Rondom De Nacht Van Schmelzer Parlementaire Geschiedenis Van Nederland Na 1945
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Rondom de Nacht van Schmelzer Parlementaire geschiedenis van Nederland na 1945 Deel 1, Het kabinet-Schermerhorn-Drees 24 juni 1945 – 3 juli 1946 door F.J.F.M. Duynstee en J. Bosmans Deel 2, De periode van het kabinet-Beel 3 juli 1946 – 7 augustus 1948 door M.D. Bogaarts Deel 3, Het kabinet-Drees-Van Schaik 7 augustus 1948 – 15 maart 1951 onder redactie van P.F. Maas en J.M.M.J. Clerx Deel 4, Het kabinet-Drees II 1951 – 1952 onder redactie van J.J.M. Ramakers Deel 5, Het kabinet-Drees III 1952 – 1956 onder redactie van Carla van Baalen en Jan Ramakers Deel 6, Het kabinet-Drees IV en het kabinet-Beel II 1956 – 1959 onder redactie van Jan Willem Brouwer en Peter van der Heiden Deel 7,Hetkabinet-DeQuay 1959 – 1963 onder redactie van Jan Willem Brouwer en Jan Ramakers Deel 8, De kabinetten-Marijnen, -Cals en -Zijlstra 1963 – 1967 onder redactie van Peter van der Heiden en Alexander van Kessel Stichting Parlementaire Geschiedenis, Den Haag Stichting Katholieke Universiteit, Nijmegen Parlementaire geschiedenis van Nederland na 1945, Deel 8 Rondom de Nacht van Schmelzer De kabinetten-Marijnen, -Cals en -Zijlstra 1963-1967 PETER VAN DER HEIDEN EN ALEXANDER VAN KESSEL (RED.) Centrum voor Parlementaire Geschiedenis Auteurs: Anne Bos Charlotte Brand Jan Willem Brouwer Peter van Griensven PetervanderHeiden Alexander van Kessel Marij Leenders Johan van Merriënboer Jan Ramakers Hilde Reiding Met medewerking van: Mirjam Adriaanse Miel Jacobs Teun Verberne Jonn van Zuthem Boom – Amsterdam Afbeelding omslag: Cals verlaat de Tweede Kamer na de val van zijn kabinet in de nacht van 13 op 14 oktober 1966.[anp] Omslagontwerp: Mesika Design, Hilversum Zetwerk: Velotekst (B.L. van Popering), Zoetermeer Druk en afwerking: Wilco, Amersfoort © 2010 Centrum voor Parlementaire Geschiedenis, Nijmegen Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher. isbn 978 94 6105 3626 nur 680 www.uitgeverijboom.nl Inhoud Inleiding en verantwoording. 11 PetervanderHeidenenAlexandervanKessel hoofdstuk i Confessioneel-liberale samenwerking geprolongeerd. 15 Verkiezingen, formatie en samenstelling van het kabinet-Marijnen Alexander van Kessel De verkiezingscampagne: televisie en nieuwe lijsttrekkers 15 Uitslag en reacties 20 De kabinetsformatie 23 Samenstelling kabinet 41 Debat over de regeringsverklaring: het ‘schaap met de vijf poten’ 48 hoofdstuk ii Het parlement in beeld. 51 Anne Bos en Marij Leenders Van Thiel introduceert nieuwe faciliteiten 51 Het parlement in statistieken 54 Fractievoorzitters nieuwe stijl? 59 Communistenoptvenincommissies 64 Herziening van het Reglement van Orde 66 Schadeloosstelling leden van de Tweede Kamer 72 Politici in de huiskamer 74 Opkomst opinieonderzoeken: het ‘nipo-tisme’ 80 Ten slotte: het parlement en zijn imago 82 5 inhoud hoofdstuk iii Zaken rond de troon. 83 Jan Willem Brouwer De Irene-affaire 84 Het Huwelijk 112 Ministeriële verantwoordelijkheid 130 Het inkomen van de Kroon 136 Ten slotte: zaken van buitengewoon politiek belang 145 hoofdstuk iv Opgewarmde hutspot met onverteerbare brokken. 149 Het omroepbeleid als draaipunt in drie kabinetten PetervanderHeiden Pacificatie en piraterij 150 Marijnen struikelt 155 Het doek valt voor het kabinet-Marijnen 164 Cals lost de omroepkwestie op 166 Ten slotte 172 hoofdstuk v De entree van de sterke mannen. 175 Formatie en samenstelling van het kabinet-Cals PetervanderHeidenenCharlotteBrand Schmelzer ‘faalt’ 180 Cals formeert over links 183 Eensterkemixvanoudeennieuwebewindslieden 196 Cals legt verantwoording af 202 Ten slotte 206 hoofdstuk vi Liberalisatie, gezagsondermijning en bouwvakkersrel. 209 Johan van Merriënboer Anticonceptiva 210 ‘Wij kunstenaars leven onder zware psigiese spanningen’ 212 Provo zet gezagsdragers te kijk 215 Amsterdamse bouwvakkers bestormen De Telegraaf 220 Ten slotte 235 6 inhoud hoofdstuk vii Immateriële zaken. 237 Bijlmer – Numerus clausus – Oorlogsdossiers Alexander van Kessel, Mirjam Adriaanse, Marij Leenders en Teun Verberne Toxopeus lijdt een nederlaag in een ‘oorlogje’ tegen Amsterdam 237 Diepenhorst haalt bakzeil inzake numerus clausus 243 ‘De oorlog’ als moreel-politiek ijkpunt – vooral voor links 248 hoofdstuk viii Particulier initiatief versus staatscontrole. 263 Kabinetswisseling gooit roet in het pvda-eten Marij Leenders en Jan Ramakers Grondpolitiek 263 Kwesties van energiebeheer 265 hoofdstuk ix Op weg naar de Nacht. 