Kumtesat Nga Konferenca Vjetore E Shkencës KUMTESAT ‘Java E Shkences’ 2017 KUMTESAT Nga Konferenca Vjetore E Shkencës ‘Java E Shkencës’ 2017

cmyk

Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe e Teknologjisë Departamenti i Shkencës dhe i Teknologjisë Kumtesat nga konferenca vjetore e shkencës KUMTESAT ‘Java e Shkences’ 2017 KUMTESAT nga konferenca vjetore e shkencës ‘Java e Shkencës’ 2017

Prishtinë, 2018

KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

KUMTESAT Konferenca vjetore e shkencës “Java e Shkencës 2017

Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe e Teknologjisë Departamenti i Shkencës dhe i Teknologjisë

KUMTESAT I Kumtesat nga konferenca vjetore e shkencës ‘Java e Shkencës’ 2016

Prishtinë, 2017

1 KUMTESAT

KUMTESAT nga KUMTESATkonferenca vjetore Ie shkencës Kumtesat nga konferenca“Java e Shkencës” vjetore 2017 e shkencës ‘Java e Shkencës’ 2016

Redaktor: Dr. Murteza Osdautaj

Këshilli botues: Redaktor: Prof.Dr. Dr. Murteza Myzafere Osdautaj Limani Prof. Dr. Fehmi Krasniqi Prof. Dr. Gazmend Qorraj Prof. Dr. Hysen Matoshi Prof. Dr. Bajram Berisha Prof. Dr. Rexhep Gashi Prof. Dr. Majlinda Daci - Ajvazi

Këshilli botues: Prof. Dr. Myzafere Limani Prof. Dr. Fehmi Krasniqi Prof. Dr. Gazmend Qorraj Prof. Dr. Hysen Matoshi Prof. Dr. Bajram Berisha Prof. Dr. Rexhep Gashi Prof. Dr. Majlinda Daci - Ajvazi

2 KONFERENCAKONFERENCA “JAVA “JAVA E ESHKENCËS” SHKENCËS” 2017 2016

Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe e Teknologjisë Departamenti i Shkencës dhe i Teknologjisë

Të nderuar lexues,

Është arritje e shënuar që para jush po paraqiten dy vëllimet e reja të kumtesave të paraqitura në Konferencën Kombëtare të Shkencës “Java e Shkencës 2015”. Vëllimet që keni para vetes paraqesin kontributin e hulumtueseve shkencor nga Kosova, Shqipëria, Maqedonia, Austria dhe vendeve të tjera evropiane nga të cilat kishte pjesëmarrës në Konferencë. Ne ndjehemi mirë që “Java e Shkencës”, për disa vite me radhë, po profilizohet dhe është ofruar si një vend i prezantimit të vlerave shkencore të hulumtuesve shqiptarë dhe të huaj, të cilët dëshirojnë që rezultatet e tyre shkencore t’i prezantojnë në konferencë. Ne besojmë se kontributet shkencore të KUMTESATkonferencës “Java e Shkencës” po e shënojnë një ngritje të vazhdueshme cilësore e cilanga po konferencashënon rritje cilësore vjetore vit pase shkencës viti. Kjo është arritur me anë të ngritjes së mekanizmave recensues dhe vlerësues të konferencës por edhe me mekanizmin e recensimit të aplikuar për kumtesat“Java në e institucionet Shkencës” prej 2017 nga vijnë shkencëtarët pjesëmarrës të konferencës. Për disa vite në konferencë është shënuar rritje e vazhdueshme e pjesëmar- rjes së hulumtuesve shkencorë. Në vitin 2015 kishte rreth 580 autorë dhe bashkautorë nga 7 vende të rajonit dhe Evropës. Masivizimi i tillë ka realizuar qëllimin e tij të parë, ndërsa që këtë vit dhe vitet në vijim, fokusi do të përqendrohet ekskluzivisht në rritjen e cilësisë së punimeve shkencore të paraqitura dhe në ndërkombëtarizimin e kësaj ngjarje dhe vlerave të prezantuara. Për të arritur cilësinë e hulumtimit shkencorë në vend dhe për të ngritur cilësinë e punimeve të paraqitura në konferencën e ardhshme ne kemi riorganizuar të gjitha këshillat shkencore të fushave dhe Këshillin Shkencorë të MAShT. Në të ardhmen paraqitja dhe prezantimi i punimeve shkencore do të bazohet në standardet ndërkombëtare dhe sistemi i pranimit dhe i vlerësimit do të bëhet krejtësisht i digjitalizuar ndërsa sistemi i vlerësimit do të ngrihet në nivele të recensimit dhe vlerësimit anonim. Për t’i arritur qëllimet e mësipërme, MAShT do të krijojë rrethana mbështetëse për ve- primtarinë kërkimore-shkencore, si përmirësim i bazës ligjore për veprimtarinë kërki- more-shkencore, rritjen e financimit dhe ndërkombëtarizimin e kësaj veprimtarie. Në këtë kuadër, ne kemi nënshkruar shumë marrëveshje bilaterale dhe rajonale në fushën e bash- këpunimit shkencor me vendet e ndryshmePrishtinë, që e 2018lehtësojnë inkuadrimin e hulumtueseve shkencorë kosovarë në aktivitete dhe projekte rajonale dhe ndërkombëtare.

3 KUMTESAT

4 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Fjala e ministrit

5 KUMTESAT

6 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

STUDIMET GJUHËSORE DHE KULTURORE

7 KUMTESAT

8 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

EMËRTIMET E TOKËS DHE ELEMENTET QË LIDHEN ME TË NË TË FOLMEN E VUSHTRRISË

Instituti Albanologjik Prishtinë Dr. Abdurrahim Maxhuni

ABSTRAKT

Shumë fjalë të sferës dialektore, nën ndikimin e zhvillimeve mbarëbotërore kanë dalë nga përdorimi dhe kanë kaluar në leksikun pasiv, të cilat po që se nuk mblidhen humbin së bashku folësit e tyre, që kryesisht janë të moshuar. Është e njohur se thesari leksikor ka rëndësi të madhe për dialektologjinë dhe për gjuhësinë në përgjithësi, andaj vjelja e tij dhe shpëtimi nga harresa është një punë e çmueshme. Nisur nga ky qëllim, kemi bërë përpjekje që leksikun dialektor për emërtimin e tokës dhe elementeve që lidhen me të, në folmen e Vushtrrisë ta mbledhim dhe ta trajtojmë në këtë punim.

Fjalët çelës: Emërtime, tokë, dialekt, e folme, Vushtrri

4.1.1. Emërtime për tokën dhe elementet që lidhen me të

Areali i Vushtrrisë ka një tokë pjellore që ka mundësuar kultivimin e shumë kulturave bujqësore. Më parë toka është punuar shumë në të gjitha rrethinat e saj. Ndër kulturat më të kultivuara kanë qenë patatja dhe lakra. Ekzistojnë shumë emërtime për tokën e punuar dhe elementet që lidhen me të. Pjesa më e madhe e tokës së kësaj treve ka qenë dhe është e punueshme dhe mjaft pjellore edhe për faktin se lumi Sitnicë kalon përmes tokës rrafshinore të kësaj komune. Fjalët që lidhen me tokën dhe me mënyrën se si punohet ajo, janë të shumta. Një vend të veçantë zënë emërtimet e tokës sipas përmbajtjes, konfiguracionit, ngjyrës, lagështisë e thatësisë. Në emërtimet e tokave sipas përbërjes të përhapura janë ato që kanë si bazë fjalën gur, zall, si: gurisht, gurin, zallin e zallisht, tokë gurish, tokë zallin etj. Nga natyra e tokës me gurë dalin edhe toponimet gúri bardh (Ceceli), gúri gat (Pasomë) gúri i rrushit (Pasomë), gúrt e Mellës (Breznicë). Emërtime të tilla me fjalën bazë gur e zall hasen pothuajse në të gjitha të folmet e tjera gege: gurishtë (Dukagjin), tokë guricë (Shkodër)1, gurinë, gurina, toka gurinë (Rrafshi i Dukagjinit) etj. Me fjalën gur ndërtohen edhe togfjalësha e njësi frazeologjike, si: gur mulliri, guri megjs, e boni zemrën guri, e gjun gurin e mshef dorën etj. Si tregues i jashtëm në krijimin e njësive leksikore për tokën mund të merret edhe uji ose lagështia. Skllot e lloçkovinë quhet toka e cila pas shiut është bërë me baltë, ndërsa bucīna është vend që është zbutur nga uji. Po ashtu emërtime të tjera leksikore që kanë elementin

1 Simon Pepa, Tradita bujqësore nëpërmjet thesarit gjuhësor, Shkodër, 2002, f. 27.

5 KUMTESAT ujë, dalin edhe ato që kanë si rrënjë fjalën baltë, si baltinë, baltak. Emërtimet e fundit i hasim edhe në të folme të tjera, si baltomë, baltishtë, balushë etj.2 Me elementin ujë janë krijuar edhe toponimet arat mi vad, arat ner vad. Emërtimi i tokave sipas konfiguracionit është element tjetër me rëndësi. Toka e klasës së lartë quhet llukī, një tokë mjaft e mirë dhe e lehtë për t’u punuar, ndërsa toka që punohet me vështirësi quhet smoni:c. Edhe emërtimi seīsht përdoret për tokën që është pjellore. Gjithashtu ekzistojnë edhe emërtimet për tokën e punuar dhe atë të papunuar. Batall quhet toka e cila nuk punohet. Dikur është punuar por me kalimin e kohës është lënë e papunuar, ndërsa orrnīc quhet toka që është lëvruar moti. Për tokën e livruar ka një emërtim, ugár. Ndërsa lamë quhet vendi ku është fshirë gruri. Stëvāj quhet vendi me drithëra e me barë të rrëzuar. Emërtim tjetër është zabelīsht, vendi ku ka qenë dikur zabeli, ndërsa kullota e rrethuar me gardh quhet ogranxh. Picel quhet maja e rrafshët e kodrinës së lartë. Vendi ku është prerë mali quhet qylin. Ka pasur raste kur kultivuesit e tokës, në mungesë të tokës, ose për arsye të tjera, kanë çelur malin, duke i prerë drunjtë dhe atë pjesë e kanë punuar. Kjo tokë është quajtur cunglaj, pra vendi ku është çelur mali dhe është bërë arë për t’u mbjellë. Për vendin e çelur ekziston edhe një emërtim gargjuer. Gjithashtu ka edhe disa emërtime të tjera që lidhen me tokën e punuar, p.sh. nermjetëza quhet pjesët në sipërfaqen e arave që mbesin pa i lëvruar, që nuk e kap plugu. Braz është njëra pjesë e sipërfaqes së arës, ndërsa llagêm është një vijë e thellë e cila shërben për ta kulluar një tokë nga uji. Emërtime të tjera që lidhen me tokën janë edhe: ba:s - pjesë e vogël dheu në formë të rrumbullakët. Stomak, ngriturin apo stomi i vogël. Stãm, vend i ngritur në pjesën e sipërme të rrugës. Tubrrīc - grumbull i dheut që e bëjnë buburrecat. Procesi i punimit të tokës kalon nëpër disa faza deri te marrja e produktit të tij. Edhe lidhur me proceset që janë të nevojshme për lëvrimin e tokës ka emërtime të ndryshme. P.sh. treniraç (me) thuhet për arën kur duam ta livrojmë. Vllaçit (me) thuhet kur arën e livruar e rrafshojmë, duke e sjellë në një nivel pak a shumë të njëjtë, sepse gjatë lëvrimit të arës, dheu është i trashë e i fortë, me ç’rast është i vështirë për t’u punuar më tej. Pastaj kemi emërtimin vllaçit (me). Ky emërtim përdoret kur të thyhen plisat e lavrës me trinë, ndërsa emërtimi shpatis (me) përdoret kur toka të zbutet ndërmjet renave të misrit. Emërtimi përskat (me) përdoret kur ta spërkasim tokë, pasi të nxjerrë krye bima e mbjellë, sikurse rasti i patates. Emërtimi neh (m’u) dhe polozhit përdoret kur të rrëzohen kulturat bujqësore, qoftë pas një ere të madhe, qoftë për ndonjë arsye tjetër. Thuajse çdo shtëpi në katundet e Vushtrrisë ka pasur lopë e ballica për ta mbështetur ekonominë e tyre familjare. Gjithashtu është kultivuar edhe ushqimi i kafshëve shtëpiake, si bari, tetelina etj. Për kultivimin e këtyre ushqimeve mjetet moderne nuk kanë ekzistuar, andaj puna kryesore është bërë me dorë, përkatësisht me kosë dhe është zhvilluar në disa procese. Fillimisht bari është kositur, pastaj një kohë është lënë të thahet në diell, për ta rrotulluar më vonë që të thahet krejtësisht. Puna e mëtejshme ka qenë mbledhja e këtij bari që është

2 Po aty, f. 31.

6 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 quajtur sâ:n dhe është vendosur në një vend të ngritur të quajtur mullar. Navik është quajtur një grumbull më i vogël sane, mullar i vogël sane. Është vendosur një dru i gjatë e i fortë dhe rreth tij është palosur bari i tharë si rezervë për kafshët gjatë kohës së dimrit. Ndërsa gjatë sezonit pranverë-verë, kafshët i kanë lëshuar në fusha të hapura për t’u ushqyer. Procesi i mbledhjes së barit të thatë ka kaluar në disa duar (shkallë), andaj edhe emërtimet kanë qenë të ndryshme, p.sh.: anth është quajtur sâ:na e imtë, ndërsa bashkimi i disa pjesëve në një tërësi: është quajtur dâƾ, dâƾ i sâns. Emërtimi nani është përdorur për grumbull duajsh rëndom prej nëntë sish. Enthi i sanës, lulja e sanës, është quajtur byku i sanës të cilën nuk e hanë kafshët Edhe emërtimet e kositjes nga kositja e parë dhe e dytë kanë dalluar. Siç është e njohur bari gjatë sezonit të verës është kositur më tepër se një herë, nëse moti ka qenë i nxehtë dhe nëse ka pasur lagështi të mjaftueshme. Rendi i barit të kositur është quajtur ajkos/ otkos, ndërsa kositja e dytë që i është bërë barit është quajtur atavë, pra sâ:n e kositjes së dytë. Kositja e barit ka qenë një punë e lodhshme dhe e gjatë, varësisht nga madhësia e livadhit dhe ka kërkuar mjeshtëri të madhe në përdorimin e kosës. Zakonisht atë punë e ka bërë një kositës ose më shumë se një, për ta mbaruar më shpejt kositjen. Kostarët që e kanë kositur barin kanë pasur emërtime të ndryshme, p.sh.: ai që u printe kosëtarëve të tjerë është quajtur kasabash, ndërsa i fundit është quajtur bishtar, pra kositësi që gjendet në fund të rreshtit. Ndërsa ai që ka kositur është quajtur kosaç.

