De Gezondheidssector in Duitsland

Flanders Investment & Trade - Berlijn Juni 2010

Flanders Investment & Trade Jägerstrasse 52-53 D-10117 Berlin Tel: +49 30 20 64 25 02 Fax: +49 30 20 64 25 25 e-mail: [email protected]

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 1 Flanders Investment & Trade - 2010 Overzicht

INLEIDING ...... 4

1. GEZONDHEIDSSYSTEEM ...... 5 Inleiding ...... 5 Ziekenhuizen en klinieken ...... 5 Artsen- en tandartspraktijken ...... 5 Zorginstellingen ...... 6 Preventie- en revalidatie-instellingen (incl. kuuroorden) ...... 6 “Homecare” ...... 7 eHealth ...... 8 Sociaal zekerheidssysteem: “Krankenkassen” ...... 8 Andere kenmerken in verband met de medische diensten ...... 9

2. MARKTVRAAG ...... 11 Omvang vraag...... 11 Factoren die de vraag positief beïnvloeden ...... 11 Factoren die de vraag negatief beïnvloeden ...... 11 Grootte van de markt per speler ...... 12

3. MARKTAANBOD & CONCURRENTIËLE ANALYSE: MEDISCHE TECHNOLOGIE ...... 13 Bepaling ...... 13 Omvang ...... 13 Industriecijfers ...... 14 Marktstructuur ...... 15 Subsectoren ...... 15 Buitenlandse handel medische technologie ...... 15

4. MARKTONTWIKKELING ...... 17 Technologieën die de sector zullen beïnvloeden ...... 17 Marktkansen? ...... 19 Gezondheidsregio’s van de toekomst 2010 ...... 19

5. SPECIFIEKE DOELGROEPEN ...... 20 Hulp- en zorgbehoevenden ...... 20 Cardiovasculaire aandoeningen ...... 20 Kanker ...... 20 Zwaarlijvigheid ...... 21 Diabetes mellitus ...... 21 Nierinsufficiëntie ...... 21

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 2 Flanders Investment & Trade - 2010 Nosocomiale infecties ...... 22 Handicap ...... 22 Aids ...... 22 Sportkwetsuren ...... 22 Artritis ...... 23 Doodsoorzaken ...... 23

6. COMMERCIËLE BENADERING EN DISTRIBUTIEKANALEN ...... 24 Commerciële benadering in een notendop ...... 24 Markttoegang: ‘Duitsland is een moeilijke afzetmarkt’ ...... 24 Nieuwe aankoopstrategieën ...... 26 Kanalen ...... 26

7. WETTELIJKE BEPALINGEN ...... 31 Europese richtlijnen ...... 31 Nationale wetgeving ...... 31 Gesundheitsreform 2004 ...... 32 Gesundheitsreform 2007 ...... 33

8. REGELINGEN VOOR DE TERUGBETALING DOOR DE OPENBARE ZIEKENFONDSEN ...... 37 Medische producten die direct door de patiënt worden gebruikt (“Hilfsmittelverzeichnis”) ...... 37 Terugbetaalbaarheid van methodes in de ambulante sector ...... 39 Terugbetaalbaarheid van methodes in de stationaire sector ...... 40 Verantwoordelijke instanties ...... 40

9. NUTTIGE ADRESSEN EN WEBSITES ...... 42 (Web) aderessen gezondheidswezen ...... 42 Adressen ziekenhuizen ...... 48 Adressen ondernemingen ...... 52

10. LITERATUUR ...... 76

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 3 Flanders Investment & Trade - 2010 INLEIDING

De zorgverlening in Duitsland staat in vergelijking met de overige Europese landen nog steeds aan de top en de reputatie van het Duitse gezondheidsstelsel is een van de beste in de wereld. Toch zijn de kosten van de medische voorzieningen rond de hoogste in de wereld en heeft de medische markt sinds enkele jaren met een aantal uitdagingen te kampen:

 de vergrijzing, die een langere medische verzorging en een hoger aantal oudere mensen in de verzorging van geriatrische of chronische aandoeningen betekent;  de financiering van het sociale zekerheidssysteem (o.a. wegens het tekort bij de ziekenfondsen door de hoge werkloosheid);  onzekerheid omtrent de daadwerkelijke consequenties van de gezondheidshervormingen;  meer kostenmanagement, wat een concentratieproces in gang zet;  en tenslotte een sterke regulering die markttoetreding tijds- en kostenintensief maakt.

Opmerkingen in verband met methodologie en terminologie Dit marktonderzoek is opgemaakt aan de hand van de ons bekende en toegankelijke bronnen, en geeft een algemeen beeld van de markt met zijn verschillende spelers en kenmerken.

In de studie die volgt worden vaak Duitse begrippen vermeld, enerzijds omdat ze moeilijk vertaald kunnen worden, anderzijds omdat ze vaste begrippen zijn die als dusdanig best kunnen worden doorgegeven.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 4 Flanders Investment & Trade - 2010

1. GEZONDHEIDSSYSTEEM

INLEIDING

In dit hoofdstuk willen we volgende spelers op de Duitse gezondheidsmarkt nader bekijken: ziekenhuizen en klinieken, artsen- en tandartspraktijken, zorginstellingen, preventie- en revalidatie-instellingen. Naast deze leveranciers van medische diensten naar de eindverbruikers (de patiënten) toe, zullen we ook op de ziekenfondsen als tussenpersonen in het gezondheidssysteem ingaan.

ZIEKENHUIZEN EN KLINIEKEN

De 2.087 ziekenhuizen en klinieken vormen de grootste groep dienstenleveranciers in de medische markt. We onderscheiden daarbij openbare en private ziekenhuizen, beide georganiseerd in vakorganisaties. Vooral in het ziekenhuislandschap zijn hervormingen duidelijk. We zien een gematigde groei van privéziekenhuizen en een afname van het aantal openbare ziekenhuizen. De redenen voor deze verschuiving zijn:  een algemeen gebrek aan investeringsmiddelen voor gebouwen en uitrusting bij de openbare ziekenhuizen,  lange aanvraagprocedures,  de algemene kostendruk binnen het gezondheidssysteem die aanzet tot efficiëntiemaatregelen.

Bovendien kan er minder bij het personeel bespaard worden, waardoor er op andere domeinen bespaard dient te worden. Enerzijds worden openbare instellingen opgekocht en hervormd tot privéziekenhuizen of ziekenhuisgroepen (een voorbeeld hiervan is Rhön Klinikum). Anderzijds wordt capaciteit afgebouwd in openbare instellingen die niet meer aan de eisen kunnen voldoen. Concreet betekent dit alles een vermindering van het aantal ziekenhuizen en bedden, gezien de overcapaciteit op 30 % (bedden) geschat wordt.

ARTSEN- EN TANDARTSPRAKTIJKEN

De artsen- en tandartspraktijken vervullen een centrale rol in de ambulante dienstverlening. Zij zorgen in de meeste gevallen voor de eerste verzorging van de patiënt en vertegenwoordigen met 1.023.000 tewerkgestelden, 22 % van het totale personeel in de gezondheidssector. Anno 2008 telt de Deutsche Bundesärztekammer (BÄK) 314.912 tewerkgestelde artsen, dit aantal is licht gestegen t.o.v. de vorige jaren. 138.800 van deze artsen werken in de ambulante sector. Slechts 1,8 % van de artsen voert een privépraktijk, wat betekent dat het leeuwendeel van de artsen in het kader van een contractovereenkomst met de openbare ziekenfondsen werkt. In het verleden werden artsenpraktijken voornamelijk alleen gevoerd (soms met assisterend personeel) en waren er nauwelijks groepspraktijken. Sinds een aantal jaren is het aantal groepspraktijken echter toegenomen, zodat momenteel 21,2 % van de 90 414 praktijken groepspraktijken zijn. Daarenboven neemt zowel de samenwerking tussen de praktijken (netwerking), als de samenwerking tussen artsen en de andere genezende beroepen toe door de algemene trend naar meer kostenmanagement en efficiëntie in de dienstverlening. Het aantal artsen neemt de jongste jaren toe, maar het aantal huisartsen blijft dalen.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 5 Flanders Investment & Trade - 2010 Het aantal tandartsen daarentegen is de laatste jaren sterk gestegen, maar dit dynamisme neemt momenteel af door de scherpere vestigingseisen voor het opzetten van een tandartsenpraktijk. In 2007 waren volgens de Bundeszahnärztekammer (BZÄK) 95 % van de 65.929 tandartsen in praktijken tewerkgesteld. Ook zij werken voornamelijk via een overeenkomst met de ziekenfondsen. Tenslotte dient hier nog vermeld dat de praktijken van paramedische beroepen (fysiotherapeut, kinesitherapeut, logopedist, diëtist…) in belang toenemen door de verschuiving van stationaire naar ambulante verzorging en het toegenomen belang van preventieve zorgverstrekking.

ZORGINSTELLINGEN

De zorginstellingen bevinden zich op de kruising tussen de ambulante en de stationaire sector. Door de demografische ontwikkeling zal hun belang toenemen. Dergelijke instellingen zijn bedoeld voor mensen die zich niet zelf of via familie of vrienden kunnen verzorgen. Doel is het vermijden van een verblijf in het ziekenhuis. Er worden verschillende vormen zorginstellingen onderscheiden:  Het “Sozialstation” levert een basis- (vb. bewegingshulp, voedingscontrole, hygiëne) en een behandelingsverzorging (vb. injecties, verbanden) bij de patiënten thuis. Hun corps bestaat uit verplegend personeel en sociale werkers.  Het concept “ziekenwoning” is relatief nieuw en zit in de opbouwfase. Een ziekenwoning voorziet de tijdelijke verzorging van patiënten die om de ene of de andere reden niet thuis behandeld kunnen worden en nood hebben aan een verzorging verspreid over heel de dag.  Verder behoren ook de ambulante seniorentehuizen en de ambulante verzorgingstehuizen tot de ambulante zorginstellingen. De ambulante verzorgingsdiensten bieden verschillende zorgdiensten, door geschoold (medisch) en gewoon opgeleid (lichte verzorging, huishoudelijke voorzieningen) personeel bij de patiënten thuis, aan. Zij onderscheiden zich van de “Sozialstationen” doordat ze privé- verzorgingsdiensten aanbieden, terwijl deze laatsten in een kerkelijk verband of een verband van algemeen nut staan.  De dagklinieken zijn halfstationaire inrichtingen die over een compleet reha-centrum1 beschikken. Ze zijn voorzien voor patiënten die voldoende mobiel zijn, zodat ze thuis kunnen overnachten, wat de revalidatie bevordert.  Verzorgingstehuizen zijn stationaire instellingen voor mensen met een duurzame nood aan een alomvattende verzorging. Hun diensten omvatten algemene verzorging zoals lichaamshygiëne, huishoudelijke voorzieningen en ondersteuning bij de vervulling van dagelijkse handelingen en opgaven.  Tenslotte worden tot deze groep ook nog instellingen voor gehandicaptenhulp en psychiatrie gerekend, die tevens medische zorgen verstrekken.

PREVENTIE- EN REVALIDATIE-INSTELLINGEN (INCL. KUUROORDEN)

Deze instellingen bieden verschillende diensten aan: medische zorg, medische revalidatie, complementaire behandelingen en vroege revalidatie. De openbare ziekenfondsen vergoeden de diensten van deze instellingen voor zover ze een handicap of zorgbehoevendheid helpen voorkomen, verminderen of stabiliseren. Maar ook de wettelijke pensioenverzekering, de wettelijke ongevallenverzekering, de ondersteuning van

1 reha is de in Duitsland gebruikelijke afkorting voor het woord Rehabilitation, wat revalidatie betekent

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 6 Flanders Investment & Trade - 2010 oorlogsslachtoffers en de sociale hulp komen hier, afhankelijk van het ziektepatroon, tussen. De diensten waren in het verleden voornamelijk stationair gericht, maar de ambulante of gedeeltelijk stationaire modellen komen steeds vaker voor. Door de algemene kostenbesparing bij de verzekeringen en de ziekenfondsen staat de groep voor belangrijke structuurveranderingen. De kuuroorden diversifiëren hun aanbod, de reha- instellingen heroriënteren zich in gemengde klinieken (de zgn. ‘mengvormen’ waarbij acute verzorging en revalidatie in behandelingsklinieken worden samengevoegd) en er treedt een trend op tot specialisatie in bepaalde ziektes (vb. neurologische).

De kuuroorden of “Sanatoria” vormen in principe een speciaal type hospitaal. Ze zijn voornamelijk op het platteland gevestigd en bieden een volledig behandelings- en/of rustprogramma aan, meestal in het kader van een langdurige ziekte of een langdurig genezingsproces. Er worden in Duitsland 4 types kuuroorden onderscheiden die als dusdanig gecertificeerd zijn:

 “Heilklimatische Kurorte” bieden therapeutische behandelingen aan;  “Kneipp-Kurorte”: bieden een waterkuur aan naar de methode van Kneipp, maar zijn op zich geen genezingsinstelling;  “Seebäder”: kunnen door hun speciaal zeeklimaat een medische kuur aanbieden, maar zijn geen genezingsinstelling;  “Heilbäder”: vormen de klassieke genezingsbaden op basis van de aanwezigheid van mineralen, thermalsole of moor in het water.

De kuuroorden ondervinden de laatste jaren concurrentie van Centraal- en Oost-Europa, zoals bijvoorbeeld van Marienbad in Tsjechië. Het aantal gasten daalde licht. Verwacht wordt dat de gezondheidshervorming de kuuroorden positief zal beïnvloeden door de geïnduceerde verschuiving van stationaire naar ambulante behandeling. Verder zijn kuuroorden een alternatief voor duurdere, aangepaste wooninrichtingen (zeker voor geneesbare ziektes of revalidatie). Tenslotte zien we bij de kuuroorden ook privatiseringen optreden, vooral in het kader van het aanbieden van een ruimer wellness-programma. De gestegen aandacht voor preventie in het algemeen alsook nieuwe lifestyle-trends zoals ayurveda, thalasso-therapie en nordic walking zijn hiervoor verantwoordelijk. Aan de andere kant is privatisering in vele gevallen een oplossing om de moeilijkheden bij financiering en planning van inrichtingen in communaal bezit te vermijden.

“HOMECARE”

Homecare is een redelijk nieuw en in belang toenemend domein binnen de patiëntenverzorging. Homecare is niet direct thuisverzorging. Het is eerder een therapie en/of verzorging binnen de huiselijke omgeving, via de inzet van medische hulpmiddelen, verbandmiddelen en farmaceutische middelen, die uitleg voor het gebruik of het aanbrengen door geschoold personeel, vergen. Dit gebeurt in het kader van een poststationaire behandeling of als ondersteuning van een ambulante behandeling. Het vormt de verbinding tussen stationaire en ambulante verzorging als een soort geïntegreerd verzorgingsconcept, waarbij de homecare- dienstleveranciers in nauwe verbinding staan met de arts, het ziekenhuis en het verzorgingstehuis staan. De volgende figuur maakt dit duidelijk.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 7 Flanders Investment & Trade - 2010 Figuur 1: Homecare in de gezondheidssector

Bron: BVMed, Homecare (2007)

eHEALTH

De toepassing van telecommunicatie en informatica (telematica) in de medische sector wordt met de term “eHealth” omschreven. eHealth-leveranciers bieden allerhande medische informatie en telematisch ondersteunde gezondheidsprogramma´s aan. Een voorbeeld hiervan is ArztPartner-Almede AG (zie verder bij marktontwikkelingen). De introductie van de “elektronische Gesundheitskarte“ (eGK), die vanaf 1 januari 2006 de op 1 januari 1995 ingevoerde “Krankenversicherungskarte“ (KVK) had moeten vervangen, is op de lange baan geschoven. Momenteel loopt er nog een testfase. De eGK dient als wettelijke basis ter authentificatie (elektronische signatuur) en als opslagplaats voor administratieve en medische gegevens. De “Gematik Gesellschaft für Telematikanwendungen der Gesundheitskarte mbH“ werd in januari gesticht om, het onderhoud en verdere ontwikkeling van de elektronische gezondheidskaart en hun infrastructuur in Duitsland, de bevordering van de coördinatie en de interoperabiliteit van de betrokken onderdelen, te garanderen.

Meer informatie, zie: http://www.dimdi.de/static/de/ehealth/karte/index.htm

SOCIAAL ZEKERHEIDSSYSTEEM: “KRANKENKASSEN”

Het ziekteverzekeringssysteem wordt grosso modo door publieke (84 % van de bevolking) en private aanbieders (11 %) gedekt. De resterende 5 % wordt gedragen door de staat voor zijn tewerkgestelde ambtenaren. Publiek verzekerden kunnen ook bijkomende private verzekeringen afsluiten, zoals een hospitalisatieverzekering of een speciale verzorgingsverzekering (momenteel maken 6 miljoen Duitsers van een dergelijke mogelijkheid gebruik). Het tekort van de ziekenfondsen was tot voor enkele jaren zeer hoog. In 2002 bedroeg het tekort 3 mld. euro ten gevolge van de conjuncturele zwakte, de hoge werkloosheidscijfers en de overstap naar

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 8 Flanders Investment & Trade - 2010 privéverzekeringen, wat directe kostenbeperking noodzakelijk maakt en dus lagere winstmarges voor leveranciers, van zowel goederen als diensten, betekent. In 2005 werd voor het eerst een inkomstenoverschot van 1,67 mld. euro behaald. De jaren nadien was er steeds een overschot, in 2009 bedroeg dat 1,1 mld. De uitgaven bedroegen 170,8 mld. euro. Hier neemt de hospitalisatie de belangrijkste post in.

De volgende tabel verduidelijkt de verschillende uitgavencategorieën van de ziekenfondsen.

Tabel 1: Uitgavencategorieën openbare ziekenfondsen Aandeel in de gezondheids-uitgaven van de openbare ziekenfondsen (2009) in % Artsen 18,30 Tandartsen 5,08 Tandvervanging 1,85 Geneesmiddelen uit apotheken e.a. 19,38 Hulpmiddelen 3,29 Heilmiddelen 2,75 Ziekenhuizen 33,73 Ziektegeld 4,31 Vervoerskosten 2,15 Preventie en revalidatie 1,50 Thuisverzorging 1,73 Administratiekosten 5,32 Andere kosten 0,60 Totale uitgaven 100 Bron: AOK (2009), eigen opstelling

De grootste uitgavenstijging ten opzichte van 2008 is bij de thuisverzorging. Deze is namelijk met 11,3 % gestegen.

ANDERE KENMERKEN IN VERBAND MET DE MEDISCHE DIENSTEN

De gezondheidsdiensten zijn sterk geregulariseerd in Duitsland. In het algemeen is er een gebrek aan efficiënt management door barrières en interfaces, zoals tussen algemene artsen en specialisten en een onvoldoende coördinatie tussen de stationaire en de ambulante verzorging. Verder zijn er ook kwaliteitsproblemen en is er plaatsgebrek bij verzorgingsdiensten. Een van de gevolgen van de gezondheidshervorming (“Gesundheitsreform”) is de nadruk op kostenmanagement voor de verschillende dienstenleveranciers. Dit geeft aanleiding tot, of versterking van, volgende trends:

 Netwerkvorming bij artsen en ziekenhuizen  Ziekenhuizen diversifiëren en sluiten samen met andere gezondheidsinstellingen  Opkomst van “E-health”-leveranciers, focus groups en support groups  Opkomst van “allround”-medische centra. Een voorbeeld is Nova Clinic dat, algemene artsen, specialisten, een acupunctuurafdeling, een groothandelaar in medische hulpmiddelen, een reha-

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 9 Flanders Investment & Trade - 2010 center, een fitnesscenter, een kuuroord, operatiezalen, een afdeling NMR-spectroscopie en tenslotte een verzorgingsafdeling voor stationaire patiënten, bundelt.  Outsourcing zoals ambulante chirurgie

Conclusie: Tegenover de algemene, negatieve kostendruk staat het stijgend segment van de gepensioneerden met aanzienlijke financiële middelen en hoge gezondheidseisen.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 10 Flanders Investment & Trade - 2010

2. MARKTVRAAG

OMVANG VRAAG

De eindgebruikers van het gezondheidssysteem zijn de consumenten van medische ge- of verbruiksgoederen en medische diensten. Anderzijds zijn de ziekenhuizen, artsen en medische instellingen afnemers van verbruiksgoederen (o.a. apparatuur en instrumenten) en medische kapitaalgoederen (zie ook het hoofdstuk leveringskanalen p.26). De omvang van de vraag naar medische diensten wordt aan de hand van de uitgaven voor gezondheid geschat. In 2008 bedroegen deze 263,2 216 miljard euro (vergelijk 2006: 245,3 miljard euro, 2007: 252,8 miljard euro). Medicatie en tandprothesen hebben hierin het grootste aandeel. De financiering van de uitgaven is als volgt verdeeld: publieke ziekenfondsen 57,5 %, privéhuishoudens 13,4 %, particuliere verzekeraars 9,5 %; de rest wordt gedragen door overheden, lange termijnverzekeringen, ongevallenverzekeringen enz.

FACTOREN DIE DE VRAAG POSITIEF BEÏNVLOEDEN

De Duitse bevolking telt 82,2 miljoen inwoners. Net zoals in België neemt ook hier de vergrijzing (maar voor een gedeelte ook de koopkracht) toe en ligt de levensverwachting zeer hoog (man 77,1 jaar, vrouw 82,4 jaar). Momenteel zijn er 16,9 mln. mensen ouder dan 65 jaar, tot 2030 zal het segment 65+ stijgen tot 22,3 mio. Het segment 80+, waarvan gemiddeld 28 % thuisverzorging nodig heeft, zal stijgen tot 6,4 mln. (dat is + 3 % ten opzichte van 2010). Daarbij valt op te merken dat tussen 50 en 80 jaar het geneesmiddelenverbruik per persoon alleen al 4 maal hoger ligt dan in andere leeftijdsgroepen. Met de term “pflegebedürftig” duiden de ziekenfondsen aan dat iemand geacht wordt behoefte te hebben aan verzorging. Eind 2007 waren dat 2,25 mln. mensen, een toename van 5,6 % ten opzichte van 2005. Het merendeel van de “Pflegebedürftigen” wordt thuis verzorgd door familieleden of thuiszorginstellingen. 32 % worden in verzorgingstehuizen opgevangen en behandeld. Er wordt een sterke groei verwacht in deze groep: tot 3 miljoen mensen in 2030.

