntroduceerd, maar in staans dienstmeisje of Chinese buurman Was de kipstukken met citroensap, bak oven óf naar de plaatselijke bakker. De gelijk. Vanwege deze zogenaamde Amsterdam waren, zeker tot het begin dan vraag je die of ze hun gerechten bij In Suriname serveerden Joden pom ze aan in olie (bij een vette kip weinig schotel werd vervolgens een nacht in de Coalitieoorlogen hadden de Engelsen de van de twintigste eeuw, Joden verant- jouw thuis komen bereiden. Joden vooral op feest- en verjaardagen. ‘Vooral olie gebruiken) en haal de stukken uit de oven gegaard en op zaterdagmiddag Atlantische kust afgegrendeld. Het is erg woordelijk voor de straatverkoop van maken pom van origine met aardappe- op Rosh ha Shana (Joods nieuwjaar) was pan. Voeg de fijngesneden ui toe en fruit opgehaald door een kind of niet-joodse aannemelijk dat de aardappel omstreeks dure sinaasappels en citroenen. De len, maar dan smaakt pom anders. Men het eten van pom een traditie. Maar ook die samen met de tomaat, doe een bosje bediende. De sabbat, zaterdagse rustdag deze tijd, en dankzij een handelsboycot, meeste kiprecepten in de Nederlands- zegt dat de slaven pom hebben meege- maakte je pastei, want dan wist je zeker fijngesneden selderij bij de saus. die van zonsondergang op vrijdag tot door pomtajer werd vervangen. talige Surinaamse kookboeken zijn niet nomen, maar dat is niet waar, die tajer dat je voor elke smaak iets had bereid. Vermeng de geraspte tajer met het sap zonsondergang op zaterdag duurt, is van Creoolse, maar van Chinese en was al in Suriname. Mijn schoonzoon We hadden geen gasfornuis, de keuken van zuuroranjes, een beetje zout en azijn heilig voor religieuze Joden. Op deze Voor het slagen van elk gerecht zijn de Hindoestaanse signatuur. (de regisseur Willy Lindwer) heeft was in de tuin. Ik herinner me de bak- in een aparte schaal. Roer de saus van ui, wekelijkse feestdag wordt niet gewerkt. ingrediënten en bereidingstechniek twintig jaar geleden een film voor de stenen houtoven in de tuin, die werd tomaat en selderij door de tajermassa. Joden die naar Suriname migreerden, smaakbepalend. Pomtajer heeft een En juist in de joodse keuken wordt Wereldomroep gemaakt, waarbij hij in met hout opgestookt, daarna werd het Breng het op smaak met zout, peper en bereidden de traditionele zaterdagse nootachtig aroma en smaakt uitge- traditioneel veel kip gegeten, zo staan in Afrika op zoek ging naar tajerknollen. meeste houtskool verwijderd en werd de nootmuskaat. Bak de tajermassa aan in ovenschotel met voorhanden zijnde sprokener dan de aardappel en de Al-Andalus, een dertiende eeuws Ara- De naam was daar destijds onbekend, schotel in de warme oven geschoven. een pan op het vuur. ingrediënten, in dit geval kip en aardap- meeste tropische wortels en knollen. bisch manuscript, vier joodse kiprecep- ze kenden wel yams maar geen tajers.’ Daar bleef hij warm tot de volgende dag.’ pelen. Nu bevatten de meeste Joodse Wellicht was juist de smaak van pom- ten. Daarnaast werd kip omstreeks 1800 Vet het bakblik in met olie, doe een laag kookboeken meer recepten voor sjalet tajer doorslaggevend om de aardappel ritueel geslacht en gewassen. Om de Volgens mevrouw Emanuels lijkt pom Benodigdheden: tajer in de schaal, leg de kip erop en dek met rundvlees dan met kip, maar staan na de opheffing van de handelsboycot typische navrante geur van verse kip te ook op aardappelkugel. Het aanbakken • 1 kip in stukken het geheel af met tajer. Bak de pom een de spijswetten alleen consumptie van voorgoed uit de zaterdagse ovenschotel neutraliseren werd meestal citroensap van de geraspte tajers in de saus is, zo • verse tajer, geschild en geraspt uur in de oven. ritueel geslacht (rund)vlees toe. te verbannen. Zo luidt het standaard- gebruikt. Vooral vanwege ingrediënt kip Bovendien worden in de kosjere keuken advies in zowel botanische als ook en het typisch joodse gebruik van

26 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 27 VAN KEURSLIJF TOT STRING Achter gesloten deuren