Emërtime që lidhen me elemente të cilat shërbejnë për punë të ndryshme në ara kemi: kopaçicë - mjet për misër, për ta livruar ndërmjet renave. valak, mjet për punimin e tokës. nabod, sfurk druri i fortë, me dy rremba, që përdoret për t’i qitur duajt e drithërave të bardhë në shtregë apo qerre.

Gjithashtu ekzistojnë edhe disa emërtime të ndryshme për vende e për male, që lidhen me tokën e me kafshët shtëpiake, si: shkozīn, mal që ka vetëm (ose kryesisht) drurë shkoze. thyeshëm (i), vend i vështirë për udhëtim. thƱk, vend shumë i pjerrët. Nuk mujta mu ngjit se ish thƱk përpjet. pojāt, kasolle me dërrasa për bagëti. pozllâºm, vathë e rrethuar me dërrasa për ushqim bagëtish. kundedor/e, shportë e thurur prej thuprash që u vihet qeve për t’i penguar që të mos hanë kur janë duke lëvruar. kular, shkop i drejtë druri në zgjedhë, ku mbështetet qafa e kaut ndërmjet tij dhe zhegrës. Pleme, kasolle për të mbajtur ushqimin e bagëtive. trollīsht, vendi ku u qitet ushqimi bagëtisë dimrit. grazhdoje, mbeturina bari a kashte që teprojnë nëpër grazhdet e kafshëve. trell, mbeturinë, ushqim shtazësh në grazhd.

7 KUMTESAT

8 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VARIETETI I FOLUR I STUDENTËVE NË STRUGË

Prof. dr. AJTEN HAJDARI - QAMILI Katedra e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqiptare Fakulteti i Filologjisë “Bllazhe Koneski” Universiteti “Shën Kirili e Metodi” – Shkup, Maqedoni E-maili: [email protected]

ABSTRAKTI

Asnjë mjedis gjuhësor nuk mund të llogaritet si mjedis me folës, që flasin një gjuhë të vetme dhe plotësisht të njëllojtë në të gjitha segmentet gjuhësore për të gjithë folësit pa asnjë përjashtim. Ekzistojnë shumë forma të ndryshme në të njëjtën hapësirë dhe kohë. Faktorët kryesorë për paraqitjen e kësaj dukurie janë: karakteri shoqëror-kulturor i folësit, faktorët gjeografikë, kohorë (diakronia dhe sinkronia) të folësit, përkatësia klasore e folësit, funksioni në shoqëri, profesioni, mosha, rrethi, religjioni, gjinia etj. Si variante shoqërore më të njohura që janë trajtuar mirë në gjuhësinë shqiptare llogariten varianti shoqëror i kallajxhinjëve nga Përmeti (dogançja), e muratorëve të Oparit (purishtja) dhe të punëtorëve rebelë të Shën Gjergjit në Tiranë (dalipbepçja dhe çorterishtja). Edhe në Strugë, mbase jo edhe aq të zhvilluara e të tërësishme, megjithatë jetojnë disa variante shoqërore, si: gjuha e fshehtë e studentëve, e muratorëve, e muzikantëve, e tezgaxhinjëve, e pjesëtarëve të OJQ-ve dhe të nxënësve. Më e zhvilluar dhe me vlerë më të madhe sociololinguistike janë sociolektet e studentëve struganë, për këtë arsye do të ndalem dhe trajtoj vetëm varietetin e folur të këtij grupi shoqëror. Materialin e mbledhur në terren e kam klasifikuar sipas përdoruesve të këtyre gjuhëve të fshehta, përkatësisht në zhargonin e studentëve struganë që kanë studiuar: në Tiranë, në Shkup, në Tetovë, në Prishtinë dhe në Strugë.

Fjalët çelës: varietet i folur, studentë, Strugë, faktorë, klasifikim.

I. HYRJE

Varietetet e folura shoqërore në Ballkan, në krahasim me shtetet më të zhvilluara botërore, janë trajtuar shumë pak, sepse edhe vetë sociolinguistika është disiplinë e re shkencore. Sociolinguistë më të njohur botërorë janë: Burling (1970), Pride (1971), Fishman (1972), Robinson (1972), Ditmar (1973), Trudgill (1974), Berruto (1975), Plat (1975), Bell (1976), Wardhaugh (1976), Hudson (1980) etj., ndërkaq sociolinguistë shqiptarë janë: Sh. Haxhihasani, Gj. Shkurtaj, J. Gjinari etj.

9 KUMTESAT

Faktorët gjuhësorë dhe jashtëgjuhësorë, që ndikojnë në dukuri të caktuara të varieteteve shoqërore të grupmoshave dhe gjinive të ndryshme, janë aq të thjeshta dhe i hasim çdo ditë, por nuk e vërejmë se sa dallime apo ngjashmëri krijojnë në të folmet tona. Shumica e folësve janë në gjendje të përdorin forma të ndryshme të po së njëjtës gjuhë, varësisht prej situatës gjuhësore në të cilën ndodhen. Folësit të cilët nuk janë të shkathët të përdorin forma të ndryshme të asaj gjuhe, janë të aftë t’i kuptojnë folësit e tjerë teksa i përdorin format e çfarëdoshme të saj. Gjuhët e fshehta përfaqësojnë më shumë përjashtim nga gjuha, sesa gjuhë më vete. Ato nuk janë mjet i tërësishëm i komunikimit, sepse ato hasen vetëm në leksik dhe në shprehjet frazeologjike. Ky variant social nuk ka strukturë gramatikore të vetën, por mbështetet në strukturën gramatikore të varianteve dialektore përkrah të cilave gjallon dhe përdor fond fjalësh, i cili mund të jetë i huazuar nga gjuhët fqinje ose të jenë krijuar përmes kalkimit, të jenë me kuptime të tërthorta, figurative, metaforike, shkurtesa, metateza, përmbysje të fjalës, ndërfutje të po së njëjtës fonemë pas çdo rrokjeje, zhvendosje të qëllimshme të theksit të fjalës apo fjalisë dhe të intonacionit etj., kurse grupi shoqëror i cili e përdor këtë lloj varianti gjuhësor ka për qëllim të fshehë bisedën nga ata të cilët nuk janë pjesëtarë të kësaj shtrese apo grupi shoqëror. Prandaj, ky varietet i folur ndryshe quhet edhe si gjuhë e fshehtë ose zhargon > argo. Te ne vetëm ky variant shoqëror (social) gjuhësor njihet si e folme shoqërore dhe në krahasim me të folmet dialektore, ky është më pak i trajtuar.1

I. 1. Klasifikimi i varieteteve të folura të studentëve të Strugës sipas vendit të studimit Siç e përmendëm edhe më sipër, se në Strugë më i zhvilluar dhe me vlerë më të madhe sociololinguistike është varieteti i folur i studentëve struganë, për këtë arsye në vijim do të trajtoj vetëm këtë varietet të folur. Vjelja e materialit për këtë studim është bërë prej vitit 2009 deri në vitin 2011. Tash me siguri ka fjalë dhe shprehje të tjera, të cilat nuk janë përfshirë në këtë punim. Materialin e mbledhur në terren e kam klasifikuar sipas përdoruesve të këtyre gjuhëve të fshehta, përkatësisht në zhargonin e studentëve struganë që kanë studiuar: 1. në Strugë, 2. në Shkup, 3. në Prishtinë, 4. në Tiranë dhe 5. në Tetovë.

Arsyeja pse i klasifikova varietetet e folura në këto grupe, është se studentët struganë, varësisht prej saj se në cilën qendër universitare kanë studiuar, drejtpërsëdrejti janë ndikuar nga të folmet dialektore të vendit ku studiojnë, nga mënyra e të jetuarit, e të shprehurit, e të perceptuarit etj. Dhe kur takohen në Strugë, ata mes veti menjëherë përdorin sociolektin e tyre. Në vijim po japim disa nga fjalët që regjistruam në terren sipas këtij klasifikimi.

1 Haxhihasani, Q. Të folmet shoqërore6WXGLPH¿ORORJMLNHQU7LUDQs

10 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

1.1. Te studentët struganë që kanë studiuar në Strugë hasen këto fjalë e shprehje: masmon (i thjeshtë, i paditur), shkërdhat (i pandershëm), qurrash (njeri që vetëm qan e ankohet), langaç (rrugaç, endacak), potour (njeri pa ndjenja kombëtare dhe fetare), çerepxhëi (i prapambetur, i paemancipuar), liega (nga: koleg, por për secilin mik, shok, të afërm, nganjëherë edhe për person me të meta mendore, e thënë me përbuzje), ke mbet Ajdar (ke mbetur pa asgjë dhe i vetmuar), Ke mbet si Alili i rru:m (fraz. lok.: nuk e ke marrë atë që e ke pritur prej kohësh), n’hamam tijtëjrës (fraz. lok.: kurrë, asnjëherë), ferzhan, mende (mendjelehtë, ngelës), daso (i pashëm, elegant, i autoritetshëm), laku (nga serb.: seljak, për njeri i thjeshtë, jobashkëkohor me modën dhe qytetërimin), nari (nga: katundar, me vlerë të ngjashme si fjala paraprake, por më tepër lidhet me aspektin shpirtëror, arsimor dhe kinestetik të personit), bollëic (e trashë, e pakujdesshme, e cila vetëm shemb e derdh gjërat përreth), maler (i pafat, fatkeq), ceno (nga: rrenacak, mashtrues, gënjeshtar) çitak (njeri nga familje e parespektuar dhe pa nam), xhip Novoselle (njeri që vazhdimisht lyp gjëra nga shokët: cigare, stilolaps, para etj.), kopëita (njeri me shputa të mëdha), gaskonj (femër tepër e dobët dhe e neveritshme ose e “tharët”, aspak joshëse), taku (nga: ortak, për secilin mik, shok, dashamir), Shakira (nga këngëtarja e njohur botërore, për femër me flokë të gjata të bukura, por ndonjëherë me kuptim krejtësisht të kundërt), gjali (nofkë për një profesor, i cili shumë shpesh e përdorte këtë fjalë: djali > gjali), t’ardhtë keq (as mos u përpiq kot, sepse nuk ka shpresa për këtë çështje), më çoj nëna ta laj gojën (fraz. lok.: kur i thua dikujt diçka vetëm sa për ta kaluar rendin, por nuk e thotë me gjithë zemër ose kur e fton dikë, por nuk dëshiron që të vijë), cëpër (njeri shumë i imët, i dobët, i vogël), kolloqustër, bërshlem (mysafir i padëshirueshëm),kë:m sovajkë (vajzë me këmbë shumë të holla e të shtrembëra), bajmake (femër që ec më shputa të kthyera përbrenda), më çau (jam shumë i/e uritur), shpagetë e zier (njeri i gjatë, i dobët, me lëvizje të lakueshme e të labërguara), e buturushme (tepër e bukur, por ndonjëherë me kuptim të kundërt, pra: tepër e shëmtuar), çfafarë bofon? (çfarë bën?), sifi jefe? (si je?), mifir jafam (mirë jam), zhazhajdezhe tezhe uzhun (ajde tek unë), tëzhë duzhuazha (të dua), e lezebeçme (e lezeçme, simpatike), u vrava duke punuar (me kuptim të kundërt, pra: tërë ditën vetëm rri e asgjë nuk punoj), u dërma (me kuptim të ngjashëm sikur edhe shprehja paraprake), gjashtaxhi (student që merr vetëm gjashta e asnjë notë të madhe), pufkaxhi (ai që lavdërohet shumë, por nuk ka vlera), druze (nga dial. geg i Str.: druaj se = ndoshta), smole (nga maq. ɫɦɨɬɚɧ pështjellan, i paorganizuar, “i humbur”), taravi kërrbliqi (tollovi, rrëmujë e madhe), gargamell (qel / qeros dhe i shëmtuar), shatkë (e humbur), kukaç (njeri që veç ankohet), do përdridhesh (kur dikush lavdërohet shumë dhe e mbivlerëson veten), të ra unda (kuptim të njëjtë si shprehja paraprake), pozer (dikush që e mendon veten shumë të bukur dhe përpiqet të joshë gjininë e kundërt, duke bërë poza dhe lëvizje të ndryshme), e quke (e kuqe), lu:p (pulë), dost (nga tur.: mik), xhon ose gullash (njeri tepër i thjeshtë, jo i pashëm, i pandrequr), ponjë (vajzë e shëmtuar, e cila e mendon veten të bukur), Uo cap (formë qesharake e shprehjes anglishte: What’s up?, por në fakt shqip tingëllon si: cjap), bash (formë e shkurtuar e shprehjes: bash ashtu / pikërisht ashtu), Tut mi alajt! (nga gjerm.: të më falësh, por e thënë ironikisht), zhglë-dur (kur dikush nuk është në rrjedha, nuk është i intonuar me ndonjë çështje ose jetën në përgjithësi), aspir (pushim,

11 KUMTESAT pauzë), ajnali (i pasur), nakim? (formë e tjetërsuar e fjalës: ikim, me kuptim: A po ikim? A po shkojmë në shtëpi?), najdo (i humbur, tunç, kokëbosh), ajnasës (i dobët, i ngratë, i mjerë), qakat (nga turqishtja: letër “kâğıt”, me kuptim: para, të holla), stromë (i pandrequr, jo i pashëm, i papastër, por ndonjëherë me shaka thërriten mes veti shokët e ngushtë për të krijuar atmosferë humoristike), te puçavte? (nga rom.: A të thashë?), as! (nga rom.: hesht!), çavo (nga rom. djalë), çavija (vajzë), hello body, hello goust (kalk i qëllimshëm humoristik nga forma sllavishte: Ɂɞɪɚɜɨɬɟɥɨɡɞɪɚɜɞɭɯ, e përkthyer në anglisht, me kuptim: Në trup të shëndoshë, mendje e shëndoshë), qe se lutish ti (nga fjala shqipelutje , me kuptim: do të më lutesh ti, por në fakt del: Do të më hidhërohesh ti, sepse fjala ɥɭɬɢ d.m.th. hidhërohet) etj. Ky grup shoqëror shumë shpesh në gjuhën e tyre të fshehtë përdor fjalë turke jo shumë të njohura për shqiptarët nga zonat rurale.

