NRC Handelsblad Donderdag 20 juni & Vr ij d a g 21 juni 2013 6 Cultureel Supplement Cultureel Supplement 7 NRC GAAT UIT Ni euw type cu l tuu r b e s t uur nodig Bestuurders en toezichthouders van culturele instellingen moeten meer Berlijn: wilde gedachten doen dan hameren op gezonde en pure theaterpret financiën. Kijk verder dan het

o intiem speelt Toneel- lusie is: oh boy… o jee. bedrijfsleven, zeggen kenners. groep Amsterdam Tsje- Ja, Berlijn is verscheurd en dat chovs De Meeuw dat op de voel je nog steeds, maar wanhopig? Daan van Lent eerste rij een mevrouw op- Nee. staatZ en naar het podium loopt. Ze Wat mij betreft is Berlijn syno- tikt een van de personages, die in niem met Jac Heijer. Door velen ver- een kring zitten, op de schouder en geten, maar niet door mij. Toneelcri- gebaart: effe opzij, je zit in mijn ticus van NRC Handelsblad, tot de Wie zitten er in cultuurbesturen en raden van toezicht? beeld. Het personage wordt actrice aids hem wegvaagde in 1991. L o o k- en die actrice schrikt. En ze verzet alike van Andy Warhol, wat hij culti- haar stoel. De mevrouw gaat zonder veerde met een azuurblauwe of Het bedrijfsleven domineert Waar komen de leden van de haast terug op haar plek. paarse bril. Hij ging elke avond naar Mensen uit het bedrijfsleven domineren raden van toezicht en raden van toezicht vandaan? Die mevrouw moet zich laten na- het toneel. Ik liep achter hem aan en besturen van culturele instellingen. Deze trend is voorzichtig Bedrijfsleven Media k ij k e n . leerde hoe je de vrijheid moet ne- begonnen in de jaren tachtig, toen door verzelfstandigingen Overheden Overig Hoewel, ze deed de voorstelling men om te kijken, je mee te laten de jacht op sponsors begon en zet zich voort: in 2013 is bijna Cultuur eigenlijk eer aan. Ongewild bewees slepen en dan iets te denken. een op de twee leden afkomstig uit het zakenleven. Dat is iets ze hoe goed Thomas Ostermeier dit Hij liep ook voor één keer achter meer dan bij eerdere onderzoeken van NRC, in 2006 en 2010, Onderwijs en wetenschap 8 stuk regisseerde. Er is niks realis- mij aan, op het filmfestival van Ve- toen zij ook al de grootste groep vormden. tisch aan, behalve die twee witte kip- netië. Hij verstoorde de persconfe- Opvallend is dat het aantal mensen uit de culturele wereld 17 pen in een opgewekte gastrol. Niet- rentie van Robert Altman. Altman daarbij ver achterblijft, met gemiddeld slechts één per in- 27 temin sleept deze Meeuw direct het had een toneelstuk verfilmd, Jac stelling. Vaak gaat het dan om mensen met een culturele publiek zijn wereld in, en wel zo vond het niks en die filmcritici vond managementfunctie. Uitvoerend kunstenaars zijn zelden lid heftig dat een vrouw zich gedraagt hij maar idolaat, dus begon hij luid van een bestuur of raad van toezicht. Musici zijn soms lid van 75 174 of ze thuis is. Ostermeier is te gast, te zingen op de wijs van ‘Happy Bir- het bestuur van een orkest en bij de beeldende-kunstin- net als zijn kippen. Hij leidt de thday’: „Robert Altman to you, Ro- stellingen Witte de With en De Appel zijn scheppende kun- Schaubühne am Leniner Platz. Le- bert Altman to me.” stenaars stevig vertegenwoordigd. Maar die twee vormen een gendarisch Berlijns gezelschap. Jee, Jac, moest dat nou? „Je moet uitzondering. Bij instellingen als Toneelgroep Amsterdam, het 81 Berlijn speelt een hoofdrol in Oh wel durven keten, vrouwtje Rood- Nederlands Symphonie Orkest en dansgezelschap Scapino boy, hoor ik, een zomerhit in de film- nat”, zei hij. komt geen enkel lid uit de culturele sector. NRC 200613 / YP theaters. Ik heb mijn twijfels. Jan En nu fiets ik door zijn Berlijn. Ole Gerster, de maker van Oh boy, Het Berliner Ensemble zit nog altijd Vooral managers Welke functies hebben zij leeft zijn Berlijn-Schwärmerei uit in aan de Bertold-Brecht-Platz. Jac zag Mensen uit het bedrijfsleven betekent vooral (voormalige) ma- in het bedrijfsleven? imitatie van de goeie ouwe Ameri- er de stukken van Heiner Müller, ik nagers, vaak van grote multinationals als Shell, KLM, Hei- Manager kaanse filmcinema uit de jaren zes- dommel bij een museale