TEKST JANNEKE VAN DER VEER Creoolse pom Hindoestaanse pom

Recept van Natasha Gerold (Amsterdam 1968) Recept van Joyce Hanoemant Een dichte deur maakt nieuwsgierig. Wat zit er achter? Lingerie kan (Suriname 1943) een vergelijkbare nieuwsgierigheid oproepen. Het verhult iets of is ‘De meeste Surinamers eten pom als ver- • sap van 4 verse zurige sinaasappels of jaardagsgerecht, met feestdagen en voor oud 2 à 3 sinaasappels De opa en oma van Joyce kwamen vanuit juist onthullend. In de tentoonstelling Achter gesloten deuren. jaar. Pom hoor je te eten als je ziel erom • sap van 2 limoenen of citroenen India naar Suriname om op plantage Van keurslijf tot string, die tot en met mei 2007 plaatsvindt in vraagt. Het is belangrijk verse ingrediënten • zwarte peper, zout Mariënberg te werken. De moeder van te gebruiken. Het geheim zit hem in royaal • beetje nootmuskaat Joyce is in 1909 of 1910 in Suriname Museum Het Schielands huis te Rotterdam, wordt klassieke en zijn met de ingrediënten. Daar ben ik vooral • een maggiblokje (kip) geboren. ‘Hindoestanen kenden het niet zuinig mee, als er maggiblad is dan doe • olie gerecht eerst niet. Het is feesteten, de moderne lingerie verrassend gecombineerd met deuren uit de ik dat erdoor. Het liefst gebruik ik ingredi- • roomboter ingrediënten maken het duur. Tegen- collectie van het Historisch Museum Rotterdam. enten die rechtstreeks uit Suriname komen. • eventueel piccalilly en 2 theelepeltjes suiker woordig doen veel Hindoestanen, voor De verse tajers die je hier koopt zijn van de kleur en smaak, een potje piccalilly in mindere kwaliteit, bovendien loop je hier Ontzout het zoutvlees door het drie à vier pom, maar vroeger deden ze dat niet. De vormgeving van de tentoonstelling is historisch overzicht is echter geen eerder het risico dat je een krastajer koopt, keer in vers water uit te koken, snijd het ver- Ook voegen veel mensen zwarte peper, geraffineerd te noemen en sluit goed aan sprake. Er is gekozen voor een thema- een jeukende tajer. Om dat tegen te gaan volgens in dobbelstenen. Ontdooi de pomta- doperwten, vruchten en gele erwten toe bij het thema ervan. De lingerie wordt tische opzet. Er wordt onder meer stop je een verroeste spijker in de pom, dat jer. Wrijf de kipdelen in met zout, zwarte of gebruiken kipfilet. Bij pom is proeven niet ‘open en bloot’ gepresenteerd, maar ingegaan op veranderende opvattin- heft dat jeuken op. Daar komt het peper en klein beetje nootmuskaat. Verhit belangrijk, zonder suiker krijgt het een is tegen een sfeervol, veelal wit decor gen over vorm, functie en schoon- Surinaamse gezegde ‘je bent net een jeu- de olie in een pan met klein klontje boter andere smaak.’ uitgestald in afgesloten ruime vitrines, heid, materiaalgebruik, decoratieve kende pom’ vandaan, dat zeggen we over (tegen het spatten) voeg de kipdelen en het waar men in kan kijken via cirkel- stijlen en idealen. brutale mensen, snel aangebrande types en zoutvlees toe en bak de kip aan tot hij licht- Benodigdheden: vormige kijkglazen. Daarbij moet er kinderen die brutaal zijn.’ bruin is. • 1 kg Pomtaya geraspt uit de vriezer goed om hoekjes gekeken worden om De tentoongestelde deuren slui- • 2 eetlepels suiker alles te kunnen zien. ten bij de thema’s aan. Een uniek ‘Pom is niet alleen een duur gerecht maar Voeg de fijngesneden ui, knoflook, tomaten, • sap van een halve citroen De lingerie - korsetten, bh’s, onder- metalen korset uit 1620, dat oogt als ook bewerkelijk. Met het maken begin ik al selderij en een kopje water toe, breng de jus • sap van 1 sinaasappel rokken, lijfjes, jarretelles, slips, heren- een bouwsel van meccano en mogelijk Zwangerschapskorset van katoen met knoop- ‘s ochtends. Ik ben in Nederland geboren aan de kook. Voeg nu het blokje toe (anders • zout ondergoed - is geselecteerd uit diverse bedoeld was om misvormingen te corri- sluiting voor en aan weerszijden en achter een maar mijn hele familie komt uit Suriname, lost het niet goed op). Veel jus is belangrijk, • 3 tot 4 knoflooktenen perioden uit de geschiedenis. Van een geren, staat achter een zeventiende- rijgvetersluiting (1915-1920) Collectie: Historisch daar heeft mijn moeder de bereiding van de kip moet onderstaan, voeg eventueel wat • 1 kg kipdelen zonder vel en vet, eeuwse gevangenisdeur, terwijl een cri- Museum Rotterdam pom van haar moeder (1908) geleerd en ik water toe. Laat de kip een tijdje in de saus (bouten of drumsticks) noline zich naast barokke salondeuren weer van haar. Maar elke Surinamer maakt sudderen. • zonnebloemolie bevindt. zijn eigen pom. Voor mijn broertje maak ik • 5 tomaten, in stukjes worden deze strak ingeregen. Vanaf 1902 pom met kipfilet. Ik bak de pom net zolang Doe ondertussen de ontdooide tajer in een • 2 grote uien, heel fijn gesneden Manipuleren is het korset lang en vormt het ook de tot de kleur me bevalt en ik prik er zo nu en bak, roer hier tweederde van de jus door. • 1/2 pakje margarine Een belangrijk kenmerk van lingerie is heupen. Zo werd de S-lijn bereikt waar- dan met een satéprikker in om te zien of de Voeg het sinaasappelsap (en/of limoensap) • eventueel: 1 (rode) madame Jeanette dat dit het lichaam verandert. Ter wille bij de rug op taillehoogte hol is, de taille pom gaar is. Zelfs in het vliegtuig nemen toe, met eventueel een paar lepeltjes peper van het heersende schoonheidsideaal smal lijkt en de heupen en achterwerk Surinamers een broodje pom mee en ook piccalilly (niet teveel). Roeren en op smaak wordt het lichaam steeds weer op een een bij uitstek vrouwelijke vorm hebben. bij een dagje uit hoort een Surinaams brengen met zout en peper en een klein Bak de ui aan in zonnebloemolie en bepaalde manier gemanipuleerd. Rond 1920 is het schoonheidsideaal weer broodje met pom of bakkeljauw. Een beetje nootmuskaat. Goed mengen en af en doe de knoflook en tomaten erbij. Kort Neem nu het insnoeren. Met behulp van anders: een recht, jongensachtig silhouet Surinaamse feestmaaltijd bestaat uit: pom, toe proeven. Roer eventueel 2 theelepeltjes meebakken. Voeg de kipdelen toe, aan- korsetten met baleinen en veters kan het is dan de trend. De heupen worden smal pastei, geroosterde kip, rijst, kousenband of suiker door de jus. bakken, zouten naar smaak, zet het vuur lichaam tot het ideale silhouet ‘gedwon- gemaakt met een speciaal heupkorset en snijbonen en zuurgoed.’ uit, haal de kipdelen uit de pan. Ontdooi gen’ worden, op de ene plaats wat een ‘platmaker’ drukt de boezem weg. Vet een glazen schaal in met roomboter. de pomtajer en roer met de hand het minder volume, op de andere plaats wat Tien jaar later worden de rijgsels en de Benodigdheden: Doe een laagje tajer in de schaal, schep de citroen-, sinaasappelsap, 2 eetlepels meer. In de achttiende eeuw is het ideale baleinen vervangen door elastiek. Dan • 1 hele kip, met botten in stukken gesneden kipdelen uit de jus en leg die op de tajerlaag. suiker, 1 theelepel zout en de jus van silhouet bijvoorbeeld recht en plat: geen ontstaat ook een nieuw type korset, het (voor mijn broertje maak ik hem met kipfi- Giet een beetje van de resterende jus over de tomaten en uien door de pomtajer. borsten, een slanke taille en brede heu- corselet, dat nog tot in de jaren zestig let) kipdelen, bedek deze met de resterende Eventueel kan 1 madame Jeanette peper- pen. Rond 1800 bepaalt de mode dat de van de vorige eeuw is gedragen. • 1 pak tajer, diepvries tajer. Giet het restant van de jus over de tje worden toegevoegd. Proeven en taille hoog moet zitten. Vervolgens wordt • 1 flinke plak zoutvlees bovenkant en leg er 6 stukjes roomboter op, zouten naar smaak. de taille zeer smal en de boezem rond. Korsetten • 1 flinke bos fijngesneden selderij zo wordt de pom bruin. In de tweede helft van de negentiende Op de expositie worden diverse korsetten • eventueel een bosje fijngesneden blad van Vet een (vingerdiepe) ovenschaal in met eeuw moeten de heupen smaller ogen en getoond, waarvan de meeste wit zijn. de maggiplant Bak de pom in een hete oven tot de boven- een half pakje margarine en doe de pom- • 4 of 5 vleestomaten, ontvelt en in stukken kant een diepe goudgele kleur heeft. Prik tajer in de schaal, leg de kip erop en duw snijden tussendoor met een satéprikker in de pom. deze met de hand in de pomtajer. Bak de Het bekende fotomodel Twiggy uit de swinging sixties met enkele op haar gemodelleerde etalagepoppen • 2 fijngesneden uien De pom is gaar als de prikker er droog uit- schotel 1 tot 1 1/2 uur in een gematigde van de firma Rootstein. Voorbeeld van de veranderende schoonheidsidealen. • 2 à 3 fijngesneden knoflooktenen komt. oven (gasstand 4-5). Bron: firma Rootstein