1. 2. Te studentët struganë që kanë studiuar në Shkup hasen këto fjalë e shprehje: i smut (i çmendur, jonormal), trent (i tranuar, i hutuar), asgjë të re nga froni i Perëndimit (nuk ka asgjë të re), spirikunce (kureshtare, i fut hundët kudo, zhbiruese), lariçk (lajkatare, sahanlëpirëse, servile), biberi (njeri që përzihet kudo), francuska (femër që lëvdohet shumë dhe e mendon veten të paarritshme), babadimri (njeri me mjekër të bardhë), zhavel (qurrash, jargavec), hanëm (femër introverte), co:p (femër tepër e bukur), xekra keqe (e ligë, e pabesë, dyftyrëshe), trullavq/-e dhe hupsh/-e (i/e humbur, ngatërrestar/-e, jo i gjindshëm), qufi (i papjekur, naiv, fëminor, axhami), coftinë (kjo fjalë, edhe pse ka kuptim shumë të vrazhdë, përdoret me shaka për të thërritur mes veti shoku-shokun), cimo (formë e shkurtuar nga gjerm. cimer = shok dhome), e vakt (mentalisht e prapambetur, jo shumë e shkathtë, jo shumë e gjindshme), shoqi (dialektizëm: shoku), shkokël (i prapambetur në çdo aspket), mafí (njeri shumë i shkathët, i gjindshëm, por i cili vepron tinëzisht), i vra:m (mentalisht i prapambetur, jo shumë i shkathët), baju / mbushu (njëra nga sharjet më të lehta, me kuptim: ik, largoju), bajat (nga tur.: i mërzitshëm, monoton), fegi (nga ang., por me kuptim: i pasinqertë, tradhëtar, jolojal), kusho (formë e shkurtuar nga: kushëri), teshki (shkurtim nga shprehja serbe: ɬɟɲɤɢ ɫɟʂɚɤ pra njeri shumë i thjeshtë, i paqytetëruar), mora (nga sllav. ɦɨɪɚ= patjetër), strogi (nga sllav. ɫɬɪɨɝ nofka e një profesori të rreptë), gllupi (nga sllav. ɝɥɭɩ= i thjeshtë skajshmërisht), zgibavec dhe grebator (student që u serviloset profesorëve), xinxilushe (e stërpërkëdhelur), Oliva ose thadrankë (tepër e dobët), je shumë zanzi (je shumë joshëse, e bukur, seksibile), fol jastëku (është nën komandë të gruas), je shumë najs (nga ang.: je shumë i mirë, i këndshëm), je shumë fani (nga ang.: je shumë qesharak), ama smeshno! (nga maq., por me kuptim të kundërt e thënë me ironi, për: aspak nuk është për të qeshur), kapir (nga ital. = kuptoj), kepir (diçka gjysmehapur), e matira (e munda, e fitova, ia mbylla gojën), spicë (nxitës zënkash), fosile (profesor shumë i moshuar), mostër (tepër i keq, i lig), tatar (turkofil, adhurues i Perandorisë Osmane),kllosho (formë e shkurtuar nga sllav. ɤɥɨɲɚɪ i paaftë, i pagjindshëm, i nënshtruar), fillmash (njeri që ka fiksime dhe i ekzagjeron gjërat me iluzione), drogirash (ai që ka sjellje të pahijshme dhe agresivitet të tepëruar), shaci im (i dashuri im), hiç s’bajka (me kuptim krejtësisht të kundërt, pra: qenka jashtëzakonisht e mirë apo e bukur), shumë li:r kana (me kuptim krejtësisht të kundërt, pra: qenka shumë

12 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 e shtrenjtë), origjinal (me kuptim krejtësisht të kundërt, pra: prodhim jocilësor, i keq), ku je idiot? (me shaka i drejtohet shokut të ngushtë), ferzhan (njeri që bie në çdo lloj ndikimi), spetullohet (lëvdohet shumë me lëvizjet e trupit dhe qëndrimin që mban, e mbivlerëson veten), faci / bukuran (i pashëm, i bukur, i këndshëm), e koçita (e ndalova, e pengova, nga maq. ɤɨɱɢ), e zakaçita (e intrigova), mircatem (komunikoj përmes internetit) etj.

1. 3. Te studentët struganë që kanë studiuar në Prishtinë (këtu bëjnë pjesë gjeneratat më të vjetra, pra popullata që tash në vitin 2017 është mbi 45 vjeçare) i hasa këto fjalë e shprehje: kuller (nga ang.: cool, bashkëkohor, i dalldisur, jo i rëndomtë, indiferent), kullerkë (kjo fjalë ka kuptim të njëjtë me fjalën paraprake, por vlen për gjininë femërore), vo:rr (gjakftohtë, i pashoqërueshëm, i mbyllur në vetvete), kuku! (të mjerët ne!), shuj! (hesht!) spic (i stërmbushur), ki smut kana (tepër i bukur, i stolisur, i ndrequr), i vokt (mentalisht jo në rregull, pështjellan, i vrarë në mendje), trent (i dalldisur, i hutuar), car (elegant, bujar, i pashëm, me autoritet, i besueshëm), op (po), rimë (mirë), qek (keq), fa:c (i pashëm, joshës, elegant), gej (nga ang., por me kuptim: shok tradhëtar, i pasinqertë, tinëzak), lidership (nga ang., por me kuptim: partneri që dominon në një çift bashkëshortor ose të dashuruar), frendship (nga ang.: raporte shoqërore), fegi (nga ang., por me kuptim: shok tradhëtar, i pasinqertë, jolojal), tejkere (nga ang.: ruaje, kujdesu, mbikëqyre), nedja (andej), çarxhu (nga ang.: mbushu me energji ose fuqi për të mësuar), What’s up? (nga ang.: Ç’kemi?), je shumë najs (je shumë i mirë), je shumë fani (je shumë qesharak), tërë? ose tre?/3? (a ka diçka të re?), asl pls (nga ang. ɚge, sex and long please “mosha, gjinia, lartësia, Ju lutem”), FYI (nga ang.: for your information “sa për dijeninë tuaj”), rgds (nga ang.: regards “të përqafoj”), Thnx (nga ang. Thanks “falemnderit”), ASAP (nga ang. as soon as possible “së shpejti”), TPF (shkurtesë shq. të puth fort), CU (nga ang. see you “mirupafshim”). Këto fjalët e fundit, edhe pse janë forma të shkurtuara për të shkruar, në po këtë mënyrë përdoren edhe gjatë të folurit, si p.sh.: asëlë pëlësë, fëyi, tëpëfë etj. Përdoruesit e këtij varieteti, përpos elementeve leksikore, kanë rënë edhe në ndikim fonetik dhe gramatikor të gegërishtes verilindore (kosovarishtes), si p.sh.: përdorin paskajoren gege: me shku, me msu; togu /ua/ reduktohet në /u:/: tu punu (duke punuar), kam për të msu (kam për të mësuar); më shumë përdorin emra prejfoljore, sesa folje, si p.sh.: do të bëjmë mbledhjen e nënshkrimeve (< do të mbledhim nënshkrime), do të kryejmë regjistrimin e studentëve (< do të regjistrojmë studentët), krijoi një grup pune me qëllim mbledhjen e të dhënave dialektore (< krijoi një grup pune për të mbledhur të dhëna dialektore); më shumë përdorin formën joveprore, sesa atë veprore: kjo u ka ndodh shkaku jot (kjo ndodhi shkaku yt), aj u mund nga shokt (atë e mundën shokët). Patjetër duhet të cekim se ky grup shoqëror vazhdimisht po shton fjalë nga anglishtja, si: brifing, parttajm, fulltajm, fllaer, njuslejtër e shumë të tjera.

1. 4. Te studentët struganë që kanë studiuar në Tiranë: (ky është një grup i vogël studentësh) hasen këto fjalë e shprehje: qyqja (çka më gjeti), o njësh (ti je më i miri, i pari), ka që ç’ke me të (lidhet me këtë çështje edhe atë shumë), rrushi i lalës rrush (tunç, ngelës, i thjeshtë), o yll bote (ka kuptim sarkastik për dikë që e mendon veten shumë të famshëm e

13 KUMTESAT të rëndësishëm), je i papa:m, plako! (je shumë i mirë, i shkëlqyeshëm), o lako! (o kalo!), alora? (nga ital.: dhe pastaj?, atëherë?), oto (nota 8); saxho (kolokuium), do-minor (c-mol), do- magjore (c-dur), aeroplan / raketë (femër tepër e bukur), Thetëthi ju lutem! (Qetësi ju lutem!). Mënyra e të treguarit të orës është ndryshe nga ajo që përdoret në Strugë: pe:s pa (n)i çerek (në vend të: pesëmbëdhjetë në pesë ose katër e dyzet e pe:s minuta), pe:s e (n)i çerek (në vend të: pe:s e pesmëdhiet), do vij për çerek ore (në vend të: dë vi për pesmëdhiet minuta), kapishi (nga ital.: kuptoj, marr vesh) etj. Duhet theksuar se kjo kategori studentësh përdorin një numër të madh të italianizmave, por edhe të anglicizmave, si: vorkshop, target grupi, për honorin tuaj, brifing, breingstorm, lobim, informale, asistoj, menaxhoʁ, involvim, bord, ingridientë, dedlajn, guajtlajn, flipçart, advajs, butan, filio, bela, çao, sinjora, koza, njusletër etj. Ndonjëherë këto fjalë përdoren me kuptimin e njëjtë që kanë në gjuhët marrëse, por më shpesh me kutim të kundërt ose figurativ dhe e thënë ironikisht.

1. 5. Te studentët struganë që kanë studiuar në Tetovë hasen këto fjalë e shprehje: reizi (autobus), drama (veturë e vjetër), raba (veturë), vremça (nxitëse, krijuese zënkash), kocelka (e thjeshtë, fshatareske, e pandrequr, jomoderne), popël (e imët, e vogël), xhi m’qillon (mos më shiko shtrembër / me të keq), hupe si faksi (shumë kohë nuk të kam parë), më i njohur se coca- cola (shumë i njohur, i tërë rrethi e njeh), drugë (i parregullt, i shkujdesur), bërshlem (i shëmtuar, i mërzitshëm, i padëshirueshëm), u lazubita (u dashurova), ma kalle (më munde, më fitove, ma kalove për dinakëri ose urti), kallëp (student i dobët, ngelës, tunç), isha teneqe (isha i varfër, pa para), i bie qemanes (jam i uritur, pres diçka kot dhe pa shpresë), u salavite (kur dikush e tepron me të qeshur), fiu (njeri me frizurë, flokë qesharake),rrajcë (i papastër, i parregulluar, i shëmtuar), na këpute barkun (kur dikush flet palidhje e nuk është aspak interesant e aspak për të qeshur), mbrëmë ishte ënza pesmëdhiet (kur kalon ndonjë vajzë shumë e bukur), më ngadal se dë shpoesh në ndonjë gozhdë (kur dikush është tepër i ngathët dhe përtac), s’kemi gjë në torbë (punë pa shpresë), tupaku (student me nota tepër të dobëta), cufi (njeri me sy të mëdhenj), ne me zadaçi da te udram (nga: mos më detyro të të bie > detyra = ɡɚɞɚɱɚ), betoni (kokëfortë dhe jointeligjent), fëitjaյ ni dhalti me vilu:shk (thuaj çkadoqoftë, vetëm dil nga situata), bith shpo:rt (ai që nuk di të ruajë sekrete), murga (gjynah, e mjera), zllaten xhoker (nga maq.ɡɥɚɬɟɧʇɨɤɟɪ për dashnore rezerve), kakaball (papagall, dikush që flet pandalur), kuptejshën? (a kupton?), përtejshën (përtoj), punejshën (punon), flm (falemnderit), flmsh (falemnderit shumë), sps (s’ka përse), klm (kalofsh mirë), tdsh (të dua shumë), e sejvita (e ruajta), e printova (e shtypa), apet (nga serb.: ɨɩɟɬ= përsëri), mçenka (misri, kalliri), semka (nga sllav.: vetëm për farat e lulediellit). Në këtë grup shoqëror ka disa fjalë të njëjta me studentët që kanë studiuar në Shkup, po ashtu hetohen më tepër serbizma, në krahasim nga grupet e tjera të lartpërmendura.

14 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

I. 2. Klasifikimi i varieteteve të folura të studentëve të Strugës sipas mënyrës së krijimit të fjalëve apo shprehjeve Nga shembujt që u dhanë më sipër mund të vihet re llojllojshmëria e mënyrës së krijimit të fjalëve apo shprehjeve në varieteteve të folura e studentëve struganë, si p.sh.: fjalë nga gjuhë të huaja, neologjizma të kalkuara, shprehje metaforike, trope të ndryshme, frazeologjizma, truizma, shkurtesa ose gjymtime, metateza, fjalë për së prapthi, shtim të një tingulli ose rrokjeje të njëjtë pas secilës rrokje të fjalës gjatë tërë bisedës, ndërrim të qëllimshëm të theksit, ndërrim të ndonjë foneme në fjalë etj. Për ta ilustruar këtë, në vijim po japim vetëm disa shembuj sipas klasifikimeve të përmendura.

2. 1. Frazeologjizma dhe truizma: hupe si faksi (shumë kohë nuk të kam parë), më i njohur se coca-cola (shumë i njohur, i tërë rrethi e njeh), ke mbet Ajdar (ke mbetur pa asgjë dhe i vetmuar), Ke mbet si Alili i rru:m (nuk e ke marrë atë që e ke pritur prej kohësh), n’hamam tijtëjrës (kurrë, asnjëherë), taravi kërrbliqi (tollovi e madhe), fol jastëku (e komandon gruaja), na këpute barkun (kur dikush flet palidhje e nuk është aspak interesant e aspak për të qeshur), kjo shpi e paska oxhakun mënja:n (kur e zonja e shtëpisë është çaloke), më çoj nëna ta laj gojën (kur i thua dikujt diçka vetëm sa për ta kaluar rendin, por nuk e thotë me gjithë zemër ose kur e fton dikë, por nuk dëshiron që të vijë), mbrëmë ishte ënza 15 (kur kalon ndonjë vajzë shumë e bukur), më ngadal se dë shpoesh në ndonjë gozhdë (kur dikush është tepër i ngathët dhe përtac), s’kemi gjë në torbë (punë e pashpresë) etj.