voorstel- neken, Aegon, ABN Amro, KPN, Philips, Akzo Nobel en Uni- Adviseur/accountant/advocaat tig en zeventig. Grootheden als John ling over Kurt Tucholsky. Ze doen lever. Mensen met grote netwerken dus. Bij regionale in- Ondernemer Cassavetes en Robert Frank zijn ver- hier veel als vroeger, in de oude stijl stellingen zijn ook Rabobankiers te vinden. Een tweede grote geten door velen, maar niet door en soms kopiëren ze zelfs voorbije groep is die van accountants, advocaten en consultants, vaak Vertrokken uit cultuurbesturen: hem. In hun wereld is film zwart- ensceneringen. Toneel is een vluch- van grote kantoren als KPMG of PWC. Netwerkers dus met (ex)politici Wim Kok, Gerrit Zalm 9 wit, en muziek trage jazz. Het dag- tige kunst, dat hoort bij de magie. een flinke financiële kennis. De derde groep zijn mensen die Het Groninger Museum, waar vorig jaar de hele raad van toezicht aftrad Foto Sake Elzinga en Annemarie Jorritsma licht lijkt op kunstlicht. En hun stad Hier is het een wolk in een stolp: een eigen adviesbureau hebben, vaak in communicatie. is New York. condens. Een stuk krijgt een volgen- Slechts een enkeling bekleedt meerdere posities. Uitschieters Ik ga naar Berlijn en zie dat Oh boy de kans om te knetteren zodra een zijn Marry de Gaay Fortman van advocatenkantoor Houthoff 61 104 over die stad gaat, zoals Good Bye theatermaker er een volgende visie Buruma en Alexander Rinnooy Kan (ex-ING, ex-SER en actief dam en de Nederlandse Vereniging van Toe- niet alleen gaan om die eigen inkomsten”, andere manier succesvol kunnen zijn.” Lenin! over de DDR: het is buiten- op loslaat. Daarom snoof Jac van lid van D66). Ze zitten beiden in drie raden van toezicht. zichthouders, dat vandaag verschijnt, vraagt zegt Ron Soonieus van Camunico, „de legiti- Die directies vinden dat gebrek aan weer- kant. Ik zie niks van het Berlijn van voorpret, elke keer als hij het sei- dat om mensen met een andere aanpak en om matie van de cultuursector komt van andere werk vaak ook wel fijn, zegt Winter: „En daar- Oh boy, ik zie een zonnige stad in de zoensplan van een gezelschap zat te Meer links dan rechts een andere wisselwerking met de directies van maatschappelijke waarden dan alleen van een door wordt de strategie erg afhankelijk van de ban van het bezoek van president lezen. Drie jaar geleden, toen het kabinet-Rutte I besloot tot forse culturele instellingen. bedrijfsmatige financiële huishouding. Het is directeur, dat is niet goed. Een raad van toe- Obama. De drukte doet me denken Bij Ostermeiers Schaubühne trek- cultuurbezuinigingen, viel op dat in de raden van toezicht Camunico, dat onder meer culturele instel- belangrijk voor die sector dat bestuurders zich zicht moet op niveau kunnen discussiëren.” aan Berlin – Die Sinfonie der Großstadt ken ze alle registers open. For the Dis- evenveel actieve leden van de rechtse regeringspartijen zaten NRC 200613 / YP lingen bijstaat bij strategieontwikkeling, daar bewust van blijven.” Dat gebeurt te weinig volgens de onderzoe- van Walter Ruttman. Een film uit connected Child (regie Falk Richter) is als van linkse partijen. Sindsdien valt de balans uit naar links. heeft bij tien gerenommeerde culturele instel- De onderzoekers betreuren het dat toe- kers. Soonieus van Camunico: „Ze zijn zeker 1927, maar hij raakt nog steeds iets een tomeloze samenspraak van ac- Regeringspartij PvdA is met 25 ex-ministers, parlementsleden, Politieke affiliaties van de leden lingen de directies en raden van toezicht door- zichthouders uit het bedrijfsleven de neiging wel liefhebber van de kunsten, maar begrijpen eeuwigs. Het Berlijnse gewoel van teurs, operazangers, video, dansers provinciale of gemeentelijke (ex)politici het zwaarst vertegen- van de raden van toezicht gelicht. Daarbij ging het om grote bekende in- hebben zich vooral te richten op de financiën. echt niet waar een directie zich druk om mensen in chaotische liefdesverhou- die zich van trappen gooien en de w o o rd i g d . PvdA D66 stellingen als Rijksmuseum, Concertgebouw, En dan ook nog met de maatstaven van grote maakt. Ze kunnen ook niet echt