28 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 29 De Rotterdamse modeontwerper Michael van der Orthopedisch korset van metaal uit 1620. Meide verwijst in zijn ontwerpen naar de vrijheid Bron: Photothèque des Musées de la Ville de Paris (PMVP) /Degrâces/Ladet van parachutespringen, maar brengt ook de beperkende rijgingen van korsetten in herinnering. Foto: Etienne Tordoir

Die wijdte werd bereikt door het gebruik Het is spannend daarbij te horen, maar Overigens is de bh nog geen van een hoepelrok of crinoline onder de die stap kan ook wel een beetje eng zijn. eeuwenoud kledingstuk. De bovenrok. Vanaf ongeveer 1874 werd aan De aanschaf van de eerste bh verloopt eerste exemplaren verschenen het achterwerk meer volume gegeven niet bij iedereen op dezelfde manier. eind negentiende eeuw op de door de toepassing van een tournure, die Soms neemt de moeder het initiatief, markt. Het waren omvangrijke gemaakt werd van baleinen, veren en waarna zij en haar dochter samen naar constructies met baleinen die een vlechtwerk. Bij het zien van al deze een lingeriezaak gaan om het gewenste ongescheiden boezem moesten creë- ongeriefelijk ogende constructies komt kledingstuk aan te schaffen. Het initia- ren. De bh’s van de jaren dertig hiel- als vanzelfsprekend de vraag op of de tief kan ook bij het meisje liggen. Al dan den de borsten apart. Na de Tweede vrouwen die deze droegen nooit naar het niet na overleg met haar moeder stapt zij Wereldoorlog zorgden nieuwe materia- toilet gingen. Dat lijkt niet gemakkelijk zelf, eventueel met een vriendin, naar de len en constructies voor meer volume en met al die bouwsels om je heen. winkel om een bh te kopen. Op de ten- vorm. Dat riep bij radicale feministen uit toonstelling kan een verhaal van Monika de jaren zestig felle reacties op. Zij ver- Nadelig voor de gezondheid Sauwer beluisterd worden over een banden de bh. Eind jaren zestig vonden Ook tegenwoordig worden lichaams- meisje dat in de zomer van 1961 haar de bh-verbrandingen van Dolle Mina delen aangezet. Push-up-bh’s, billen- eerste bh koopt. Een verhaal dat wellicht plaats. Na 1980 keerde de bh volop terug liftende panty’s, inspuitingen en veel herkenning oproept. in het modebeeld. Decolleté en borsten borst implantaten moeten voor het werden weer geaccentueerd. De push- dan ook gewenste silhouet zorgen. Helaas gaat up ‘wonderbra’ uit 1964 werd in 1992 door meisjes het resultaat, met name bij de twee opnieuw geïntroduceerd, met succes. op school geleerd, laatstgenoemde methodes, nogal eens zodat zij hun toekom- gepaard met negatieve bijwerkingen. Het Onderbroeken stige echtgenoot en kinde- lichaam is misschien toch niet zo maak- Tot halverwege de negentiende eeuw ren voor weinig geld van onder- baar als men denkt. droegen vrouwen geen onderbroek. kleding konden voorzien. De vitrine met De lange rokken gaven voldoende producten die het resultaat waren van Het negatieve effect van schoonheids- warmte en bescherming. Een broek was deze huisvlijt roept herinneringen op idealen wordt ook benadrukt in een een typisch mannenkledingstuk en aan de handwerklessen op school. videofilm van een meisje dat vertelt over daarom werd het niet fatsoenlijk en zelfs Hemdjes breien van ongebleekt katoen, de periode waarin ze aan anorexia leed. tegennatuurlijk gevonden als een vrouw in gerstekorrel of in een blokpatroon dat In een kleine, half afgesloten ruimte kan een broek aan had. De uitdrukking voor tot stand kwam door het breien van vier ongestoord naar deze indruk makende bazige vrouwen dat ze ‘de broek aan recht vier averecht waarbij om de vier video gekeken worden. hebben’ komt hier vandaan. toeren gewisseld werd. De gevorderde Rond 1850 verschijnt dan de directoire, leerlingen leerden ook om een ajour Het lichtblauwe exemplaar uit circa 1870 Opvullen Overigens zijn vervelende en medisch een onderbroek met lange pijpen maar randje in te breien. is mogelijk gedragen door een courti- Het ideale silhouet ontstaat niet alleen onverantwoorde bijwerkingen van het met een open kruis. Tot ongeveer 1900 sane. Tot 1880 droegen fatsoenlijke vrou- door inperken. Sommige lichaamsdelen schoonheidsideaal niet alleen van deze bleef het onfatsoenlijk om een gesloten De kriebelende borstrokken, zweterige wen namelijk uitsluitend witte korsetten. van vrouwen – heupen, achterwerk en tijd. Het inrijgen dat vroeger, ook bij broek te dragen. Dat deden alleen revue- onderbroeken en knellende lijfjes zaten borsten – worden juist aangezet. Maar zwangerschappen, in zwang was, was meisjes om inkijken bij het dansen te over het algemeen niet prettig, maar Overigens is het korset niet geheel ook mannen ontkwamen niet aan derge- eveneens nadelig voor de gezondheid. voorkomen. daar werd niet naar gevraagd in die tijd. verdwenen. Diverse hedendaagse mode- lijke trends. Hun lichaam werd vergroot Al in de achttiende eeuw werd er gewaar- Een vitrine toont damesonderbroeken in Als het maar warm en netjes was. Daar ontwerpers laten zich inspireren door de met opgevulde gulppartijen, schouder- schuwd tegen het dragen van korsetten. vele soorten en maten. De broeken uit ging het om. Tot in de jaren zestig van modellen van vroeger. Gaultier ontwierp en kuitvullingen. Ziektes van allerlei aard zouden er het vroeger tijden zien er eigenlijk heel fraai de twintigste eeuw maakten deze brei- bijvoorbeeld rond 1990 diverse korsetten gevolg van zijn. Een eeuw later was de uit met al hun kantjes en strikjes, maar en naailessen deel uit van het onderwijs. voor Madonna voor haar Ambition Tour. De eenvoudigste manier om een rok discussie op zijn hoogtepunt. De lange het grootste draagcomfort zal te vinden En het uitgestalde ontwerp van Vivienne meer volume te geven is een aantal dikke lijst met mogelijke ziektes, variërend van zijn bij de moderne ‘sloggi’s’ die ook zijn Kastenwand Westwood kan beschouwd worden als rokken over elkaar aan te trekken. Voor hoofdpijn tot nekzwellingen en van uitgestald. Leuk onderdeel van de expositie is een een moderne interpretatie van het de extreem brede heupen uit de acht- astma tot hypochondrie, als gevolg van kastenwand. Elke kast, die met een korset. Ook in de ontwerpen van de tiende eeuw was echter meer nodig. Er het dragen van een korset dateert uit die Huisvlijt sleutel geopend kan worden, heeft een Rotterdamse modeontwerper Michael werden toen ‘paniers’ gebruikt, een soort tijd. Hemden en onderbroeken werden vroe- verrassende inhoud. In de eerste kast van der Meide zien we aspecten van het mandjes van riet of balein. Soms waren ger veelal als huisvlijt gemaakt. Het zelf wordt het reclamefilmpje getoond van korset terug. Hij verwijst in zijn ont- deze opklapbaar om gemakkelijker door Bustenhouders naaien en breien van ondergoed werd telefoonmaatschappij Scarlet One, werpen niet alleen naar de vrijheid van een deur te komen. Tussen 1835 en 1860 Vrijwel iedere vrouw zal zich nog wel het parachutespringen, maar brengt ook de werd de rok steeds groter. Rond 1860 moment herinneren waarop ze haar eer- beperkende rijgingen van korsetten in was een omtrek van ruim tien meter aan ste bh kreeg. Die bh vertegenwoordigt Moderne interpretatie van het korset door Jean-Paul Gaultier. herinnering. de voet heel gebruikelijk voor een rok. veelal de wereld van volwassen vrouwen. Bron: Modemuseum Antwerpen (MoMu)