2. 2. Fjalë me ndërrim të qëllimshëm të ndonjë foneme ose me metatezë: Thetëthi ju lutem! (Qetësi ju lutem!), op (po), greçkë (nga maq.ɝɪɟɲɤɚ, gabim), obalezno (nga maq. oɛɚɜɟɡɧɨ = patjetër, por shumë më shpesh përdoret për ta treguar të kundërtën e saj, pra asnjëherë dhe asesi nuk do ta bëjë atë që i kërkohet), rimë (mirë), qek (keq), e quke (e kuqe), lu:p (pulë), kimi? ose nakim? (ikim?), nedja (andej), o lako! (o kalo!), kakaball (papagall, dikush që flet pa ndalur). Kësi lloj fjalësh ka më shumë dhe mund të themi që është listë e hapur; mjafton që anëtari i grupit shoqëror ta kuptojë teknikën, pastaj pothuaj secilën fjalë të leksikut mund ta përdorë me këtë teknikë. 2. 3. Fjalë a shprehje nga gjuhë të huaja: teshki (shkurtim nga shprehja serbe: ɬɟɲɤɢ ɫɟɥʁɚɤ pra njeri shumë i thjeshtë, i paqytetëruar), mora (nga sllav. ɦɨɪɚ = patjetër), strogi (nga sllav.ɫɬɪɨɝnofka e një profesori të rreptë), gllupi (nga sllav. ɝɥɭɩ = i thjeshtë skajshmërisht), grebator (nga sllav.: ɝɪɟɛɚɱ ɝɪɟɛɚɬɨɪ = student servil), obalezno (nga maq. oɛɚɜɟɡɧɨ = patjetër, por shumë më shpesh përdoret për ta treguar të kundërtën e saj, pra asnjëherë dhe asesi nuk do ta bëjë atë që i kërkohet), ama smeshno! (nga maq.:ɫɦɟɲɧɨ, por me kuptim të kundërt e thënë me ironi, për: aspak nuk është për të qeshur), bajat (nga tur.: i mërzitshëm, monoton), kapishi (nga ital. capire: kuptoj, marr vesh), zllaten xhoker (nga maq. ɡɥɚɬɟɧʇɨɤɟɪ për dashnore rezerve), gej (nga ang., por me kuptim: shok tradhëtar, i pasinqertë, tinëzak), lidership (nga ang., por me kuptim: partneri që dominon në një çift bashkëshortor ose të dashuruar), frendship (nga ang.: raporte shoqërore), fegi (nga ang., por me kuptim: shok

15 KUMTESAT tradhëtar, i pasinqertë, jolojal), tejkere (nga ang. take care: ruaje, kujdesu, mbikëqyre), çarxhu (nga ang. charge: mbushu me energji ose fuqi për të mësuar), What’s up? (nga ang.: Ç’kemi?), Tut mi alajt! (nga gjerm.: të më falësh, por e thënë ironikisht), bash (nga tur., por është formë e shkurtuar e shprehjes: bash ashtu / pikërisht ashtu), as (nga rom.: hesht!), te puçavte? (nga rom.: A të thashë?), aspir (nga rom.: pushim, pauzë), kukaç (nga serb.ɤɭɤɚɱ njeri që veç ankohet), çavo (nga rom. djalë), çavija (nga rom. vajzë), qakat (nga tur.: letër (kâğıt), me kuptim: para, të holla), alora? (nga ital.: dhe pastaj?, atëherë?), oto (nga ital. nota 8); saxho (nga ital.: kolokuium) etj. Në këtë kategori fjalësh bëjnë pjesë të gjitha ato fjalë të huaja që ndërfuten qëllimshëm në sociolekt. 2. 4. Fjalë dhe shprehje me kuptim të kundërt (antonimik): hiç s’bajka (qenka jashtëzakonisht e mirë apo bukur), shumë lir kana (qenka shumë e shtrenjtë), origjinal (prodhim jocilësor, i keq), ku je idiot (ku je o shoku im më i ngushtë?), obavezno / obalezno (asnjëherë dhe asesi nuk do ta bëjë atë që i kërkohet). Kuptimi antonimik i kësaj kategorie fjalësh dhe shprehjesh dallohet nga vetë intonacioni dhe mimika, por këtë e dallojnë vetëm pjesëtarët e grupit shoqëror. 2. 5. Fjalë shqipe me prapashtesa ose mbaresa të huaja: Kuptejshën? (A kupton? + prapashtesa ang. -tion), përtejshën (përtoj + prapashtesa ang. -tion), punejshën (punoj + prapashtesa ang. -tion) etj. Kjo mënyrë e krijimit të fjalëve mund të zbatohet pothuaj te të gjitha foljet e thjeshta, megjithatë qëllimi i këtyre fjalëve nuk është fshehtësia, por krijimi i atmosferës dhe disponimit humoristik në shoqëri. Pastaj ndërtime me prapashtesën -ash: hakerash, fillmash, drogirash, pokerash etj.; me prapashtesën turke –xhi, e cila në shqipe është shumë produktive, por në varietetin e folur të studentëve është edhe më produktive, si: gjashtaxhi (student që merr vetëm gjashta e asnjë notë të madhe), pufkaxhi (ai që lavdërohet shumë, por nuk ka vlera), me prapashtesën -ir: kapir (kuptoj), kepir (diçka gjysmëehapur), e matira (e munda, e fitova, ia mbylla gojën) etj. 2. 6. Fjalë me kuptime metaforike ose trope të tjera: aeroplan, raketë (femër tepër e bukur), biberi (njeri që përzihet kudo), francuska (femër që lëvdohet shumë dhe e mendon veten të paarritshme), babadimri (njeri me mjekër të bardhë), zhavel (qurrash, jargavec), hanëm (femër introverte), co:p, likër e shtrejntë (femër tepër e bukur), gullash (njeri tepër i thjeshtë, jo i pashëm, i pandrequr), ponjë (vajzë e shëmtuar, e cila e mendon veten të bukur). Numri më i madh i fjalëve të grumbulluara bëjnë pjesë pikërisht në këtë kategori. 2. 7. Shkurtesa nga interneti ose sms: flm (falemnderit), flmsh (falemnderit shumë), sps (s’ka përse), klm (kalofsh mirë), tdsh (të dua shumë), tërë? ose 3? (a ka diçka të re?), asl pls (nga ang. ɚge, sex and long please “mosha, gjinia, lartësia, Ju lutem”), FYI (nga ang. for your information “sa për dijeninë tuaj”), rgds (nga ang. regards “të përqafoj”), Thnx (nga ang. Thanks “falemnderit”), ASAP (nga ang. as soon as possible “së shpejti”), TPF (shkurtesë shq. të puth fort), CU (nga ang. see you “mirupafshim”). Këto fjalë, edhe pse janë forma të shkurtuara për të shkruar, në po këtë mënyrë përdoren edhe gjatë të folurit, si p.sh.: fëlëmë, tëdëshë, tëpëfë, cëu etj.

16 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

2. 8. Fjalë të shkurtuara ose gjysmake: ceno (nga: rrenacak), cimo (nga: cimer), laku (nga serb.: ɫɟɥʁɚɤ), nari (nga: katundar), liega (nga: kolegu), taku (nga: ortak), kllosho (nga: ɤɥɨɲɚɪ), ponjë (nga: Shqiponja, një personazh humoristik në një emision televiziv) etj. 2. 9. Fjalë të huaja me mbaresa shqipe: mircatem = mirc+atem (komunikoj në Mirc), e + ban+ira, e sejvita = e +sejv+ita (e ruajta), e printova = e + print+ova (e shtypa në letër), e + daunlod+ir +a (ang. donloud + mbaresë sllav. -ira + mbaresë shqipe për vetën e parë njëjës të kohës së kryer të thjeshtë -a), klik+oj (e shtyp me gisht miun e kompjuterit), u lazubi+ta (nga: ɫɟɡɚʂɭɛɢɜ > pjesëza shqipe e diatezës mesore u + fjala sllav. me metatezë + mbaresë shqipe), e koçi+ta= e koçita (nga: ɝɨɡɚɤɨɱɢɜ), e zakaçi+ta = e zakaçita (nga: ɝɨɡɚɤɚɱɢɜ). Edhe kjo kategori e fjalëve është listë e hapur, sepse mund të zbatohet në shumë fjalë. 2. 10. Fjalë të krijuara duke u ndërfutur një tingull ose rrokje parazite, pas secilës rrokje të fjalës: çfafarë bofon? (çfarë bën?), sifi jefe? (si je?), mifir jafam (mirë jam), zhazhajdezhe tezhe uzhun (ajde tek unë), tëzhë duzhuazha (të dua), e lezebeçme (e lezeçme) etj. Kjo mënyrë e të folurit mund të zbatohet në tërë ligjërimin. Te sociolektet e studentëve struganë, zakonisht përdoren tingujt [f ], [zh] ose [sh], por nuk përjashtohet mundësia e përdorimit të bashkëtingëlloreve të tjera. 2. 11. Kalke qesharake: hello body, hello goust (kalk i qëllimshëm humoristik nga forma sllavishte ‘ɡɞɪɚɜɨɬɟɥɨɡɞɪɚɜɞɭɯ’, e përkthyer në anglisht, me kuptim: Në trup të shëndoshë, mendje e shëndoshë), qe se lutish ti (nga fjala shqipe lutje, me kuptim: do të më lutesh ti, por në fakt del: Do të më hidhërohesh ti, sepse fjala ɥɭɬɢ d.m.th. hidhërohet), ne me zadaçi da te udram (nga forma shqipe: mos më detyro të të bie, por duhet të jetë: ɧɟɦɟɬɟɪɚʁɞɚɬɟɭɞɪɚɦ ɢɫɬɟɩɚɦ). Qëllimi i krijimeve të strukturave të këtilla, është humori, parodia dhe satira, gjegjësisht tallja dhe thumbimi i një kategorie studentësh që nuk i njohin mirë gjuhët e tjera.

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Për këtë studim kam shqyrtuar literaturë të bollshme të fushës së sociolinguistikës, etnolinguistikës, dialektologjisë dhe gjuhësisë së përgjithshme në gjuhën shqipe, anglishte, maqedonishte dhe bullgarishte, për të parë dhe krahasuar mënyrën e trajtimit dhe pasqyrimit të varieteteve të folura nëpër vende të ndryshme dhe grupe shoqërore të tjera. Por mënyra e trajtimit në këtë studim është vetjake, e bazuar në gjendjen aktuale dhe faktorët konkretë.

III. METODOLOGJIA

Metodologjia e punës për këtë studim ka qenë vjelja e materialit në terren, përmes anketimit dhe bisedave të lira të incizuara me anketuesit, e cila është bërë prej vitit 2009 deri në vitin 2011. Pyetësorin e kam përgatitur vetë, duke u mbështetur në pyetësorë të tjerë sociolinguistikë, etnolinguistikë, onomastikë dhe dialektorë. Pyetësori përmban 25 pyetje me nga 4 alternativa dhe 10 pyetje të hapura. Bisedat e lira që zhvilloheshin me të anketuarit ishin me temë nga jeta e përditshme studentore dhe tema arsimore (universitare). Materiali

17 KUMTESAT i grumbulluar është analizuar dhe klasifikuar sipas vendit të studimit të përdoruesve të atij varieteti të folur dhe sipas mënyrës së krijimit të fjalëve dhe shprehjeve. Të gjitha fjalëve dhe shprehjeve u është shpjeguar kuptimi leksikor dhe etimologjia.

IV. KONKLUZIONET

Nga pasqyrimi dhe analiza që bëmë deri tani, mund të përfundojmë se varietetet e folura të studentëve të Strugës, sado që kanë ngjashmëri dhe afri mes tyre, prapëseprapë kanë shumë dallime, varësisht nga ajo se në cilin qytet kanë studiuar ata. Gjithashtu vërejtëm se studentët përdorin mënyra të ndryshme për të krijuar leksikun e sociolektit të tyre, prej të cilave ne pasqyruam vetëm 11 mënyra. A janë të dëmshme apo jo këto fjalë dhe shprehje, a lënë pasoja në zhvillimin e mëtejshëm të gjuhës së brezave të ardhshme, a krijojnë dukuri të reja gjuhësore apo a janë të dobishme dhe e pasurojnë leksikun e tyre, mbetet të studiohet dhe analizohet më tutje në një hulumtim të veçantë, duke i shqyrtuar shkaqet dhe pasojat e përdorimit të këtyre fjalëve dhe shprehjeve, gjegjësisht të analizohet pse janë krijuar, si janë krijuar, sa prej tyre janë të dëmshme e sa të dobishme dhe cilat fjalë apo shprehje konkretisht të numërohen. Kurse ky punim paraqet vetëm një pasqyrë të varieteteve të folura të studentëve të Strugës sipas dy klasifikimeve, me të cilin japim një kontribut të vogël në sociolinguistikën shqiptare dhe botërore, kurse me fjalët e vjelura në terren japim ndihmesë në pasurimin e fjalorëve siciolinguistikë dhe etnolinguistikë, por më shumë mund të shërbejë si nxitje apo shtytje për hulumtime më të thella në këtë fushë.

V. SHKURTESA

ang. – anglisht fraz. lok.: - shprehje frazeologjike e vendit (lokal) gjerm.- gjermanisht ital. – italisht lok.- lokal (vendor) maq. – maqedonisht rom. – gjuha rome sllav.- nga gjuhët sllave shq.- shqip tur.- turqisht

VI. REFERENCAT

Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i gjuhësisë dhe i Letërsisë, Konferenca shkencore “Shqipja standarde dhe shoqëria shqiptare sot”, Shkenca, Tiranë, 11-12 nëntor 2002. Bloomffeld, L., Language, New York, 1933.

18 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Bright, W., Sociolinguistics, New York, 1966. Cardona Giorgio Raimondo, Dizionario di linguistica, Armando Editore, 1989. Çabej, E., Hyrje në historinë e gjuhës, Prishtinë, 1970. Çabej, E., Studime gjuhësore III, Rilindja, Prishtinë, 1976. Dillard, J. L. The creolist and the study of Negro non-standars dialects in the continental Unites States, In Hymes, 1971. Ferguson, Ch., Diglossia, in “World”, 1962, 15, nr. 2. Ferguson, Ch., Language Structure and Language Use, Stanford, Kalifornia, 1971. Fishman, J. Who speaks, What language, to whom and when, La Linguistique, 2, 1965. ɏɶɞɫɴɧ Ɋ Ⱦ ɋɨɰɢɨɥɢɧɝɜɢɫɬɢɤɚ ɍɧɢɜɟɪɡɢɬɟɬɫɤɨ ɢɡɞɚɜɚɬɟɥɫɬɜɨ Äɋɜ Ʉɥɢɦɟɧɬ Ɉɯɪɢɞɫɤɢ³ɋɨɮɢɶ 1995. Haxhihasani, Q. Të folmet shoqërore, Dogançja e folmja shoqërore e zejtarëve shëtitës të rrethi të Përmetit dhe Leskovikut, në St. Fi. , nr.1, 2 dhe 3, 1964. Islamaj, Sh., Kultura e gjuhës dhe përdorimi estetik i saj, Tiranë, 2002. Islamaj, Sh., Studime filologjike,1990, 3 dhe 4. ȳɚɲɚɪɇɚɫɬɟɜɚ O: ȺɥɛɚɧɫɤɢɡɛɨɪɨɜɢɜɨɦɚɤɟɞɨɧɫɤɢɬɟɬɚʁɧɢʁɚɡɢɰɢɆɚɤɟɞɨɧɫɤɢ ʁɚɡɢɤɝɨɞ IV, ɤɧ 3, 4, 5-6, ɋɤɨɩʁɟ 1953. Jashar - Nasteva, O., Kontaktet gjuhësore në hapësirat ballkanike, Shkup, Logos-A, 1998. Labov, W. Language in the Inner City, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, and Oxford: Blackwell, 1972. Labov, W. Sociolinguistic Patterns, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, and Oxford: Blackwell, 1972. Martine, A., Elemente të gjuhësisë së përgjithshme, Prishtinë, 1983. Milroy, J., Sociolinguistic and language alteration, Belfast Working Papers in Language and Linguistics, 1978. ȷɚɦɢɥɢ Ⱥ ȳɚɡɢɱɧɢ ɤɨɧɬɚɤɬɢ ɧɚ ɛɚɥɤɚɧɫɤɢɬɟ ɩɪɨɫɬɨɪɢ, Ƚɨɞɢɲɟɧ ɡɛɨɪɧɢɤ Ʉɧɢɝɚɋɤɨɩʁɟɍɧɢɜɟɪɡɢɬɟɬ³ɋɜɄɢɪɢɥɢɆɟɬɨɞɢʁ´ɋɤɨɩʁɟɎɢɥɨɥɨɲɤɢɮɚɤɭɥɬɟɬ ³ȻɥɚɠɟɄɨɧɟɫɤɢ´ ȷɚɦɢɥɢȺ ɦɚɝɢɫɬɟɪɫɤɢɬɪɭɞɜɨɪɚɤɨɩɢɫ ɋɨɰɢʁɚɥɧɢɬɟ ɜɚɪɢʁɚɧɬɢ ɧɚ ɚɥɛɚɧɫɤɢɬɟ ɫɬɪɭɲɤɢ ɝɨɜɨɪɢ ɢ ɦɟɼɭʁɚɡɢɱɧɚɬɚ ɢɧɬɟɪɮɟɪɟɧɰɢʁɚ ɤɚʁ ɟɞɧɨʁɚɡɢɱɧɢɬɟ ɞɜɨʁɚɡɢɱɧɢɬɟ ɢ ɩɨɜɟʅɟʁɚɡɢɱɧɢɬɟ ɝɨɜɨɪɢɬɟɥɢ ɍɧɢɜɟɪɡɢɬɟɬ ³ɋɜ Ʉɢɪɢɥ ɢ Ɇɟɬɨɞɢʁ´ Ɏɢɥɨɥɨɲɤɢ ɮɚɤɭɥɬɟɬ³ȻɚɠɟɄɨɧɟɫɤɢ´ɋɤɨɩʁɟ 2008. Radovanović, M., Sociolingvistika, Novi Sad, 1986. Riza, S., Studime albanistike, Prishtinë, 1979. Shkurtaj, Gj., Etnografi e të folurit të shqipes, Tiranë, 2004. Shkurtaj, Gj., Sociolinguistika, Tiranë, 1999.