Bovendien worden in het kader van een verbeterde levenskwaliteit hogere eisen aan de gezondheid gesteld. Zowel voor therapie als voor preventie wordt algemeen een hogere betalingsbereidheid (in aandeel van het inkomen) voor gezondheidsdiensten waargenomen. Tenslotte moet nog worden gewezen op het belang van sport in de samenleving. Verhoogde sportbelasting en sportkwetsuren beïnvloeden de vraag naar medische diensten positief.

FACTOREN DIE DE VRAAG NEGATIEF BEÏNVLOEDEN

De reductie van de ziekenhuisfaciliteiten zoals hoger vermeld, heeft duidelijk een negatieve invloed. Nochtans verschuift hiermee een deel van de medische activiteit naar de diagnostische centra (combinatie professionele diensten en thuisverzorging) wat een vraagvermindering kan compenseren. Aan de andere kant moet gerekend worden met een grote invloed van de gezondheidshervorming (zie verder onder wetgeving) en het tekort bij de ziekenfondsen op de aanbieders van medische diensten.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 11 Flanders Investment & Trade - 2010 GROOTTE VAN DE MARKT PER SPELER

ZIEKENHUIZEN EN KLINIEKEN Het Ministerie van Gezondheid telt 2.087 ziekenhuizen met een gezamenlijk aantal bedden van 503.360 (2008). Het aantal ziekenhuizen is sinds 1990 met 14,7 % afgenomen. Eén op de drie ziekenhuizen is een privé-instelling. Anno 2008 heeft de ziekenhuissector 1,08 miljoen mensen in dienst bij een omzet van 64,6 mld. euro. Zo is deze sector de grootste binnen de medische branche in Duitsland en de grootste afnemer bij de leveranciers van medische technologieën en diensten. Het aantal patiënten lag in 2008 bij 17, 5 mln., het gemiddelde ziekenhuisverblijf duurde 8,1 dagen. De gezondheidsuitgaven voor de ziekenhuizen bedroegen in 2008 50,94 mld. euro, wat 33,71 % van de gezondheidsuitgaven uitmaakt.

ARTSENPRAKTIJKEN In 2008 waren er in totaal 93.161 “vertragsärztliche Einrichtungen” (individuele en gezamenlijke praktijken, geneeskundige verzorgingscentra die in het kader van een verdragsovereenkomst met de openbare ziekenfondsen werken). Van de gezondheidsuitgaven ging in 2008 een bedrag van 40,2 mld. euro naar de diensten van de artsenpraktijken, 16,79 mld. euro naar tandartspraktijken.

ZORGINSTELLINGEN De uitgaven voor de ambulante verzorgingsdiensten bedroegen in 2008 8,6 mld. euro. De (gedeeltelijk) stationaire inrichtingen waren goed voor 19,9 mld. euro. De vakorganisatie van de dienstensector Verdi meldt dat ook de verzorgingsinstellingen negatieve invloeden van de gezondheidshervormingen ondervinden. De prijsconcurrentie zou in principe een kwaliteits- en efficiëntiestrijd moeten in gang zetten, maar door het chronisch gebrek aan personeel neemt, volgens Verdi, de kwaliteit aanzienlijk af. Dit personeelsgebrek bestaat ondanks een stijging van het aantal instellingen en werknemers (249.000 ambulant en 581.000 (gedeeltelijk) stationair in 2008).

PREVENTIE- EN REVALIDATIE-INSTELLINGEN In 2008 werden 1.239 preventie- en revalidatie-instellingen gemeld met een totaal aantal bedden van 171.060, waarvan de private instellingen tweederde bezitten. De gezondheidsuitgaven bedroegen 8, 02 mld. euro in 2008, de ingenomen capaciteit 73,4 % en de gemiddelde verblijfsduur 25,3 dagen. Voor de sanatoria is belangrijk dat enkel voorgeschreven kuren terugbetaalbaar zijn. 10 % van de 17 mln. kuurgasten krijgen een volledige terugbetaling. Medische massagebehandelingen worden gedeeltelijk betaald via een subsidie. Het belang van kuren in het kader van een ontspannend of preventief verblijf neemt, ondanks de niet-terugbetaalbaarheid, ook toe. In het algemeen zijn de kuren goed voor een omzet van 7 mld. euro en 164 000 tewerkgestelden in 2008. De ziekenfondsen droegen, van de totale uitgaven voor kuurbezoeken in 2005, 2,5 mld. euro bij.

HOMECARE Aangezien het hier om een nieuwe ontwikkeling gaat, zijn er voor deze subgroep nog geen specifieke data.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 12 Flanders Investment & Trade - 2010

3. MARKTAANBOD & CONCURRENTIËLE ANALYSE: MEDISCHE TECHNOLOGIE

BEPALING

De medische technologiesector, “Medizintechnik”, heeft raakvlakken met de lasertechniek, de beeldverwerking, de optische technologie en de elektronica. Medizintechnik met sectorcode 33.10 maakt deel uit van de elektrotechnische industrie (code DL), die zelf tot de verwerkende industrie behoort (code D). De medische technologiesector wordt door het “Statistisches Bundesamt” nog eens onderverdeeld in 4 segmenten:

 de elektrotechnische apparatuur en instrumenten: voor onder andere ultrageluiddiagnose, röntgenapparatuur, gehoorapparaten, pacemakers en dergelijke;  de medisch-technische apparatuur zoals injectiemateriaal, operatietafels, ziekenhuisbedden en massage-apparaten;  de orthopedische toestellen zoals krukken, spalken, kunstprothesen;  en de tandheelkundige laboratoria welke de inrichting en de benodigdheden van laboratoria en de tandprothesen omvatten.

In het algemeen kan een onderscheid gemaakt worden tussen:  de producenten/verdelers van instrumenten, apparaten of systemen voor ziekenhuizen of de praktijken enerzijds (chirurgische, optische, medische instrumenten en apparaten; endoscopen; sterilisatie- en desinfecteringsinstallaties; zuurstof- en narcoseapparatuur; implantaten; microscopen; OP-uitrustingen)

 de producenten/verdelers van medische hulpmiddelen voor gehandicapten, zieken of reha-patiёnten (bandages, orthesen, prothesen, medische drukkousen, rolstoelen, hulpmiddelen voor reha en apparaten voor respiratoire therapie).

OMVANG

De medische technologiesector bereikt op wereldschaal een omzet van 220 mld. euro (2009). De Europese markt is goed voor 65 mld. euro, de V.S. voor 90 mld. euro. De Duitse markt heeft een omzet van 23 mld. euro. Hiervan is 11,3 mld. de hulpmiddelensector. De openbare ziekenfondsen (GKV) dragen hiervan 14 mld. euro. In dit cijfer zijn de tandprothesen (“Zahnersatz”) van 5 mld. euro en de medische kapitaalgoederen van 1,8 mld. euro niet meegerekend. De medische technologiesector is de groeimarkt bij uitstek maar heeft toch te lijden gehad onder de economische crisis. In 2007 was de groei ongeveer 7 %, maar in 2008 daalde de omzet tot 5,4 % ten gevolge van de economische crisis. Er wordt verwacht dat de komende jaren de groeicijfers zullen stabiliseren tot het niveau van 5 %, door de toename van de bevolking, de medisch-technische vooruitgang, de demografische ontwikkeling, het gestegen gezondheidsbewustzijn en, niet in het minst, door de toekomstige inhaalbeweging van de ontwikkelingslanden. Naar schatting zijn hier vooral voor de aanbieders in de VS (aangezien zij weinig gereguleerd zijn) en Europa (vanwege het potentieel in Midden- en Oost-Europa) kansen weggelegd. Specifiek voor Duitsland zijn er marktkansen door de sterke Duitse exportpositie enerzijds (exportomzet stijging van

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 13 Flanders Investment & Trade - 2010 6,7 % in 2008) en door het potentieel bij de binnenlandse vraag anderzijds. Bovendien bestaat er steeds een vraag naar betere methodes in de gezondheidshervorming die de kosten drukken. De gevolgen van de gezondheidspolitiek en de algemene economische ontwikkeling zijn nog niet volledig gekend of in te schatten, zodat enige voorzichtigheid bij deze optimistische groeicijfers geboden is.

INDUSTRIECIJFERS

In 2008 bedroeg de omzet van de industrie 17,7 mld. euro (2,6 % hoger dan in 2007) met een binnenlands aandeel van 6,2 mld. euro, in vergelijking met een omzet van 14,98 mld. euro in 2005 (met een binnenlands aandeel van 5,6 mld. euro). Onderstaande tabel geeft een overzicht van de omzet en de groei van de jaren 2006 tot en met 2008.

Tabel 2: Omzetcijfers voor de sector medische technologie

2006 deviatie 2007 deviatie 2008 deviatie 06/05 06/07 07/08 in % in % in % Totale omzet (in mld. €) 15,92 8,1 % 17,32 8,8 % 17,76 2,5 % Binnenlandse omzet (in mld. €) 5,71 3,2 % 6,19 8,4 % 6,24 0,8 % Buitenlandse omzet (in mld. €) 10,20 11,1 % 11,13 9,1 % 11,52 3,5 % Exportquote (%) 64,1 % 2,7 % 64,3 0,3 % 64,9 0,9 % Tewerkgestelden (per €) 87,7 0,1 % 94,7 8,0 % 98,87 4,4 % Omzet per tewerkgestelde 181,5 8,0 % 182,9 0,8 % 179,7 -1,7 % (per 1000 €) Aantal ondernemingen 1.198 -3,1 % 1246 4,0 % 1245 -0,1 %

Bron: Spectaris (2010), eigen opstelling

De binnenlandse productie van medische technologie zit in de lift, maar heeft, door de afzwakking van de wereldconjunctuur en de slechts matige binnenlandse vraag (conjuncturele en structurele problemen), wat aan dynamiek verloren. Voor de omzetstijging is m.a.w. de sinds 1998 sterk toenemende export verantwoordelijk. De exportquote bedroeg in 2008 65 % ten opzichte van 51 % in 2000. De vakorganisatie Spectaris vermeldt dat dit aan de technische standaard van Duitsland ligt. Dankzij de sterke exportstijging is ook het aantal tewerkgestelden in de industrie toegenomen; een stijging van 4,4 % ten opzichte van 2007.

Net zoals in de farmaceutische industrie neemt onderzoek en ontwikkeling een belangrijke plaats in binnen de medische technologiesector. Gemiddeld 9 % van de omzet wordt in R&D geïnvesteerd. Omgekeerd hebben innnovatieve producten een groot aandeel in de totale omzet (in 2008 31 %), wat volgens de vakorganisaties aan de basis van de internationale competitiviteit van de Duitse producten ligt. Hiermee ligt de sector ver boven het gemiddelde van de verwerkende industrie (3 %). Het aandeel voor onderzoek en ontwikkeling verschilt nochtans sterk per onderneming, wat verklaard wordt door de heterogene branchestructuur (zie verder).

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 14 Flanders Investment & Trade - 2010 MARKTSTRUCTUUR

De marktstructuur is sterk gefragmenteerd. Producenten zijn zowel multinationals als ook een groot aantal KMO’s. Deze laatste werken in bepaalde niches of leveren componenten voor grote producenten. Dit wordt verklaard door de vele raakvlakken van de medische sector met andere technologieën. Verder spelen klantspecifieke en uitzonderlijke fabricage een grote rol. In totaal werkten in 2008 1.250 firma’s met een tewerkstelling van 95 000 mensen in de sector van de medische technologie (2/3 van de bedrijven stellen minder dan 50 mensen te werk). Het volledige ondernemingsspectrum wordt vertegenwoordigd door verschillende bedrijfsorganisaties zoals:

 Zentralverband Elektrotechnik- und Elektronikindustrie eV (ZVEI): elektromedische techniek;  Bundesverband Medizintechnologie eV (BVMed): medische technologie, i.e. fabrikanten van allerhande medische benodigdheden, gaande van intensieve zorgen tot wegwerpartikelen en prothesen;  en Spectaris: fijnmechanische en optische industrie, dus ook laser- en labo-technieken.

De voornaamste producenten zijn Siemens, Fresenius, B. Braun, Bayer, Carl Zeiss, Beiersdorf, Dräger Medical, Aesculap, Heraeus, Otto Bock, Paul Hartmann, Maquet, Dornier Med Tech, Martin Medizin-Technik. Anders dan in de farmaceutische industrie, zijn het de middelgrote ondernemingen die de ruggengraat vormen van de sector.

SUBSECTOREN

Zoals hoger vermeld, worden in de sector van de medische technologie 4 subsectoren onderscheiden. Het aanbod van leveranciers verschilt sterk tussen deze subsectoren. 1. In de elektrotechnische subsector zijn slechts een beperkt aantal multinationals vertegenwoordigd (beeldschermproducenten zoals Siemens, Toshiba, GE Medical Systems, Hitachi...), 2. in de medisch-technische subsector worden veel niches voornamelijk door KMO’s opgevuld, 3. en tenslotte worden in de orthopedische 4. en de tandheelkundige subsector een breed spectrum aan kleinere ondernemingen met een hoge specialisatiegraad aangetroffen.

BUITENLANDSE HANDEL MEDISCHE TECHNOLOGIE

In 2008 bedroeg de omzet van de Medizintechnik industrie ongeveer 17,7 mld euro. De exportratio bedroeg 65 % voor verbruiksproducten en medische kapitaalgoederen. De voornaamste exportgoederen zijn:  magneetresonante apparatuur  röntgenapparatuur en apparatuur voor medische, chirurgische en dierheelkundige doeleinden  instrumenten en apparatuur voor het opwekken van röntgenstraling  röntgencontrastmiddelen en labodiagnostica  Computertomografie-apparatuur  tandartsinstrumenten.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 15 Flanders Investment & Trade - 2010 De voornaamste exportregio’s zijn de Europese Unie (41,8 %), Noord-Amerika (20,2 %) en Azië (13,7 %). Voornaamste exportlanden zijn Frankrijk, Nederland, Italiё, de VS en Oost-Europa. Fusies en allianties bij de producenten, voor het bereiken van een hoger marktaandeel, worden steeds couranter. De “German Healthcare Export Group” is een krachtenbundeling van 45 ondernemingen om competitiever te zijn bij de export (hun zakencijfer baseert zich voor 80 % op de export) www.gheg.de.

De volgende figuur illustreert de voornaamste export- en importregio’s.

Figuur 2: Exporten en importen van Medizintechnik (2008)

Bron: Spectaris (2009); tussen haakjes verandering t.o.v. 2007

In 2008 werd voor 6,24 mld. euro ingevoerd. Hier dient wel te worden opgemerkt dat het importcijfer ook de invoer door eigen productieondernemingen in het buitenland betreft. De voornaamste importregio’s zijn de Europese Unie (35 %), Noord-Amerika (27 %) en Azië (19 %). De belangrijkste importlanden zijn de VS, Nederland, Zweden en Japan. Voor België is hier geen noemenswaardig aandeel bekend.

De voornaamste importgoederen zijn:  naalden, katheters, canules  apparatuur voor ultrasone diagnose  instrumenten en apparatuur voor het opwekken van röntgenstraling  endoscopen  kunstmatige gewrichten  transfusie- en infusieapparatuur

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 16 Flanders Investment & Trade - 2010

4. MARKTONTWIKKELING

TECHNOLOGIEËN DIE DE SECTOR ZULLEN BEÏNVLOEDEN

DIAGNOSTISCHE BEELDVORMING Diagnostische beeldvorming vormt de basis voor de medische therapie, en staat in voor meer dan 50 % van de elektro-medische technologie. In Duitsland is er een sterke vraag naar nieuwe technologieën zoals positron emission tomography (PET), ultrasound diagnostics en sonography als aanvulling van de klassieke computertomografie (CT) en, de vandaag de dag vaste voet krijgende, magnetic resonance therapy (MRT). De herkenning van interne kwetsuren en de verbetering van de diagnosestelling in het algemeen bieden hier een grote marktkans. Men verwacht dat deze vraag zal stijgen onder de invloed van de hervormingen in het gezondheidswezen, die naar meer efficiëntie en preventie streven.

BIOTECHNOLOGIE: WEEFSELONTWIKKELING, INNOVATIEVE IMPLANTATEN EN BIOCHIPS Toepassingen van de biotechnologie zullen de medische technologie ingrijpend beïnvloeden. Het tissue engineering, waarbij cellen en weefsel in een lichaamsvreemde omgeving gekweekt worden, neemt hierbij een bijzondere plaats in. Vooral voor de vervanging of ondersteuning van orgaandelen, weefsels en kraakbeen biedt deze ontwikkeling grote mogelijkheden. Dit zal een potentiële concurrentie voor elektronische of mechanische medische producten gaan vormen, aangezien producten van het tissue engineering volgens de wet onder de farmacologische productgroep vallen. Biologisch afbreekbare implantaten en implantaten voorzien met een uiterst dunne laag biocompatibele materie om de integratie van het implantaat in het lichaam te bevorderen, zullen langzaam de markt van de huidige implantaten infiltreren, aangezien zij het probleem van lichaamsvreemd materiaal in het menselijk lichaam oplossen. Samenvattend kan gezegd worden dat naarmate de ontwikkelingen vorderen, er meer concurrentie voor de klassieke medische producten zoals implantaten en zelfs wondverzorging zal ontstaan. De sector van de weefselontwikkeling zit pas in de lanceringsfase, vandaar dat het toekomstige marktpotentieel van de toepassingen nog niet gekend is. Er wordt voor de toekomst met een marktvolume van 80 mld. euro en een groeiratio van 20 % per jaar gerekend. Ook de markt van de biochips is in volle ontwikkeling. Deze verbinden de diagnostiek met de lasertoepassingen voor het aflezen van het datamateriaal. De huidige biochips zijn instrumenten om genetische codes te analyseren en genen op hun werking te controleren, bijvoorbeeld om de verdraaglijkheid van (meerdere) medicamenten na te gaan. Ethische vragen spelen bij deze ontwikkeling een belangrijke rol, zodat er nog geen nadere inschattingen van marktvolume e.d. beschikbaar zijn.

INTERNET, “TELEMEDIZIN” EN ELEKTRONISCHE INFORMATIEVERWERKING De ‘traditionele’ functie van het internet is een informatieplatform te bieden voor consumenten. In medisch verband wordt steeds meer informatie opgeroepen omtrent medicatie, diagnose, nieuwe medische methodes, preventie en gezond leven. Ook aan de zijde van de artsen wordt het internet steeds actiever gebruikt, onder meer voor het bijhouden van de nieuwste ontwikkelingen en verdere beroepstraining. Duitsland is in het algemeen koploper bij het gebruik van het internet, waardoor ook de betalingsbereidheid stijgt. Naast het gebruik als informatieplatform, stijgt ook de belangstelling voor het internet als communicatiemedium in de medische wereld. De interesse gaat hier van chat-mogelijkheden naar communities, en van specifieke discussieforums voor experten tot virtueel georganiseerde symposia. Het internet wordt ook meer en meer

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 17 Flanders Investment & Trade - 2010 gebruikt voor de afhandeling van transacties, zowel in het domein van de B2B als de B2C en de B2A2. Een voorbeeld in het B2C-domein is de grote internetapotheek, DocMorris. Tenslotte neemt alles, wat met informatieverwerking bij de medische dienstverlening te maken heeft (healthcare EDI), momenteel een concrete vorm aan.

Het elektronische ziektedossier, de elektronische gezondheidskaart, het e-recept, de elektronische doktersbrief, zekerheidsstructuren voor de in de medische sector gebruikte software, expertenprogramma’s of kunstmatige intelligentie die de artsen ondersteunen bij het stellen van de diagnose, tele-consultatie en tele- controles zijn slechts een paar voorbeelden van de uiteenlopende mogelijkheden. Deze ontwikkelingen zullen de medische sector transparanter en efficiënter maken. Toch bestaan er nog steeds een aantal hindernissen die de snelle en volledige integratie van “Telemedizin” in de medische wereld tegenwerken, zodat kenners hier van een minder snelle vooruitgang, dan bij het gebruik van het internet als informatie-, communicatie- en handelsmedium, uitgaan.

Microsoft Duitsland en Siemens IT Solutions and Services hebben een licentieovereenkomst gesloten om het webgebaseerde gezondheidsplatform HealthVault te introduceren in Duitsland. Het platform bestaat al in de VS. Duitsland zal het eerste Europees land zijn waar het geïntroduceerd wordt. In juni 2010 start men met de pilotfase. HealthVault is een webgebaseerd gezondheidsplatform waarin burgers in eigen beheer medische en andere gezondheidsrelevante documenten kunnen opslaan. Aanbieders uit de gezondheidsbranche kunnen hiervoor applicaties ontwikkelen. Het platform heeft als overkoepelend thema gezondheidszorg, maar de toepassingen kunnen echter zeer uiteenlopen. Naast inentingspassen, informatie over ziektes of schema’s van medicijninname kunnen bijvoorbeeld ook röntgenfoto’s – die op deze manier door behandelende artsen kunnen worden gedeeld, worden opgeslagen. De gebruiker blijft wel baas over zijn gegevens, want hij bepaald zelf wie toegangsrechten over welke documenten krijgt. Siemens is momenteel bezig met de selectie van applicatie aanbieders. Het is de bedoeling om het aantal applicaties met behulp van een licentiemodel in de loop van de tijd uit te bouwen en veelvuldig te ontwikkelen.