30 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 31 waarin televisiepresentator Beau Erven de loop van de jaren zestig worden de vitrine samen met een Neurenbergse van Dorens in een ouderwetse onder- herenonderbroeken, net als die voor kist uit de collectie van het museum. Het broek de volgende reclameboodschap vrouwen, steeds kleiner. Ze worden zelfs hang- en sluitwerk van de lingerie doet brengt: ‘Beste mensen, we worden uit- bijna unisex, dat wil zeggen zonder gulp. namelijk denken aan dergelijke kisten, gekleed’. De reclame zorgde voor De nieuwste ontwikkeling op het gebied die dateren uit de periode 1500-1700. De opschudding toen in de laatste variant van de gulp is de horizontale gulp. ijzeren kisten werden gebruikt om een meisje in kinderondergoed werd belangrijke documenten en textiel in te getoond. In een andere kast ziet de Marlies Dekkers bewaren. In de deksel zit vaak een ver- bezoeker sloten uit diverse eeuwen. Een naam die sinds 1993 beroemd is in sierde dekplaat met daarachter een inge- Daartussen bevindt zich een setje van de lingeriemode is die van Marlies nieus slotensysteem met verschillende een hemd en broekje uit circa 1940, Dekkers. In dat jaar lanceerde zij haar sloten, dat wil zeggen uitstekende delen gemaakt van kunstzijde en gedecoreerd label Undressed. Vernieuwing en eigen- die het slot blokkeren. In de hal van het met slot en sleutel. zinnigheid zijn de kenmerken van de museum tegenover de balie bevindt zich eveneens zo’n Neurenbergse kist.

Tot halverwege de negentiende eeuw Tot slot droegen vrouwen geen onderbroek. In Achter gesloten deuren is meer te zien dan in het bestek van dit artikel genoemd kan worden. Veel meer. Ook is er een kast met herenonder- daarbij behorende ontwerpen. De door Vermeldenswaard zijn bijvoorbeeld de broeken. Te zien is hoe de vorm van de Marlies Dekkers ontworpen lingerie is etalagepoppen die representatief zijn gulp in de loop der tijd veranderd is. gericht op het vergroten van het zelf- voor een bepaald tijdvak. Zo is er uit de Tot de Tweede Wereldoorlog zijn de vertrouwen van de vrouw en op het jaren zestig een pop die gemodelleerd is gulpen voorzien van knoopsluitingen of hebben van draagplezier. Romantisch naar het beroemde fotomodel Twiggy. overslagsluitingen. Daarna waait een kant is ingewisseld voor een geraffineerd Ook is er aandacht voor de ontwikkeling Amerikaanse uitvinding uit 1935 over lijnenspel in pittige kleuren. Een aantal van het maatsysteem, voor de eind EEN VOLKS VERSCHIJNSEL naar Europa: de omgekeerde Y-gulp. In van haar ontwerpen is uitgestald in een negentiende-eeuwse praktische en comfortabele Reformkleding, voor ondergoed van Dr. Jaeger, voor kousen- banden, kuisheidsgordels, zwanger- Bijgeloof schaps ondergoed, jarretelles, soorten baleinen, het boudoir, enzovoort. En dan zijn er natuurlijk de gepresenteerde TEKST ALBERT VAN DER ZEIJDEN deuren uit de collectie van het museum, waaraan eveneens ontwikkelingen, decoratieve stijlen en functies afgelezen Een schietgebedje. Niet onder een ladder doorlopen. Het lezen van een horoscoop. kunnen worden. Afkloppen. Sporters die de goden danken na een doelpunt. Wie is er niet bijgelovig, al was Kortom, Achter gesloten deuren, Van het maar voor heel even? keurslijf tot string is een tentoonstelling die alleszins een bezoek waard is. ▪ Het is nog niet zo lang geleden dat in het katholicisme. Bijgeloof was een Een belangrijk verschil was echter dat slechts op een afkeurende óf, paradoxaal verkeerd soort geloof, dat een beroep deze volkskundigen dit primitieve genoeg, op een idealiserende manier deed op boze krachten. wereldbeeld idealiseerden tot een oor- over bijgeloof gepraat kon worden. Voor moderne wetenschappers was spronkelijk en zuiver gebleven volksge- Binnen het geïnstitutionaliseerde geloof bijgeloof iets van domme, onwetende loof van vroeger, dat zelfs terug zou gaan heeft bijgeloof nooit op veel bijval kun- mensen, dat hoort bij een primitief tot prehistorische Germaanse tijden. In nen rekenen. De Katholieke Encyclopea- wereldbeeld waarin allerlei wetenschap- het primitieve schuilde voor de volks- Crème linnen korset met voorzijde van ribzijde. die, uit 1950, karakteriseert bijgeloof pelijk te verklaren gebeurtenissen kundigen de ware volkscultuur. Het korset is doorgestikt in smalle banen gevuld bijvoorbeeld als ‘een boze daad’, een worden teruggevoerd op iets magisch. met baleinen in verschillende richtingen (tweede ‘overdreven, valse of slecht begrepen Ook voor de volkskundigen hoorde bij- Bovennatuurlijke kracht helft achttiende eeuw). Op de achtergrond een godsdienstige overtuiging’, die niet past geloof bij een primitief wereldbeeld. Tegenwoordig leven we in een tijd dat de opgeklampte deur met uitgeschaafde verticale geïnstitutionaliseerde godsdienst steeds groeven (1550-1650). Foto boven: Auto’s worden gezegend door een katholieke priester om de bestuurders te beschermen meer op zijn retour is. Mensen gaan Collectie: Historisch Museum Rotterdam tegen gevaar. steeds minder naar de kerk, maar dat wil

32 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 33 Een hoefijzer en een klavertje vier brengen geluk.