19 KUMTESAT

20 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

KAFENEJA SI INSTITUCION NË VEPRËN E I. KADARESË

Dr. Alta Haluci Departamenti i Gjuhë – Letërsisë Fakulteti i Shkencave Humane Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë [email protected]

ABSTRAKTI

Në veprën e Kadaresë kafeneja zë vend në shumë novela e romane, duke filluar që nga fundi i viteve 1960.“Ditë kafenesh” është vepra e parë, për një kohë të gjatë e ndaluar, ku kafeneja është mizanskena e mizantekstit. Në tregimin “Sezoni dimëror i “Kafe Rivierës”, rikthehet kafeneja si topos i veprimit. Në romanet e viteve 1970 “Dimri i vetmisë së madhe” dhe “Nëntori i një kryeqyteti”, kafeneja zëvendësohet me bar-et europiane, ndërsa te “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave”, institucioni i kafenesë zëvendësohet me çajtoret. Midis çajtoreve dhe kafeneve janë klubet ku mblidhen udb- ashët në romanin “Krushqit janë të ngrirë”. Kafeneja si instiucion rikthehet së fundmi me “Mëngjeset në kafe Rostand”. Kafeneja, bar-i, çajtorja, hani, janë vendngjarje që përsëriten nga një vepër në tjetrën. A ka të bëjë kjo me vendin e kafenesë në jetën e popullit shqiptar? A është shprehje e një dualiteti domethënës kafeneja kundrejt çajtores si Lindja kundrejt Perëndimit? A është bar-i përpjekje për të gjetur perëndëmin brenda Shqipërisë? Dhe “kafe çornoje” në Moskë e “Kafe Rostand” në Paris një përpjekje për të gjetur Shqipërinë e munguar kur ndodhet larg saj?

Fjalët kyç: roman, novelë, kafene, bar, çajtore, institucion, dualitet domethënës etj.

I. HYRJA

Në veprën e Kadaresë një nga detajet që zë vend më shumë në romane dhe novela është kafeneja e kthyer më vonë si institucion . Zanafillë e nisur nga fundi viteve 1960. “Pasditeve ne strukeshim në qoshe të ndonjë lokali plot tym dhe njerëz dhe bisedonim gjerë e gjatë për planet tona. Kur dilnim jashtë , zakonisht, ishte natë, shiu trokiste mbi om- brellë dhe ne vazhdonim të flisnim për të fshehtën tonë nën ombrellë” 1

.DGDUH,9HSUD9sOOLPLLSDUs218)5,I

21 KUMTESAT

Vepra e parë ku kafeneja nuk është thjesht vend argëtimi dhe shplodhjeje, por mizanskena e mizantekstit është “Ditë kafenesh”, pjesë e romanit “Qyteti pa reklama”, vepër kjo e shkruar në kohën kur shkrimtari ishte student në Moskë. Kjo vepër ka qenë e ndaluar për një periudhë të gjatë kohe dhe nuk lejohej botimi i saj nga sistemi i diktaturës komuniste të asaj kohe. Një hap i hedhur nga Kadare ku kalohen bukur ditët në kafene. Ja si shprehet në këtë roman Kadare: “Ne , unë dhe shoku im, rrinim në kafene, në një tryezë në qoshe dhe vështronim se si përjashta, pas xhamave të lagur, shkonin e vinin kalimtarë. Ishte mbrëmje dhe ne, ngaqë nuk denim nga të venim dhe në hotel bënte mjaft ftohtë, u futëm në kafene. Kafeneja qe plot njerëz dhe tym.”2 . Kafeneja, vendi ku grumbulloheshin njerëz të kategorive të ndryshme dhe diskutonin lirshëm mendimet e tyre për probleme nga më të thjeshtat deri tek ato që “grisnin” situatën politike në vend. Më shumë se kudo tjetër ata ndiheshin të lirë. Jepnin dhe merrnin mendime ku mbështeteshin, sygjeroheshin apo kundërshtonin njëri – tjetrin. Me pak fjalë vendi i vetëm ku rrihej mendimi i lirë. Mizanskenat i japin më tepër ngarkesë fragmenteve. Citojmë: “Në kafene , ne tani pothuaj i njihnim të gjithë klientët. Ishin ata të kalasë, me një shprehje të menduar në fytyrë sikur të thoshin: “ah, atomi po, po ç`e do….” Kaluan midis tryezave tre burra tullacë, me fytyra të inatosura. Pas pak u dëgjua: “ jo kafeja, po kafea”. Ai që dyshonte për ne, më hodhi, nga një qoshe , një shikim dinak.”3 Por “ Ditë kafenesh” nuk ka qenë vepra e vetme ku kafeneja zë një vend të rëndësishëm. Ajo vazhdon të trajtohet në tregimin “Sezoni dimëror i Kafe Rivierës” ku kafenenë tashmë e shikojmë si një topos veprimi. Kadare shkruan; “….përpara meje kafe “Riviera”, qendra ime e punës…”4 Ndryshe nga “Ditë kafenesh” , tashmë te kafe “Riviera” koncepti i kafenesë merr një tjetër dimension. Aty veprohet dhe nuk ngelet vetëm një vend i rrahjes së mendimeve të lira. Kuptohet në çdo fragment të lexuar si: “Pastrueset po vendosnin hirnoret e fundit. Ek- spresi pothuajse ishte nxehur. Radioja jepte muzikë të lehtë, të gëzueshme”5. Çdo ngjarje, çdo veprim kanë të njëjtin vend, kafenenë. Aty ka lidhje dashurie, ndarje, fejesa, pushime nga puna……“Parimet shkelen me të dyja këmbët, - vazhdoi ai. – Unë po të bëj një pyetje: ç`përfaqëson ai grumbull njerëzish që vjen e bën fejesa në kafenenë tuaj? Asgjë të rëndësishme në krahasim me jetën e vrullshme të qindra – mijëra punonjësve në vendin tonë. Kurse ti mendon që unë t`i vë ata në qendrën e veprës sime? E pse? Që në kafenenë tuaj të mos bëhen më fejesa të tilla?”6. Në 27 janar 2017 shkrimtari I. Kadare ka dhënë një intervistë për gazetën franceze L` Expresse e sjellë në shqip, botuar dhe përkthyer nga gazeta “ Panorama”, me temë “ Pse i urrente dhe i shkatërroi Enveri kafenetë”. Sipas tij “ Stalinistët dhe idhtarët e tyre i kanë urryer instiktivisht të gjitha vendet që lidheshin me shkëmbimin e lirë të ideve. Kanë tmerr

2 Kadare, I., Vepra, Vëllimi i parë, ONUFRI, 2007, f. 205. 3 Kadare, I., Vepra, Vëllimi i parë, ONUFRI, 2007, f. 219. .DGDUH,9HSUD9sOOLPLLG\Ws218)5,I 5 Kadare, I., Vepra, Vëllimi i dytë, ONUFRI, 2007, f. 339. .DGDUH,9HSUD9sOOLPL,G\Ws218)5,I

22 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 nga “ përzierja e opinionit publik7”. Ata kanë dashur gjithmonë ta mbajnë të shkëputur popullin nga rrahja e mendimeve, nga idetë e reja, nga risitë. Kjo gjë u jepte një loj makthi dhe pasigurie për të vazhduar mbizotërimin e pushtetit diktatorial mbi popullin. Kadare pohon se frekuentimi i kafeneve në Gjirokastër ishte shumë i përhapur pasi ishte një vend armiqësor ndaj komunizmit. Liria e dymbëdhjetë -trembëdhjetëvjeçarëve dukej në mundësinë e tyre për të frkuentuar kafenetë. Ai ndihet krenar që ka qenë pjesë e këtij qyteti ku kafenetë mbaheshin si vende publike ku dëgjoje, mendoje dhe shprehje mendimin e lirë. Për fatin e mirë në qytetin jugor të Gjirokastrës (dashuria ime e parë), ky institucion funksiononte. Ndoshta në kundërrrymë me qytetet e tjera. Ky qytet i dha një formim tjetër një adoleshenti të rritur këtu. Po të bëjmë një kalim të shpejtë të romaneve të shkrimtarit Kadare, sidomos të viteve 1970, pra 10 vjet më vonë, në romanin “ Dimri i vetmisë së madhe”, titull i diskutuar dhe i rikthyer në atë kohë në mënyrë të imponuar në “Dimri i madh” dhe te “Nëntori i një kryeqyteti”, kafeneja zëvendësohet me bar – et evropiane. Edhe kur Kadare e shkruan emrin bar në trajta të ndryshme rasore , tashmë ai e shkruan njësoj si në gjuhën e huaj. Jo rastësore kjo përzgjed- hje e Kadaresë në mënyrën e të shkruarit të “Bar- eve evropiane”. Në intervistën e tij te L` Expresse Kadare citon: “ Më kujtohet Tirana e fëmijërisë dhe rinisë sime, e cila ishte mjaft “snobe”. Atje gjeje kafene me emra të huazuara nga qytete të mëdha të Evropës si Flora, Bella Venezia etj.8” Tashmë pas Gjirokastrës qyteti i jetës së Kadaresë është Tirana. Ai në mënyrë të vetëdi- jshme ose jo përpiqet ta kthejë në një metropol, në një qytet evropian edhe pse normalisht Tirana nuk i përmbushte këto cilësi. Ekzistenca e këtyre bareve i jep një tjetër formë dhe pamje kryeqytetit të Shqipërisë, Tiranës, të cilën ai do ta krahasojë dhe ta bëjë të përafërt me Moskën dhe Parisin. Për të bashkuar katër qytetet “e tij” që i do dhe i adhuron në mënyrën e vet. Metropolizon dhe urbanizon Tiranën, i jep tiparet e një qyteti të vërtetë Gjirokastrës edhe pse më shumë është një provincë. Thua Kadare i pasqyron qytetet ashtu si ai dëshiron apo ashtu si ato janë në të vërtetë? Një gjë është e sigurt: vendi ku rrihet mendimi i lirë është kafeneja. Dhe në këto qytete ajo ekziston vërtetë. Përsëri sipas shkrimtarit Kadare i cili mendon se ky lulëzim kafenesh e ka indinjuar thellë regjimin komunist të viteve 1945 ku nuk janë treguar aspak indiferentë ndaj tyre, pasi ato shfaqeshin si rrezik potencial real për rebelime. Ata donin që në mënyrë direkte apo indirekte ta shkatërronin këtë vend të mendimit të lirë dhe mundësive që u jepeshin intelektualëve (shkrimtarëve) për t`u ndier ndryshe, për të menduar ndryshe. Në fund të fundit të ishin vetvetja. Në veprën “Nënpunësi i pallatit të ëndrrave” institucioni i kafenesë i ndërtuar deri tashmë zëvendësohet me çajtoret. Jo më bare, kafe, por çajtore. Gjithsesi vendi i rrahjes së mendimeve. Por me rënien e Murit të Berlinit, shqiptarët u ndien të çliruar, tashmë iu kthyen me gëzim kafeneve. Sipas Kadaresë “është e llogjikshme, tek e fundit se kur sundon një ideologji

7 Gazeta “ Panorama”, 27 janar 2017. 8 Gazeta “ Panorama”, 27 janar 2017

23 KUMTESAT e hekurt nuk ka më vend për lojën e lirë të mendimeve”. Të tillë e konsideronte kafenenë Kadare. Midis çajtoreve dhe kafeneve janë edhe klubet ku mblidhen udb – ashet, në romanin “Krushqit janë të ngrirë”. Kafeneja si institucion së fundmi në “ Mëngjeset në Kafe Rostand”, kafe ku shkrimtari flet me adhurim për Parisin, citojmë: “ Parisi mu shfaq “ pa dijeninë e Francës”, qytetin e tij të dytë më të rëndësishëm në jetë pas Tiranës. Kuptohet duke mos e anashkaluar Gjirokastrën edhe pse ndjenja e tij për qytetin është quajtur trivalente. Sa flet për Tiranën dhe kafe “ Florën” aq flet dhe për Parisin: “ I thashë se më kishte shkrepur në kokë që ta ftoja princeashën për të marrë kafen së bashku në “Flora” ose s`mund të më shkonte kurrë ndërmend që pikërisht kjo e fundit, ftesa për në “Fora”, do të bëhej shkak i një keqkuptimi edhe më të rëndë. Kjo ndodhi ditën kur ia tregova pusullën me përgjigjen e saj: vij ku të duash, veç në kafene jo.9” Çdo bisedë e rëndësishme bëhej në kafene. “Pasdite në “Flora”, pasi i tregova shkurt bisedën me “Lumi fle” – në, e pyeta se a kishte folur me njeri për romanin tim. Pse? - tha ai, përpara se të më thoshte: jo. Pse? Se ashtu është puna, i thashë. Harroje se ka një roman të tillë. Zëre se e kanë djegur. Më Kupton? Djegur. Nihil. “10 Por Tirana nuk ka pasur vetëm kafe “Florën”, por edhe hotel “Dajtin”. “Askush në Tiranë nuk ngutej të shkonte për të marrë një kafe në barin e të vetmit local me kujtime, atë të hotel “Dajtit”. Më e frikshme se kjo ishte se vet “Dajti”, dikur hoteli më mitik i krejt gadishullit, secili kënd i të cilit ruante kujtime ngjarjesh e personazhesh të papërsëritshme, e kërcënonte prishja.”11 Të gjitha ndjesitë Kadare i shfaq nga kafja “Rostand” në Paris. “ Në qoftëse do të tun- dohesha t`u bëja një përzgjedhje ditëve në “Rostand”, ato do të ndaheshin në dy grupe: të mbara dhe jo. Kjo “jo” e fundit do të kishte disa ngjyrime: jo të mbara, të prapa, të humbura, të papërcaktueshme.” Në kafe “Rostand”, Kadare flet për lidhjen me Francën dhe gjithashtu mendimin e tij për të ardhmen e atdheut të tij, ku Milan Kundera e ka etiketuar “kombi i vogël” në artikullin “ Një perëndim i marrë peng” Aty Kadare flet se ka shpresa për të ardhmen e vendit të tij sepse e ndien dhe e dëshiron. Ndoshta , - thotë shkrimtari, - kjo ka të bëjë me mënyrën se si jam rritur dhe edukuar. Kafeneja, bar – i , çajtore, hani, janë vendngjarje që përsëriten nga një vepër në tjetrën. Thua ka të bëjë me vendin e kafenesë në jetën e popullit shqiptar? A është shprehje e një dualiteti domethënës kafeneja kundrejt çajtores si Lindja kundrejt Perën- dimit? A është bar – i një përpjekje për të gjetur Perëndimin brenda Shqipërisë? Patjetër si gjithmonë Kadare e ka evoluar qytetin, kryeqytetin, madje dhe Perëndimin duke anashkaluar Lindjen. Një dëshirë e shprehur dhe e bërë fakt në veprat e tij. Perëndimi nuk është larg. Ne e prekim, e ndiejmë dhe i afrohemi në mënyra të ndryshme. Baret e institucionalizojnë mendimin.