beoordelen of ding tot hun stad, dat zat in die film IJslandse rockvocalist Helgi Hrafn De (voormalige) politieke zwaargewichten Gerrit Zalm, An- CDA GroenLinks en troostplek. Zo Stedelijk Museum en Van Goghmuseum, complexe organisaties als hun eigen multina- het terecht is dat een tentoonstelling, concert en dat voel ik om me heen. In Oh boy Jónsson. De 19de-eeuwse sociale co- nemarie Jorritsma en Hans Hoogervorst (allen VVD) en Wim noemt psycholoog Erik van de Loo de plaats maar ook om kleinere instellingen als FOAM tionals, en niet met de maatstaven van het of voorstelling in een krant als N RC of de Volks- VVD FNP is Berlijn een decor dat lijkt op het des beperkten de liefde net zo wreed Kok en Jacques Wallage (PvdA) zijn weg. Daar zijn oud-mi- die managers of voormalig managers van gro- en het Nederlands Blazers Ensemble. midden- en kleinbedrijf, waar de culturele in- krant drie of vijf ballen krijgt. Die mensen heb New York van de vorige eeuw. Een als die van Facebook en datingsites nisters Wouter Bos en Guusje ter Horst (beiden PvdA) voor 1 teE bedrijven innemen in toezichtsraden en be- Van de Loo en Jaap Winter, hoogleraar corpo- stellingen eerder mee zijn te vergelijken in je ook nodig in een raad van toezicht.” Berlijn dat weinig meer doet dan de nu, zegt het stuk, van een vluchtig teruggekomen. Bij de toezichthouders met een politieke ach- sturen van culturele instellingen. Van de Loo rate governance aan de universiteit van Amster- omvang en flexibiliteit van opereren. Van de Meer mensen uit de culturele sector is dus kreet van wanhoop uit de titel be- contact wordt veel te veel verwacht. tergrond gaat het veelal om (ex)burgemeesters, wethouders of 4 kent die topmanagers goed. De hoogleraar dam en de Duisenberg School of Finance, heb- Loo: „Ik weet van één museum waar de voor- noodzaak. Maar die niet alleen. Soonieus: „Er vestigen, telkens als de hoofdper- Het zit erg vol, maar wat dan nog? gedeputeerden. Hun aantal, 58 van de 382, wijst op het 6 Leiderschap en Gedrag, verbonden aan de ben het afgelopen jaar gesproken met diverse zitter met een zakelijke achtergrond ook nog is ook een gebrek aan echte ondernemers. Dat soon beseft dat zijn leven een desil- Dit is grandioos keetschoppen. dalende belang van de politieke connectie. Universiteit van Tilburg en de businessuni- leden van raden van toezicht en directies van een financiële man erbij haalde in de raad van is een van onze belangrijkste conclusies. Men- 25 versiteit Insead bij Parijs, begeleidt raden van culturele instellingen. „Het toezicht is belang- toezicht, die veel te veel op marges ging letten. sen die kunnen helpen nieuwe wegen te vin- Bijna twee keer zoveel mannen 9 bestuur en commissarissen van multinatio- rijker geworden”, zegt Winter, die zelf toe- Die museumdirecteur werd er gek van. Ook den. De leden van directies en raden van toe- Hoewel de culturele sector er een is waar veel vrouwen nals en van grote semipublieke bedrijven. „Je zicht houdt bij het Concertgebouw en het als hij nog een gat in de begroting had, startte zicht zijn nu vooral gericht op optimaliseren, werkzaam zijn en vrouwelijke bezoekers vaak de overhand doet iets terug voor de maatschappij. Dan Mauritshuis. „Je ziet soms dat toezicht bij een die directeur altijd met de organisatie van gro- beter doen wat ze al deden. Dat doen ze als hebben, zijn ze in de raden van toezicht en besturen on- 13 deug je, dan ben je fatsoenlijk. Vanaf hun veer- culturele instelling nu zelfs meer tijd vergt tere tentoonstellingen. Het kwam altijd goed. manager van grote bedrijven ook. Dat zijn niet dervertegenwoordigd. Dat was drie jaar geleden ook al zo, tigste komt dat gevoel bij die managers, dat is dan een commissariaat bij een bedrijf. Er Maar nu mocht het niet meer. Daarmee werd de vernieuwers die je nodig hebt.” maar er is nog geen poging ondernomen om een inhaalslag te echt authentiek”, zegt Van de Loo. En dat kon wordt een groter beroep gedaan om te helpen, zijn beleid helemaal ondergraven. Een direc- Soonieus noemt dat het verschil tussen cre- maken. Dat had wel gekund. Bij de vijftig