niet zeggen dat er bij velen niet het Bijgeloof in de kunst voerd of in de levensgevaarlijke acts met minstens een aar of werd hij bewuste- gevoel leeft dat er ‘iets’ moet zijn, een Ook in de artistieke wereld tiert het leeuwen en tijgers. loos en donderde hij van de tafel en dan bovennatuurlijke kracht die van invloed bijgeloof welig. Op het toneel kan er had hij de kans dat hij zijn nek brak of is op ons leven. Met het wegvallen van natuurlijk heel veel mis gaan: je kan In zijn herinneringen aan Circus Van zijn ribben, en dan had de gebroken spiegel de oude, vanzelfsprekende kaders komt bijvoorbeeld je tekst kwijt zijn, terwijl Bever, Het circus trekt (uit 1946) vertelt gelijk gekregen.’ Gelukkig kwam zijn er ruimte voor een meer persoonlijke wel iedereen in de zaal naar je kijkt. Het Joris van den Bergh over slangenmens vrouw op dat moment weer thuis. ‘Hij geloofsbeleving, waarin ook plaats kan is de angstdroom van elke toneelspeler. Alberto, die alvast was gaan oefenen op had een groot ongeluk afgewenteld’, zijn voor ‘bijgeloof’, van een geloof in Toch is het niet de bedoeling dat je voor een klein tafeltje in de hoek van zijn besluit Van den Bergh zijn smakelijke alledaagse magische krachten. Al is het de aanvang van de voorstelling een woonwagen. Zijn vrouw was even weg hoofdstuk. maar op een lichtvoetige manier. acteur succes toewenst. Dat is namelijk om boodschappen doen. Terwijl hij op Immers: baat het niet, het schaadt toch de goden verzoeken en de beste garantie zijn handen stond en zijn lichaam in een Geluk afdwingen ook niet om zo nu en dan je voorzorgs- Greep op het leven zeker voor de sport, en dan met name de om een voorstelling te laten mislukken. onmogelijke draai had gebracht, raakte In het bijgeloof zijn er verschillende maatregelen te nemen? In zijn boek De ondergang van de magi- beroepssport. Verlies wordt niet geaccep- Je kan beter ‘toi, toi, toi’ zeggen of een hij per ongeluk met één van zijn voeten methoden om het geluk af te dwingen. sche wereld. Godsdienst en magie in teerd. Topsporters doen er dan ook alles negatief klinkende bezwering als ‘merde’ een spiegel, volgens Van den Bergh ‘het Een mascotte is bedoeld om ongeluk te Trouwens: ook binnen het geïnstitutio- Engeland, 1500-1700 schildert de Engelse aan om het geluk af te dwingen. Je of ‘break-a-leg’. Het is inderdaad een ding dat in het bijgeloof der artisten zo’n voorkomen, een amulet biedt bescher- naliseerde geloof was soms ruimte voor historicus Keith Thomas de sociale schoenen in een bepaalde volgorde aan- bezwerende formule, net zoals je ook op praktijken die ‘bijgelovig’ genoemd context van een vroeg-moderne wereld, trekken, je niet meer scheren als je hout moet afkloppen als je een stout- zouden kunnen worden. Binnen het waarin eigenlijk niets zeker was. Moei- gewonnen hebt, altijd dezelfde onder- moedige bewering doet: dat is namelijk katholicisme kon je bijvoorbeeld de lijke levensomstandigheden, rampen en broek aan of dezelfde handbeweging het noodlot tarten. Elk mens is weleens een beetje bijgelovig. Heilige Antonius aanroepen om je ver- ongevallen, misoogsten en branden, een maken als je moet serveren: het zijn loren voorwerpen terug te vinden, of gebrekkige medische zorg, armoede en allemaal kleine rituelen die in de sport- Circusbijgeloof kreeg je de Blasiuszegen om je te behoe- honger. Mensen hadden in die tijd te wereld veel voorkomen. Studio Sport Hiermee verwant is het bijgeloof in grote rol speelt’. Gelukkig kon hij nog ming, terwijl een talisman geluk en den voor allerhande keelziekten. Voor maken met heel veel onzekere factoren presentator Evert ten Napel schreef er het circus. In een boek uit 1948, net met zijn andere voet de val van de voorspoed brengt. protestanten waren dit allemaal vormen en bedreigingen, waar ze machteloos een leuk boekje over: Bijgeloof in de sport. Hooggeëerd publiek, behandelt de voor- spiegel tegenhouden. Alberto kon welis- van katholiek bijgeloof, van ‘paapse tegenover stonden en die ze graag in de malige perschef van Circus Strassburger waar voorkomen dat de spiegel op de Het meest bekend zijn het klavertje vier superstitiën’. greep wilden krijgen. Binnen die context Ten Napel schrijft dat de meeste sporters J. van Doveren enkele typische voorbeel- grond viel, maar hij kon zich ook niet en het omgekeerde hoefijzer. Iedereen deden mensen een beroep op magie. misschien niet echt in bijgeloof geloven. den van circusbijgeloof. Omdat het dit bevrijden uit zijn onmogelijke positie. heeft ervan gehoord maar wat nu precies Wereld van magie Tegenwoordig is er natuurlijk heel wat Het zou zelfs een teken van zwakte zijn jaar het Jaar van het Circus is, sta ik er Er zat niet anders op dan te wachten tot de oorsprong is, is veel minder duidelijk. Dat bijgeloof ook bij veel kinderen popu- verbeterd: houten huizen zijn vervangen als je zegt er in te geloven. Dat betekent hier wat langer bij stil. Volgens Van zijn vrouw weer thuis kwam. Aan het Volgens sommigen heeft het klavertje lair is, bewijst het succes van de Harry Doveren bracht het ongeluk om op de eind werd het zwart voor zijn ogen en vier, als teken van voorspoed en geluk, te Potter reeks van schrijfster J.K. Rowling. pisterand te zitten. Dat zelfde geldt voor rochelde hij om hulp. ‘Als hij nu nog maken met de beschermheilige van De Harry Potter boeken staan bol van Bijgeloof is: je gelooft er niet in, door een aangeharkte manege lopen. langer zo moest staan dan sprong er Ierland: Sint Patrick. Aan de hand van toekomstvoorspellingen, astrologie, Als er iets kapot viel voor een voor- het klavertje vier wist hij de Ieren te spiritisme en hekserij. Bijgeloof en maar doet het toch. stelling, dan liep je de kans dat de overtuigen van de Heilige Drie-eenheid kabbalistiek nemen ook in Dan Browns eerstvolgende première een mislukking van God. Waarom een klavertje vier daar megaseller De Da Vinci Code een belang- zou worden. Scherven brengen immers nu het meest geschikt voor is, vertelt het rijke plaats in. De populariteit van Dan door stenen huizen waardoor het brand- namelijk dat je niet gelooft in eigen kun- geen geluk. Van Doveren vertelt verder verhaal niet. Iets dergelijks geldt ook Brown en J.K. Rowling sluit mogelijk gevaar minder is geworden, de welvaart nen. Veel sporters spreken daarom liever dat het circus personeel er altijd goed voor het hoefijzer. Om geluk te brengen aan bij een bredere trend. Worden niet is sterk toegenomen waardoor het risico in termen van gewoontes waar je aan op let dat niemand van de bezoekers moet een hoefijzer boven de deuringang in zijn algemeenheid meer vraagtekens van armoede en honger is afgenomen, vast houdt. Maar toch... Iets van de ambi- met een open paraplu de tent betreedt, gespijkerd worden. Als je het hoefijzer gezet bij de aanspraken van de moderne de medische zorg is aanzienlijk verbe- valentie blijkt uit een citaat dat Ten Napel omdat de onderneming anders wel echter met de opening naar beneden wetenschap? Valt alles wel rationeel te terd. De mens heeft alle mogelijkheden geeft van schaatser Erben Wennemars: eens failliet zou kunnen gaan. Dit hangt, dan brengt het juist ongeluk. In verklaren, zoals de moderne wetenschap om zijn leven in eigen hand te nemen. ‘Bijgeloof is dom, want je weet dat je het sluit aan bij een breder bijgeloof, zijn Folkloristisch woordenboek vertelt Ter graag zou willen? Maar tegelijk is in het verlengde hiervan niet nodig hebt. Het is iets waar je niet namelijk dat het ongeluk bracht om Laan dat schippers een hoefijzer aan de de druk om gelukkig te zijn groter dan in gelooft, maar toch doet.’ binnenshuis met een open paraplu rond mast bevestigden en dat automobilisten De vraagtekens die momenteel bij het ooit. Alles is maakbaar maar juist te lopen. een hoefijzer in de auto meenamen. geseculariseerde wereldbeeld gezet daarom mogen we eigenlijk niet meer Gek genoeg blijkt het ook te helpen. Verder gaat het verhaal dat je een wens worden, én de afnemende invloed van falen. Het geeft bijgeloof een nieuwe Vorig jaar publiceerde het Management Het circusbestaan is natuurlijk zo mag uitspreken als je een hoefijzer over de gevestigde godsdiensten, bieden de kans. Instituut van de Erasmusuniversiteit een onzeker als wat. Je moet altijd maar weer je linkerschouder gooit. mogelijkheid om op een minder morali- Engelstalige studie over The psychological afwachten of je voldoende bezoekers serende en een meer onbevangen Bijgeloof in de sport benefits of superstituous rituals in top sport. trekt. Daar komt nog bij dat een circus- Beschermheilige manier naar bijgeloof te kijken. Het gaat Dat je in een maakbare samenleving Bijgeloof werkt omdat het de sporters tent buitengewoon kwetsbaar is bijvoor- Een bekend katholiek amulet dat in dit artikel om meer alledaagse vormen eigenlijk niet mag falen, komt het duide- meer zelfvertrouwen geeft. Het is een beeld voor brandgevaar terwijl verder, bescherming biedt voor reizigers is een van bijgeloof, om kleine rituelen, ont- lijkst naar voren in activiteiten die beoe- soort placebo-effect, zoals we dat in de met sommige acts, het noodlot getart kleine medaille van de heilige Chris- leend aan de wereld van de magie. fend worden onder grote druk en waar geneeskunde kennen. Het helpt, als je er wordt: bijvoorbeeld bij de halsbrekende Sint Christoffel is een katholieke noodheilige die toffel, die je aan je sleutelbos bevestigde veel belangen op het spel staan. Dit geldt maar in gelooft! toeren die aan de trapeze worden uitge- reizigers zou beschermen. en bescherming bracht tegen de gevaren