9 Kadare, I., Mëngjeset në kafe “Rostand”,³0RWLYHWH3DULVLW´2QXIULI 10 Kadare, I., Mëngjeset në kafe “Rostand”,³0RWLYHWH3DULVLW´2QXIULI 11 Kadare, I., Mëngjeset në kafe “Rostand”,³0RWLYHWH3DULVLW´2QXIULI

24 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Asnjëherë Kadare nuk e ka mohuar adhurimin edhe për Moskën si një vend ku ai ka kaluar një pjesë të rinisë së tij dhe kafe “Çornoje” në Moskë e kafe “Rostand” në Paris, janë një përpjekje për të gjtur Shqipërinë e munguar kur ndodhet larg saj? Kadare nuk e ka mohuar asnjëherë qëndrimin, informacionin dhe dëshirën për të parë dhe ndjerë Shqipërinë që ai ka ndërtuar në subkoshiencën e tij.

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Literatura e shqyrtuar në punimin tonë është vepra artistike e I.Kadaresë. Kryesisht janë përdorur veprat në të cilat janë përdorur emërtimet e kafeneve, çajtoreve, bareve në vende të ndryshme ku kadare ka kaluar periudha të ndryshme të jetës së tij. Vepra të tilla janë: Mëngjeset në kafe “Rostand”, “Motivet e Parisit”, Vepra, Vëllimi i dytë, ONUFRI, 2007, “Ditë kafenesh”, “Qyteti pa reklama”. Te “Dimri i vetmisë së madhe” dhe “Nëntori i një kryeqyteti”, kafeneja zëvendësohet me bar-et europiane, ndërsa te “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave”, institucioni i kafenesë zëvendësohet me çajtoret. Midis çajtoreve dhe kafeneve janë klubet ku mblidhen udb- ashët në romanin “Krushqit janë të ngrirë”. Gazeta franceze ” L` Expresse”, 2017 në të cilën shkrimtari ynë ka dhënë një intervistë e cila ishta shtysa jonë e parë për realizimin e këtij punimi.

III. METODOLOGJIA

Metodologjia bazë e përdorur gjatë këtij studimi është ajo komperative dhe ajo psikologjike, e ndërthurur me analizën letrare, antropologjike dhe filologjike. Metoda komparative (e krahasimit) është një metodë, e cila më ka shërbyer dhe ndihmuar njëkohësisht për të peshuar elementet krahasuese, veçoritë e përbashkëta dhe dallimet mes tyre, në dy këndvështrime: në identifikimin e veçorive të përbashkëta narrative dhe në krahasimin e tyre. Metoda përshkruese: Më anë të kësaj metode jepen detajet më të imëta të kafeneve. Metoda biografike-sociologjike: Kjo metodë na vjen në ndihmë në punime të tilla për arsye se shumë elemente gjatë veprës na dalin që kanë lidhje me jetën dhe veprën e vetë autorit, veprimtarinë, ideologjinë e tij, me kushtet sociale, psikologjike, politike.

IV. DISKUTIMI

PYETJET QË MORËN PËRGJIGJE NË PUNIMIN TONË JANË: A ka të bëjë kjo me vendin e kafenesë në jetën e popullit shqiptar? A është shprehje e një dualiteti domethënës kafeneja kundrejt çajtores si Lindja kundrejt Perëndimit? A është bar-i përpjekje për të gjetur perëndëmin brenda Shqipërisë? Dhe “kafe çornoje” në Moskë e “Kafe Rostand” në Paris një përpjekje për të gjetur Shqipërinë e munguar kur ndodhet larg saj?

25 KUMTESAT

V. KONKLUZIONET

1. Në veprën e Kadaresë një nga detajet që zë vend më shumë në romane dhe novela është kafeneja e kthyer më vonë si institucion 2. Vepra e parë ku kafeneja nuk është thjesht vend argëtimi dhe shplodhjeje, por mizanskena e mizantekstit është “Ditë kafenesh”, pjesë e romanit “Qyteti pa reklama”, vepër kjo e shkruar në kohën kur shkrimtari ishte student në Moskë. 3. Në kafene njerëzit ndiheshin të lirë, jepnin dhe merrnin mendime ku mbështeteshin, sygjeroheshin apo kundërshtonin njëri – tjetrin. Me pak fjalë vendi i vetëm ku rrihej mendimi i lirë. 4. Të gjitha ndjesitë Kadare i shfaq nga kafja “Rostand” në Paris. Përzgjedhja e ditëve në “Rostand”, ishte e ndarë në dy grupe: të mbara dhe jo. 5. Kafeneja, bar – i , çajtore, hani, janë vendngjarje që përsëriten nga një vepër në tjetrën sepse ato kanë të bëjnë me vendin e kafenesë në jetën e popullit shqiptar. 6. Çdo bisedë e rëndësishme bëhej në kafene. 7. Sipas Kadaresë “është e llogjikshme, tek e fundit se kur sundon një ideologji e hekurt nuk ka më vend për lojën e lirë të mendimeve”. Të tillë e konsideronte kafenenë Kadare

VI. REFERENCAT

Aliu Gëzim, Diskurset e ideve në prozën e Kadaresë, Faik Konica, Prishtinë, 2007. Anton Berisha, Poezia e prozës dhe simbolika poetike, revista Fjala, 1 shtator 1978. AQSH, F. 14/AP, L. 30, D. 1096, V. 1974, fl. 4 (nga shkrimi i Xhelal Staraveckës “Bisedim me shqiptarët e mërgimit - zoti na ruajtë nga penda e dishepullit të Tajar Zavalanit”). Aristoteli, Poetika, Buzuku, Prishtinë, 1998. Ashta Zef, Qyteti i jugut vëllim me tregime, repotazhe e ese, nga Ismail Kadare, e dielë, 3 shtator 1967. Bashkim Kuçuku, Kadare në gjuhët e botës, Onufri, Tiranë, 2005.

Kadare, I., Vepra, Vëllimi i parë, ONUFRI, 2007 Gazeta “ Panorama”, 27 janar 2017 Kadare, I., Vepra, Vëllimi i parë, ONUFRI, 2007 Kadare, I., Mëngjeset në kafe “Rostand”, “Motivet e Parisit”, Onufri, 2014 Kadare, I., Qyteti pa reklama, ONUFRI, 2001 Kadare, I., Dimri i madh, Naim Frashëri, 1981 Kadare, I., Dimri i vetmisë së madhe, Onufri, 2012 Kadare, I., Nënpunësi I pallatit të ëndrrave, Onufri, 2009

26 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

MITRUSH KUTELI, SHQIPTARI DHE DUKURITË STILISTIKE NË VEPRËN E TIJ Msc. Arjola Kapaj Regional Education Directorate School “Zigur Lelo”, Vlora, Albania E-mail: [email protected]

ABSTRAKT

Mitrush Kuteli është një autor, i cili ka një mjeshtëri të rrallë në përdorimin e gjuhës shqipe, veçanërisht të leksikut të saj, të fjalëve të rralla si dhe formave të veçanta. Po të ndalemi në disa përbërës të stilit të prozës së tij, do të veçojmë përdorimin e disa formave gjuhësore, që u përkasin krahinave të ndryshme te vendit, kulturave, zakoneve, te folmeve të ndryshme, përdorimit të fjalëve arkaike e të fjalëve të huazuara..etj. Në lëmin e veprës së tij përftesat stilistike janë të shumta. Çdo përftesë trajtohet sipas llojit e vlerës së saj gjuhësore. Bazuar në shembujt e nxjerrë, pjesa më e madhe e stilemave i përkasin fushës së fonostilistikës. Në këtë punim do të paraqesim disa variacione fonetike duke analizuar vetitë tingullore dhe qëllimin e përdorimit të tyre.

Fjalë kyçe: prozë popullore, stilemë, variacion tingullor, dukuri.

HYRJE

Mitrush Kuteli është gjeniu i madh i prozës shqipe. Ai i përket një periudhe të ndritur të letërsisë shqipe, asaj të Pavarësisë. Është një autor, i cili ka një mjeshtëri të rrallë në përdorim- in e gjuhës shqipe, veçanërisht të leksikut të saj, të fjalëve të rralla dhe të formave të tyre të veçanta. Në gjithë krijimtarinë e tij vlen për t’u theksuar niveli i lartë i novacionit të prozës. Në të shtrihen hareshëm tematikat sociale që vijnë mjaft origjinale dhe ndërthuren me përdorimin mjeshtëror të mjeteve shprehëse gjuhësore. Gjuha që karakterizon rrëfimin afron me ligjërimin e zakonshëm. Ajo tingëllon mjaft natyrshëm e madje nuk e ndan dot nga rrëfimi. Shpesh-herë gjatë leximit ngatërrohet rrërfye- si me atë që rrëfen. Duke lexuar veprën e Kutelit të krijohet përshtypja sikur autori nuk tregohet shumë i kujdesshëm për gjuhën, për përdorimin e saj në një nivel të ngritur letrar, për pasqyrimin në prozën e tij të formave e të trajtave të ndryshme. Po kjo është një përshtypje kalimtare, pasi vepra e Kutelit në tërësi karakterizohet nga një përdorim i gjerë i leksikut popullor, sidomos i atij të krahinës së vetë, por edhe nga shumëllojshmëria e formave gramatikore, që e bëjnë të veçantë këtë krijimtari, në aspektin e përdorimit stilistik të gjuhës.

27 KUMTESAT

Po të ndalemi në disa përbërës të stilit të prozës së tij, do të veçojmë përdorimin e tepëruar të fjalëve të huazuara, shumë pej të cilave janë huazime turke, greke etj. E veçanta në prozën e tij qëndron te rrëfimi. Ai krijohet mbi bazën e një destinacioni dëgjues dhe duket se është ndërtuar nga tre përbërës: autori, ngjarja, rrëfimi.

2. VECORI STILISTIKE NE VEPREN E MITRUSH KUTELIT

Në një këndvështrim tjetër të prozës vërehet dhe aftësia që ka autori të përdor forma gjuhësore që u përkasin krahinave të ndryshme të vendit. Kjo bie në sy te gjuha që përdorin personazhet që vijnë nga krahina të ndryshme të Shqipërisë dhe janë bartës dhe shprehës të kulturave, zakoneve dhe të të folmeve të ndryshme. Gjithashtu një përbërës i dukshëm në prozë është dhe përdorimi i dialektalizmave, të cilat japin një nuancë thellësisht popullore dhe një konotacion të theksuar gjeografik. Në lëmin e veprës së tij përftesat stilistike janë të shumta, ato do të shqyrtohen sipas për- katësisë në disiplinat e stilistikës gjuhësore. Çdo përftesë do të trajtohet sipas llojit e vlerës së saj gjuhësore. Pjesa me e madhe e stilemave të nxjera i përkasin fushës së fonostilistikës. Në shembujt e prezantuar do të paraqesim variacionet fonetike, duke analizuar vetitë tingullore dhe qëllimin e përdorimit të tyre. Nga analiza e materialit të vjelë, vëmë re disa dukuri. Kemi përdorimin e disa trajtave në formë jo të saktë gjuhësore: 1.Kure s`kish gurë për të kalitur e fletë rrote për të ndrequr cifundin e pendën e dallan- dyshen, hynte në koritën e kalbur, t’i hidhte ndonjë mballomë pllashte gështenje e ndonjë dajadë, që ta mbante dhe ca, gjersa të vinte. Qamili e ta bente mullinë fambrikë Avrope. V1, f. 154 Këtë trajtë autori e vendos në gojën e një personazhi, xha Brahos, i cili përfaqëson popullin e thjeshtë, duke ironizuar shtresat e larta që ishin në pushtet dhe konkretisht beun. Në këtë kemi dukurinë e shtimit të tingullit “m” te fjala “ fambrikë” dhe te fjala tjetër përdorimin e “a “-së nistore në vend të “e”-së. Kjo trajtë e pazakontë është përdorur për të ironizuar beun, i cili në fjalorin e tij përpiqet të përdorë fjalë të mëdha, ndryshe nga të folurit e njerëzve të tjerë të zakonshëm. 2. Nuk u mor vesh mirë s`dinte ajo Gurija, apo s`dinte hanëmi dhe se si i kuptoi beu këto fjalë. Tha:“sot do të pi kahven (kështu i thosh beu kafesë; “kahve”, siç e kish dëgjuar nga i vjehrri e nga e shoqa.) V1, f.73 Edhe trajta “kahven” e përdorur për kafen, ironizon figurën e Xheladin Beut, sjell nivelin kulturor të shtresës së tij. Në fjalën “kahven” është sonorizuar bashkëtingellorja “f ” në një pozicion parafundor dhe është shtuar bashkëtingëllorja “h”. Trajta “kave” është popullore.