instellingen die drie NRC 200613 / YP met een nevenfunctie die met een keer of vier juist omdat een directeur vaak alleen staat en teur voelt zich dan ongemakkelijk, als direc- ativiteit en innovatie: „Culturele instellingen jaar geleden ook deel uitmaakten van deze inventarisatie, is per jaar vergaderen en geen grote stukken, bo- maar een kleine staf heeft. Dat is een grote ver- teur is hij toch afhankelijk van zijn raad van zijn nu wel goed in het beter en origineler ongeveer de helft van de leden van toezichtsraden vervangen. Geslacht van de leden van vendien behapbaar was. Bij culturele instellin- andering voor een nevenfunctie die tot voor toezicht. Zij kunnen hem ontslaan.” doen wat ze altijd deden, maar compleet Daarbij is voor een aanzienlijk deel gekozen voor mannen uit de raden van toezicht gen waren die managers welkom, ze brachten kort weinig tijd kostte en waarvoor je boven- nieuw is dat niet. Dat zal meer van ze ge- het bedrijfsleven. Man hun netwerk mee en dat was goed voor de dien niet betaald krijgt. Er zijn mensen die We e r w e r k vraagd worden.” Vrouw fondsenwerving . daardoor in de knel raken.” Op cultureel gebied krijgt de directie, vaak be- Er ontbreekt nog een persoonlijkheid in de Voor deze inventarisatie is de samenstelling van besturen Zo was het. Maar zo kan het niet meer. „Het Daar komt nog bij dat het reputatierisico staand uit slechts één persoon, juist te weinig raden van toezicht, meent Soonieus: „Iemand en raden van toezicht van 66 culturele instellingen via is geen benefietwedstrijd meer”, zegt Van de groter is geworden. Zo zijn vorig jaar na finan- weerwerk. In veel toezichtraden zit op zijn die advocaat van de duivel durft te spelen. Ie- websites, jaarverslagen en e-mails op een rij gezet. Het Loo. „Maar zo wordt het nog te vaak gezien.” ciële debacles bij het Groninger Museum en hoogst één persoon uit de culturele sector. mand die fundamentelere vragen stelt over ri- gaat om 18 musea, 9 orkesten, 3 operagezelschappen, 3 Culturele instellingen zijn door de bezuini- toneelgroep De Utrechtse Spelen alle leden Winter: „Daardoor wordt te weinig gesproken sico’s dan alleen over een mogelijk tekort in de muziekensembles, 12 toneelgezelschappen, 4 dansgezel- gingen in het nauw gedreven, zitten soms van de raden van toezicht opgestapt. over de strategie. Van mensen met een zakelij- begroting. Ik vraag me af hoe het kan dat voor schappen, 2 grote festivals, 10 podia, 3 fondsen en 2 130 zelfs in crisis. Daarbij blijkt het lastig om te- De grote valkuil voor managers is dat ze bij ke achtergrond kun je niet verwachten dat ze de bezuinigingen van Zijlstra niemand zich beeldende-kunstinstellingen. In totaal gaat het om 382 ruggelopen subsidie-inkomsten te compense- culturele instellingen te veel op het verwerven bedenken hoe culturele instellingen op een serieus heeft afgevraagd wat er gebeurt als de functies. ren met sponsoring van bedrijven. van eigen inkomsten en financiële gezond- belangrijkste klant, in dit geval de subsidiege- ‘For the Disconnected Child’ in de Schaubühne Foto Erik van Zuylen heid gaan letten, zo waarschuwt Camunico. ver, zijn bijdrage intrekt of sterk vermindert? 252 To e k o m s t s t r a t e g i e Cultureel ondernemerschap wordt eng gedefi- Bij een bedrijf gaan de alarmbellen rinkelen Meer betrokkenheid van raden van toezicht is nieerd als: meer geld uit de markt halen. Veel Toezicht in cultuur kost als de afhankelijkheid van één klant te groot ‘ nodig, zeker nu ook nog de toekomststrategie instellingen staan juist ook voor de uitdaging nu soms meer tijd dan wordt. Directies en raden van toezicht van cul- Je moet wel durven keten, vrouwtje radicaal moet worden aangepast om ook toe- zichzelf opnieuw uit te vinden, te innoveren, turele instellingen zullen samen meer naar de Roodnat’, zei Jac Heijer komstig publiek te boeien. Volgens een onder- nieuwe doelgroepen te bereiken, een ant- gewoon commissariaat strategie en de overlevingskansen op de lange NRC 200613 / YP zoek van Adviesbureau Camunico uit Amster- woord op digitalisering te vinden. „Het moet termijn moeten kijken.”