34 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 35 Veel zieken reizen naar Lourdes voor steun en genezing. Dit kaartje is bedoeld om altijd bij je te hebben.

in het verkeer. De befaamde Engelse alle ander kwaad’. Het gebruik zou zelfs in een zelfde behoefte. Met haar sym- ‘Neem niets voor zoete koek aan; trek op slag. Waarzeggers in de randstad, begin kerkhistoricus Eamon Duffy vertelt in terug gaan tot in de zestiende eeuw en boliek als Lady of the Light refereert ze basis van eigen analyses uw conclusies. twintigste eeuw’ heeft Willem de zijn essaybundel Faith of our fathers. maakte op mij, als kind, een onvergete- duidelijk aan Maria. Een nieuwe vriendschap kan zich spon- Blécourt laten zien dat er tussen 1900 en Reflections on catholic tradition (Londen/ lijke indruk. Ook de heilige Antonius taan tot een overweldigende romance 1930 een sterke groei was van het aantal New York 2004) over een moderne van Padua, een Franciscaan uit de der- Brengt ongeluk, blijf thuis ontwikkelen. Gehuwden moeten over- waarzeggers in de grote steden, van een Amerikaanse variant van een elektroni- tiende eeuw, was zo’n nuttige hulp- Onder een ladder doorlopen, spiegels wegen om samen een carrière op te tiental per stad zo rond 1900 tot enkele sche Christoffel, die je op je dashboard kracht. Je kon tot hem bidden als je iets breken, zout knoeien. Het zijn allemaal bouwen.’ honderden tijdens de jaren dertig. De kunt inpluggen en dienst doet als een kwijt was. Antonius was de patroon- dingen die je beter kunt laten omdat het Deze raad trof ik aan op de astrolink van meeste van hen waren van het vrouwe- soort snelheidsbegrenzer. Deze Chris- heilige van de verloren voorwerpen. ongeluk zou brengen. De meest bekende De Telegraaf. De meeste kranten drukken lijk geslacht en specialiseerden zich, ook toffel biedt bescherming, zeker. Maar als ongeluksdag is tegenwoordig vrijdag de tegenwoordig dagelijks of wekelijks toen al, in zaken met betrekking tot de je boven de toegestane snelheidslimiet Bij de katholieke folklore passen ook de dertiende. Op die dag kun je maar beter horoscopen af. Ook de meeste roddel- liefde. De Blécourt noemt als voorbeeld gaat, dan licht het Christoffelbeeldje op wonderbaarlijke genezingen zoals in het thuis blijven, als je op pad gaat is onge- bladen kennen een dergelijke rubriek. een zekere mej. Carrée in Den Haag die met de tekst: ‘OK bud, you’re on your beroemde bedevaartsoord Lourdes, in luk namelijk gegarandeerd. Het verhaal Op basis van je sterrenbeeld worden tips ‘spoedig uitkomst bood in liefdes- own’. het zuiden van Frankrijk aan de voet van gaat dat in sommige Amerikaanse hotels gegeven, die meestal betrekking hebben betrekkingen, ook scheiding’. De liefde de Pyreneeën. Maria verscheen daar in of in vliegtuigen kamer 13 of stoel 13 ont- op je werk of je relatie – de twee belang- was blijkbaar het meest geliefde onder- Christoffel is een legendarische heilige 1858 aan een veertienjarig meisje en gaf breken: niemand zou er willen zitten. rijkste zaken in ieder mensenleven. De werp waar mensen graag opheldering uit de derde eeuw na Christus. Hij is opdracht een bron uit te graven. Drinken horoscoop wijst je op mogelijke kansen over wilden hebben. Er hing dan ook vooral bekend geworden, doordat hij met uit of wassen in deze bron zou zieken Er doen vele wilde theorieën de ronde van de negentiende eeuw en pas popu- en maant soms tot voorzichtigheid. heel wat van af, je hele toekomst bijna. zijn reusachtige gestalte arme reizigers doen genezen. Sindsdien zijn heel wat over de historische achtergronden van lair in de twintigste eeuw als aanduiding en pelgrims over een gevaarlijke rivier bedevaartgangers, ook uit Nederland, vrijdag de dertiende. De meeste popu- van een ongeluksdag. In 1933 verscheen De astrologie, waar dit alles op gebaseerd Waarzeggers en horoscooptrekkers hielp. Eens droeg hij een klein kind, die naar Lourdes afgereisd, in de vaste hoop laire theorieën houden verband met de al een horrorfilm over vrijdag de dertien- is, dateert vanuit de vroege oudheid. Het waren in de tweede helft van de negen- echter zwaarder en zwaarder werd, totdat en verwachting te genezen van hun kruisdood van Jezus. Jezus werd name- de: Friday the thirteenth van Victor Saville is een geleerd systeem met veel gereken tiende eeuw al te vinden op de kermis. Christoffel bijna bezweek onder zijn last. ongeneeslijke ziekte. Intellectuelen vanaf lijk op een vrijdag gekruisigd, dus die (1896-1979). De echte wereldwijde popu- en veel getallen. In de achttiende en In haar boek over de Amsterdamse ker- Het kleine kind bleek Christus zelf te Emile Zola hebben Lourdes verworpen dag moet wel ongeluk brengen. Het getal lariteit volgde nog maar 25 jaar geleden, negentiende eeuw raakte de astrologie mis noemt Marja Keyser de Limburgse zijn. Het feest van de Heilige Christo- als een collectieve massapsychose, ook dertien zou verwijzen naar het aantal in het voetspoor van de klassieke horror- steeds verder op de achtergrond om aan dame Madame Souverein, in wier forus werd gevierd op 25 juli (in 1969 nog eens verbonden met smakeloze aanwezigen bij het Laatste Avondmaal film van Sean Cunningham uit 1980: het begin van de twintigste eeuw een ‘Nieuwe Electrike Zwarte Wonderspiegel’ werd hij door de kerk van de heiligenlijst Friday the thirteenth. opmerkelijke revival te beleven. In Enge- men zag wie men wou ‘al waren zij ook geschrapt). Op de feestdag van Christof- land werden vanaf de jaren dertig horos- aan het andere eind van de wereld’. De fel zegende