Verschillende Duitse brancheorganisaties en gezondheidsinstellingen hebben in 2009 de studie “Monitoring eHealth Deutschland 2009” gepresenteerd. Uit onderzoek onder topmanagers in ziekenhuizen, artsen en zorgverzekeraars is gebleken dat medische informatiesystemen in ziekenhuizen een steeds belangrijkere rol spelen. Bovendien is de bereidheid van de ziekenhuizen om in IT en eHealth te investeren duidelijk toegenomen. De belangrijkste resultaten zijn opgenomen in het ‘Jahrbuch Gesundheitwirtschaft 2009’ bij Wegweiser verkrijgbaar voor 99 euro.

MICROSYSTEEMTECHNIEK Het menselijk lichaam is een inspiratiebron voor specifieke toepassingen uit de microsysteemtechniek. Menselijke organen of beenderen, mechanisch, sensorisch of biologisch nabouwen is vandaag de dag mogelijk. Doel hierbij is de vervanging en ondersteuning van beschadigde organen, orgaandelen en beenderen door kunstmatige en gedeeltelijk bestuurbare elementen. Voorbeelden zijn miniatuur-monitoringsystemen, toepassingen voor minimal-invasive surgery zoals simulatoren maar ook nieuwe chirurgische materialen en nanorobots die voor ‘herstelwerken’ in de bloedbanen ingezet worden. Omdat deze ontwikkelingen zeer kostenintensief zijn, zullen zij voor de marktleiders voorbehouden blijven.

2 B2B: Business to Business, B2C: Business to Consumer, B2A: Business to Administration.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 18 Flanders Investment & Trade - 2010 MARKTKANSEN?

Doorgaans zijn er voor producten in bovenvermelde ontwikkelingen goede marktkansen. Daarbij is er een groot potentieel voor de toelevering van componenten voor grote bedrijven of van producten in bepaalde niches. Slaagkansen worden verder, gezien de toenemende internationale concurrentie en de binnenlandse prijzen- en innovatiedruk, vergroot door coöperaties of allianties, omdat netwerken het onderhoud van klantenbindingen vergemakkelijken en de lokale productie toelaten in te gaan op de wensen van de klant.

GEZONDHEIDSREGIO’S VAN DE TOEKOMST 2010

Het Duitse ministerie van Onderwijs en Onderzoek (BMBF) selecteerde in mei 2010 de 'Gezondheidsregio's van de Toekomst'. Dit is de tweede ronde van een competitie waarbij financiële steun wordt toegekend aan bepaalde regio’s die actief bezig zijn met het verbeteren van de gezondheidszorg. Het BMBF wil hiermee onderzoek, ontwikkeling en toepassing van innovatieve medische kennis nauwer met elkaar verbinden, zodat de Duitse gezondheidszorg versterkt en efficiënter wordt.

In het eerste deel (in 2008) werden 20 gezondheidsregio’s geselecteerd uit 85 kandidaten. Deze kregen elk 100.000 euro om hun project verder uit te werken en de samenwerking in hun regio te verbeteren. In 2009 worden uit deze regio’s nog eens twee regio’s geselecteerd die samen, gespreid over 4 jaar, ongeveer 15 miljoen euro steun krijgen.

In mei 2010 was er het tweede luik van de competitie: Dit keer werden drie regio’s gekozen die de meest innovatieve en overtuigende projecten hadden. De drie winnaars van de competitie ontvangen in de komende vier jaar elk een financiële injectie van 7,5 miljoen euro om hun concepten uit te breiden en samenwerking te intensiveren. De jury, bestaande uit wetenschappers, vertegenwoordigers van het bedrijfsleven en de gezondheidszorg selecteerde de volgende winnaars:  Hamburg: Netzwerk Psychische Gesundheit, focus: psychoses, depressies, eetstoornissen en alcoholmisbruik bij adolescenten (http://gwhh.de)  Gesundheitsregion Ostseeküste/Greifswald: HIC@RE (Health, Innovative Care and Regional Economy), focus: multiresistente bacteriën; (http://bcv.org/hosting/bcv/website.nsf/urlnames/index_de?OpenDocument)  Metropolregion Rhein Neckar (Mannheim), focus: chronisch zieken, elektronisch patiëntendossier. (http://www.m-r-n.com)

De clusters beschikken over een breed netwerk, delen kennis, werken samen bij activiteiten en zijn sterk regionaal verbonden en verankerd.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 19 Flanders Investment & Trade - 2010

5. SPECIFIEKE DOELGROEPEN

HULP- EN ZORGBEHOEVENDEN

Momenteel worden al 1,4 mio mensen privaat verzorgd in het kader van thuisverzorging. 70 % van de hulp- of zorgbehoevenden en hun familieleden uiten de wens in de huiselijke omgeving verzorgd te worden. Dit is niet verwonderlijk aangezien 64 % van de hulp- of zorgbehoevenden enkel private verzorging nodig heeft en slechts 8 % op professionele verzorging aangewezen is. De familie draagt in 92 % van de gevallen de lasten van de thuisverzorging. Daar brengt de “Pflegeversicherung” verandering in. Deze langetermijn zorgverzekering is sinds 1995 operationeel en heeft als doel de groeiende zorgbehoevende bevolking voldoende af te dekken. Het systeem werkt d.m.v. verplichte bijdragen bij zowel privaat als publiek verzekerden. De zorg wordt op lange termijn verstrekt aan alle personen die in de doelgroep vallen (d.w.z. ‘gebrekkig’ zijn of nood hebben aan minimum 90 minuten verzorging per dag). Ze ondersteunt de zorgbehoevenden bij hun thuisverzorging d.m.v. een maandelijkse geldelijke vergoeding voor de diensten van de familieleden (ook vrienden of professionelen).

CARDIOVASCULAIRE AANDOENINGEN

In Duitsland zijn ongeveer 1 mio gevallen bekend van slagaderaandoeningen. Dit is de voornaamste doodsoorzaak (50 % van de gevallen doen een hartaanval ofmyocard infarct ten gevolge van een blokkering of een vernauwing van de slagaders). Hartritmestoornissen behoren tot de meest behandelde ziektes in de ziekenhuizen (242.000 behandelingen, waarvan 33.105 chirurgische ingrepen). In werkelijkheid is het aantal patiënten nog veel groter. Verder lijden 54 % van de Duitse vrouwen en 31 % van de Duitse mannen aan spataders. 15 % van de populatie lijdt aan chronische aderaandoeningen. 2,5 mio mensen lijden aan verschillende vormen van ulcus cruris (een soort chronische wonden). De kosten hiervoor belopen naar schatting tot 1,25 mld. euro. Voor beenader-trombosen worden doorgaans 600.000 hospitaalbehandelingen geteld en een acute longembolie is gemiddeld voor 30.000-40.000 mensen dodelijk. In 2007 stierven 60 732 mensen aan een hartaanval.

KANKER

Van de gezondheidsuitgaven voor ziektes van 2.870 euro per inwoner per jaar, gaat 210 euro per inwoner naar kanker (stand 2006). Bij de vrouwelijke patiënten worden de voornaamste diagnoses bij de borst (mamma- 26 %), vervolgens bij de darm (17 %) en tenslotte bij de baarmoeder (inclusief eierstokken – 14 %) vastgesteld. Bij de mannen wordt daarentegen de diagnose voornamelijk aan de prostaat (19 %), de longen (17 %), de darmen (16 %) en de urineblaas (6 %) vastgesteld. Nieuwe gevallen van longkanker komen echter bij vrouwen slechts in 5 % van de gevallen voor. We belichten twee vormen. Daar het risico op prostaatkanker exponentieel stijgt met de leeftijd, stelt de vergrijzing van de bevolking in het bijzonder voor de mannen ouder dan 60 jaar de gezondheidssector voor grote uitdagingen. Men verwacht dan ook tot 2020 een stijging van het aantal nieuwe diagnoses (22.000 per jaar). Vroegtijdige diagnose is bij deze ziekte enorm belangrijk, net als therapieën die de bijwerkingen van heelkundige ingrepen verzachten. Longkanker zal eveneens een groot gezondheidsprobleem blijven. 23,2 %

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 20 Flanders Investment & Trade - 2010 van de volwassen bevolking identificeert zich immers als regelmatige roker. De helft van deze groep is tussen 15 en 25 jaar en dit segment neemt licht toe. Het aandeel van de mannen steekt verder boven dat van de vrouwen uit (27,9 % mannelijke regelmatige rokers t.o.v. 18,8 % vrouwelijke).

ZWAARLIJVIGHEID

Elke tweede volwassen Duitser kampt volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) met overgewicht, waarvan ca. 13 % zelfs sterk zwaarlijvig3 is. Bijna 5 % van de gezondheidsuitgaven gaan naar de behandeling van adipositas (sterke zwaarlijvigheid) en de gevolgen ervan. Overgewicht bij kinderen en jongeren stelt voor Duitsland nog een bijkomend probleem. 1 kind op 5 en 1 jongere op 3 lijden aan overgewicht, 7 % van deze groep lijden zelfs aan adipositas. Voor de toekomst brengt dit een verhoogd risico op stress en typische ziektes zoals diabetes type 2, hogebloeddruk, hart- en vaatziekten, motorische storingen en schade aan de gewrichten met zich mee.

DIABETES MELLITUS

6 miljoen Duitsers lijden aan diabetes, een van de voornaamste chronische aandoeningen. 5 % lijdt aan diabetes type 1 die op een gebrek aan insuline duidt. 90 % lijdt aan diabetes type 2, waarbij het lichaam niet goed op de insuline reageert. Verder zijn er nog andere vormen zoals de zwangerschapsdiabetes. Geschat wordt dat nog eens ongeveer 5 % van de bevolking onbewust aan diabetes lijdt, zodat het reële aantal ziektegevallen bij ongeveer 10 miljoen ligt. De ziekenfondsen geven jaarlijks ongeveer 8 % van hun uitgaven aan diabetesbehandelingen uit, waarvan de helft naar stationaire verzorging, 27 % naar medicatie en 13 % naar ambulante verzorging gaat. 15 % van de diabetespatiënten krijgt bovendien last van diabetische ulcera (verzweringen) aan de voet, welke 25 % van de medische kosten voor diabetes veroorzaken. 1 mio patiënten loopt het gevaar om benen, voeten of tenen te verliezen. Diabetes type 2 komt steeds vaker voor bij jongeren en jongvolwassenen, aangezien overgewicht en een gebrek aan beweging en gezond eten een steeds groter probleem vormen.

NIERINSUFFICIËNTIE

Nierinsufficiëntie duidt op een terminaal, chronisch verlies van de nierfunctie. Jaarlijks wordt bij ongeveer 63.000 patiënten een niervervangingsprocedure voltrokken, bestaande uit 45.000 hemodialysen, 3.000 peritonealdialysen en 15.000 transplantaties. Het aantal patiënten neemt jaarlijks sterk toe (geschat groeipercentage van 7 %) wegens het toenemend voorkomen van diabetes type 2, hogebloeddruk en adernierziekten. De ouderdom speelt hierbij een belangrijke rol.

3 De WHO werkt hiervoor met de berekening van de Body Mass Index (BMI).

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 21 Flanders Investment & Trade - 2010 NOSOCOMIALE INFECTIES

Het probleem van alle medische vakgebieden is ongetwijfeld het fenomeen van de ziekenhuisinfecties. Hieronder worden alle infecties verstaan die stationair worden opgelopen. We onderscheiden hierbij infecties van de urinewegen, wonden, pneumonie en sepsis die overgedragen kunnen worden via bloed, operatiewonden en infecties aan de ademhalingswegen. Risicogroepen zijn zuigelingen en 60+-ers (risico 12,7 %). Jaarlijks worden ongeveer 750.000 gevallen geteld, daarvan sterven er tot 40.000 aan de ontsteking (primair of secundair). De kosten bedragen enkel voor de behandeling van de ziektes al 1,5 mld. euro per jaar. Het aantal ziektegevallen is de laatste jaren sterk gestegen door de toename van het aantal risicopatiënten (oudere patiënten, verzwakking van het immuniteitssysteem door reeds opgetreden acute of chronische ziekte, stijging van het aantal chirurgische of invasieve ingrepen, alcohol- en drugsmisbruik) maar anderzijds ook door de toegenomen resistentie tegen antibiotica.

HANDICAP

Ongeveer 6,84 mio mensen zijn voor minstens meer dan 50 % gehandicapt, waarvan ¼ voor 100 %. Vooral oudere mensen vallen in deze groep (50 % zijn +65 jaar oud en 23 % is tussen 55 en 65 jaar oud). De hoofdoorzaak bij handicaps is ziekte, 4,7 % is aangeboren, 2,5 % wordt veroorzaakt door ongevallen. Als voornaamste gevolgen worden interne orgaanstoornissen (30 %), arm/beenstoornissen (15 %) en stoornissen aan de rugkolom en het bovenlichaam (15 %) geteld. Maar ook geestelijke en mentale stoornissen (8 %) en blindheid of visuele stoornissen (5 %) komen bij een nog steeds groot deel van de bevolking voor. 150.000 mensen verliezen jaarlijks ledematen, 190.000 vrouwen krijgen met een borstamputatie te kampen. En ook hier stijgt het risico met de leeftijd (in 72 % van de gevallen van verlies van ledematen zijn patiënten ouder dan 59 jaar).

AIDS

In 2009 wordt het aantal mensen dat besmet is met het HIV virus geschat op 67 000, hoeveel er daarvan AIDS hebben is niet gekend. Het aantal met HIV-levende patiënten is recentelijk licht gestegen wegens kwalitatieve verbeteringen in de verzorging. Het aantal sterfgevallen bedraagt jaarlijks ongeveer 550, hoewel ook hier naar de toekomst toe een lichte daling mag verwacht worden. Het aantal nieuwe gevallen bedraagt 2.000. Over de uitgaven voor behandeling en verzorging zijn geen data bekend.

SPORTKWETSUREN

Naast conventionele breuken neemt het aantal sportongevallen met de jaren toe. Door de verhoogde populariteit van sport, in het bijzonder van allerhande winter- en lifestyle-sporten in Duitsland, zorgt dit voor een verhoogde vraag naar medische diensten en producten. 70 % van de vraag naar knieverzorgende producten komt bijvoorbeeld van sportongelukken.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 22 Flanders Investment & Trade - 2010 ARTRITIS

Vijf mio mensen lijden aan artritis. De meest bekende vorm is osteo-artritis, die voornamelijk aan vingers, handen of knieën voorkomt. Met deze laatste vorm worden bijvoorbeeld alle degeneratieve ziektes van het kniegewricht, de gewrichtscartilage en de ondersteunende gewrichtsweefsels bedoeld.

DOODSOORZAKEN

De volgende tabel geeft een overzicht van de 10 voornaamste doodsoorzaken in Duitsland.

Tabel 3: Sterfgevallen naar de 10 voornaamste doodsoorzaken, 2008 ICD-10 Doodsoorzaak Totaal sterfgevallen Pos.Nr. Aantal Aandeel in het totaal aantal, in % I25 chronische hartaandoening 72 683 8,6 I21 acute myocardinfarct 56 775 6,7 I50 hartinsufficiëntie 49 918 5,8 C34 kwaadaardige tumor aan de bronchiёn of longen 42 319 5,0 I64 beroerte, niet als bloeding of infarct gerangschikt 26 503 3,1 J44 andere chronische obstructieve longaandoening 22 328 2,6 J18 pneumonie, verschillende oorzaken 21 051 2,5 I11 hypertensieve hartziekte 19 235 2,3 C18 kwaadaardige tumor aan de dikke darm 17 920 2,1 C50 kwaadaardige tumor aan de mamma (borstkanker) 17 345 2,1

Bron: Statistisches Bundesamt Deutschland (2010), eigen opstelling

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 23 Flanders Investment & Trade - 2010

6. COMMERCIËLE BENADERING EN DISTRIBUTIEKANALEN

COMMERCIËLE BENADERING IN EEN NOTENDOP

De Duitse gezondheidsmarkt ‘boomt’ en biedt zeker kansen voor innovatieve ondernemingen. Aangezien ziekenfondsen besparen, bereiken innovatieve producten de markt in het algemeen via de academische ziekenhuizen, daar zij voldoende middelen voor het testen van producten op grote schaal bezitten. Lokale aanwezigheid op de Duitse markt is nochtans essentieel om er de producten op de markt te krijgen. Hiervoor kunnen verschillende mogelijkheden gebruikt worden, zoals een filiaal onder een verkoopagent, een vertegenwoordiging of een verdelercontract. Hoewel het Engels courant gebruikt wordt, worden Duitse zakenmensen nog graag in het Duits aangesproken. Een presentatiedossier van de onderneming is noodzakelijk, één in het Duits nog beter. De betalingstermijn bedraagt 30 tot 60 dagen, zoals in België. Voor snelle betalers wordt vaak ook een disagio toegekend en leverancierskredieten zijn eveneens mogelijk. De dealermarges verschillen naar gelang de subsector en het product. Voor medische hulpmiddelen bedragen ze tussen 30 en 50 %. Voor de lancering van nieuwe producten, een concurrentiële analyse en het aanknopen van contacten zijn de Duitse beurzen echte trekpleisters. In tegenstelling tot de meeste beurzen, zijn de beurzen in Duitsland zeer groot en internationaal opgevat en bieden bovendien een platform voor het zakendoen. Beurzen worden bezocht door een ruim publiek: zowel patiënten als artsen, vertegenwoordigers van de vakhandel en inkoopverantwoordelijken van ziekenhuisgroepen enz. lopen hier rond. De regulering is niet enkel Europees (labeling, CE markering) maar ook nationaal geregeld (zie verder onder wetgeving). Het wordt ten sterkste aangeraden ook aan de Duitse regelgeving te voldoen, zelfs indien dit niet verplicht is. Leveringskanalen zijn o.a. de gespecialiseerde handel, de apothekers, de “Sanitätshäuser” en de “Reha-Teams”. De ziekenhuizen nemen een speciale plaats in, aangezien zij hun materiaal direct, via aankoopgroepen en via openbare aanbestedingen, aanschaffen. Ook het internet met direkte B2B- verkoop ontwikkelt zich steeds meer.

MARKTTOEGANG: ‘DUITSLAND IS EEN MOEILIJKE AFZETMARKT’

Duitsland is voor vele Belgische sectoren de voornaamste afzetmarkt. In de sector van de medische technologie wordt de markttoegang volgens Belgische ondernemingen nochtans als zeer moeilijk ingeschat. Hoe komt dit?

De markt voor medisch materiaal is goed bediend door een sterke aanwezigheid van Duitse leveranciers, Amerikaanse producenten met een lokale afdeling en een groot aantal importeurs (voornamelijk van elektro- medisch materiaal). Een aantal bekende spelers op de markt zijn mastodonten zoals Siemens, Hitachi, Philips, Toshiba, GE Medical, Agilent, 3M Medica, Hollister, Ethicon en Tyco Healthcare. Nochtans zijn er slechts weinig importerende firma’s gespecialiseerd in de medische sector. Om het hoofd te kunnen bieden aan de concurrentie en de neerwaartse prijzendruk, wordt sterk gefusioneerd in de branche. Hierdoor worden immers kostenefficiëntie, een competentere gemeenschappelijke R&D-afdeling en een verbreding van het marktaandeel bereikt. Anderzijds wordt via de internalisering van de logistieke netwerken getracht klanten aan zich te binden of de relaties te monopoliseren. Precies door het aanbieden van een omvangrijke 24h-service via gevestigde

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 24 Flanders Investment & Trade - 2010 leveranciers, hebben nieuwe producenten het moeilijk tot de markt toe te treden. Nieuwe aanbieders moeten zich m.a.w. concentreren op concurrentiële prijzen, een concurrentiële kwaliteit (inclusief after-sales service, training, enz.) én een concurrentiële prijs/kwaliteitsverhouding. De markt voor medisch materiaal is gereguleerd, wat de toetreding verder bemoeilijkt. In principe zullen medische instrumenten en hulpmiddelen enkel worden ingezet als ze aanvaard zijn, d.w.z. de therapie of het hulpmiddel terugbetaalbaar zijn. Om een instrument of hulpmiddel op de markt te bewijzen moet gemikt worden op de universitaire ziekenhuizen en evt. Privéklinieken, aangezien zij de mogelijkheden en/of de middelen bezitten om de producten op grote schaal te testen. Bovendien genieten zij een groot aanzien als experten in hun specialisatiegebied, zodat ze de verspreiding van nieuwe producten of technologieën wezenlijk kunnen beïnvloeden. De volgende figuur verduidelijkt de levenscyclus van medische producten of technologieën. Hier wordt de voortrekkersrol van de universiteitsziekenhuizen duidelijk.

Figuur 3: Fasen in het medisch-technische innovatieproces

Bron: Knappe, e.a. (2000)

Als conclusie kan dus gezegd worden dat markttoegang niet onmogelijk is, maar de eisen aan de producenten zeer hoog liggen.

We willen de lezer hier attent maken op een publicatie van de BVMed welke een handleiding vormt voor de introductie van nieuwe producten en technologieën.  Healthcare System-Manual: Guideline on the local and decentralized introduction of innovative and novel medical devices.

Online te bestellen onder volgend webadres: www.bvmed.de/themen/DRG-system/article/Healthcare_System_Guide.html

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 25 Flanders Investment & Trade - 2010 NIEUWE AANKOOPSTRATEGIEËN

De nadruk op het kostenmanagement voor medische dienstleveranciers geeft in het algemeen aanleiding tot nieuwe aankoopstrategieën.

 Voorkeur kostenefficiënte producten  Vorming aankooporganisaties voor de aankoop van grote hoeveelheden  Gemeenschappelijke aanbestedingen  Aankoopconsultants, vnl. ex-ziekenhuispersoneel  Invoer geautomatiseerde aankoopprocedures  Eisen aan leveringen van leverancier naar eindgebruiker  Door prijscompetitiviteit kunnen nieuwe leveranciers de aandacht trekken  Anderzijds poging tot reductie van administratiekosten door beperkt aantal leveranciers  Nieuwe onderhandelingen van bestaande relaties  Gebruik van het web

KANALEN

Hierna wordt ingegaan op de verschillende leveringskanalen die voor de medische technologiesector van belang zijn. De voornaamste zijn de artsenpraktijken en de ziekenhuizen/klinieken. Voor de artsen- en tandartspraktijken en de ziekenhuizen zal tevens kort op de financiering worden ingegaan, aangezien dit in de praktijk zeer onoverzichtelijk is.

