Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2009 In tijden van crisis Boom Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2009 In tijden van crisis Jaarboek Parlementaire Geschiedenis In van crisis Redactie: C.C. van Baaien W. Breedveld M.H.C.H. Leenders J.C.F.J. van M erriënboer J.J.M. Ramakers J.J.B. Turpijn Centrum voor Parlementaire Geschiedenis, Nijmegen Boom - Amsterdam Foto omslag: Martijn Beekman, Den Haag Omslag en binnenwerk: Boekhorst Design, Culemborg © 2009 Centrum voor Parlementaire Geschiedenis, Nijmegen Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestem­ ming van de uitgever. No part ofthis book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher. isbn 978 90 8506 806 8 nur 680,697 www.uitgeverijboom.nl Inhoud Lijst van afkortingen 7 Ten geleide 11 Artikelen 13 Uri Rosenthal, Crises en parlementaire bemoeienis. Hoe de regering regeert, het heft in 15 handen houdt en de Kamer het nakijken geeft Hardy Beekelaar, Uitvinding en herijking. Crises in het Nederlandse politieke bestel 27 tussen 1795 en 1848 Herman Langeveld, Grotendeels buitenspel. Het Nederlandse parlement en de crisis 37 van de jaren dertig van de twintigste eeuw Ruud Koole, Le culte de 1’incompétence! Antipolitiek, populisme en de kritiek op het 47 Nederlandse parlementaire stelsel Peter van Griensven, De zure appel in tijden van economische crisis 59 Jan Ramakers en Jouke Turpijn, De Crisiscanon 73 Bert van den Braak, Geen zelfreflectie, maar zelfbewustzijn. De Eerste Kamer in de 85 periode 1995-2009 Spraakmakend debat 97 Carla van Baaien, Het debat in de Tweede Kamer over ‘de maatregelen in het kader van 99 de economische crisis’, 26 maart 2009 Egodocument/Bron 113 Johan van Merriënboer, Premier De Jong en de overval op Tsjechoslowakije in 1968 115 Interview 125 Carla van Baaien en Willem Breedveld, ‘Maar wie zegt dat het makkelijk is om een demo­ 127 cratie te zijn?’ Interview met Kamervoorzitter Gerdi Verbeet Herinneringen/necrologie 135 Willem Aantjes, Herinnering aan Pieter Bogaers, bouwminister (1924-2008) 137 5 INHOUD Berend-Jan baron van Voorst tot Voorst, De juiste keuzes voor de toekomst van de 141 krijgsmacht. In memoriam Relus ter Beek (1944-2008) Alexander van Kessel, De man van de politiek. Norbert Schmelzer (1921-2008) 145 Vincent A.M. van der Burg, Herinneringen aan C.P. van Dijk (1931-2008) 151 Alexander van Kessel, Christendemocraat zonder grenzen. W.J. Schuijt (1909-2009) 155 Parlementaire kroniek 159 Anne Bos en Charlotte Brand, Het parlementaire jaar 2008-2009 161 Recensies 179 Erie Tanja, Een vriendenkring die geen partij wilde zijn 181 Alexander van Kessel, Van oude socialisten, de dingen die voorbijgaan 183 Bram Meilink, Politieke herfst van een onderwijsvernieuwer 185 Joris Gijsenbergh, Hervormingsidealen en chaotische machtsstrijd 187 Jan Willem Brouwer, Ups en downs in de betrekkingen tussen de s p d en de p v d a 189 Jan Willem Brouwer, Politiek en privé in de Hofmansaffaire 191 Carla Hoetink, Het Jongelingeffect 193 Jonn van Zuthem, ‘Een boeketje uit eigen hof 195 Anne Bos, Tegen de politieke afrekencultuur 196 Niek Alofs, Boekhouder, levensgenieter, politicus 198 Charlotte Brand, Minister sprak taal van de straat, maar niet die van politiek Den Haag 200 Signalementen 203 Jan Ramakers, Gesignaleerd 205 Over de auteurs en de redactie 211 6 Lijst van afkortingen ABN AMRO Algemene Bank Nederland Amsterdam Rotterdam Bank ABW Algemene Bijstandswet AIVD Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst ANP Algemeen Nederlands Persbureau AOV Algemeen Ouderen Verbond AOW Algemene Ouderdomswet AR antirevolutionair ARP Antirevolutionaire Partij AWBZ Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten BBC British Broadcasting Corporation BNN Barts Neverending Network BV besloten vennootschap BZK Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties CDA Christen-Democratisch Appel CDS Chef-Defensiestaf CHU Christelijk-Historische Unie CNV Christelijk Nationaal Vakverbond COT Crisis Onderzoeks Team CPB Centraal Planbureau CPH Communistische Partij Holland CPN Communistische Partij van Nederland CU ChristenUnie CVS Chefs van Staven d 66 Dem ocraten 66 DNB De Nederlandsche Bank DNPP Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen DSM De Staatsmijnen / Dutch State Mines EC Europese Commissie EGKS Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal EU Europese Unie FNV Federatie Nederlandse Vakbeweging GBA Gemeentelijke Basisadministratie GPD Geassocieerde Persdiensten GPV Gereformeerd Politiek Verbond HEK (Verslag der) Handelingen van de Eerste Kamer der Staten-Generaal HM Hare Majesteit 7 LIJST VAN AFKORTINGEN HTK (Verslag der) Handelingen van de Tweede Kamer der Staten-Generaal ICV