28 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Shtimi i “h” e bën atë edhe më të veçantë dhe me përdorim tepër të kufizuar, pikërisht te persona të moshës së rangut të Xheladin beut. Për arsye stilistike autori ka përdorur në disa raste edhe thonjëzat, këto për të ironizuar, për të tallur, për t’i dhënë fjalës një konotacion pozitiv a negativë. 3. Kësaj shqiponje “osmanllinjtë” e fashatit dhe ata të rrethit, me Staroven kryje, i thosh- ninbreshkë dhe e shikonin vengër sepse donin hënëzën. Po aq vëngër e shikonin edhe “serbo- manet” edhe “grekomanet” që e donin kryqin... Errësirë, vella? Vetëm errësirë? Jo dhe interes. V.1, f.238 Përdorimi i thonjëzave te fjala “osmallinjtë” ka për qëllim të dallojë një grup shqiptarësh, që kanë bindje osmane dhe luftonin për atë mbretëri. Me anë të kësaj fjale autori ironizon, tall dhe demaskon një shtresë të shoqërisë shqiptare, e cila vepronte me servilizëm e dinakëri, për të realizuar qëllimet e interesat e pushtuesit. Një tjetër përftesë është përdorimi i tingujve të njëjtë brenda një fraze a fjalie. 4. “Lufta zgjati. U luftua gjashtë ditë e gjashtë natë. Buçiti tërë fusha. U vranë shumë asqerë e zaptije. Më në fund, çeta, çau udhën e doli nga çarku, po la gjashtë të vrarë. Xhezarit i kujtoheshin edhe emrat e disave, njërit i thoshin Bajazit Rehova, tjetrit Nuçi Lopi. V.1, f. 128 Përdorimi i këtyre fjalëve të njëpasnjëshme që fillojnë me “ç” të krijon përshtypjen se zhvillohet një përpekje, për t`u çliruar nga një rrethim, përshtypjen e një goditjeje etj..., të cilën e realizon rimarrja e “ç”-së. Një tjetër mjet stilistik i kësaj fushe është dhe ndarja e fjalës në rrokje. Kjo stilemë brenda ka ritëm. Autori e përdor për të dalluar nga fjalët e tjera edhe për t`i dhënë një peshë kuptimeve dhe theks të veçantë. 5. “Dëgjo të të them një fjalë për ndjezot, që ta mbash mend: kurbeti,selameti. Dëgjove? Po ta them dhe njëherë: kur – be – ti, se – la – me – ti! Haj xhaxho shko. V.1, f. 3 Ndarja e fjalës në rrokje është një stilemë mjaft e frytshme për shprehësi. Kjo përftesë në rastin tonë, është përdorur për të theksuar më mirë atë fjalë, dukuri e kuptim që autori dëshiron të japë. Autori përdor mënyra të ndryshme të shkrimit me efekt stilistik. Konkretisht te shembujt e sjellë më poshtë ai përdor zgjatjen e një tingulli zanor për të shprehur ndjenjën e habisë, të mosbesimit që jepet përmes gojës së personazhit. 6. - Kush vjen, xhaxha Edip? – pyeti vajza. - Enkelana, mbesë! - “ Enkelanaaaaana? – pyeti ajo e habitur, me zë këngëtar, të ëmbël e të hidhur. Në një cep të Ilirisë..., f.12

29 KUMTESAT

7. Fqinji nisi të lëvizë (siç duket e kish gjallëruar pak uji ) dhe pyeti me zë të zgjatur, të butë, si këngë: - “Shqitaaaaar? - “Shqiptar. - “nga je ti, vëlla? V.1, f. 137 Poronomezinë, të cilën autorët e përdorin shpesh për të krijuar humor, për të tallur, ironizuar etj.. E gjejmë edhe te ktijimtaria e Kutelit. Kjo përftesë krijohet nga tingëllimet e afërta të gjymtyrëve të ndryshëm. 8. Dhjetarët dolën mirë e bukur; ca para i`a dhanë Qeverisë, ca s‘ia dhanë. “Kemi humbje, - thanë. Duam zbritje. Miku është der` e xhenetit. Valon hatri. Si tha ai miku: felaqi, feluqi, fiton harëruqi. Dhjetarët ishin nëpër ortakë, ndanë nga njëqind napolona fitim. V.1, f.306 Në këtë rast paronomazia është përdorur për të ironizuar një ves, një sjellje. Por ajo për- doret edhe për të tallur, për sharje etj.. 9. Po kur i vinte ndonjë bumbashir dhe i thoshte se baba Sulltani kish luftë s`di se ku, në Qyrdistan në Rabistan apo në Tinglimajmunistan, beu i dërgonte karvan me imdatë e njerëz me dyfeqe... V.1, f.38

Në ketë rast paronomazia është përdorur për të ironizuar një ves një sjellje. Përdorimi i saj është edhe tallës edhe sharës. Afrimi i fjalës “Tinglimajmunistan” te fjalët e tjera jep një konotacion negativ. Eshtë fjalë e sajuar dhe e pakuptimtë. Larmia e madhe e formave tingullore në veprën Mitrush Kutelit, që u përpoqëm t`i vëmë në dukje këtu, dëshmon, se autori ka shfrytëzuar pasurinë gjuhësore në visarin e madh të gjuhës popullore. Nga ana tjetër në prozën e tij përshtaten hareshëm forma gjuhësore me përmbajtjen.

KONKLUZIONE

Të gjitha këto dukuri të përmendura edhe të tjera, e ngrenë këtë prozë në një nivel të lartë artistik, duke e çuar atë drejt një proze të përsosur në përmbajtje dhe formë. Ky autor ka meritë edhe në përdorimin e leksikut arkaik. Në prozën e tij ka futur një nu- mur të madh fjalësh nga fondi i vjetëruar i shqipes. Nga pikëpamja stilistike gjuha e këtij autori nuk përkufizohet vetëm me dallimin e përf- tesave në fushën e fono-stilistikës, mjeshtëria dhe forca e artit të tij krijojnë lëm të pafund përftesash edhe në fusha të tjera të kësaj shkence, në morfostilistikë, sintaksostilistikë, seman- tostilistikë etj.. .

30 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Për të gjitha këto veçori, themi, se Kuteli vjen si njohës dhe studiues i mirë i gjuhës shqipe dhe vepra e tij, prezanton një nivel të lartë letrar dhe gjuhësor.

LITERATURA E SHFRYTËZUAR

Floqi Spiro., Vëzhgime rreth gjuhës së tre shkrimtarëve të Pavarësisë, “Nëntori”, 3, 1983. Lloshi Xhevat., Vlerat stilistike në një tregim të Migjenit, “Nëntori”, 3, 1983. Lloshi Xhevat., Fjala shqipe në poetikën e Naimit, ” Gjuha jonë”, 3, 1991. Lloshi Xhevat., Stili i Faik Konicës, ” Gjuha Jonë”, 1, 4, 1993. Lloshi Xhevat., Tipare të sistemit stilistik në gjuhën e sotme shqipe, në “Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe”, 3, 1990. Lloshi Xhevat., Vështrimi stilistik për mjetet e shprehjes në gjuhën shqipe, “Gjuha jonë”, 1, 1981. Lloshi Xhevat., Çështje të stilistikës dhe të kulturës së gjuhës, “Gjuha Jonë” 4, 1987. Vehbiu Ardian., Karakteristika të enumeracionit në poezinë e Naim Frashërit, SF, 3, 1990. Vehbiu Ardian., Rreth ngjyrimeve stilistike të orientalizmave në poezinë e sotme shqipe, “Gjuha Jonë”, 1, 1990.

31 KUMTESAT

32 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

PLAGA MORALE E FEMRËS NË PROZËN E MIGJENIT

Artesa OSMANAJ Ass. Universiteti “Haxhi Zeka”, Pejë Kandidate PHD , Prishtinë [email protected]

Migjeni dhe arti i tij letrar nuk mund të harrohen asnjëherë, ndonëse ai u paraqit në letërsi si kalimtar në një rrugë të shkurtër përballë maratonistëve të tjerë letrarë.. Ky shkrimtar, uragan i ndërprerë para kohe, la një gjurmë jo në rërë që mund ta shlyejë era , por gjurmë në shkëmbin e kohës e cila rrezaton deri në ditët e sotme. Përderisa ai iku shpejt, pas la një art i cili gjithmonë na provokon të themi dicka më shumë seç mendojmë . Migjeni sa është poet po aq prozator. Në prozën e tij kalërojnë disa fenomene të cilat sa janë tragjike po aq të dhimbshme , sa psikologjike po aq shpirtërore. Ato janë plagë që e përcjellin personazhin , përcjellin familjen , përcjellin shoqërinë shqiptare në Shkodër. Në kontekstin e shkrimit migjenian shpërfaqen thuaja tri fenomene bazë : mjerimi , prostitucioni , papunësia, fenomene këto tipike të realitetit të asaj kohe. Spikatja e amoralitetit kohor e bëri Migjenin njërin ndër shkrimtarët më të veçantë. Nuk citon rastësisht studiuesi Rexhep Qosja mendimin e Englesit : “ Që të eleminohet e keqja , duhen kërkue shkaqet e saj1” dhe vazhdon duke sqaruar , “ Edhe Migjeni e di këtë parim të filosofisë marksiste, andej i kërkon shkaqet e njimendta të kësaj plage shoqërore.” 2 . Proza e Migjenit është një pikturë e gjallë e mjerimit , ku ka skamje , lypje , padituri , shfrytëzim dhe jetë të pashpresë, rrahje të idesë së kushtëzimit të jetës shpirtërore nga jeta materiale. Piktura e tij prozaike shfaq fëmijë të varfër , shoqëri të varfër , familje skamnore që u kishte humbur dinjiteti dhe padyshim gbllabërim të imazhit të zymtë të jetës. Duke i çjerrë maskën pushtetit zogist , ai në përshkrimin e tij të thellë shpërfaq një shoqëri që kishte humbur dinjitetin për të jetuar , kuptohet shtresa e papunësisë , ngase varfëria kishte kapërthyer shpirtin njerëzor. Në prozën e Migjenit na del figura e femrës tani jo si e dashur siç shkruajnë shumë shkrimtarë për bukurinë e saj , por ajo na del si viktimë tragjike që e përcjellë tërë jetën. Cila është femra e Migjenit ? Si nënë , si motër, si dashnore apo si prostitutë?!. Pena e tij është ndër të parat që skalit figurën e femrës si viktimë të kohës, gjendjes robëruese si në familje ashtu edhe në shoqëri. Personazhi femër në njërën nga rastet është nënë e cila duhet të shet qymyr ,të kujdeset për familjen , ku nga fshati zbret në qytet për të kërkuar burimet e jetesës. Ajo duke mos pasur mundësi të mbijetojë me vlerat që posedonte , bie në kurthin e prostitucionit. Fenomeni

0LJMHQL³9HSUD´.ULWLNs%RWLPLLG\Ws5LOLQGMD3ULVKWLQsIT 2 Po aty, fq , 115

33 KUMTESAT i degjenerimit apo i prostitucionit është i skalitur kalimthi në prozën “A do qymyr zotni”, ndërsa në tregimin apo novelën “Historia e njanës nga ato “, dhe “Bukën tonë të përditshme falna sot”,duke trajtuar temën e qytetit na e shpërfaq aq gjallë aq kapshëm saqë mund t’i cilësojmë vepra në vete. “Psikolanalitikët rëndom thonë se imperativit seksual i prin njifarë droje, ndërsa tek Migjeni ndodh e kundërta : mbas këtij imperativi çfaqet frika nga fundosjet e matjeshme sociale. Kjo vjen andej se gruen nuk e prin ndjenja eortike, por nevoja materiale. “3 , vëren studiuesi Rexhep Qosjes. Malësorja, qyteti, shitësi, njerëzit, kalojnë kalimthi nëpër tregim duke skalitur mesazh me peshë të rëndë jetësore. Në tregimin “A do qymyr zotni”, personazhi nuk ka emër pos malësorja, grua sakrifikuese, viktimë e gjendjes ekonomike, e cila po të shiste qymyrin sa kishte vlerën nuk do të hynte në rrugën e prostitucionit , por blerësi i qymyrit sikur provokon, citojmë: “e ai njeri qaty , ai që tash po hec përpara saj , peshon shumë randë në kujtesen e malësores, e cila kuqet e kuqet e skuqet nga turpi” 4 . Në pikëpamje të stilit të të shkruarit që Migjeni përdor, në disa raste mbizotëron përshkrimi siç është fillimi i kësaj proze. Pra , autori e godet shtresën lartë , zotëriun i cili e zë ngushtë malësoren për ta prekur në nder , dhe ajo për t’u kthyer në shtëpi duhet të ketë pazarin e ditës , e presin fëmijët , burri. Në novelën “Historia e njanës nga ato “, shohim trajtimin e temës së qytetit, e cila është proza më realiste ku autori ka pasqyruar fatin më tragjik të kryepersonazhit të novelës . Po cila është njëra nga ato ? Ato janë shumë thotë autori . Lukja , një rast tjetër ,një grua që zbret nga fshati në qytet për të jetuar tani bie në kurthin e prostitutës ku nga fitimet e saj që nxjerr dalin dyqindë napoleona. Autori sheh te kjo diçka pozitive . Nga dyqindë napoleona të fituar në shtëpi publike ajo arrin të gjejë një burrë , kallajxhiun falimentues . Kjo është historia më e dhimbshme e një gruaje të thjeshtë që luftën e saj për jetë e mbaron në mënyrë tragjike. Të hollat e saj të fituara, i haxhohen burri i vet i papunë dhe në fund ajo arrin në çmendi . Ëndrra e Lukes që një ditë në pleqëri ta ketë një jetë më të mirë dhe të prodhojë fëmijë mbeti e parealizuar. Atë e shohim më qeshjet e saj hi- hi- në çmendi. Sa e rëndë kjo gjendje tragjike jetësore e kjo histori fatkeqe , që na e jep Migjeni si rezultat i jetës së vështirë, vuajtjeve të masave të varfëra. Te femra e Migjenit mësojmë se atë nuk e prin ndjenja e dashurisë për të çuar dashuri, por në radhë të parë e prin ndjenja materiale për mbijetesë . Në këtë aspket Migjeni ka mëshirë ndaj femrës së tillë . Në një mënyrë borxhi që i paguan gruaja mjerimit është i rëndë , psiqik , dhe prek shumë . Migjeni ka drejtuar një teh të kritikës ndaj sistemit të padrejtë shoqëror i cili i hidhte në greminat e jetës jo vetëm shtresën e papunësisë , por femrën si gjini më të ndjeshme shoqërore. Ai stigmatizoi hipokrizinë , dhe përmes figurave letrare ironisë deri në sarkazëm arriti t’i çjerrë maskën këtij rendi . Kështu kjo novelë me brumin e saj na del si një roman i vogël, ku fati i Lukës arrin pikën kulmore . Ndërsa një realitet të thellë prapë të dhimbshëm e gjejmë edhe te novela realiste “Bukën tonë të përditshme falna sot”, e cila është një novelë sa familjare po aq psikologjike në një qytet provencial. Drama e novelës ndërtohet ndërmjet burrit ,gruas dhe fëmiut të sëmurë.