DETAILHANDEL – “GESUNDHEITSHANDWERK” Onder detailhandel verstaat men in principe kleine (eventueel ook middelgrote) ondernemingen die gespecialiseerd zijn in de verkoop van medische producten. Zij zijn actief in de meest uiteenlopende productsegmenten en worden vertegenwoordigd door de vakorganisaties ZMT (Zentralvereinigung medizinisch-technischer Fachhändler, Hersteller, Dienstleister und Berater) en VGKL (Verband des deutschen Groß- und Außenhandels für Krankenpflege- und Laborbedarf). Hierbij speelt het “Gesundheitshandwerk”een bijzondere rol. Enerzijds produceren zij op maat en/of voorschrift, anderzijds ageren zij ook als afnemers van de medische technologiesector, wanneer ze bestaande producten of productdelen aan de specifieke eisen van de patiënt, aanpassen. In 2008 werden 140.000 handwerkers van het ‘medisch vakhandwerk’ geteld. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de ogenoptiek, de hoorapparaat-akoestiek, de orthopedie-schoentechniek, de orthopedietechniek (vb. prothesen) en de tandtechniek (vb. tandprothesen). De tandtechniek (65.000 tewerkgestelden), de ogenoptiek (46.000 tewerkgestelden) en de orthopedietechniek (13.000 tewerkgestelden) komen het meeste voor. De orthopediehandwerkers zijn voor de industrie het belangrijkste. Deze worden voor 70 % door kleine ondernemingen vertegenwoordigd, maar de stijgende kostendruk vanwege de gestegen concurrentie van de grote bedrijven en de apothekers, leidt tot verliezen bij de kleinste ondernemeing enerzijds en een schaalvergroting (filiaalvorming) anderzijds.

SANITÄTSHÄUSER De Sanitätshäuser vormen een voor België nog niet bekend leveringskanaal. Hiermee worden speciaalzaken voor medische hulpmiddelen bedoeld, met voornamelijk materiaal en uitrusting voor gehandicapten en

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 26 Flanders Investment & Trade - 2010 thuisverzorging. Ze worden vaak met de orthopedievakhandel gelijkgesteld, maar hun productaanbod reikt verder dan dat. Hun lokale winkels zijn over heel het land verspreid en ze zijn tevens in toenemende mate op het internet aanwezig. De verkoop van paramedische en orthopedische producten gebeurt dus direct aan de eindverbruiker (persoonlijk of elektronisch - B2C) maar ze verzorgen ook steeds meer de groothandel van de zorginstellingen. Ze bieden een ruim assortiment aan zoals; reha bandages, prothesen, compressieverbanden, steunproducten, loophulpmiddelen, rolstoelen en liften voor rolstoelen, algemene thuisverzorgingsproducten, enz. Naast de verkoop is advies en service belangrijk. 10 % van de Sanitätshäuser zijn verbonden aan een reha- center (zie verder), wat hen toelaat de eigen activiteiten op ‘lichte’ producten zoals bandages, prothesen, enz. te concentreren. De meeste Sanitätshäuser brengen hun producten actief op de markt door verplegerteams die nieuwe producten bij specialisten of artsen gaan voorstellen.

REVALIDATIECENTRA Reha-centra zijn groothandelaars en/of warenhuizen die concreet een aantal Sanitätshäuser (tussen 5-30), met wie ze een samenwerkingsakkoord hebben, bedienen. Deze teams nemen voornamelijk het segment van de zware apparatuur zoals rolstoelen, liften, loophulpmiddelen en meubelen over. Elk center biedt tevens volledige service aan zijn klanten aan, gaande van technisch advies tot onderhoud. Ze zijn niet te verwisselen met reha-teams (=dienstleveranciers) die bestaan uit artsen, therapeuten, verzorgingspersoneel, sociale werkers, psychologen... en die in het kader van geïntegreerde verzorging in reha-instellingen patiënten in team verzorgen (van de diagnose en de opstelling van het verzorgingsplan tot de evaluatie). Beide begrippen worden in de praktijk nogal eens door elkaar gehaald.

APOTHEKERS Anno 2010 zijn er 21.548 apothekers in Duitsland. 97 % zijn openbare apotheken, de rest zijn ziekenhuisapotheken. Daarbij zijn de apotheken zoals in België in individueel bezit. Hier zijn in totaal 146.848 mensen tewerkgesteld. Hun omzet halen ze voornamelijk uit medicatie en ziekte- en lichaamsverzorgingsproducten. De laatste jaren is deze omzet echter gedaald door de invoering van de eigen bijdrage op het aantal terugbetaalbare medicamenten en de vermindering van het aantal terugbetaalbare medicamenten. De algemene kostendruk zorgt voor een afslanking van het apothekenbestand. Aan de andere kant diversifiëren apothekers hun productaanbod in segmenten die complementair zijn met het bestaand productassortiment. De producten van de medische technologiesector speelden tot nog toe een kleine rol, maar hun belang zal, door hoger genoemde ontwikkeling, sterk toenemen. Voorbeelden zijn bloeddrukmeters en allerhande hulpmiddelen voor diabetes. Het gestegen aandeel van de uitgaven van de ziekenfondsen voor medische producten die via de apothekers geleverd worden, bewijst dat deze trend zich reeds ingezet heeft. De apothekers ondervinden bovendien toenemend concurrentie van groothandelaars (vb. Celessio, Phoenix) en internet-aanbieders (vb. DocMorris). Volgens actuele persberichten liggen zelfs drogisterijen en warenhuizen als Rossmann, Schlecker en Lidl op de loer om in het marktsegment te stappen. Maar de liberalisering betekent ook dat apothekers (als eigenaar) nu tot 4 apotheken mogen bezitten, wat de kosten moet helpen drukken en de kwaliteit verbeteren. Verwacht wordt dat de apotheken door de omschakeling naar een ruimer serviceaanbod4 een belangrijkere en actievere rol zullen gaan spelen als tussenpersoon in de medische dienstverlening.

4 Het zogenaamde ‘huisapotheekmodel’ omvat een complete dienstverlening zoals levering van medicatie in de apotheek of aan huis, advies over efficiëntie, wisselwerkingen en bijwerkingen. van meerdere producten, bewaking van de correcte hoeveelheden, telefonische hotlines...

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 27 Flanders Investment & Trade - 2010 ZORGINSTELLINGEN Voorzover de zorginstellingen in het kader van een medische behandeling zorgen verstrekken, spelen ook zij een rol als leveringskanaal voor de medische technologiesector. De financiering van de zorginstellingen volgt in grote lijnen het ‘duaal systeem’ van de ziekenhuizen (zie verder) volgens hetwelk de lopende kosten, door de Pflegevergütung (basisdiensten) en de toeslagen (bijkomende diensten) en de investeringskosten door de budgetten van de Bundesländer, gedekt worden. Producenten van elektromedische apparatuur informeren zich hier dus best bij de verschillende Länder naar de desbetreffende politiek.

ARTSEN- EN TANDARTSPRAKTIJKEN Op de vraag naar en de prijs van, de door hen geleverde diensten, hebben artsen en tandartsen geen invloed. Aangezien de overgrote meerderheid van hen in overeenkomst met de ziekenfondsen werkt, gebeurt hun vergoeding via honoraria. Kostenbeperking is zodus voor hen belangrijk, nu de ziekenfondsen de gezondheidsuitgaven inperken. De uitgaven voor technische uitrusting worden hierdoor rechtstreeks getroffen. Het probleem voor de industrie is dat de financiering van de praktijken zeer onoverzichtelijk is, omdat deze, per Bundesland en naargelang van de specialisatie van de arts, verschilt. Bijvoorbeeld: in West- Duitsland werd voor de oprichting of overname van een tandartspraktijk gemiddeld 327.000 euro neergeteld, tegenover slechts 191.000 euro in de nieuwe Bundesländer. Goed 65 % van deze sommen gaat naar de aankoop van medisch-technische (groot)apparatuur. De hervorming van de gezondheidssector onder EBM (Einheitlicher Bewertungsmaßstab; zie ook het hoofdstuk over wettelijke bepalingen) stelt een nieuwe regeling voor de terugbetaling van de diensten voor. Deze terugbetaling zal nu ook de materiaalkosten (apparaten en technologie) bevatten. Hieronder wordt verstaan; de algemene praktijkkosten, de kosten die ontstaan door het gebruik van apparatuur of instrumenten, specifieke wegwerpgebruiksgoederen zoals naalden, laboreagentsia en substanties, filmmateriaal... Enkel farmaceutica of verbandmateriaal dat niet meervoudig kan gebruikt worden, wordt niet terugbetaald. In een aantal gevallen kan een innovatieve procedure terugbetaald worden door de ziekenfondsen, mits ze hiervoor hun toestemming geven, wat echter in de praktijk eerder zelden gebeurd.

ZIEKENHUIZEN Vermits de ziekenhuisfinanciering enige toelichting vereist, wordt hier eerst op ingegaan. De wet legt een duaal systeem voor de financiering vast, waarbij een onderscheid gemaakt wordt tussen kapitaalkosten en operationele kosten. Kapitaalinvesteringen worden toegekend door de Bundesländer op basis van het opgestelde ziekenhuisplan. Voor constructiewerken inclusief uitrusting (equipment en meubilair) dient een aanvraag te worden ingediend, in tegenstelling tot kapitaalgoederen op korte termijn (<3jaar). Ex post komt dit neer op een vast investeringsbedrag tussen 1.100 en 2.000 euro per bed dat volgens het ziekenhuisplan voorzien is. De operationele kosten worden vergoed via budgetten die toegekend worden door de ziekenfondsen. Vroeger werden deze budgetten nog in gezamenlijk overleg tussen ziekenfondsen en ziekenhuizen vastgelegd. Sinds 2004 geldt echter hoofdzakelijk het systeem met de “Fallpauschalen” (per behandelingsgeval) en bijzondere vergoedingen voor speciale procedures (zoals specifieke implantaten en laboratorium- en chirurgisch materiaal dat bij specifieke ingrepen gebruikt wordt). In het algemeen geldt dus dat de ziekenhuizen voor de aankoop van medisch materiaal hun budgetten moeten aanspreken (zie verder onder wetgeving). Tenslotte dient nog vermeld te worden dat de universitaire ziekenhuizen (31 in totaal) als ‘maximum-care hospitals’ een speciale status bezitten. Door de extra financiering via subsidies van de Bundesländer en andere donors zijn ze beter gefinancierd en door het hogere aandeel aan R&D zijn ze ook innovatiever, zeker wat de medische apparaten betreft. Zo kunnen zij voor de ernstige ziektegevallen meestal een speciale behandeling verzekeren.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 28 Flanders Investment & Trade - 2010 De volgende figuur verduidelijkt het systeem van de ziekenhuisfinanciering.

Figuur 4: Ziekenhuisfinanciering

Bron: Institut für Gesundheitsökonomie e.a., 2000

Wat betreft het uitgavenpatroon kunnen nu de volgende opmerkingen worden gemaakt.

Grote openbare of universitaire ziekenhuizen werken enerzijds via openbare aanbestedingen. Vanaf een bedrag van 200.000 euro wordt de openbare aanbesteding Europawijd gelanceerd. Daarbij wordt nog een onderscheid gemaakt tussen een open procedure (een openbare aanbesteding in heel Europa) en een niet- open procedure (een beperkte aanbesteding met slechts een openbare deelnamecompetitie).

Voor de andere aankopen zullen zich vooral bij de ziekenhuizen, die volgens het Deutsche Krankenhaus Institut (DKI) niet economisch genoeg inkopen, de nieuwe aankoopstrategieën sterk ontwikkelen. Met inkoopmanagement zou, volgens analisten in de branche, tot 25 % van de kosten bespaard kunnen worden. Ziekenhuizen werken vooral voor de aankoop van grote hoeveelheden van klein medisch materiaal met verschillende vormen van aankoopcoöperaties of gecentraliseerde aankopen voor de ziekenhuisgroepen, afhankelijk van de organisatiestructuur van het ziekenhuis of de ziekenhuisgroep. Aankoopgroepen bundelen afnemers en creëren daardoor onderhandelingsmacht. Ze regelen akkoorden met producenten of coöperatiepartners voor de aankoop van medische middelen en verbruiksmiddelen. Zij trachten tegelijk ook de proceskosten te beperken door een assortiments- en leveranciersbeperking. Zij werken op advies van raadgevende vakgroepen. Aankoopcoöperaties zijn vooral populair voor medische producten en specifieke implantaten (hart-, cardiologische, chirurgische, ortho-radiologische), waarvoor een openbare aanbesteding niet zinvol is. De bundeling van verschillende specifieke producten brengt meer onderhandelingsmacht met zich mee. De aankoop van kleinere ge- of verbruiksgoederen is meestal nog aan de goedkeuring van specialisten onderworpen. De terugbetalingsregeling voor aankopen van hulpmiddelen is hier niet relevant voor producenten, omdat deze aankopen met het budget van de ziekenhuizen gebeuren.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 29 Flanders Investment & Trade - 2010 INTERNET Ook het internet wordt in toenemende mate gebruikt als handelsplatform (zie ook onder marktontwikkelingen) en dit voor de verschillende stappen van informatieverzameling, prijsvergelijking, transactie en afhandeling. Vooral specifieke software die aangeeft wie wat kan leveren, zoals Columbus Software Navigator, kennen een toenemend succes. Catalogi voor bestellingen via het internet kennen eveneens een toenemend succes. Voorbeelden zijn:  Medical Columbus AG  Medvantis Medical Service GmbH  Vamedis AG  Global Healthcare Exchange (GHX)  Medicforma

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 30 Flanders Investment & Trade - 2010

7. WETTELIJKE BEPALINGEN

EUROPESE RICHTLIJNEN

De sector van de medische technologie in Duitsland wordt geregeld door de Europese en de nationale wetgeving. Voor de EU zijn dat de richtlijnen van 1990, 1993 en 1998 en de bijkomende adviezen opgenomen in de MEDDEV-documenten. Dit betekent dat de etikettering en de CE-markering van toepassing zijn. In Duitsland zijn deze richtlijnen in de nationale wetgeving omgezet aan de hand van het “Medizinprodukte- Gesetz” (MPG) van 1994. Verder zijn er nog de aanbevelingen in de vorm van Notified Bodies Recommendations (NBR), opgesteld door de Europese overkoepelende vakorganisatie EuromVI.

NATIONALE WETGEVING

Het MPG zet de Europese richtlijn 93/42/CEE in een Duitse wet om. Zo is het merkteken CE dus nodig. Het MPG is van toepassing op alle materiaal, instrumenten en apparaten die in of aan het lichaam gebruikt worden, met uitzondering van de farmaceutische producten, en regelt de ingebruikname ervan. In totaal vallen er ongeveer 400.000 apparaten onder deze regeling. Een zuiver nationaal deel regelt verder de opstelling, de exploitatie en het gebruik.

PROCEDURE CE-TEKEN Het CE-teken betekent dat een medisch product voor zijn productklasse aan de eisen van het MPG voldoet. Concreet betekent dit dat de medische producten aan bepaalde technische, medische en informationele voorwaarden moeten voldoen. In de aanvraag dient het doel van het apparaat te worden omschreven, waarna het product aan een zekerheids- en een doelmatigheidstest wordt onderworpen. Welke testen specifiek voor een bepaald product vereist zijn, is afhankelijk van de indeling in risicoklassen. De Europese instanties hebben hiertoe een indeling in 4 risicogroepen (1 gering, 2a middelmatig, 2b middelmatig, 3 hoog) opgesteld, op basis van de duur van het gebruik, de activiteit en de impact van het betreffende product.

 In groep I zijn de producten met een laag risico opgenomen; zoals niet-invasieve producten en herbruikbare chirurgische instrumenten. De producenten, importeerders of geautoriseerde vertegenwoordigers mogen hiervoor de certificering zelf aanbrengen, zodra de producten aan de Europese voorwaarden voldoen (conformiteitsverklaring).  Groep IIa bevat de niet-actieve producten met gematigd risico en invasieve en niet-invasieve producten in het kader van een behandeling op korte termijn zoals canules.  Bij de groep IIb worden de actieve producten met gematigd risico die substanties of energie met een mogelijk gevaar voor de patiënt uitstoten, teruggevonden naast producten voor een gebruik op langere termijn zoals röntgen of contactlenzen.  En groep III tenslotte bevat de producten met een hoog risico en alle producten die in contact komen met het centrale zenuwstelsel of de bloedsomloop. Voor de groepen IIa, IIb en III is de certificering van een “notified body” of een “benannte Stelle” vereist. Dit betekent in de praktijk een klinische test en de goedkeuring van instanties zoals de TÜV.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 31 Flanders Investment & Trade - 2010 TOEZICHTSINSTANTIES De door het ministerie van Gezondheid aangeduide “benannte Stellen” zijn voor de certificering verantwoordelijk. Zij staan onder het toezicht van de “Zentralstelle für Sicherheitstechnik” (ZLS), afdeling gezondheidszorg van medische producten. Belangrijk is dat deze instanties van de Bundesländer afhankelijk zijn. De lijst is terug te vinden onder http://www.dimdi.de/static/de/mpg/adress/benannte-stellen/index.htm.

Andere vragen worden behandeld door de “Technische Kommission Medizintechnik” (TKMT). Deze houdt zich bezig met alle technische en wettelijke thema’s in verband met de ontwikkeling, productie, controle, certificering en het in verkeer brengen van Medizinprodukte.

ANDERE REGELINGEN DIE VAN INVLOED ZIJN Voor de volledigheid dient hier te worden vermeld dat de terugbetalingsregeling van de ziekenfondsen (“Hilfsmittelverzeichnis”) eveneens de markttoegang van leveranciers beïnvloedt, daar innovatieve producten in de praktijk pas zullen worden aangewend als ze terugbetaald worden (zie verder onder terugbetalingsregeling). Verder zijn er nog een aantal andere regelingen zoals de bepalingen betreffende hygiëne van medische producten van het Robert Koch Institut (RKI) in samenwerking met het Bundesinstitut für Arzneimittel und Medizinprodukte (BfArM).

GESUNDHEITSREFORM 2004

ALGEMEEN Het centrale doel van de gezondheidspolitiek is kostenbesparing. De “Gesundheitsreform 2004” hervormt de medische sector en het gezondheidssysteem door verhoogde competitie, het streven naar medische efficiëntie, kostenreductie, introductie van nieuwe diensten en de integratie van in/outpatient verzorging. De hervorming bevat volgende belangrijke punten:  “Fallpauschalengesetz” (vrij vertaald de ‘wet op de vaststelling van vaste bedragen per ziektegeval’) voor ziekenhuizen  “Disease management programs”: specifieke behandelingsprogramma’s voor chronische ziektes zoals diabetes  “Einheitlicher Bewertungsmaßstab”: nieuw terugbetalingssysteem voor de ambulante sector vanaf 2004.

FALLPAUSCHALENGESETZ Het “Fallpauschalengesetz” (FPG) is een nieuw betalingssysteem voor de ziekenhuizen dat op basis van de diagnose (ziektegeval) vaste prijzen vaststelt. Dit zijn de “diagnostic related groups” of nog, DRG’s. Het doel hiervan is een betere budgetcontrole voor ziekenhuizen te bereiken door transparantie in de afrekeningen en een kwaliteitsverbetering van de gezondheidszorg te bereiken. Met deze methode zullen alle ziekenfondsen dezelfde diensten op eenzelfde manier vergoeden. De overcapaciteit zal moeten worden afgebouwd, daar met de nieuwe methode ziekenhuizen nu méér vergoed worden naarmate ze sneller behandelen, in plaats van naargelang van het aantal ingenomen bedden. Aan de basis ligt een ‘berekeningshandleiding’ waarin diagnoses in een systeem van vergelijkbare afrekeningen gerangschikt worden (2004: 824 flat-rate gevallen vastgesteld). Het FPG is vanaf 2004 verplicht als enige manier van afrekenen, maar er werd een overgangsfase voorzien tot 2009. Deze overgangsfase werd verlengd tot eind 2010. Na de overgangsfase kan de overheid

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 32 Flanders Investment & Trade - 2010 principieel ook de basistarieven voor de stationaire verzorging verlagen. De overgangsfase betekent concreet voor de ziekenhuizen en dus ook hun instrumentenleveranciers, dat de tendens, te repareren in plaats van nieuw materiaal aan te kopen, nog tot eind 2010 zal bestaan. Daarna wordt een positief effect van het FPG op de investeringen van de ziekenhuizen verwacht.

DISEASE MANAGEMENT PROGRAM Disease Management Programs (DMP) zijn specifieke behandelingsprogramma’s die ingevoerd worden om een kwalitatieve verbetering te bereiken bij de verzorging van patiënten, met bepaalde chronische aandoeningen (diabetes, astma en chronische ademhalingsproblemen, borstkanker, hartaandoeningen). Deze groep omvat ongeveer 10 mio patiënten. De programma’s doelen op een betere integratie van in/outpatients in de behandeling en het gericht aanspreken van de nieuwe doelgroepen, zoals bij de ziekteverzekeringen.

EINHEITLICHER BEWERTUNGSMAßSTAB De “Einheitlicher Bewertungsmaßstab” (EBM) is een uniform beoordelingscriterium dat de vergoeding van de artsen op een bedrijfseconomische manier zal vaststellen. Dit staat in tegenstelling tot de huidige vergoeding van de artsen die per Bundesland wordt vastgesteld en erg uiteenlopend kan zijn. Concreet wordt in de toekomst bepaald welke diensten af te rekenen zijn. Hun waarde wordt in punten uitgedrukt. Daarmee wil de wetgever een vereenvoudiging en een stabilisatie van de prijzen bereiken en wil ze de hoeveelheid geleverde diensten definiëren. Aangezien de berekeningsmethode van 51 werkuren per week uitgaat, zal dit voor sommige artsen verlies betekenen. Ze biedt echter voordelen voor coöperaties, zoals gemeenschappelijke praktijken en medische verzorgingscentra.