Internationaal Christelijk Vakverbond ING Internationale Nederlanden Groep JBZ Justitie en Binnenlandse Zaken JSF Joint Strike Fighter KAB Katholieke Arbeidersbeweging KDC Katholiek Documentatiecentrum KGB Komitet Gosoedarstvennoj Bezopasnosti (Comité voor Staatsveiligheid) KHA Keesings Historisch Archief KNP Katholiek Nationale Partij KRO Katholieke Radio Omroep KVP Katholieke Volkspartij LPF Lijst Pim Fortuyn MBO middelbaar beroepsonderwijs MKB Midden- en Kleinbedrijf MR ministerraad NA Nationaal Archief NAVO Noord-Atlantische Verdragsorganisatie NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie NKV Nederlands Katholiek Vakverbond NPS Nederlandse Programma Stichting NRC Nieuwe Rotterdamse Courant NSB Nationaal-Socialistische Beweging in Nederland NVV Nederlands Verbond van Vakverenigingen OCW Onderwijs Cultuur en Wetenschap OPEC Organization of Petroleum Exporting Countries PPR Politieke Partij Radikalen PTT Posterijen Telefonie Telegrafie PVDA Partij van de Arbeid PVDD Partij voor de Dieren PVV Partij voor de Vrijheid REM Reclame Exploitatie Maatschappij RKSP Roomsch-Katholieke Staatspartij RMS Republik Maluku Selatan ROC Regionaal Opleidingen Centrum RSV Rijn-Schelde-Verolme RVD Rijksvoorlichtingsdienst SDAP Sociaal- Democratische Arbeiderspartij SDE Stimulering Duurzame Energieproductie SER Sociaal-Economische Raad SGP Staatkundig Gereformeerde Partij SMOM Subsidieregeling Maatschappelijke Organisaties en Milieu SMS short message service SP Socialistische Partij SPD Sozialdemokratische Partei Deutschlands 8 I.1JST VAN AFKORTINGEN szw Sociale Zaken en Werkgelegenheid TNO Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek TON Trots op Nederland VDB Vrijzinnig-Democratische Bond VMBO voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs VN Vrij Nederland VN Verenigde Naties VNG Vereniging van Nederlandse Gemeenten VPRO Vrijzinnig-Protestantse Radio Omroep VROM Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer VU Vrije Universiteit VVD Volkspartij voor Vrijheid en Democratie VWS Volksgezondheid, Welzijn en Sport WAO Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering W IA Wet Inkomen en Arbeid w o z Waardering Onroerende Zaken WW Werkloosheidswet WWB Wet werk en bijstand WWI Wonen, Wijken en Integratie ZW Ziektewet 9 TEN GELEIDE Ten geleide Gelet op de ingrijpende verwikkelingen op financieel-economisch gebied van het afgelopen jaar, de kredietcrisis en als gevolg daarvan de crisis in de reële economie, heeft het elfde Jaarboek Parlementaire Geschiedenis een voor de hand liggend thema meegekregen: ‘In tijden van crisis’. Graag wilde de redactie onderzoeken hoe parlement en politiek in de negentiende, twintigste en vroege eenentwintigste eeuw omgingen met crises van uiteenlopende aard. In het openingsartikel definieert Uri Rosenthal, bestuurskundige, voorzitter van de w d - Eerste Kamerfractie en specialist op het gebied van veiligheids- en crisismanagement, crises als gebeurtenissen ‘die zich kenmerken door ernstig onheil of de dreiging daarvan en door een hoge mate van onzekerheid en tijdsdruk bij de besluitvormers’. Maar hij erkent ook dat er een trend bestaat om crises in toenemende mate te typeren als ‘situaties van extreme collectieve stress’. In zijn artikel laat Rosenthal een groot aantal naoorlogse acute crises de revue passeren, van de watersnoodramp in 1953 tot de Schipholbrand in oktober 2005. Hij concludeert dat de Tweede Kamer voor haar rol in acute crises bepaald geen schoonheidsprijs verdient. De historicus Hardy Beekelaar laat in zijn bijdrage zien hoe het Nederlandse parlement zich­ zelf uitvond en heruitvond op momenten waarop het politieke systeem zich in een crisis bevond: 1795,1813/1815, 1830 en 1848. Na 1848 heeft het systeem niet meer zodanig onder druk gestaan dat de parlementaire democratie in gevaar kwam, de bezettingsjaren 1940-1945 daargelaten. Uiteraard mocht een artikel over de economische crisis van de jaren dertig in dit jaarboek niet ontbreken. De historicus en Colijnbiograaf Herman Langeveld beantwoordt de vraag of het parlement alternatieve oplossingen wist aan te dragen voor de voorstellen van de opeenvolgende kabinetten, en in hoeverre het erin slaagde het regeringsbeleid naar eigen inzicht bij te stellen. De politicoloog en historicus Ruud Koole analyseert in zijn bijdrage de verschijnselen populisme, kritiek op het bestaande politieke systeem en antipolitiek sentiment in de jaren twintig en dertig, de jaren zestig en zeventig en in het laatste decennium. Essentieel in het artikel is Kooles poging tot het formuleren van een strikte definitie van het begrip ‘popu­ lisme’. Ook stelt Koole de vraag of er, gelet op cie toename van het populisme in de laatste jaren,