283 Sociaaleconomische en financiële problematiek 1963-1966 Peter van Griensven, Peter van der Heiden, Jan Ramakers en Hilde Reiding Loonbeleid: een op hol geslagen paard 283 Naar een nieuw huur- en subsidiebeleid 289 Hoe een prijsexplosie te vermijden 298 Koste wat het kost, de woningnood moet opgelost! 316 De begrotingsproblemen van Witteveen en Vondeling 331 Ten slotte 351 hoofdstuk x ‘Waarom toch, waarom heeft Norbert het gedaan?’ 353 De val van het kabinet-Cals in de Nacht van Schmelzer Alexander van Kessel Een weinig begeerd kabinet 354 Begrotingsbehandeling najaar 1965: langs de rand van de afgrond 356 Verkiezingsnederlagen veroorzaken paniek in de pvda 357 Waarschuwingen vooraf en touwtrekken over de begroting-1967 359 Onrustige zomer 361 Van Prinsjesdag naar de Nacht 364 Heimwee naar de normen van Romme en Zijlstra 368 Vertrouwen gevraagd 372 ‘Een gezellig familiesamenzijn’ 375 7 inhoud Eenheid bewaren met een motie 377 Rol van de media en partijpolitieke gevolgen 382 Ten slotte 384 hoofdstuk xi ‘Jelle zal wel zien’. 387 Het overgangskabinet-Zijlstra Johan van Merriënboer ‘We moeten kvp kapot maken’ 388 Schmelzerdrinktdegalbekertotdebodem 389 Samenstelling, program en ontvangst 395 Het fiasco van het eigen risico voor ziekenhuiskosten 401 Niet springen, maar stevig doorlopen naar het jaar 2000 407 Genade van staat 414 hoofdstuk xii Wat verder ter tafel kwam… 417 Nederland en de wereld 417 Bestuur, recht en orde 426 Financieel en sociaaleconomisch beleid 435 De sociaal-culturele sector 452 Nabeschouwing en conclusies 459 PetervanderHeidenenAlexandervanKessel Van centrumrechts naar centrumlinks 459 Centrale positie confessionelen 461 De Nacht van Schmelzer als cesuur? 462 Het politieke bestel ter discussie 463 Drie premiers beoordeeld 466 Eén verkiezingsuitslag, drie kabinetten 467 Beeldvorming en werkelijkheid 468 Continuïteit versus vernieuwing 469 Relatie Kamer – kabinet(ten) 470 Noten 473 8 inhoud Bijlagen 523 Regeringsprogramma van het kabinet-Marijnen 523 Regeringsprogramma van het kabinet-Cals 531 Samenstelling van het kabinet-Marijnen 545 Samenstelling van het kabinet-Cals 547 Samenstelling van het kabinet-Zijlstra 549 Samenstelling van de Staten-Generaal 551 Agenda van de Tweede Kamer 558 Agenda van de Eerste Kamer 576 Bronnen en literatuur 587 Lijst van afkortingen 601 Personenregister 605 Over de auteurs 613 9 Inleiding en verantwoording PetervanderHeidenenAlexandervanKessel Op basis van de uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen van 15 mei 1963 werden drie achtereenvolgende kabinetten van verschillende samenstelling geformeerd. Het eerste was het kabinet-Marijnen, dat een voortzetting betekende van de samenwerking tussen de confessionele partijen en de vvd in het kabinet-De Quay. Dit kabinet viel in februari 1965 door interne verdeeldheid over de omroepkwestie. Tijdens de hierop volgende formatie wisselden kvp en arp hun coalitiepartners vvd en chu in voor de pvda. Het was voor het laatst dat zonder tussentijdse verkiezingen een dergelijke wisseling zou plaatsvinden. Al na anderhalf jaar viel echter ook deze coalitie, die onder leiding stond van de kvp’er Cals. Een motie van de kvp-fractie waaruit wantrouwen in het financiële beleid van het kabinet bleek, maakte in de ‘Nacht van Schmelzer’ een einde aan de samenwerking tussen confessionelen en sociaaldemocraten. Snel daarna vormden kvp en arp het over- gangskabinet-Zijlstra, dat de vervroegde verkiezingen van februari 1967 uitschreef. Het parlement en de drie kabinetten opereerden te midden van een snel veranderende samenleving. Toenemende welvaart, ontkerkelijking, individualise- ring en groeiend consumentisme ondermijnden politieke, culturele en maatschap- pelijke zekerheden. In Nederland hadden die sinds het begin van de twintigste eeuw vooral de vorm gekregen van een systeem van verzuiling. Door genoemde ontwikkelingen ontstonden in het midden van de jaren zestig barsten in dit zuilenstelsel. Ook de politiek, vaak gezien als de top van deze zuilen, ontkwam niet aan de gevolgen. Aan de vanzelfsprekendheid van het politieke gezag werd meer en meer getornd. De burger vroeg meer inspraak. Vooral de jongeren in de Randstad eisten de aandacht op, vaak op ludieke wijze. De Amerikaans-Nederlandse historicus James Kennedy heeft eerder geschetst hoe de Nederlandse elites door hun inschikkelijke opstelling, voortkomend uit de overtuiging dat de veranderingen op den duur toch niet tegen te houden waren, hebben bijgedragen aan het opvangen van deze moderniseringstendensen. Door deze pragmatisch-inschikkelijke opstelling werd escalatie voorkomen.1 De biogra- fen van P.J.S. de Jong hebben bevestigd dat het kabinet onder diens leiding in de jaren 1967-1971 deze houding van ‘nieuwe redelijkheid’ aannam.2 In dit boek wordt onder meer een beeld geschetst