GEVOLGEN Gevolgen van de gezondheidshervorming van 2004:  brengt efficiëntie in het systeem: zowel wat de kosten betreft, als wat betreft de kwaliteit van de dienstlevering (kansen voor verzameling medische informatie, nieuwe diagnose- en behandelingssystemen voornamelijk door DMP)  opent mogelijkheden voor bijbenen van de investeringsachterstand (9 mld. euro) bij ziekenhuizen en praktijken  anderzijds een verwachte reductie van ziekenhuisfaciliteiten (onder andere door consolidatie), dus verminderde aankopen (ziekenhuizen nemen 50 % van de medische apparaten af)  omschakeling naar kostenmanagement door de voorkeur van kostenefficiënte producten, renovatie i.p.v. nieuwe investeringen, ambulante verzorging (vb. chirurgie), toelating nieuwe praktijken afhankelijk van demografie, etc.  financiering van medische technologie verschuift naar privésector  verschuiving van hospitalisatie naar diagnosecentra met omvangrijk verzorgingsaanbod  slechts lichte stijging van lokale productie verwacht door kostendrukking

GESUNDHEITSREFORM 2007

“GKV-WETTBEWERBSSTÄRKUNGSGESETZ”

Met de Gesundheitsreform 2007, geregeld door het nieuwe “GKV-Wettbewerbsstärkungsgesetz” (Wet tot bevordering van concurrentie tussen ziekenfondsen), werd opnieuw een aantal maatregelen vastgesteld die

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 33 Flanders Investment & Trade - 2010 een verbetering van de efficiëntie binnen de medische zorg tot doel hebben. De hervormingen hebben voor het overgrote deel betrekking op vier gebieden en zijn per 1 april 2007 in werking gesteld:  invoering van een ziektekostenverzekering voor iedereen (algemene verzekeringsplicht)  hervorming van de verzorgingsstructuren en de ziekenfondsorganisatie  hervorming van de financieringsstructuur  hervorming van het particuliere verzekeringsstelsel

ALGEMENE VERZEKERINGSPLICHT Voor het eerst in de sociale geschiedenis van Duitsland zijn voortaan alle burgers in geval van ziekte gedekt. De kosten van een medische behandeling kunnen fors oplopen en de financiële mogelijkheden van een enkeling snel te boven gaan. De gezondheidsverzekering voorkomt dit. Burgers die tot nog toe niet verzekerd zijn geweest of hun dekking kwijt zijn geraakt, keren terug naar hun laatste verzekering. In kritieke gevallen worden de bijdragen door de wetgever overgenomen.

STRUCTURELE HERVORMINGEN Het “GKV-Wettbewerbsstärkungsgesetz” (GKV-WSG) voorziet een verandering binnen de gezondheidsfinanciering: in plaats van een gelijkmatige verstrekking van middelen wordt het doelgerichte uitbouwen van diensten nagestreefd. Dit betekent dat de regels van de op concurrentie ingestelde markteconomie uiteindelijk ook op het gezondheidswezen van invloed zullen zijn. De structurele veranderingen hebben betrekking op het toestaan van ambulante behandelingen in ziekenhuizen (dit is vooral voor AIDS- en kankerpatiënten van belang), op de verbetering van de palliatieve zorg voor ernstig zieke en terminale patiënten en op de wettige aanspraak op revalidatiemaatregelen en thuiszorg. Voor de laatste twee als ook voor aanbevolen vaccinaties en kuren zullen de ziekenfondsen in de toekomst moeten tegemoetkomen.

MEER ZEKERHEID EN RENDABILITEIT BINNEN DE VERSTREKKING VAN GENEESMIDDELEN Een voornemen van de Gesundheitsreform 2007 bestaat erin, efficiënt en op één lijn met de medische vooruitgang te werken waardoor ook het geneesmiddelenstelsel wordt doorgelicht. Zoals gebruikelijk in de vrije markteconomie moeten medische producten zich voortaan op hun kosten en baten laten onderzoeken. Voor bijzonder dure, innovatieve producten wordt een tweede doktersadvies verplicht. Bovendien is het de ziekenfondsen in de toekomst toegestaan kortingscontracten met farmaceutische bedrijven aan te gaan ,om hun uitgaven te verlagen. Het buitengewoon winstgevende domein van de geneesmiddelen zal bovendien worden opengesteld voor openbare aanbestedingen.

Om de buitensporige stijging van de kosten voor geneesmiddelen binnen de openbare ziekenfondsen tegen te gaan, is per 1 mei 2006 het Arzneimittelversorgungs-Wirtschaftlichkeitsgesetz“ (AVWG, de wet voor meer rendabiliteit bij de verstrekking van geneesmiddelen) van kracht. Deze wet zal de ziekenfondsen vanaf 2007 met jaarlijks 1,3 miljard ontlasten. Het AVWG voorziet tevens een modificatie van het jaarlijks stijgingspercentage van de ziekenhuiskosten, zodat de kosten op nationaal niveau met 0,63 procent mogen stijgen (dit was voorheen 0,83 procent in West-Duitsland en 1,41 procent in Oost-Duitland).

CONCURRENTIE TUSSEN ZIEKENFONDSEN BEVORDEREN EN BUREAUCRATIE VERMINDEREN Het GKV-WSG geeft de hoogste prioriteit aan de bevordering van de concurrentie tussen de ziekenfondsen onderling om kosten te besparen ten gunste van de verzekerden. Hierbij zal steeds meer belang worden toegekend aan de eigen verantwoordelijkheid van de verzekerden. Zij zullen op hun beurt van de op maat gesneden aanbiedingen van de ziekenfondsen profiteren. In het kader van een efficiëntere omgang met verzekeringsbijdragen zal bureaucratie bovendien doelgericht worden verminderd. Dit moet gepaard gaan met

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 34 Flanders Investment & Trade - 2010 zowel het vereenvoudigen van de structuren van de ziekenfondsfederaties (één overkoepelende federatie i.p.v. van 7 federaties) als ook met het recht op fusies tussen ziekenfondsen en tevens met het opheffen van overbodige bestuursprocessen.

HERVORMING VAN DE FINANCIERING De basis voor de hervorming van de financiering vormt de invoering van het zogenoemde “Gesundheitsfonds” per september 2009. Dit fonds wordt gedekt door evenredige bijdragen van alle verzekerden en moet ervoor zorgen dat de ongelijke kapitaalkracht van de verschillende ziekenfondsen kan worden vereffend. Naast de ziekenfondsbijdragen stromen ook, door belastingen gefinancierde, overheidssubsidies het fonds binnen. Voor iedere verzekerde krijgt het ziekenfonds een naar bepaalde factoren berekend aandeel toegewezen. Dit betekent dat een ziekenfonds dat goed loopt haar klanten goede voorwaarden kan bieden of zelfs betaalde bijdragen terug kan betalen. Vindt echter een premieverhoging plaats, dan heeft de verzekerde het recht van ziekenfonds te wisselen. Echter, in hoeverre de ziekenfondsen daadwerkelijk bereid zijn overschotten aan de klanten uit te betalen, zal nog moeten blijken.

Volgende figuur verduidelijkt de financiering van het “Gesundheitsfonds”:

Bron: Der Gesundheitsfonds, 2010

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 35 Flanders Investment & Trade - 2010 HERVORMING VAN HET PARTICULIERE VERZEKERINGSSTELSEL Sinds september 2009 zijn de particuliere verzekeraars verplicht hun klanten een basistarief aan te bieden en mogen zij potentiële klanten niet vanwege hun leeftijd, hun gezondheidstoestand of financiële toestand weigeren. Het takenpakket van het basistarief moet overeenstemmen met dat van de wettelijke ziekenfondsen en mag het maximaal bedrag niet te boven gaan. Het nieuwe aanbod van de particuliere verzekeraars moet ook open staan voor diegene die op vrijwillige basis in het wettelijke ziekenfonds verzekerd zijn.

VERANDERINGEN BETREFFENDE HET “MEDIZINPRODUKTEGESETZ” (MPG) Ook ten aanzien van het “Medizinproduktegesetz” heeft in het kader van de Gesundheitsreform 2007 een wetswijziging plaatsgevonden. Zo worden de criteria voor de opname van medische producten in het “Hilfsmittelverzeichnis” veranderd. De materiële controle van functie- en zekerheidsaspecten komt te vervallen en wordt in de toekomst door de CE-markering gedaan.

Daarenboven wordt het toepassingsgebied van het MPG uitgebreid. Tot nu toe was een medisch product een product dat door de producent als zodanig op de markt werd gebracht nadat het de vereiste veiligheidscontroles met succes had doorstaan (bijv. een loophulp of katheter). Producten die voor medische doeleinden worden gebruikt, maar niet als medisch product gedeclareerd werden, hoefden niet aan de hoge veiligheidsnormen te voldoen. Dit veiligheidslek wordt met de wetswijziging gesloten en de veiligheid van de patiënt zodoende duurzaam verhoogd.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 36 Flanders Investment & Trade - 2010

8. REGELINGEN VOOR DE TERUGBETALING DOOR DE OPENBARE ZIEKENFONDSEN

De terugbetalingsregeling heeft een invloed op de producenten van medische producten. We maken een onderscheid tussen de terugbetaling van medische producten die direct door de patiënt worden gebruikt en de medische producten waarvoor de onderzoeks- of behandelingsmethode terugbetaald kan worden.

MEDISCHE PRODUCTEN DIE DIRECT DOOR DE PATIËNT WORDEN GEBRUIKT (“HILFSMITTELVERZEICHNIS”)

Bij de hulpmiddelen die aan de patiënten worden voorgeschreven door de artsen, beïnvloedt de terugbetaling de producenten direct. Het motief achter het “Hilfmittelverzeichnis” (HMV) is de te sterke invloed van de dienstenleveranciers op de prijszetting in het gezondheidssysteem. De ziekenfondsen trachten met het HMV de eindrekening goedkoper te maken en de voorgeschreven middelen onafhankelijk te maken van persoonlijke banden tussen voorschrijver en producenten. Het HMV biedt bovendien aan de ziekenfondsen de mogelijkheid zelf (herbruikbare) medische hulpmiddelen aan te kopen en centraal te beheren om ze zo efficiënter aan de verzekerden ter beschikking te kunnen stellen. Wordt een product dat niet in de lijst is opgenomen tóch voorgeschreven, dan ligt de beslissing over de terugbetaling in handen van het lokaal ziekenfonds. Hier wordt verwacht dat in de toekomst steeds minder bereidwilligheid tot kostendekking zal bestaan.

NOMENCLATUUR Het HMV is een omvangrijke lijst van terugbetaalbare medische hulpmiddelen met hun referentieprijzen, én de kwaliteitsstandaards die ze dienen te voldoen. Voor ziekenhuizen is het HMV dus niet voor de terugbetaling belangrijk (hulpmiddelen voor de ziekenhuizen worden immers via de budgetten aangekocht en niet terugbetaald) maar wel voor de kwaliteitsstandaards. Voor patiënten is het HMV van grote invloed omdat wat boven de referentieprijzen ligt, zelf moet worden bijbetaald, bovenop de recent ingevoerde verplichte eigenbijdrage voor medische producten. De lijst wordt in principe door de ziekenfondsen gezamenlijk opgesteld en is gericht op prijs- en producttransparantie voor de verzekerden, de dienstenleveranciers, de artsen en de ziekenfondsen. De lijst is van toepassing op therapeutische, orthopedische en revalidatieproducten. Leveranciers worden aangeraden hun producten in deze lijst te laten opnemen omdat dit, een gemakkelijke en snelle voorschrijving en aankoop mogelijk maakt. Het HMV omvat visuele hulpmiddelen, gehoorhulpmiddelen, prothesen en hulpmiddelen voor orthopedische en andere handicaps. Op een aantal uitzonderingen na worden brillen niet terugbetaald, maar anderzijds vinden we in de lijst wel medische schoenzolen of zelfs blindegeleidershonden terug. Elk product krijgt een specifieke productcode (HPN, zie verder).

PROCEDURE, DUUR EN KOSTEN De aanvraag dient ingediend te worden bij de IKK, dat als ziekenfonds het HMV voor de gezamenlijke ziekenfondsen beheert. In het algemeen kunnen de artsen kenbaar maken wat zij medisch noodzakelijk vinden, maar de fondsen beslissen over de prijs/kwaliteitsverhoudingen. De uiteindelijke beoordeling gebeurt door de “Medizinischer Dienst der Ärzte und Krankenkassen”, als gemeenschappelijk comité van de Nationale Commissie van artsen en ziekenfondsen. De producenten hebben verder geen inspraak in deze procedure. De aanvraag moet in principe binnen 3 maand na de ontvangst van het volledig aanvraagdossier aanvaard of

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 37 Flanders Investment & Trade - 2010 verworpen worden. De kosten van een aanvraag worden op 2.500 euro geraamd. De totale verwerkingstijd kan langer dan 3 maanden bedragen, er mag zelfs met 6 maanden rekening gehouden worden.

OPSTELLEN VAN EEN DOSSIER Het dossier moet volgende documenten bevatten:  de nodige testbewijzen en certificering  eventueel een exemplaar  referenties van patiënten, zelfhulpgroepen en evt. medische experten die de doeltreffendheid documenteren

Het dossier wordt met een begeleidende kopie aan de Innungskrankenkasse (IKK) overgemaakt, die binnen de 2 weken de volledigheid ervan nagaat en zonodig de ontbrekende documenten opvraagt. De beslissing steunt op de therapeutische waarde van het hulpmiddel. De aanvraag moet dit aspect daarom voldoende belichten. Zeer belangrijk is dat leveranciers zich als eigenaar van een productcode, d.w.z. met het product op eigen naam, laten registreren. Indien men het product laat registreren op de naam van de Duitse agent of verdeler en men later van verdeler verandert, moet het product opnieuw worden opgenomen, tegen hernieuwde kosten. Het gebruik van de HPN-code kan niet worden ‘verlengd’ naar verdelers of agenten, maar de producent kan het product wel verkopen aan zijn verschillende verdelers. Intussen zijn er consultants die de aanvragen (helpen) opstellen. Maar het handboek, betreffende de aanvraag- en opnameprocedure en de achtergronden ervan, dat door de “Spitzenverbände” van de openbare ziekenfondsen wordt uitgegeven, biedt ook voldoende informatie.

 Het in 2007 geactualiseerde “Verfahrenshandbuch für die Aufnahme von Produkten in das Hilfsmittel- und Pflegehilfsmittelverzeichnis” kan op de website het IKK-Bundesverband (www.ikk.de) gedownload worden.

PRODUCTCODE De classificatie van de producten in de lijst gebeurt a.d.h.v. een 10-cijferige code, het “Hilfsmittelnummer” (HPN). De hoofdcategorieën zijn in onderstaande tabel opgenomen.

Tabel 4: Hoofdcategorieën HMV

N° Product Group N° Product Group Devices for the measurement 01 Drainage devices 21 of bodily functions/conditions 02 Adaptation aids 22 Mobility aids 03 Application aids 23 Ortheses 04 Bathing aids 24 Prostheses 05 Bandages 25 Seeing aids 06 Radiation devices 26 Sitting aids 07 Aids for the blind 27 Speaking aids 08 Insoles 28 Standing aids 09 Electrostimulation devices 29 Stoma products 10 Walking aids 30 Braces

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 38 Flanders Investment & Trade - 2010 11 Anti-decubitus aids 31 Shoes 12 Tracheostoma aids 32 Therapeutic exercise equipment 13 Hearing aids 33 Toilet aids Inhalation and breathing Nursing aids to support the provision 14 therapy devices 50 of care Nursing aids for the provision 15 Incontinence aids 51 of hygiene Nursing aids to support independent 16 Communication aids 52 life style/mobility 17 Pressure therapy aids 53 Nursing aids to relieve discomfort 18 Wheelchairs 54 Disposable nursing aids 19 Nursing aids 99 Diverse 20 Bedding aids

Bron: Knappe e.a. (2000:61), eigen opstelling

TERUGBETAALBAARHEID VAN METHODES IN DE AMBULANTE SECTOR

In Duitsland zijn de artsen vrij om te beslissen over de aan te wenden therapie. Nieuwe methodes kunnen worden opgenomen in de catalogus van de door openbare ziekenfondsen terugbetaalbare methodes, voor zover ze medische en economische voordelen opleveren. Hiervoor moeten ze aan een evaluatieprocedure onderworpen worden. De hiervoor verantwoordelijke instantie is in principe de “Arbeitsausschuss ärztlicher Behandlung”, een onderafdeling van de “Bundesausschuss Ärzte und Krankenkassen”. Deze laatste stelt de criteria op voor de medische verzorging in de ambulante sector. Sinds de gezondheidshervormingen van 2000 kan deze dienst tevens de reeds terugbetaalbare methodes aan een regelmatige evaluatie onderwerpen in het kader van efficiëntiemanagement. 3 diensten zijn bevoegd om een aanvraag voor nieuwe methodes in te dienen: de “Kassenärztliche Vereinigungen”, de “Kassenärztliche Bundesvereinigung” en de “Spitzenverbände” van de openbare ziekenfondsen (dus artsenverenigingen en de overkoepelende organisaties van de ziekenfondsen). De aanvraag moet aan een aantal criteria voldoen. Deze moet een gedetailleerde beschrijving van de methode, informatie over de medische waarde en noodzaak, en een economische evaluatie in vergelijking met de bestaande methodes, bevatten. Enkel wanneer de Arbeitsausschuss zijn goedkeuring geeft, kan de nieuwe methode worden terugbetaald. Daarmee is dan de aanwending op grote schaal ten minste theoretisch mogelijk. De Arbeitsausschuss doet echter ook verdere aanbevelingen, zoals over het verdere gebruik van de methode en de daarvoor vereiste kennis van de verantwoordelijke arts. In navolging van de gezondheidshervormingen is een tweede instantie, de “Ausschuss-Einheitlicher Bewertungsmassatb” (EBM- Ausschuss) verantwoordelijk voor de toekenning van de ‘puntwaarde’ van de nieuwe methode, wat voor de latere afrekening belangrijk is (zie ook wettelijke bepalingen). Ook hier kan deze instantie de waardering van bestaande methodes actualiseren of herzien. De evaluatieprocedure in de ambulante en de stationaire sector wordt momenteel gecoördineerd (zie hieronder).

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 39 Flanders Investment & Trade - 2010 TERUGBETAALBAARHEID VAN METHODES IN DE STATIONAIRE SECTOR

Of nieuwe methodes hun weg vinden naar de ziekenhuizen is grosso modo afhankelijk van de ziekenhuisartsen. Met de gezondheidshervormingen werd een nieuwe toezichtinstantie opgericht uit vertegenwoordigers van de “Bundesärztekammer” (BÄK), de “Deutsche Krankenhausgesellschaft” (DKG) en de “Spitzenverbände” van de openbare ziekenfondsen. De aldus opgerichte “Ausschuss Krankenhaus” heeft als opdracht het evalueren van nieuwe én gevestigde onderzoek- en behandelingsmethodes in het kader van een ziekenhuisbehandeling, die door de ziekenfondsen kunnen worden terugbetaald. Een evaluatieaanvraag kan enkel worden ingediend door de “Spitzenverbände”, de DKG en de “Bundesverband der Krankenhausträger”, wat zoveel is als de vertegenwoordiging van de ziekenfondsen en de ziekenhuizen. Als criteria voor de toekenning van terugbetaling geldt, hoe doelmatig, economisch en volledig de verzorging met de toegepaste methode, kan behaald worden. Tevens moet de methode tred houden met de algemene stand van zaken in de medische verzorging. Hiervoor wordt een beroep gedaan op het van overheidswege ingericht medisch informatiesysteem DIMDI, dat o.a. informatie over de technologische stand van zaken in binnen- en buitenland verzamelt. De goedkeuring van de Ausschuss Krankenhaus beïnvloedt de producenten van medische producten, weliswaar indirect, maar toch aanzienlijk, aangezien zonder terugbetaling de financiering van dergelijke behandelingen voor de gewone verzekerden in Duitsland (90 % van de bevolking) gewoon wegvalt.

De richtlijnen van de Ausschuss ärztlicher Behandlung en de Ausschuss Krankenhaus werden reeds een paar jaren gecoördineerd in een gemeenschappelijke “Koordinierungsausschuss”. Dit gebeurde in het kader van Health Technology Assessment met als doel de harmonisering van de technologische beoordeling voor de twee domeinen. Sinds 1 januari 2004 overkoepelt nu echter de “Gemeinsamer Bundesausschuss” het werk van o.a. de Ausschuss ärztlicher Behandlung, de Ausschuss Krankenhaus en de Koordinierungsausschuss. De onderafdelingen “Ärztliche Behandlung” (ambulant) en “Methodenbewertung/Krankenhausbehandlung” (stationair), nemen in principe de taken van de voorgaande instanties over, maar werken steeds meer via een geharmoniseerde richtlijnencataloog. Informatie is dan ook bij de Gemeinsamer Bundesausschuss direct aan te vragen, of te vinden op volgende websites:  www.dimdi.de  www.kbv.de/hta

VERANTWOORDELIJKE INSTANTIES

VOOR DE TERUGBETALING VAN MEDISCHE HULPMIDDELEN IKK Innungskrankenkassen-Bundesverband (IKK BV) adres: Friedrich-Ebert-Strasse /Technologiepark D-51401 Bergish Gladbach Tel.: +49 (0) 2204 - 440 Fax.: +49 (0) 2204 – 44185 Website: www.ikk.de Email: [email protected] Email voor de aanvraag van de nodige documenten: [email protected]

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 40 Flanders Investment & Trade - 2010 VOOR DE TERUGBETALING VAN METHODES Gemeinsamer Bundesausschuss der Ärzte und Krankenkassen Wegelystr. 8 D-10623 Berlin Tel.: +49 (0) 30/ 27 58 38 - 0 Fax.: +49 (0) 30 / 27 58 38 – 990 Website: www.g-ba.de Email: [email protected]

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 41 Flanders Investment & Trade - 2010

9. NUTTIGE ADRESSEN EN WEBSITES

Hieronder vindt u een lijst van nuttige (web)adressen van diverse organisaties en ondernemingen in de medische wereld, in alfabetische volgorde. Bij de webadressen staan de belangrijkste in het vet gedrukt.