de clerus in de jaren vijftig Waarzeggers worden al heel lang Tegenwoordig wordt het idee vooral copen in de krant afgedrukt. Aanleiding krantenadvertentie waaruit Keyser dit en zestig in grote getale motorfietsen, levend gehouden door de media. Voor de schijnt een persstunt te zijn geweest van heeft opgediept, dateert uit 1859. scooters en auto’s, in de hoop en ver- geraadpleegd over de liefde. kranten is het een leuk onderwerp om de Sunday Express, die in 1930 een horos- wachting dat dit bescherming zou bie- aandacht aan te besteden op vrijdag de coop afdrukte naar aanleiding van de Het populaire bijgeloof van de horoscoop den. Het moderne autoverkeer zorgde na dertiende! Wat betreft de geschiedenis geboorte van prinses Margaret (zie de kan dus bogen op enige ouderdom. Nog de oorlog voor heel wat slachtoffers. Een commercialiteit. Een later bezoek deed (Jezus en zijn twaalf apostelen, van wie van vrijdag de dertiende in Nederland, Dictionary of English Folklore). Het voor- steeds zijn waarzeggers trouwens op de beetje bescherming was daarom geen Zola overigens milder stemmen, hij was ook Judas al snel het loodje zou leggen, moet nog veel worden uitgezocht. beeld zou wijd worden nagevolgd. kermis te vinden en nog steeds raad- overbodige luxe. Ook als je in een nieuw zelfs onder de indruk van de biddende door zelfmoord). Zowel de vrijdag als de Omdat het tegenwoordig vooral de plegen wij ze over zaken van liefde en huis ging wonen, werd dit trouwens massa. Nog niet zo heel lang geleden dertiende worden beschouwd als onge- media zijn die het geloof aan vrijdag de Ook in Nederlandse kranten werd uit- werk, over dat wat ons het meeste bezig- door de pastoor of kapelaan ingezegend. heeft een Limburgs ziekenfonds de luksdagen. Toch is, in weerwil van de dertiende levend houden, zou het vrucht- gebreid aandacht besteed aan astrologie. houdt. bedevaart naar Lourdes in haar zieken- bijna wereldwijde verbreiding van het baar kunnen zijn om oude kranten uit In haar berichtgeving rond het aantre- Katholieke noodhelpers fondspakket opgenomen. geloof aan vrijdag de dertiende, de het begin van de twintigste eeuw te door- den van Adolf Hitler als rijkskanselier, Tot slot De katholieke kerk kende een veertiental geschiedenis van vrijdag de dertiende zoeken. Zelf heb ik het digitale bestand in 1933, maakte de Haagse krant Het Bijgeloof. Meestal gaan we er tegen- ‘noodhelpers’, heiligen waarvan Chris- Volgens Duffy is het heel eenvoudig het als ongeluksdag betrekkelijk recent. van Historische Kranten in de Konink- Vaderland bijvoorbeeld melding van de woordig op een lichtvoetige manier mee toffel er één was, die konden worden geloof van onze voorouders belachelijk te lijke Bibliotheek onderzocht. De oude horoscoop die ‘de bekende Praagsche om. Net zoals de sporters niet altijd in aangeroepen in geval van nood. Naast maken. Veel van de heiligenverhalen Vrijdag de dertiende leggers van Het Centrum (1910-1930), astroloog Brodlice’ had getrokken van hun eigen bijgeloof geloven, ontlenen Christoffel is vooral de heilige Blasius berusten aantoonbaar op legendes en In plaats van allerlei wilde theorieën te NRC (1910-1930), Het Vaderland (1920- Hitler. Brodlice voorspelde Hitler ‘een wij aan horoscopen alleen dat wat ons heel bekend, een heilige uit de vierde kunnen dus niet op waarheid worden verzinnen over de achtergronden van 1945) en Het Volk (1910-1920) zijn digi- leven van aanhoudende stijging in aan- uitkomt, in de hoop op succes, geluk en eeuw na Christus, die vooral werd inge- geverifieerd. Maar ze voorzien blijkbaar vrijdag de dertiende, is het vruchtbaarder taal op trefwoord te raadplegen. Een zien en grootheid’. Na enkele moeilijke een betere toekomst. Dat is ook de func- roepen ter bescherming tegen keelziek- wèl in een diep gevoelde behoefte en om te kijken vanaf wanneer vrijdag de zoektocht naar vrijdag de dertiende jaren tussen 1934 en 1936 zou voor hem tie van bijgeloof. Maar bijgeloof geeft ook ten. Ik kan mij zelf nog goed herinneren Duffy vindt het in sommige opzichten dertiende als ongeluksdag eigenlijk in leverde niets op. Blijkbaar leefde dit een tijdperk van gestage ontwikkeling antwoord op een diepgevoelde behoefte. dat wij op de feestdag van de heilige een verarming dat deze volksdevoties na zwang kwam. Volgens de Dictionary of bijgeloof toen nog nauwelijks. intreden, ‘dat nauwelijks verstoord wordt Op deze manier bezien, zal bijgeloof Blasius, op 3 februari, in de kerk de het Tweede Vaticaans Concilie uit de English Folklore werd de vrijdag pas tot 1946’. Pas daarna zou Hitler te nooit verdwijnen. Als cultuurverschijnsel zogenoemde Blasiuszegen kregen. kerk zijn verbannen. De heiligen funge- impopulair aan het eind van de middel- De toekomst maken krijgen met onenigheid met een dient het door wetenschappers (etno- De priester legde dan twee gekruiste ren namelijk als middelaars tussen een eeuwen, terwijl het getal dertien pas in Een laatste methode die ik hier wil buitenlandse mogendheid. logen en historici) serieus genomen te kaarsen tegen je keel en zei ‘Door tussen- afstandelijke en abstracte God en onze de zeventiende eeuw als zodanig ge- noemen om greep te krijgen op een worden. ▪ komst van de heilige Blasius, behoede de eigen concrete angsten en noden. Een noemd wordt. De combinatie vrijdag de weerbarstige toekomst is het wijd ver- Waarzeggers Heer u tegen alle keelziektes en tegen genezend medium als Jomanda voorziet dertiende werd pas gemaakt aan het eind breide gebruik van horoscopen. In een aardig artikel ‘Experts in tegen-