Wat de ondernemingen betreft, kunnen we onmogelijk alle adressen opnemen voor heel Duitsland. We hebben getracht om de belangrijkste ondernemingen in het overzicht op te nemen, met als voornaamste criterium de omzet.

(WEB)ADRESSEN GEZONDHEIDSWEZEN

BRANCHEORGANISATIES Dienstverleners  Berufsverband der Allgemeinärzte Deutschlands (BDA), www.hausaerzteverband.de  Bundesarbeitsgemeinschaft für Rehabilitation (BAR), www.bar-frankfurt.de  Bundesärztekammer (BÄK) www.baek.de  Bundeszahnärztekammer eV (BZÄK), www.bzaek.de  Bundesverband Deutscher Apotheker (BVDA),www.apothekerverband-bvda.de  Bundesverband Deutscher Krankenhausapotheker (ADKA), www.adka.de  Bundesverband selbstständiger Physiotherapeuten (IFK), www.ifk.de  Bundesvereinigung Deutscher Apothekerverbände (ABDA), www.abda.de  Der Gemeinsame Bundesausschuss, www.g-ba.de  Deutsche Krankenhausgesellschaft eV (DKG), www.dkgev.de  Deutscher Berufsverband für Pflegeberufe (DBfK), www.dbfk.de  Deutscher Paritätischer Wohlfahrtsverband eV, www.der-paritaetische.de  Deutscher Verband der Ergotherapeuten eV (DVE), www.ergotherapie-dve.de  Deutsches Rotes Kreuz eV, www.drk.de  Diakonisches Werk der Evangelischen Kirche in Deutschland eV, www.diakonie.de  Kassenärztliche Bundesvereinigung (KBV), www.kbv.de  Kassenzahnärztliche Bundesvereinigung (KZBV), www.kzbv.de  Fachvereinigung Einkauf, Materialwirtschaft und Logistik im Krankenhausbereich eV (femak), www.femak.de. Dit is een vakvereniging die de volledige inkooplogistiek poogt te verbeteren door een ervaringsuitwisseling. Ze onderhandelt geen inkoopcontracten maar pleegt wel nauwe contacten met de industrie en inkooporganisaties  Marburger Bund, www.marburger-bund.de  Verband der Ärzte Deutschlands (Hartmannbund), www.hartmannbund.de

Ziekenfondsen  Der Verband der Ersatzkassen e. V (VDEK)., www.vdek.com  Bundesverband der Allgemeinen Ortskrankenkassen (AOK), www.aok.de  Wissenschaftliches Institut der AOK (WidO), www.wido.de  Bundesverband der Betriebskassen (BKK), www.bkk.de  Bundesverband der Innungskrankenkassen (IKK), www.ikk.de

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 42 Flanders Investment & Trade - 2010  Spitzenverband der landwirtschaftlichen Sozialversicherung, www.lsv.de  Bundesverband der Techniker Krankenkasse (TK), www.tk-online.de  Hauptgeschäftsstelle der Deutschen Angestellten-Krankenkasse (DAK), www.dak.de  See-Krankenkassen, www.kbs.de  Verband der privaten Krankenversicherung eV (PKV), www.pkv.de  Zentrale der Barmer Ersatzkasse, www.barmer.de

Industrie  Bundesinnungsverband für Orthopädietechnik (BIV), www.ot-forum.de  Bundesverband Dentalhandel, www.bvdental.de  Bundesverband der Arzneimittel-Hersteller, www.bah-bonn.de  Bundesverband der Deutschen Industrie eV (BDI), www.bdi.eu  Bundesverband der Pharmazeutischen Industrie, www.bpi.de  Bundesverband Medizintechnologie eV (BVMed) www.bvmed.de  Dachverband Medizinische Technik (DVMT), www.dvmt.de  Deutsche Gesellschaft für medizinische Informatik, Biometrie und Epidemologie (GMDS), www.gmds.de  Deutscher Generikaverband eV, www.generika.de  Deutscher Industrieverband für optische, medizinische und mechatronische Technologien eV, Spectaris, www.spectaris.de  European Medical Technology Industry Association (Eucomed), www.eucomed.org  Fachverband Biomedizinischer Technik (fbmt), www.fbmt.eu  Fachvereinigung Krankenhaustechnik eV (FKT), www.fkt.de  Fachvereinigung Medizinprodukte eV, www.zmt.de/zmtview/view3.htm  Verband der deutschen Dental-Industrie eV (vddi), www.vddi.de  Verband der Diagnostik-Industrie eV, www.vdgh.de  Verband des deutschen Groß- und Außenhandels für Krankenpflege- und Laborbedarf (VGKL), www.vgkl.de  Verband der Hersteller von IT-Lösungen für das Gesundheitswesen eV (VHitG), www.vhitg.de  Zentralverband Elektrotechnik- und Elektronikindustrie eV (ZVEI) – Fachverband Eletromedizinische Technik www.zvei.org/index.php?id=552  Zentralvereinigung medizinisch-technischer Fachhändler, Hersteller, Dienstleister und Berater (ZMT), www.zmt.de

OVERHEIDSINSTANTIES  Bundesinstitut für Arzneimittel und Medizinprodukte, BfArM, www.bfarm.de  Bundesamt für Verbraucherschutz und Lebensmittelsicherheit, www.bvl.bund.de  Bundesministerium für Arbeit und Soziales, www.bmas.de  Bundesministerium für Bildung und Forschung, www.bmbf.de  Bundesministerium für Gesundheit, www.bmg.bund.de  Deutsches Institut für Medizinische Dokumentation und Information, www.dimdi.de  Deutscher Industrie- und Handelskammertag, www.dihk.de  Deutsche Auslandskammern (AHK), www.ahk.de  Sachverständigenrat zur Begutachtung der Entwicklung im Gesundheitswesen,www.svr-gesundheit.de

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 43 Flanders Investment & Trade - 2010 VAKBEURZEN  Medizinmesse Medica, www.medica.de Periode: 17-20 november 2010 (jaarlijks), 16-19 november 2011 Plaats: Düsseldorf Bezoekersaantal: 132 000 uit 65 landen Beschrijving: Medica is de nummer één-beurs van de wereld wat betreft de medische markt. In 2009 vond de beurs voor de 41e keer plaats, met 4.800 exposanten die heel het spectrum van de ambulante en de stationaire verzorging afdekken. Voorbeelden zijn elektromedisch materiaal, diagnosetechnieken, farma, kinesitherapie, ICT, medisch textiel en meubilair... Parallel vinden er telkens ook specifieke gespreksfora (patenten, research...) en de beurs ComPaMed voor de handel met componenten en ruwe materialen voor de medische industrie, plaats.

 ReHa Care International, www.rehacare.de Periode: 6-9 oktober 2010 (jaarlijks), 21-24 september 2011 Plaats: Düsseldorf Bezoekersaantal:48 100 uit 31 landen Beschrijving: Internationale vakbeurs voor gehandicapten en zorgbehoevenden. In 2009 stelden ongeveer 800 exposanten uit 32 landen hun producten voor. Rehacare stelt het hele productengamma voor de rehabiliterende zorg tentoon, van dagelijkse hulpmiddelen, vervoersapparaten en lichaamsverzorging tot hulpmiddelen voor beroepsuitoefening, reizen en aangepaste kledij.

 Medizinmesse Medtec Europe, www.devicelink.com/expo/medtec10 Periode: 22-24 maart 2011 (jaarlijks) Plaats: Stuttgart Bezoekersaantal: 13 000 (2010) Beschrijving: Technologisch gerichte beurs en conferentie die het hele productenpalet van de diensten rondom de medische technologie bedient. In 2010 stelden 964 exponenten hun producten voor. Het evenement staat het komende jaar in het teken van de micro- en de nanotechnolgoie en stelt op 4 nieuwe paviljoenen innovaties van de wereld van de medische verpakkingen, de farmaceutische verpakkingen, de montage- en automatiseringstechnieken en de precisie-technologie voor.

 conhIT, www.conhit.de Periode:5-7 april 2011 (jaarlijks) Plaats: Berlijn Bezoekersaantal: 3.100 (2009) Beschrijving: Vakbeurs voor de IT-gezondheidssector met 172 exposanten in 2009.

 Therapie, www.leipziger-messe.de Periode:10-12 maart 2011 (tweejaarlijks) Plaats: Leipzig Bezoekersaantal: 10 200 Beschrijving: Vakbeurs en congres in het kader van reha (revalidatie) en therapie. In 2009 stelden 226 exposanten hun producten voor, het bezoekersaantal steeg met 40 % t.o.v. vorige uitgave in 2007.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 44 Flanders Investment & Trade - 2010  Altenpflege und ProPflege, http://www.heckmanngmbh.de/ap_home_de Periode: 12-14 april 2011 (jaarlijks) Plaats: Nürnberg Bezoekersaantal: 34.500 Beschrijving: (Vroeger: Altenpflege und HealthCare). Beurs en congres rondom de senioren- en ziekenverzorging. Het aanbod van de 720 exposanten reikt van verzorging, therapie, professionele patiëntenverzorging tot en met textiel en wooninrichting voor een ruim publiek uit de stationaire en de ambulante verzorging.

 Rehab, www.rehab-fair.com Periode: 19-21 mei 2011 (tweejaarlijks) Plaats: Karlsruhe Bezoekersaantal: 25.373 Beschrijving: Internationale vakbeurs voor hulpmiddelen en diensten binnen het domein van de reha, de verzorging en de integratie. 536 exposanten stelden hun producten in 2007 ten toon voor een groot publiek waarvan 78 % de beurs om beroepsredenen bezochten.

 Orthopedie + Reha-Technik, www.ot-leipzig.de Periode: 10-15 mei 2010 (tweejaarlijks) Plaats: Leipzig Bezoekersaantal: 18 100 uit 55 landen Beschrijving: Internationaal congres en vakbeurs. In 2008 stelden hier 448 exposanten uit 37 landen hun producten voor: verzorgingsmogelijkheden voor gehandicapten, zieken of gekwetsten door (sport)ongevallen. De beurs staat bekend voor zijn groot aandeel aan nieuwigheden en staat onder het toezicht van het BIV voor ortho-techniek.

 A+A, www.aplusa-online.de Periode: 18-21 oktober 2011 (tweejaarlijks) Plaats: Düsseldorf Bezoekersaantal: 55 800 waarvan 23 % uit het buitenland (2009) Beschrijving: Internationale vakbeurs en congres over veiligheid en gezondheid op het werk.

 MedTech Pharma Periode: 30 juni -1 juli 2010 Plaats: Nürnberg Messe Beschrijving: Beurs en congress over de nieuwste innovaties in de medizintechnikssector en pharmaceutische sector. De sprekers die worden uitgenodigd op het congres zijn steeds experts in hun vakgebied.

VAKBLADEN Artsen  Ärzte Zeitung, www.aerztezeitung.de. Dagblad voor (praktijk)artsen, oplage van 66.000.  Ärztliche Praxis, www.aerztepraxis.de. Krant voornamelijk voor praktijkartsen.  Deutsches Ärzteblatt, www.deutsches-aerzteblatt.de. Officiële publicatie van de BÄK en de Kassenärztliche Bundesvereinigung. 3 afzonderlijke oplagen voor praktijkartsen, ziekenhuisartsen en andere artsen met een gezamenlijke oplage van 365.000 exemplaren.  Med-Online, www.med-online.de. Artsenmagazine voor computer en internet.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 45 Flanders Investment & Trade - 2010  Medical Tribune, www.medical-tribune.de. Wekelijkse krant voor praktijkartsen.  Medizinrecht,www.medizinrecht.de. Online vaktijdschrift voor medisch recht voor juristen en artsen.  MMW Fortschritte der Medizin, www.mmw.de. Wekelijks tijdschrift voor praktijkartsen, internisten en algemene artsen. Oplage van 58.000 exemplaren.

Ziekenhuizen  Krankenhaus-Umschau,www.ku-gesundheitsmanagement.de. Managermagazine voor leidinggevend personeel in gezondheidsondernemingen.  Krankenhaus: Technik + Management, www.ktm-journal.de. Onafhankelijk tijdschrift voor ziekenhuismanagement. Oplage van 10.300 (10 maal jaarlijks) exemplaren.  Management und Krankenhaus, www.gitverlag.de. Maandelijks vaktijdschrift voor de stationaire sector. Oplage van 30.000 exemplaren.

Tandartsen  Dent-Online, www.dent-online.de. Tijdschrift over IT-ontwikkelingen voor de tandartsen. Oplage van 25.500 exemplaren.  Dental Magazin, www.zahnheilkunde.de. Kwartaaltijdschrift voor de tandarts als eindverbruiker. Oplage van 42.000 exemplaren.  Dentalzeitung, www.oemus.com. Vaktijdschrift voor tandartsen, tandlabo’s en tanddepots. Oplage van 50.000 exemplaren.  Deutsche Zahnärztliche Zeitschrift, www.zahnheilkunde.de. Vaktijdschrift voor de ‘info-elite’ onder de tandartsen.  Die Quintessenz, www.quintessenz.de. Maandelijks tijdschrift, dekt het hele spectrum.  Die Zahnarzt Woche Online, www.dzw.de. Wekelijkse uitgave, oplage van 47.000.  Implantologie Zeitung,http://udp-verlag.de/index.php/implantologie-zeitung.html. Maandkrant voor implantologie. Maandelijkse oplage van 10.000 (basis), 20.000 (normaal), 50.000 (speciaal).

Andere  Altenheim, http://www.altenheim.vincentz.net/zeitschriften. Maandelijks vakmagazine voor de (gedeeltelijk) stationaire verzorging.  Altenpflege, http://www.altenpflege.vincentz.net/zeitschriften. Maandelijks vakmagazine voor ambulante en stationaire verzorging.  Der neue Apotheker, www.as-verlag.com. Vakmagazine voor het apothekenpersoneel.  Ergotherapie & Rehabilitation, www.schulz-kirchner.de. Vaktijdschrift voor ergotherapeuten.

Patiënten  Apothekenspiegel, www.as-verlag.com. Wordt maandelijks via de apotheken verspreid.  Diabetes-journal, www.diabetes-journal.de. Tijdschrift voor alle diabetespatiënten en hun familie. Oplage van 67.219 exemplaren.  Zahnrat, www.lzkb.de. Patiëntenkrant voor de nieuwe Bundesländer. Kwartaalkrant met een oplage van 64.000 exemplaren.

Industrie  Medizin-technischer Dialog, www.mtd.de. Branchetijdschrift voor de vakhandel. Maandelijkse oplage.  Orthopädie-Technik, www.ot-forum.de. Tijdschrift voor de vakhandel.  E healthcom, www.e-health-com.eu, tijdschrift voor de vakhandel, tweemaandelijkse uitgave

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 46 Flanders Investment & Trade - 2010 Algemene informatie  Gesundheitspolitischer Informationsdienst. www.gid-online.com. Bericht wekelijks over de ontwikkelingen binnen de gezondheidspolitiek.

GEZONDHEIDSINFORMATIE OP HET WEB Voor dienstleveranciers  @Med1 (Forum), www.med1.de  Werner Schell, www.wernerschell.de

Voor patiënten  online portaal van Duitse apothekers, www.aponet.de  Arzt-Auskunft, www.arzt-auskunft.de  Gesundheitsspiegel, http://gesundheitsspiegel.de  Medizin-Auskunft, www.medizinauskunft.de  Therapie.net, www.therapie.net

Algemene portalen  DeutschlandMed, www.deutschlandmed.de  Klinik Heute, www.klinikheute.de  Medizin-Index, www.medizinindex.de  Krankenhäuser und Rehaklinikenen, www.krankenhaus.net

Voor industrie  best-MED Link, www.best-med-link.de  Medizin Suchdatenbank, www.medizin.li  Medizintechnikportal, www.medizintechnikportal.de  Seibt Industrie-Informationen, www.medizintechnik.seibt.com

AANKOOPCOÖPERATIES VOOR ZIEKENHUIZEN/ARTSEN  Agkamed, Arbeitsgemeinschaft Kardiologie und medizinischer Sachbedarf Agkamed-Kelm GmbH, www.agkamed.de. Beheert de inkoop van 153 ziekenhuizen.  Asklepios-Kliniken GmbH, Zentraleinkauf, www.asklepios.com  EGS-Einkaufsgesellschaft für Gesundheits- und Sozialeinrichtungen mbH & Co KG, Tel. 0049-(0)221-342333.  Einkaufsgemeinschaft Südwest, www.klinikverbund-suedwest.de/. Onafhankelijke inkoopvereniging van ziekenhuizen in Hessen, Baden-Württemberg, Rheinland-Pfalz en Saarland zoals de Universitaire ziekenhuizen van Mainz, Frankfurt, Heidelberg en Saarland.  EKK, Einkaufsgesellschaft Kommunale Krankenhäuser des deutschen Städtetages, www.ekkeg.de/.  E.log Einkaufsgesellschaft, www.e-log-gmbh.de. Centraal inkoopplatform van de Bundesknappschaft gelokaliseerd in Essen.  GEK, www.gek-einkaufsgemeinschaft.de. Inkooporganisatie voor sociale instellingen en ziekenhuizen.  JEK, Johanniter Einkaufsgesellschaft, www.johanniter.de. Bundelt alle Johanniter Instellingen (ziekenhuizen, klinieken en homes met een beddenaantal van 10.500).  Klinikbedarf Niederrhein-Westfalen eG, tel. 0049-(0)2043- 928610. Beheert de inkoop van 35 ziekenhuizen en nog een aantal klinieken.  Kooperationsgemeinschaft der KGMV, KrankenhausGesellschaft Mecklenburg-Vorpommern, www.kgmv.de/einkaufskooperation.html

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 47 Flanders Investment & Trade - 2010  LBK Hamburg, Servicebetrieb Einkauf + Logistik, www.asklepios.com  Med4com, www.med4com.de. Beheert gedeeltelijk de inkoop van 79 ziekenhuizen, afkomstig van de Agkamed- en de Niederrhein-inkoopgroepen (zie verder). Naar de toekomst toe wordt voorzien de beide groepen te fusioneren in Med4com. De productgroepen die nu reeds gecoördineerd worden, zijn medicalproducten en verbruiksmateriaal van de cardiologie, de orthopedie, de chirurgie, de radiologie en de vaatchirurgie. Inkoopvolume bedraagt circa 350 Mio euro jaarlijks.  MTG, Malteser Trägerschaft GmbH, www.malteser.de. Inkoopcoöperatie samen met de JEK (zie hoger).  MedConWest Genossenschaftlicher Einkaufsverbund, www.medconwest.de. Regelt de inkoop van kleinere ziekenhuizen in de omgeving van Bielefeld en Herne, met een gezamenlijk beddenaantal van 3.400.  NOWECOR, www.nowecor.de. Nowecor beheert als een reha-center (revalidatie) de aankoop van orthopedievakhandels en Sanitätshäuser in de omgeving van Dresden, Leipzig en Halle.  P.E.G. Einkaufs- und Betriebsgenossenschaft, www.peg-einfachbesser.de. Inkooporganisatie voor circa 1.600 leden-organisaties in en rond de regio München, met een gezamenlijk beddenaantal van 270.000 en een jaaromzet van 534 Mio euro.  Sana-Kliniken GmbH (München), Zentraleinkauf, www.sana.de  Sanitätshaus Aktuell Firmengruppe AG, www.sanitaetshaus-aktuell.de. Wordt centraal beheerd en verzorgd de inkoop door het onderhandelen van aantrekkelijke aankoopcondities (zoals een holding). De leden zijn onafhankelijke ondernemingen.  UNICO, Einkaufsgemeinschaft der Universitätskliniken Berlin, Düsseldorf, Mainz, Köln... Heeft 14 leden, www.ek-unico.de  WIBU Wirtschaftsbund, www.wibu-online.de

ADRESSEN ZIEKENHUIZEN

Hieronder volgt een lijst van de belangrijkste ziekenhuizen beoordeeld naar hun omzet. Verdere ziekenhuizen, gesorteerd naar postcode, kunnen teruggevonden worden op volgende website: http://www.kribus.de/Medizin-Informationen/Adressen.htm

RHÖN-KLINIKUM Aktiengesellschaft Schlossplatz 1, 97616 Bad Neustadt a d Saale Großkunden-Adresse: 97615 Bad Neustadt a d Saale Telefon: 00 49 9771 65-0 Telefax: 00 49 9771 9 74 67 E-Mail: [email protected] Internet: http://www.rhoen-klinikum-ag.com Einkauf: Herr Zeise

Vivantes - Netzwerk für Gesundheit GmbH Oranienburger Str. 285, 13437 Berlin Telefon: 00 49 30 41 94 74 05 Telefax: 00 49 30 41 94 74 39 Email: [email protected] Internet-Adresse: http://www.vivantes.de Einkauf: Herr Thomas Noll, Geschäftsführer von ChronoMedic, Klinikum Neukölln, Rudower Strasse 48, 12351 Berlin

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 48 Flanders Investment & Trade - 2010 HELIOS Kliniken GmbH Friedrichstr. 136, 10117 Berlin Telefon: 00 49 30 521 321 0 Telefax: 00 49 30 521 321 199 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.helios-kliniken.de Einkauf: Frau Adelheid Jakobs-Schäfer (Leitung Konzerneinkauf),

Asklepios Kliniken GmbH Rübenkamp 226 22307 Hamburg Telefon: 00 49 40 181 882 66 96 Telefax: 00 49 40 181 882 67 99 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.asklepios.com Einkauf: Dr. h. c. Peter Coy, Reinhard Wiedemann

MEDICLIN Aktiengesellschaft Okenstraße 27 77652 Offenburg Telefoon: 00 49 78 14 88 0 Telefax: 00 49 78 14 88 133 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.mediclin.de Einkauf: (Medizintechnik) Herr Bernhard Buß (0781/ 488-146)

Sana Kliniken GmbH & Co. KGaA Gustav-Heinemann-Ring 133, 81739 München Telefon: 00 49 89 6 78 20 40 Telefax: 00 49 089 6 78 20 41 79 E-Mail: [email protected] (Einkauf) Internet-Adresse: http://www.sana.de/ Einkauf: Oliver Kranz

Paracelsus-Kliniken Deutschland GmbH Sedanstr. 109, 49076 Osnabrück Telefon: 00 49 541 66 92-0 Telefax: 49 (0) 5 41- 66 92-189 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.paracelsus-kliniken.de Einkauf: Winfried Mühe

Zentralklinikum Augsburg Stenglinstr. 2, 86156 Augsburg Telefon: 00 49 821 4 00-01 Telefax: 00 49 821 400-4585 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.klinikum-augsburg.de Einkauf: Michael Castell

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 49 Flanders Investment & Trade - 2010 Wittgensteiner Kliniken Aktiengesellschaft Im Herrengarten 1, 57319 Bad Berleburg Telefon:. 00 49 2751 920 6 Telefax: 00 49 2751 920 760 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.wka.de Einkauf: Frau Öse

Klinikum Mannheim GmbH Theodor-Kutzer-Ufer 1-3, 68167 Mannheim Telefon: 00 49 621 3 83-0 Telefax: 00 49 621 8 38-2705 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.klinikum-mannheim.de Einkauf: (Medizintechnik) Frau Barth

SRH Kliniken AG Bonhoefferstr. 1, 69123 Heidelberg Telefon: 00 49 6221 8223 0 Telefax: 00 49 6221 8223 121 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.srh.de Einkauf: Torsten Frerichs ([email protected])

Klinikum Chemnitz GmbH Flemmingstr. 2, 09116 Chemnitz Telefon: 00 49 371 3 33-0 Telefax: 00 49 371 3 33-33326 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.klinikumchemnitz.de Einkauf: Frau Hecht

Schön Klinik Verwaltung GmbH Seestr. 5 a, 83209 Prien a. Chiemsee Telefon: 00 49 8051 6 95-0 Telefax: 00 49 8051 6 95-10 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.schoen-kliniken.de Einkauf: Herr Toni Faas

Marseille-Kliniken AG (Groep) Alte Jakobstraße 79/80, 10179 Berlin Telefon: 00 49 30 246 32 – 400 Telefax: 00 49 30 246 32 – 401 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.marseille-kliniken.de De aangesloten klinieken zorgen zelfstandig voor de aankoop.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 50 Flanders Investment & Trade - 2010 Charité-Universitätsmedizin Berlin Campus Benjamin Franklin Hindenburgdamm 30, 12203 Berlin Telefon: 00 49 30 84450 Telefax: 00 49 30 8445 4141 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.charite.de, Einkauf: Frau Niklaus

Städt. Klinikum Karlsruhe GmbH Moltkestr. 90, 76133 Karlsruhe Telefon: 00 49 721 9 74-0 Telefax: 00 49 721 9 74-1009 (Büro), 9 74-2109 (allgemein) E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.klinikum-karlsruhe.de Ressort Wirtschaft: Herr Höpfner

Kliniken Ludwigsburg-Bietigheim gGmbH Posilipostr. 4, 71640 Ludwigsburg , Württ Telefon: 00 49 7141 99-90 Telefax: 00 49 7141/99-60919 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.kliniken-lubi.de Einkauf: Jürgen Wagner

SLK-Kliniken Heilbronn GmbH Am Gesundbrunnen 20-26, 74064 Heilbronn Telefon: 00 49 7131/49-0 Telefax: 00 49 7131/49-0. Gelieve faxbericht vooraf aan te melden op het telefoonnummer. E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.slk-kliniken.de Wirtschaft und Versorgung: Frau Christine Nostheide

Evangelisches und Johanniter Klinikum Duisburg/Dinslaken/Oberhausen gGmbH Fahrner Str. 133-135, 47169 Duisburg Telefon: 00 49 203 5 08-00 Telefax: 00 49 203 5 08-1403 E-Mail: [email protected] (Einkauf) Internet-Adresse: http://www.ejk.de Einkauf: Walter Delsing Prok.

Klinikum der Stadt Ludwigshafen am Rhein gGmbH Bremserstr. 79, 67063 Ludwigshafen am Rhein Telefon: 00 49 621 5 03-0 Telefax: 00 49 621 5 03-2002 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.klilu.de Einkauf: Heidrun Werling

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 51 Flanders Investment & Trade - 2010

ADRESSEN ONDERNEMINGEN

In de volgende lijst wordt gebruik gemaakt van een codering. De cijfers staan daarbij voor de productcategorieën waarin de onderneming grosso modo actief is.

1. Elektromedische apparatuur 2. Medisch materiaal 3. Chirurgische instrumenten 4. Medische hulpmiddelen 5. Implantaten & prothesen 6. Wegwerp-gebruiksgoederen 7. Laboratoriumsbenodigdheden 8. Gebruiksvoorwerpen van glas 9. Medisch textiel 10. Verlichting 11. Courant medisch toebehoren 12. Bedtextiel 13. Meubilair 14. Software 15. Tandheelkunde 16. Hygiëne 17. Diagnostica

IMPORTEURS/VERDELERS VAN MEDISCH MATERIAAL/MEDISCHE APPARATUUR A.R.U. Medizintechnik Arnhold OHG Am Waldschlösschen 4, 01099 Dresden 0049-351-259580 0049-351-2595810 [email protected] www.aru-medizintechnik.com Contact: Herr Uwe ARNHOLD Productgroepen: 1,2, 6

Albert Bursch Medizintechnik GmbH Am Schürhof 2-6, 59229 Ahlen 0049-2382-98080 0049- 23 82 / 98 08 - 50 [email protected] www.bursch.de Contact: Herr Harald KUNZE Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 13

ALLMEDT Allgemeine Medizintechnik GmbH & Co. KG Vertriebsgesellschaft Wilhelm-beckmannstr. 7 45307 Essen

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 52 Flanders Investment & Trade - 2010 0049 201 85 51 00 0049 201 8 55 10 30 [email protected] www.allmedt.de productgroepen: 4,14,10,

Andreas Fahl Medizintechnik –Vertrieb GmbH August-Horch-Str. 4A, 51153 Köln 0049-2203-29 80 0 0049-2203-29 80 100 [email protected] www.fahl-medizintechnik.de Contact: Herr Jan-Eric BIALEK (Prokurist) Productgroepen: 2, 4, 6

Angiokard Medizintechnik GmbH ABC-Straße 19 20354 Hamburg 0049 4465 94 84 0 0049 4465 94 84 74 [email protected] www.angiokard.de contact: Jürgen Weißer productgroepen: 2,3,4,5,6

B + P Beatmungsprodukte GmbH Talstr. 16, 53819 Neunkirchen-Seelscheid 0049-2247-6644 0049-2247-6733 [email protected] www.b-und-p.com Contact: Herr Rudi BRUNING Productgroepen: 2, 4, 6

BESS Medizintechnik GmbH Gustav-Krone-Str. 7, 14167 Berlin 0049-30-8169090 0049-30-81690916 [email protected] www.bess.de Contact: Herr Marcus EISENHUT Productgroepen: 2, 3, 4, 5, 6

Biomedis Laborservice GmbH Kerkrader Str. 2, 35394 Giessen 0049-641-9460010 0049-641-94600150 [email protected]

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 53 Flanders Investment & Trade - 2010 www.biomedis.de Contact: Herr Klaus Otto FEY Productgroepen: 2, 7

BOSANA Medizintechnik GmbH Katernberger Str. 107, 45327 Essen 0049-201-8304000 0049-201-8304009 [email protected] www.bosana.de Contact: Herr Oliver BONA Productgroepen: 1

Büttner-Frank Arzt & Krankenhausbedarf GmbH Am Wolfsmartel 11, 91058 Erlangen 0049- 9131 7905-20 [email protected] www.buettner-frank.de Contact: Harry H. Büttner Productgroepen: 1, 2, 4

Dewert Labortechnik Hartmut Dewert e.K. Habighorster Weg 324, 32257 Bünde 0049-5223-4002 0049-5223-43869 [email protected] www.dewert-online.de Contact: Frau Dipl.-Ing. Birgit DEWERT Productgroepen: 7, 8, 13

Diagonal GmbH & Co KG (Waldeck –Gruppe) Havixbecker Str. 62, 48161 Münster 0049-2534-970216 0049-2534-970270 [email protected] www.diagonal.de www.diagonal-online.com contact: Herr Franz WAHLIG Productengroepen: 1, 3, 6, 7, 8, 11, 13

Dr. Ausbüttel & Co. GmbH Herdeckerstraße 9-15 58453 Witten [email protected] www.ausbeuttel.de contact: Stephan Kohorst productgroepen: 2,6,9,12

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 54 Flanders Investment & Trade - 2010 EHS Medizintechnik GmbH Heilbronnerstraße 3 70771 Leinfelden-Echterdingen 0049 711 72 65 0 0049 711 72 65 199 [email protected] www.ehs.de

Ingenieurbüro Keil & Kistler GmbH & Co. KG Heinrich-Heine-Str. 6, 35440 Linden 0049-6403-972 35 0 0049-6403-972 35 55 [email protected] www.Keil-Kistler.de Contact: Herr Kistler Productgroepen: 1, 3, 10, 13, 14

Kollbeck Medizintechnik e.K. Am Eichelberg 11, 01458 Ottendorf-Okrilla 0049-35205-52500 0049-35205-52518 [email protected] www.elektromedizin-kollbeck.de Contact: Herr Tobias KOLLBECK Productgroepen: 1, 2, 6, 11

Erich Eydam KG Eichkoppelweg 101, 24119 Kiel-Krongshagen 0049-431-548070 0049-341-5480711 [email protected] www.eydam.de Contact: Dipl.-Ing. Frank Kockmann [email protected] Productgroepen: 6,7,8,11,13

Fleischhacker GmbH & Co KG An der Silberkuhle 18, 58239 Schwerte 0049-2304-9310 0049-2304-931199 [email protected] www.shop.fleischhacker.biz Contact: Herr Lutz FLEISCHHACKER Productgroepen: 1 tot en met 13

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 55 Flanders Investment & Trade - 2010 Gerromed Pflege- & Medizintechnik GmbH & Co KG Fangdieckstr. 75B, 22547 Hamburg 0049-40-5473030 0049- 40 - 54 73 03 33 [email protected] www.gerromed.de Contact: Luca GARABET Productgroepen: 1, 4

HBC Hans Behrendt Consulting Kreuzberger Ring 23, 65205 Wiesbaden 0049-611-7788333 0049-611-7788330 [email protected] www.behrendt-consulting.com Contact: Herr BEHRENDT Productgroepen: 1, 2, 14

Hell & Co GmbH Am Käswasen 12, 91456 Diespeck 0049-9161-4051 0049-9161-9657 [email protected] www.hellco-gmbh.de Contact: Herr HELLMANN, Herr BAUMEISTER Productgroepen: 1, 3, 5, 6, 10, 13

JOTEC GmbH Lotzenäcker 23, 72379 Hechingen 0049 747 192 20 0049 7471922 100 [email protected] www.jotec.net Contact: Thomas Bogenschütz productgroepen: 1,2,3,8

Schmidt Medizintechnik GmbH Benrader Straße 66, 47918 Tönisvorst 0049 2151.150164 0049 2151.150053 [email protected] Contact: Herr Florian SCHMIDT Productgroepen: 2, 3, 5, 6, 10

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 56 Flanders Investment & Trade - 2010 Himed GmbH Buldernweg 57, 48163 Münster 0049-251-789090 0049-251-7890951 [email protected] www.himed.de Contact: I. Berends Productgroepen: 2, 6

Hospital Engineering GmbH Max-Planck Str. 12-16, 78573 Wurmlingen 0049-7461-9479 44 0049-7461-9479 47 [email protected] www.hospital-engineering.de Contact: Frau Sandra HORN Productgroepen: 1 tot en met 14

HiWo-med Wolfgang Hirschvogel An der Ach 10 82449 Uffing a. Stoffelsee 0049 8846 920 40 0049 8846 920 419 [email protected] www.hiwomed.de Productgroepen: 1,7

HR Herbert Reintjes GmbH Drennesweg 9, 47445 Moers 0049-2841-97270 0049-2841-76145 [email protected] www.praxxis.com Contact: Frau Erika PASCHEN Productgroepen: 1, 2, 3, 6, 7, 8, 10, 11, 13

HUM Gesellschaft für Homecare & Medizintechnik mbH Zum Pier 79, 44536 Lünen 0049-231-8808 850 0049-231-8808 8558 [email protected] www.hum-online.de Contact: Herr Dietmar UHLENBRUCH Productgroepen: 1, 2, 4, 6, 9, 12

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 57 Flanders Investment & Trade - 2010 Jonas Medizintechnik Handelsgesellschaft mbH Oderstr. 73, 14153 Teltow 0049-3328-33 75 0 0049-3328-33 75 10 [email protected] www.jonasmed.de Contact: Hans-Georg Oestermann, Herr Peter PANKOKE Productgroepen: 2, 4

Klein Medizin & Labortechnik Winterhäuser Str. 89, 97084 Würzburg 0049-931-65932 0049-931-611160 [email protected] www.medlab-klein.de Contact: Herr Norbert KLEIN Productgroepen: 1, 2, 3, 6, 7, 8, 11, 13

Kleinknecht Medizin-Technik GmbH Im Gewerbegebiet 5, 91093 Hessdorf 0049- 9135 - 712280 0049- 9135 - 712288 [email protected] www.kleinknecht-medizintechnik.de Contact: Herr Werner Reinfelder Productgroepen: 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13

Krauth & Timmermann GmbH Poppenbütteler Bogen 11, 22399 Hamburg 0049-40-606040 0049-40-6060430 [email protected] www.krauth-timmermann.de Contact: Herr Diedrich Timmermann Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 11, 13

MATTES Instrumente GmbH Haldenstr. 27, 78532 Tuttlingen 0049-7461-3643 0049-7461-77399 [email protected] www.mattes-medizintechnik.com Contact: Herr Jens MATTES Productgroepen: 3, 5

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 58 Flanders Investment & Trade - 2010 Medco Vertriebsgesellschaft für medizinische Produkte mbH & Co KG Ostdamm 133, 48249 Dülmen 0049-2594-99070 0049-2594-990720 [email protected] www.medcoweb.de Contact: Herr SCHUH Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 6, 8, 10

MEDICALIS Medizintechnologie GmbH Wohlenbergstr. 5, 30179 Hannover 0049- 511-89 95 97 71 0049- 511-89 95 97 74 [email protected] www.medicalis.de Contact: Dirk Luckmann Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 14

Medica Nord Vertriebs GmbH Lindbruch 1a, 18273 Güstrow 0049-3843-214962 0049-3843-214963 [email protected] www.medica-nord.de Contact: Frau Birgit SCHMIDT Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 10, 11, 13

Mediclean GmbH August-Bebel Str. 46, 04571 Rötha 0049-34203-430-150 0049-34203-430-298 [email protected] www.mediclean.de Contact: Herr Ulf HÖGBERG Productgroepen: 4, 6, 9, 12

Medizin & Service GmbH Boettcherstr. 10, 09117 Chemnitz 0049-371-560 360 0049-371-560 36 22 [email protected] www.medizinservice-sachsen.de Contact: Herr Leschier Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 13

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 59 Flanders Investment & Trade - 2010 Medtronic Minimed GmbH Earl-Bakken-Platz 1, 40670 Meerbusch 0049-2159 8149 0 0049-2159 8149 100 [email protected] www.medtronic-diabetes.de Contact: Herr MATZATH Productgroepen: 1

Medutek Handelsgesellschaft für Medizintechnik mbH Stresemannstraße 54, 28207 Bremen 0049-421-427480 0049-421-4274848 [email protected] www.medutek.com Contact: Herr Brigitte Gerstmann Productgroepen: 1, 2, 6

MTL Medizintechnik Handels mbH Im Weichlingsgarten 10, 67126 Hochdorf-Assenheim 0049-6231-941940 0049-6231-9419449 [email protected] www.mtl-medizintechnik.de Contact: Herr Michael WERNER Productgroepen: 1, 2, 3, 5, 6, 10, 11, 13

Neomed, Medizin Vertrieb + Logistik GmbH Am Stollen 1, 79261 Gutach 0049-7685-918880 0049-7685-918888 [email protected] www.neomed.de Contact: Herr Uwe GRÜBNER Productgroepen: 1, 2, 3

P.J. Dahlhausen & Co GmbH Emil-Hoffmann-Str. 53, 50996 Köln 0049-2236-39130 0049-2236 3913 - 109 [email protected] www.dahlhausen.de Contact: Herr Peter-J. DAHLHAUSEN Productgroepen: 1, 2, 11

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 60 Flanders Investment & Trade - 2010 Esaote, Pie Medical Deutschland BV Max - Planck - Straße 27 a, 50 858 Köln 0049-221 92 68 00 17 0049-223 49 67 96 28 [email protected] www.esaote-piemedical.de Contact: Herr Ralf BORKOWSKI Productgroepen: 1

Praximed Medizintechnik Vertriebs GmbH Grünhainer Str. 2, 08297 Zwönitz 0049-37754-2391 0049-37754-2393 [email protected] www.praximed.info Contact: Herr Jochen MEINHOLD, Jens Klemm Productgroepen: 1, 2, 3, 6, 8,13

Prolabor GmbH Hamburger Str. 18, 49124 Georgsmarienhütte 0049- 5401 / 823456 0049- 5401 / 823434 [email protected] www.prolabor.de Contact: Dieter Beermann Productgroepen: 1, 2, 4, 7, 8, 13

RMT Rehamed Technology GmbH Waldstraße 66a, 63128 Dietzenbach 0049-6074-82130 0049-6074-821320 [email protected] www.rmt.eu Contact: Bernhard G. Resch Productgroepen: 1, 4

Roeser Medical GmbH & Co KG Meesmannstraße 103, 44807 Bochum 0049-234 / 7773 - 0 0049-234 / 7773 - 1900 [email protected] www.roeser.de Contact: Herr Udo MAAS Productgroepen: 1, 2, 3, 5, 6, 7, 13

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 61 Flanders Investment & Trade - 2010 Schwa-Medico Medizinische Apparate Vertriebsgesellschaft mbH Gehrnstraße 4, 35630 Ehringshausen 0049-6443 8333 -0 0049-6443-8333119 [email protected] www.schwa-medico.de Contact: Frau Martina Regina STAMM Productgroepen: 1, 2, 4, 6

Spreyer Concept! Ltd. & Co. KG Deller Weg 98, 41334 Nettetal 0049-7000-7773937 0049-2157 138 77 69 [email protected] www.spreyer-concept.de Contact: Herr Michael SPREYER Productgroepen: 1, 4, 10, 12

TapMed Medizintechnik Handels GmbH Gutshof 15-17, 34270 Schauenburg-Hoof 0049-5601-92990 0049-5601-929944 [email protected] www.tapmed.com Contact: Herr Wolfgang DIETL, Frau Heike VOLKENANT Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 5, 6

TETTAMED Vertrieb medizinischer Geräte GmbH Kopernikusstr. 13A, 50126 Bergheim 0049-2271-49840 0049-2271-498417 [email protected] www.tettamed.de Contact: Frau TISCHENDORF Productgroepen: 1

Varitec AG Auf Pfuhlst 6, 66589 Merchweiler 0049-6825-80000 0049-6825-8000200 [email protected] www.varitec.de Contact: Herr Norbert FONTAINE, Herr Heinz KUNZ Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 62 Flanders Investment & Trade - 2010 Sapio Life GmbH & Co. KG Mainzer Str. 38, 66424 Homburg 0049-6841-92320 0049-6841-923240 [email protected] www.sapiolife.de Contact: Herr Mauro de Benedictis Productgroepen: 4

Wagner & Munz GmbH In der Rosenau 4, 81829 München 0049-89-4510230 0049-89-45102333 [email protected] www.wagnermunz.com Contact: Frau Anette BIRNITZER, Herr CORVAGLIA Productgroepen: 7, 8, 11, 13

WFW Labor-, Arzt- & Krankenhausbedarf GmbH Am Bildacker 1, 97877 Wertheim 0049-9342-37060 0049-9432-37007 [email protected] www.wfw-lakb.de Contact: Herr Franz WEBER, Herr Alexander WEBER Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12

ZMT Zentralvereinigung medizinisch-technischer Fachhändler, Hersteller, Dienstleister und Berater e.V. Unnauer Weg 7a, 50767 Köln 0049-221-2407845 0049-2 21 / 5 99 98 26 [email protected] www.zmt.de Contact : GF Herr Uwe BEHRENS

GROOTHANDEL (MO’S) MET MEDISCHE EN ORTHOPEDISCHE ARTIKELEN EN LABO-BENODIGDHEDEN ABIMED-Analysen-Technik GmbH Raiffeisenstr. 3, 40764 Langenfeld Telefon: 00 49 2173 89 05-0 Telefax: 00 49 2173 89 05-77 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.abimed.de Geschäftsführer: Klaus ZINECKER Productgroepen: 7, 8

Aloka GmbH

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 63 Flanders Investment & Trade - 2010 Halskestrasse 25, 47877 Willich Telefon: 00 49 2159 91 56-0 Telefax: 00 49 2159 91 56-99 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.aloka.de Geschäftsführer: Dr. Stephan SÜWALD, Hans-Georg WINGER Productgroepen: 2, 3, 4, 8, 10

AMEFA Großhandelsgesellschaft mbH für Medizin-Technik In den Fritzenstücker 9-11, 65549 Limburg a.d. Lahn Telefon: 00 49 6431 - 73 02 – 230 Telefax: 00 49 6431 - 73 02 - 235 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.amefa-med.de Geschäftsführer: Marcus H. Simon Productgroepen: 2

Astra Tech GmbH An der kleinen Seite 8, 65604 Elz , Westerwald Telefon: 00 49 6431 98 69-0 Telefax: 00 49 6431 98 69-500 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.astratech.de Geschäftsführer: Uwe JERATHE, Gösta WENNERSTRÖM Productgroepen: 5, 15