36 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 37 In het volgende nummer Circus, de magie van een cirkel

Het circus komt en gaat. Het kondigt zijn komst aan door kleurige reclameborden en laat alleen een cirkel van zaag- Vliegende Hollander sel achter na zijn vertrek. Is dat de reden waarom circus zo Kapitein van der Decken verlaat Colofon onzichtbaar is?

onder slechte omstandigheden de Traditie Toch is circus al meer dan twee eeuwen een belangrijke haven met zijn schip De Vliegende tijdschrift over alledaagse dingen, tradities en bron van vermaak. Voortgekomen uit de kermis heeft het Hollander. Op weg naar Batavia rituelen zich ontwikkeld tot een aparte kunstvorm. Met zijn multi- jaargang 12, nummer 4, winter 2006 disciplinaire optredens bereikt circus een gemêleerd gebeuren er allerlei akelige dingen, publiek tussen de 3 en 93 jaar. Ook mensen die niet zo waardoor hij voor straf eeuwig moet Traditie is een uitgave van het geïnteresseerd zijn in kunst en cultuur weten circus te Nederlands Centrum voor Volkscultuur bereiken. blijven rondvaren op zee. Het ver-

Vlöggelen haal heeft in Terneuzen een specia- Redactie en exploitatie: Circusbezoekers komen terecht in een wondere wereld van Tijdens de paasdagen wordt in le betekenis. Nederlands Centrum voor Volkscultuur magie en spanning. Wat ze niet zien is dat er achter de Postbus 13113, 3507 LC Utrecht piste hard gewerkt wordt om elke dag telkens op een Ootmarsum een speciaal soort F.C. Dondersstraat 1, 3572 JA Utrecht andere plaats weer voorstellingen te kunnen geven. pasen gevierd. Het middelpunt van tel: 030-2760244, fax: 030-2736111 het vlöggelen zijn de poaskearels, email: [email protected] Dit boek gaat over het leven en werken van circusmensen. Ineke Strouken (red.) en Jan Stads, Circus, de magie van een www.volkscultuur.nl Het geeft u een kijkje achter de schermen van het circus- cirkel (Utrecht 2006) is te bestellen door € 22,50 over te maken zes jonge mannen gekleed in bestaan. Het boek is prachtig geïllustreerd met foto’s van op giro 810806 t.n.v. het Nederlands Centrum voor regenjas en hoed. Met de poas - Redactie: Jan Stads. Volkscultuur te Utrecht, o.v.v. circusboek. drs. Ineke Strouken (hoofdredactie) kearels aan het hoofd lopen alle drs. Piet de Boer paasvierders zingend in een lange rij door het dorp. Foto omslag: Arjen Tempel Drukwerk: www.libertas.nl Méér dan een wens Ontbijt Traditie Niet iedereen ontbijt met een kop verschijnt vier keer per jaar. Het verhaal achter het plaatje van de kerst- en nieuwjaarskaart Een abonnement kost € 18,-. koffie of thee en een boterham met op het verhaal achter het plaatje op de kaart. Het boek Méér kaas, hagelslag of pindakaas. Elke Opzegging van abonnementen moet uiterlijk dan een wens is rijk geïllustreerd met voorbeelden. De oud- cultuur heeft zijn eigen ontbijt- 1 december aan de administratie zijn doorge- ste kaart in het boek is zo’n honderd jaar oud. geven. recepten en rituelen. Hoe ontbijten Met kerst- en nieuwjaarskaarten wil men een bepaald doel Chinezen, Turken, Molukkers en Traditie verschijnt ook op cassette, ingesproken bereiken. Je stuurt een boodschap uit om familie, vrienden, voor mensen met een lees handicap. bekenden en zakenrelaties geluk te wensen en om contact Marokkanen? Dedicon te houden. Voor de ontvanger zijn de kaarten van bijzon- Postbus 24, 5360 AA Grave dere betekenis. Je hangt ze op en na de feestdagen worden Theepot tel. 0486-486486, fax: 0486-476535 speciale kaarten bewaard als herinnering. Of men bewaart Voor de herkomst van de thee en de email: [email protected] ze in een verzameling. www.dedicon.nl theepot moeten we terug naar het De auteur is Jan Tuttel, die zelf een hele grote collectie oude China. Het zouden Keizer © Nederlands Centrum voor Volkscultuur kerst- en nieuwjaarskaarten heeft. Hij heeft met dit boek Shen Nung en de monnik een eerste verkenning willen geven van dit genre wens- Niets uit deze uitgave mag worden overgeno- kaarten. Hij heeft vooral gekeken naar de afbeeldingen Dharuma zijn die per ongeluk de men en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke om vervolgens het verhaal achter het plaatje te achterhalen. thee ontdekten. Aan het begin van toestemming van de uitgever. Voor velen zullen de in dit boek afgebeelde kaarten een feest van herkenning bieden. Een boek om te bewaren en de Ming Dynastie ging men thee Wij hebben alle moeite gedaan om rechtheb- Aan het eind van het jaar zamelen van deze kaarten. nog vaak ter hand te nemen. drinken getrokken van bladeren. benden van copyright te achterhalen. Mochten worden weer miljoenen Er is een grote verscheiden- De vroegste theepotten stammen er personen of instanties zijn die menen kaarten met een kerst- of heid in kaarten en in afbeel- Jan Tuttel, Méér dan een wens, Het verhaal achter het plaatje aanspraak te maken op bepaalde rechten, dan nieuwjaarswens verzon- dingen. Dit boek laat zien van de kerst- en nieuwjaarskaart (Utrecht 2006) is te bestellen uit deze periode. wordt hun vriendelijk verzocht contact op te den. Het gebruik is vrij wat er aan wenskaarten door overmaking van € 18,75 op giro 810807 t.n.v. het Neder- nemen met de uitgever. algemeen, net als het ver- bestaat. Het gaat vooral in lands Centrum voor Volkscultuur te Utrecht, o.v.v. kerstkaarten.

ISSN 1382-4104

38 Traditie | WINTER 2006 | Traditie 39 TIJDSCHRIFT OVER ALLEDAAGSE DINGEN, TRADITIES EN RITUELEN

Postbus 13113, 3507 lc Utrecht F.C. Dondersstraat 1, 3572 ja Utrecht tel: 030 - 276 02 44 fax:. 030 - 273 61 11 [email protected] www.volkscultuur.nl

Veel van onze gewoonten hebben wij onbewust overgenomen van onze ouders en voorouders en vervolgens naar onze eigen hand gezet. Het door- geven van gewoonten en gebruiken van generatie op generatie noemen wij ‘traditie’. Het woord is afgeleid van het Latijnse woord ‘traditio', wat overhandi- ging betekent. Het overhandigen van cultuur aan de volgende generatie.

T raditie is het tijdschrift dat informatie over de historische en hedendaagse tradities, rituelen en alledaagse dingen in Nederland geeft. Want de tradities van ons dagelijks leven zijn een belang- rijk onderdeel van het sociale geheugen van een samenleving en vormen de basis van de culturele bagage die ieder van ons met zich meedraagt.

40 Traditie |