Biozym Scientific GmbH Steinbrinksweg 27, 31840 Hessisch Oldendorf Telefon: 00 49 5152 9 02-0 Telefax: 00 49 5152 20 70 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.biozym.com Geschäftsführer: Dr. Hartmut Groth. Productgroepen: 17

Intermedica GmbH Raiffeisenstr. 2, 55270 Klein-Winternheim Telefon: 00 49 61 36 80 66 - 0 Telefax: 00 49 61 36 80 66 - 44 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.intermedica-gmbh.de Geschäftsführer: Ernst Jürgen DIETZ Productgroepen: 2, 3, 4, 7, 11, 13, 16, 17

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 64 Flanders Investment & Trade - 2010 Hager & Werken GmbH & Co. KG Ackerstr. 1, 47269 Duisburg Telefon: 00 49 203 9 92 69-0 Telefax: 00 49 203 29 92 83 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.hagerwerken.de Geschäftsführer: Andreas HUBER Productgroepen: 2, 3, 7, 13, 15, 16

Hans O. Mahn & Co. KG Brookstieg 4, 22145 Stapelfeld , Bz Hamburg Telefon: 00 49 40 237008-0 Telefax: 00 49 40 233577 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.mahn.net Geschäftsführer: Thomas Mahn Productgroepen: 17

Medica - Technik GmbH Industriestraße 26, 57555 Brachbach Telefon: 00 49 2745 93 1590 Telefax: 00 49 2745 93 159 999 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.medica-technik.de Geschäftsführer: Dr. Michael Ebener Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 6, 7, 11, 13, 16, 17

Krauth & Timmermann GmbH Poppenbütteler Bogen 11, 22399 Hamburg Telefon: 00 49 40 6 06 04-0 Telefax: 00 49 40 6 06 04-30 E-Mail: [email protected] [email protected] Internet-Adresse: www.krauth-timmermann.de Geschäftsführer: Diedrich TIMMERMANN Productgroepen: 7, 8

Lab Logistics Group GmbH Am Hambuch 1, 53340 Meckenheim , Rheinland Telefon: 00 49 2225 92 11-0 Telefax: 00 49 2225 - 92 11-11 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.llg.de Geschäftsführer: André Meise Productgroepen: 2, 4, 16, 17

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 65 Flanders Investment & Trade - 2010 LABSCO GmbH & Co. KG Hanauer Strasse 10, 61169 Friedberg Telefon: +49 (0)6031 14455 Internet-Adresse: www.labsco.de E-mail: [email protected] Contact: Tobias Huth Productgroepen: 1,7,8

Medika Medizintechnik GmbH Südring 84, 95032, Hof Telefon: 00 49 9281 75 49-0 Telefax: 00 49 9281 75 49-77 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.medika.de Geschäftsführer: Stefan Weiss, Josef Weiss Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 7, 13, 16

Medilog Handelsgesellschaft mbH Vor dem Steintor 58, 28203 Bremen Telefon: 00 49 421 7 91 96-5 Telefax: 00 49 421 - 79 19 684 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.medilog.de Geschäftsführer: bernd horney Productgroepen: 1, 2, 4, 11, 16, 17

NWD Gruppe - Nordwest Dental GmbH & Co. KG Schuckertstr. 21, 48153 Münster Telefon: 00 49 251 76 07 0 Telefax: 00 49 251 / 780 15 17 E-Mail: [email protected] Internetadresse: www.mps-dental.de Geschäftsführer: Franz-Gerd Kühn, Willi Wöll Productgroepen: 2, 6, 7, 9, 11, 15

Schubert Medizinprodukte GmbH & Co. KG Bodenwöhrer Str. 3, 92442 Wackersdorf Telefon: 00 49 9431 74 32-14 Telefax: 00 49 9431 74 32-36 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.schubert24.de Geschäftsführer: Anne-Christiane WEISS Productgroepen: 1, 7

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 66 Flanders Investment & Trade - 2010 Schwarzer GmbH Bärmannstr. 38, 81245 München Telefon: 00 49 89 32 49 11-0 Telefax: 00 49 89 32 49 11-100 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.schwarzer.net GeschäftsführerHarald Genger, Siegfried Eichinger Productgroepen: 1, 17

Seidel-Medipool Logistik + Service GmbH Stockdorfer Weg 16, 82131 Gauting-Buchendorf Telefon: 00 49 89 8 56 04-0 Telefax: 00 49 89 8 56 04-210 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.seidel-medipool.de Geschäftsführer: Christian Grams– Johann Maier Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 6, 11, 16, 17

STOSS-MEDICA Medizintechnik GmbH Hagenauer Strasse 55, 65203 Wiesbaden Telefon: +49 (0)611 92867-0 Telefax: +49 (0)611 92867-77 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.stoss-medica.de Contact: Christina Dörr Productgroepen: 1,13,10

Walter-CMP GmbH & Co. KG Alte Weide 15, 24116 Kiel Telefon: 00 49 431 1 69 06-0 Telefax: 00 49 431 18 01 29 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.walter-cmp.de Geschäftsführer: Peer RÜDEL Productgroepen: 2, 3, 13, 17

Wilhelm Klein GmbH Gießener Str. 7, 57234 Wilnsdorf Telefon: 00 49 2739 89 44 0 Telefax: 00 49 2739 42 30 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.w-klein.de Geschäftsführer: Tilmann KLEIN Productgroepen: 4, 16

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 67 Flanders Investment & Trade - 2010 GROOTHANDEL (MO’S) VOOR TANDARTSBENODIGDHEDEN (PRODUCTGROEP: 15) G + K Mahnhardt Dental e.K. Schulstr. 25, 94169 Thurmansbang Telefon: 00 49 8504 9 11 715 Telefax: 00 49 8504 91 17 90 E-Mail: [email protected] Internet-Adrese: www.acurata-dental.de Geschäftsführer: Karl MAHNHARDT

Adolf Haupt & Co. GmbH Louis-Pasteur-Str. 1a, 97070 Würzburg Telefon: 00 49 0931 35 50 10 Telefax: 00 49 0931) 1 81 46 E-Mail: [email protected] Internet- Adresse: www.hauptdental.de Geschäftsführer: Jürgen RICHTER, Jörg DOMINICUS

Altschul-Dental GmbH Rheinallee 191, 55120 Mainz Telefon: 00 49 6131 62 02-0 Telefax: 00 49 6131 62 02-41 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.altschul.de Geschäftsführer: Johannes Günther WILDMANN

Bauer & Reif Dental Handel und -service GmbH Heimeranstr. 35, 80339 München Telefon: 00 49 89 7 67 08 30 Telefax: 00 49 89/ 76 70 83-50 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.bauer-reif-dental.de Geschäftsführer: Max BAUER, Dieter REIF, Jürgen BAUER

Elephant Dental GmbH Tibarg 40, 22459 Hamburg Telefon: 00 49 40 54 800 60 Telefax: 00 49 40 54 800 6150 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.elephant-dental.com

Ernst Hinrichs GmbH Dental- und Gipspräparate Borsigstr. 1, 38644 Goslar Telefon: 00 49 5321 - 5 06 24 - 25 Telefax: 00 49 5321 - 5 08 81 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.hinrichs-dental.de Geschäftsführer: Christian REHSE

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 68 Flanders Investment & Trade - 2010 Funck Dental-Medizin GmbH Fritz-Frey-Str. 16, 69121 Heidelberg Telefon: 00 49 6221 47 92-0 Telefax: 00 49 6221 47 92-60 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.funck-dental.de Geschäftsführer: Uwe BISCHL

Geo Poulson GmbH & Co KG Heselstücken 16, 22453 Hamburg Telefon: 00 49 40 5 14 50-0 Telefax: 00 49 40 5 14 50-111 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.geopoulson.de Geschäftsführer: Astrid POULSON – Mario BARK

Medicon eG Chirurgiemechaniker-Genossenschaft Gänsäcker 15, 78532 Tuttlingen Telefon: 00 49 7462 20 09-0 Telefax: 00 49 7462 20 09-50 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.medicon.de Geschäftsleitung: Joachim SCHMID, Eberhard KREIDLER

Satelec - Pierre Rolland GmbH Industriestr. 9, 40822 Mettmann Telefon: 00 49 2104 95 65 10 Telefax: 00 49 2104 95 65 11 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.satelec-pr.de Geschäftsführer: Hans-Joachim HOOF

Stoma – Storz am Mark GmbH Emminger Str. 39, 78576 Emmingen-Liptingen Telefon: 00 49 7465 92 60-70 Telefax: 00 49 7465 92 60-59 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.stoma-dent.com Geschäftsführer: Gunther SCHANZ, Siegmar STORZ

Ubert GmbH & Co. KG Max-Planck-Str. 6, 34253 Lohfelden Telefon: 00 49 561 9 51 56-0 Telefax: 00 49 561 9 51 56-20 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.ubert-dental.de Geschäftsleitung: Axel TESMER

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 69 Flanders Investment & Trade - 2010 HANDELSVERTEGENWOORDIGERS IN MEDISCHE EN ORTHOPEDISCHE ARTIKELEN EN LABOBENODIGDHEDEN Future Lab Medizinisches Versorgungszentrum Labor München Zentrum Bayerstr. 53, 80335 München Telefon: 00 49 89 54 30 80 Telefax: 00 49 89 54 30 81 12 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.futurebiolab.de Productgroep: 7, 17

Centramed GmbH & Co. KG August-Horch-Str. 24-26, 56070 Koblenz am Rhein Telefon: 00 49 261 4 60 92-0 Telefax: 00 49 261 4 60 92-50 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.centramed.de Geschäftsführer: Andrea Puderbach (Marketing) Productgroep: 2, 3, 7, 9, 16, 17

DENTAL-UNION GmbH Gutenbergring 7-9, 63110 Rodgau Telefon: 00 49 6106 8 74-0 Telefax: 00 49 6106 8 74-222 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.dental-union.de Geschäftsführer: Stefan BLEIDNER, Otto KNEISEL Productgroep: 5, 15

Handeslvertretung Medizintechnik und Laborbedarf Hans-Joachim Arndt Stangestrasse 10, 01324 Dresden Tel: 00 49 351 2676311 Fax: 00 49 351 2676321 E-Mail: [email protected] Internet Adresse: www.arndt-medtech.de Geschäftsführer: Hans-Joachim Arndt Productgroep: 1, 2, 4, 7, 10

Handelsvertretung Kristiansen Elke Kristiansen Odenwaldring 32a, 64846 Groß-Zimmern 0049 6071 506693 [email protected] www.laborshop24.de

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 70 Flanders Investment & Trade - 2010 MED Handelsmarketing Gartenweg 9, 63654 Büdingen Tel: 00 49 6042 68430 Fax: 00 49 6042 68480 E-Mail: [email protected] Geschäftsführer: Annette Lehmann Productgroep: 4

Medimacs GmbH Weidenweg 2-6, 55442 Stromberg Tel: 00 49 6724 95100 Fax: 00 49 6724 95101 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.medimacs.de Geschäftsführer: Arno Herrmann Productgroep: 14

Osthoff-Vertretungen Klinkerweg 4, 40699 Erkrath Tel: 00 49 2104 948181 Fax: 00 49 2104 948193 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.osthoff-vertretungen.de Geschäftsführer: Marlon Osthoff Productgroep: 2, 4, 9, 11, 12, 13, 17

PENTAX EUROPE GmbH Julius-Vosseler-Str. 104, 22527 Hamburg Telefon: 00 49 40 5 61 92-0 Telefax: 00 49 40 56 64 75 Internet-Adresse: http://www.pentax.com Geschäftsführer: Heinrich Lüdemann Productgroep: 7

Bemamed Praxisbedarf Münzstrasse 10, 08056 Zwickau Tel: 00 49 375 25574 Fax: 00 49 375 2040333 Internet-Adresse: www.bemamed.de Geschäftsführer: Karl-Hartmut Mann Productgroep: 1, 2, 4, 6

PrismaPlus GmbH Unterm Ringelberg 1, 99189 Elxleben a d Gera Telefon: 00 49 36201 88 00 Telefax: 00 49 36201 8 80 11 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.prismaplus.de

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 71 Flanders Investment & Trade - 2010 Geschäftsführer: Andreas Scheiner Productgroep: 1, 2, 3

St. Jude Medical GmbH Philipp-Helfmann-Str. 1 (Helfmann Park), 65760 Eschborn Telefon: 00 49 6196 77 11-0 Telefax: 00 49 6196 77 11-177 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.sjm.de Geschäftsführer: Christoph STÖPPLER Productgroep: 1, 5

WIBU - Wirtschaftsbund sozialer Einrichtungen Nord-West GmbH An der Strusbek 26, 22926 Ahrensburg Telefon: 00 49 4102 48 30 Telefax: 00 49 4102 / 483-105 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: www.wibu-gruppe.de Geschäftsführer: Karl-Heinz GRUND Productgroep: 2, 3, 4, 6, 9, 16

PRODUCENTEN Hieronder volgt een beknopte lijst van grote producenten binnen de Medizintechnik. Verdere adressen zijn te vinden op de websites van de vakorganisaties BVMed, ZVEI en Spectaris.

BAK Kohler Medizintechnik e.K Hauptstr. 5A, 78579 Neuhausen ob Eck Telefon: 00 49 746794930 Fax: 00 49 7467949329 e-mail: [email protected] internet: www.kohler-med.de geschäftleitung: Andreas Kohler productgroepen: 1,2,3 en 4

B. Braun Melsungen Aktiengesellschaft Carl-Braun-Str. 1, 34212 Melsungen Telefon: 00 49 5661 71-0 Telefax: 00 49 5661 71-4567 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.bbraun.com Geschäftsführer: Dr. Wolfgang FELER (Verantwoordelijk voor Medizintechnik) (Geen gecentraliseerde inkoopafdeling.) Productgroepen: 1, 2, 3, 4, 6, 9, 14, 15, 16

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 72 Flanders Investment & Trade - 2010 Bischoff & Bischoff GmbH Becker-Göring-Str. 13, D-76307 Karlsbad Tel.: 00 49-7248-92092 Fax: 00 49-7248-92093 E-Mail: [email protected] Internet: www.bischoff-bischoff.com Marketing und vetrieb: Herr Marc Schumacher Productgroepen: 4

Bort Medical GmbH Ziegeleistr. 39 – 43, D-71384 Weinstadt-Benzach Telefon: 00 49-7151-992 000 Telefax: 00 49-7151-992 0050 E-Mail: [email protected] Internet: www.bort.de Inkoop: Herr Peter RÖBBIG ([email protected]) Geschäftsführer: Wolfgang BORT, Ewald DAMBACHER, Rudi Bort Productgroepen: 4

Carl-Zeiss-Stiftung Carl-Zeiss-Str.22, 73447 Oberkochen Telefon: 00 49 7364 20-0 Telefax: 00 49 7364 20-6808 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.zeiss.de Productgroepen: 1, 3, 7

Dräger Medical AG & Co. KGaA Moislinger Allee 53-55, 23558 Lübeck Telefon: 00 49 451 8820 Telefax: 00 49 451 8 82-2080 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.draeger.com Einkauf: Frau MAßMANN Productgroepen: 1, 2, 3, 9, 11

Meyra Ortopedia Vertriebsgesellschaft mbH Meyraring 2, 32689 Kalletal-Kalledorf Tel: 0049-5733-9220 Fax: 0049-5733)-922143 E-Mail: [email protected] Internet: www.meyra.de Inkoop: Herr RIMPLER Geschäftsführer: Frank MEYER – Karl-Heinz BÖSCHE – Dieter MÜLLER Productgroepen: 4

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 73 Flanders Investment & Trade - 2010 Novacare GmbH Entwicklung und Vertrieb medizinischer Hilfsmittel Bruchstr. 48, 67098 Bad Dürkheim Telefon: 00 49 6322 9 56 50 Telefax: 00 49 6322 95 65 65 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.novacare.de, www.sissel.de Geschäftsführer: Lars FRIEBEL, Jens FRIEBEL Productgroepen: 4, 13

Otto Bock GmbH & Co Max-Näder Strasse 15, 37115 Duderstadt Tel: 0049-5527-8480 Fax: 0049-5527-8481414 E-Mail: [email protected] Internet: www.ottobock.de Einkauf: Herr Konrad MEISTER Geschäftsführer: Prof: Hans Georg NÄDER Productgroepen: 3, 4, 6

Roche Diagnostics GmbH Sandhofer Str. 116, 68305 Mannheim Telefon: 00 49 621 7 59-0 Telefax: 00 49 621 7 59-2890 Internet-Adresse: http://www.roche.de Einkauf: Frau MOORE (Inputs/Rohstoffe) Productgroepen: 17

Siemens Aktiengesellschaft Medical Solutions Wittelsbacherplatz 2 , 80333 München Telefon: 00 49 9131 840 Telefax: 00 49 9131 846022 Email: [email protected] Internet-Adresse: http://www.siemensmedical.de (Geen gecentraliseerde inkoop) Productgroepen: 1, 2

TRUMPF GmbH + Co. KG Johann-Maus-Str. 2, 71254 Ditzingen Telefon: 00 49 7156 3 03-0 Telefax: 00 49 7156 3 03-309 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.trumpf.com Geschäftsführer: Dr. phil. Nicola Leibinger-Kammüller, Dipl.-Ing. Peter Leibinger, Dr. rer. pol. Lars Grünert, Dr.- Ing. Mathias Kammüller, Dipl.-Ing. Friedrich Kilian, Dr. rer. soc. Gerhard Rübling, Dipl.-Ökonom Harald Völke (Geïnteresseerde leveranciers van componenten dienen hun informatiemateriaal online via de standaardprocedure van de firma te versturen) Productgroepen: 1, 3, 10, 13, 14

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 74 Flanders Investment & Trade - 2010 Ulrich Alber GmbH & Co.KG Vor dem Weißen Stein 21, D-72461 Albstadt-Tailfingen Tel: 0049-7432-20060 Fax: 0049-7432-2006299 E-Mail: [email protected] Internet: www.alber.de Inkoop: Herr TRIVIC Geschäftsführer: Ralf LEDDA Productgroepen: 4

WALDEMAR LINK GmbH & Co. KG Barkhausenweg 10, 22339 Hamburg Telefon: 00 49 40 5 39 95-0 Telefax: 00 49 40 5 38 69 29 E-Mail: [email protected] Internet-Adresse: http://www.linkhh.de Einkauf: Herr SCHÜTT Geschäftsführer: Helmut D. LINK – Norbert Ostwald Productgroepen: 3, 4, 5

W.L. Gore & Associates GmbH Hermann-Oberth Straße 22-24, 85639 Putzbrunn Telefon: 0049 8946 12 0 Telefax: 0049 8946 12 2448 Internet-Adresse: www.gore.com/sealants Productgroepen: 5,12

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 75 Flanders Investment & Trade - 2010

10. LITERATUUR

AOK Bundesverband (2010). Zahlen und Fakten 2008-2009. Bonn: KomPart Verlag.

AOK Bundesverband (2004). Gesundheit für Generationen. Bilanz 2003/2004. Bonn: KomPart Verlag.

Aok Bundesverband (2010). Zahlen Gesundheitswesen. www.aok-bv.de/zahlen/gesundheitswesen

BECKER-BERKE, S. e.a. (2004). Stichwort: Gesundheitswesen. Ein Lekxikon für Einsteiger und Insider, 2. überarbeitete Auflage. Bonn: KomPart Verlag.

BVMed (2010). Annual Report 2009/10. Berlin: BVMed. www.bvmed.de/publikationen.

BVMed (2009). Das ist Homecare. Berlin: BVMed

Der Gesundheitsfonds (2010), www.der-gesundheitsfonds.de

DOBEL, Christiane (2002). Importateurs-distributeurs de fournitures et appareils médicaux en Allemagne. Mission Economique de Düsseldorf, Düsseldorf.

GRIENBERGER, C. (2003). Aufnahme von Produkten ins Hilfsmittel/Pflegemittelverzeichnis, Verfahrenshandbuch soll alles einfacher machen, in: MTD, 12/2003, Amtzell: MTD Verlag, p. 22-24.

HealthCapital Berlin-Brandenburg (2008). Wachstums- und Beschäftigungspotenziale der Gesundheitswirtschaft in Berlin-Brandenburg. Berlin: HealthCapital, www.healthcapital.de.

Handelsvertreter.de - Plattform für Handel und Absatz, www.handelsvertreter.de.

Hoppenstedt Firmeninformationen, Auskunftskatalog Großunternehmen 2007.

Hoppenstedt Firmeninformationen, Auskunftskatalog Mittelständische Unternehmen 2007.

Deutsche Industriebank AG, Branchenanalyse (2007). Die Gesundheitsbranche: Dynamisches Wachstum im Spannungsfeld von Innovation und Intervention Düsseldorf: IKB. www.ikb.de/content/de/branchen_und_maerkte/branchenanalysen/index.jsp

KNAPPE, E. e.a. (2000), Die Bedeutung von Medizinprodukten im deutschen Gesundheitswesen. Berlin: BVMed. www.bvmed.de/linebreak4/mod/netmedia_pdf/data/studie-d.pdf

SCHMITT, J. e.a. (2002). A Information Search and Business on the Internet. An Overview of the German Health Care Sector. Berlin: BVMed.

SPECTARIS (2010). Branchenbericht 2009. Die optische, medizinische und mechtronische Industrie in Deutschland. Köln: Spectaris.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 76 Flanders Investment & Trade - 2010 STATISTISCHES BUNDESAMT DEUTSCHLAND, diverse persberichten en website, www.destatis.de.

WARDA, F. e.a. (2000), Telemedizin und eHealth in Deutschland. Materialien und Empfehlungen für eine nationale Telematikplattform. Köln: DIMDI.

Wegweiser (2009), Gesundheitswirtschaft Deutschland 2009. Berlin: Wegweiser

ZVEI (2004). Die Elektromedizinische Industrie in Zahlen – 01.05.04. Frankfurt am Main: ZVEI.

Branchestudie – De Gezondheidssector in Duitsland 77 Flanders Investment & Trade - 2010