3 Po aty, fq 119 0LJMHQL9HSUD5LOLQGMD3ULVKWLQsIT

34 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Burri Kola , një kamarier i cili punon në kafen e zotni Filipit, arrin të mbajë familje ,por shpejt drita e jetesës së kësaj familjeje shuhet kur atë e largojnë nga puna. Tani drama e dhimbshme fillon, djali sëmuret familja mbetet pa bukë. Kola endet duke kërkuar punë ,por nuk gjen . Prapë gruaja , rast tjetër i shkrimit migjenian, e mbetur në fatin e kohës pa bukë me djalin e sëmurë, detyrohet ta shesë trupin e vet. Çast i rëndë për Kolën i cili kur kthehet nga qyteti kupton që gruaja shet nderin , citojmë: “heshtje e zemra donte t.i bërtasi , t’ulurijë si bisha së cilës ia kanë prishë strofullën . T’ulurijë por s’kish fuqi. i shkyem , i lodhun , i mjeruam rrinte ke karrika pa lëvizë”5. Përmes këtij përshkrimi aq të fuqishëm që bën Migjeni kuptojmë fatin e Kolës i cili para asaj pasqyre të dhimbshme dorëzohej sikur mbyllte sytë dhe s’kishte mundësi t’i thoshte asgjë gruas. Në këtë novelë kaq të fuqishme autori arrin të na japë një dramë shpirtërore ku nga ironia kalon në akuzë, Kola mallkon vetveten pse qenkam i tepërt në këtë botë.

---Veçantia e artit dhe stilit migjenian

Vepra e Migjenit i përket realizmit kritik, përkatësisht romantizmit revolucionar. Poetika kritike e Migjenit reflekton një stil të veçantë nga të tjerë shkrimtarë . Shkruan pak, thotë shumë. Ai është energjik , godet, sulmon, dhe bën thirrje për ndryshim të gjendjes. Stili i tij gjëmon dhe ironizon . Ironia kalon edhe në sarkazëm tragjik. Me mjeshtrinë e një rrëfimi të thellë përdor kontrastin si shprehje stilistike. Prostitucioni ishte kontrast i kohës , kontrast i malësorëve. Dëshira për të jetuar ishte më e madhe se pajtimi me varfëri, pajtimi me prostitucion. Tehu i mprehtë i shkrimit duke paraqitur , revoltën , vuajtjen , opitimizmin në mënyrë lakuriqësore ,e shquajnë Migjenin si mjeshtër unik të figuracionit, portretizimit, satirës. Uria kishte mundur moralin e helmuar nga shoqëria e sëmurë. Në prozë , përdori shkrime satirike , skicën, tregimin e shkrutër dhe tregimin e gjatë. Shkrimi i paktë migjenian dalë nga e folmja Shkodrane, me një peshë të rëndë , mbetet një vlerë e përhershme dhe një zë i dëgjuar, prej një nga vëshguesit më autentik të një realiteti të zymtë, të rëndë, të jetës shqiptare ku jetoi dhe veproi.

LITERATURA

“Vepra” 4, Migjeni , Kritikë, Botimi i dytë, Rilindja, Prishtinë, 1980 “Vepra” 2, Migjeni , Kritikë, Botimi i dytë, Rilindja, Prishtinë, 1980

3RDW\ITR

35 KUMTESAT

36 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

PËRDORIMI I GABUESHËM I RASAVE NË PËRKTHIMET NGA MAQEDONISHTJA NË SHQIP

Asllan Hamiti Fakulteti i Filologjisë “Bllazhe Koneski” SHKUP E-mail: [email protected]

ABSTRAKT

Në këtë kumtesë kemi shqyrtuar ndikimin e maqedonishtes në morfosintaksën e variantit standard të shqipes në Maqedoni, përkatësisht përdorimin e gabueshëm të rasave në tekstet e përkthyera, që i përkasin stilit shoqëror-administrativ. Folësit e përkthyesit dygjuhësorë maqedonisht-shqip e anasjelltas është e nevojshme të njohin dallimet ndërmjet dy gjuhëve edhe në sistemin rasor: shqipja ka sistem rasor të emrave që përdoren pa dhe me parafjalë, ndërsa maqedonishtja nuk ka rasa, por përdor emra në formë të ngurosur me e pa parafjalë. Për të trajtuar këtë temë jemi mbështetur në materiale burimore, në tekste të përkthyera nga maqedonishtja në shqip, duke dhënë përkthimet e gabueshme e më pas format e përkthimit të drejtë. Punimi ka edhe dobi praktike: për të tërhequr vëmendjen, shtuar kujdesin dhe vetëdijesuar përdoruesit e shqipes, veçmas përkthyesit dhe interpretuesit që të ruajnë e përdorin me vend sistemin rasor të shqipes e të mos e shëmtojnë atë gjatë përkthimit.

Fjalët kyçe: përkthim, ndikim, morfosintaksë, rasë, parafjalë.

I. HYRJE

Kultura gjuhësore është pjesë përbërëse e kulturës së përgjithshme shoqërore dhe individuale. Shqipja standarde ka marrë një rrugë të mbarë të përsosjes së përhershme, pasurimit, herrjes dhe zhvillimit të hovshëm. Gjuha, siç dihet, është pasqyrë e kulturës dhe e të arriturave të gjithëmbarshme të një populli, por edhe e çdo pjesëtari të tij. Ajo pëson ndryshime, zhvillohet e pasurohet vazhdimisht. Por, ky zhvillim i gjuhës varet prej njerëzve që e flasin atë. Pasi dëgjuan kumtesat e programit dhe diskutimet rreth tyre, ku u vunë në dukje mjaft të meta dhe u shprehën shqetësime për gjuhën e shtypit, pjesëmarrësit e konferencës shkencore me temë “Gjuha e shtypit”, të zhvilluar në Institutin Albanologjik të Prishtinës më 10 maj 2017 në hapjen e veprimtarisë së përvitshme “Java e Albanologjisë”, miratuan njëzëri

37 KUMTESAT thirrjen e mëposhtme që iu drejtua gjithë organeve të shtypit, radiove dhe televizioneve në gjuhën shqipe me këtë përmbajtje: “Duke njohur dhe vlerësuar rëndësinë që ka gjuha e shtypit për zhvillimin e mëtejshëm të shqipes standarde, për pasurimin e saj me fjalë e shprehje të reja, për mënjanimin e fjalëve të huaja të panevojshme dhe për ngritjen e kulturës gjuhësore të shoqërisë, e quajmë të nevojshme t’ju bëjmë thirrje për të treguar kujdesin më të madh për kulturën gjuhësore në shtypin e shkruar e të folur dhe për të bërë një kthesë të ndjeshme drejt përmirësimit të gjendjes së sotme. Kultura gjuhësore e shtypit dhe kujdesi për mbarëvajtjen e gjuhës shqipe në tërësi janë pa dyshim tipar themelor i qytetërimit tonë dhe shenjë domethënëse nderimi ndaj kësaj vlere të lartë kulturore të trashëguar e të ruajtur gjatë shekujve.” Në mediumet e shkruara dhe elektronike në gjuhën shqipe në Maqedoni, Kosovë, Shqipëri e gjetiu shpeshherë hetohen shkelje të normës gramatikore (morfologjike e sintaksore). Një ndër gabimet më të shpeshta vërehet në mospërshtatjen e emrave të huaj në rasë. Dihet se emri (qoftë anas apo i huaj) në fjali përdoret si kryefjalë, si pjesë plotësuese e kryefjalës ose e kallëzuesit, kundrinë e drejtë ose e zhdrejtë, përcaktor, rrethanor, ndajshtim etj. Në varësi nga funksioni që ka, ndryshon edhe forma e tij. Në morfologjinë e gjuhës standarde shqipe çështja e lakimit të emrave është përcaktuar qartë. Në të thuhet se në gjuhën shqipe lakohen të gjithë emrat, pa përjashtim, cilido qoftë burimi i tyre.1 Përdorimi i emrave të përveçëm të huaj vetëm në formë të ngurosur është rrjedhojë e mendimit të gabuar të disave se emrat e tillë duhet të përdoren vetëm në formën origjinale, pra në trajtë të pashquar, me grafi autentike dhe pa mbaresa rasore ose me fjalë të tjera që emrat e huaj nuk duhet t’i përshtaten natyrës së shqipes apo nuk duhet “shqipëruar”, sepse kjo është në modë dhe kështu e kërkuaka “bota e qytetëruar”.

II. METODOLOGJIA

Për të trajtuar këtë temë jemi mbështetur në materiale burimore, në tekste të përkthyera nga maqedonishtja në shqip, në tekste gazetash, kryesisht të përditshmeve “Koha” dhe “Lajm”, duke sjellë nga to përkthimet e gabueshme e më pas duke u përpjekur të gjejmë format e përkthimit të drejtë.

III. DISKUTIMI

Shqiptarët e Maqedonisë janë dygjuhësorë: përveç gjuhës amtare dinë edhe maqedonisht e ndokush edhe turqisht ose ndonjë gjuhë tjetër. Maqedonishtja ka qenë dhe sot e kësaj dite është gjuhë zyrtare, gjuhë e shkollimit sipëror të një numri të konsiderueshëm shqiptarësh, gjuhë që krahas gjuhës amtare zhvillohet në shkollat fillore e të mesme që nga klasa e tretë. Ajo ka përhapje shumë më të madhe se gjuha shqipe në mjetet e informimit, në jetën publike,

1 AShSh, IGjL, Gramatika e gjuhës shqipe 1, Tiranë, 2002, f. 105.

38 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 shoqërore, sportive, administrative e shoqërore. Në këtë gjendje diglosie janë huazuar shumë sllavizma, konstrukte fjalësh, janë krijuar kalke e sintaksa e ligjërimit shqip në Maqedoni është vërshuar nga renditja e natyrës sllave. Edhe pse parimisht shumica e intelektualëve shqiptarë përpiqen ta ruajnë natyrën e shqipes, duke respektuar parimin sa më pak fjalë e ndërtime të huaja në ligjërimin tonë, është aq më mirë; megjithkëtë ndikime nga maqedonishtja hetohen mjaft shpesh. Dukuria e përzierjes së kodeve hetohet jo vetëm në bisedat e përditshme të masës së gjerë popullore, por edhe në gjuhën e të arsimuarve, si në ligjërimin e personave publikë, ashtu edhe në përkthimet dhe interpretimet e shumta që bëhen te ne nga maqedonishtja në shqip.2 Po sjellim disa përkthime të pasakta e të dobëta që kemi arritur të sigurojmë nga materiali i vjelë burimor. Në kolonën e parë kemi dhënë versionin në maqedonisht, më pas përkthimin e gabueshëm dhe në kolonën e tretë përkthimin e drejtë në shqip:

Përkthimi i gabueshëm Teksti në maqedonisht Përkthimi i drejtë në shqip në shqip ɨɪɢɝɢɧɚɥɧɢɞɨɤɭɦɟɧɬɢ original dokument dokumente origjinale kundërvajtja e ɩɪɟɤɪɲɨɱɧɢɨɞɪɟɞɛɢ dispozitat e kundërvajtjes dispozitave ɡɚɞɨɥɠɢɬɟɥɧɨɤɚɩɢɬɚɥɧɨ sigurim i detyruar sigurim pensional i ɮɢɧɚɧɫɢɪɚɧɨɩɟɧɡɢɫɤɨ pensional kapital detyrueshëm i kapitalit ɨɫɢɝɭɪɭɜɚʃɟ ¿QDQFLDU ɟɦɢɬɭɜɚɫɬɪɚɧɫɤɚ emiton program nga emeton program të huaj ɬɟɥɟɜɢɡɢɫɤɚɩɪɨɝɪɚɦɚ jashtë televiziv televiziv ɨɬɫɬɪɚɧɭɜɚʃɟɧɚ largimi i mangësive ɤɨɧɫɬɚɧɬɢɪɚɧɢɬɟ largimi i mangësive dhe i të konstatuara dhe ɧɟɞɨɫɬɚɬɨɰɢɢ parregullsive të konstatuara parregullsive ɧɟɩɪɚɜɢɥɧɨɫɬɢ ɫɨɨɞɜɟɬɧɚɢɩɪɚɜɢɱɧɚ përfaqësim përkatës përfaqësim i drejtë dhe ɡɚɫɬɚɩɟɧɨɫɬ dhe juridik përkatës Me këtë rregullohet ɋɨɨɜɚɫɟɭɪɟɞɭɜɚ Me këtë rregullohet sistemi sistemi për rroga, ɫɢɫɬɟɦɨɬɧɚɩɥɚɬɢ i pagave, kompensimet e kompensim për rrogë, ɧɚɞɨɦɟɫɬɧɚɩɥɚɬɢ pagave, kompensimet dhe të kompensime tjera dhe ɧɚɞɨɦɟɫɬɨɰɢɢɞɪɭɝɢ ardhurat e tjera të gjykatësve pranimi i gjyqtarëve ɩɪɢɦɚʃɚɧɚɫɭɞɢɢɬɟ

ɫɟɢɡɛɢɪɚɡɚɦɟɧɢɤɧɚ zgjedhet zëvendësi i zgjidhet zëvendëskryetari ɩɪɟɬɫɟɞɚɬɟɥ kryetarit

2 Asllan Hamiti, Shqipja në dokumentet zyrtare në Maqedoni, Kumtesat nga konferenca vjetore e shkencës “Java H6KNHQFsV´3ULVKWLQsI

39 KUMTESAT

mungesë vullneti ɧɟɞɨɫɬɚɬɨɤɧɚɜɨɥʁɚ mangësi vullneti

ɜɨɟɧɚɜɟɠɛɚ stërvitje luftarake stërvitje ushtarake ÀHWsSDUDTLWMH kallëzim për kundërvajtje ɩɪɟɤɪɲɨɱɧɚɩɪɢʁɚɜɚ kundërvajtëse ɞɪɠɚɜHɧɩɪɨɫɜɟɬɟɧ inspektori arsimor inspektori shtetëror i arsimit ɢɧɫɩɟɤɬɨɪ shtetëror ɛɨɥɧɢɰɚɬɚɢɦɚɩɨɬɪɟɛɚ spitali ka nevojë për spitali ka nevojë për kuadër të ɨɞɫɩɟɰɢʁɚɥɢɫɬɢɱɤɢ kuadër specializues specializuar ɤɚɞɪɢ

Në tekstet e përkthyera, që i përkasin stilit shtetëror-administrativ, shpeshherë gjejmë edhe përkthime të fjalëpërfjalshme e periudha të pakuptueshme në shqip. Për të parë këtë, në kolonën e parë po sjellim tekstin në maqedonisht, në kolonën e dytë versionin e përkthyer në shqip në formë të pandryshuar (ashtu siç e kemi gjetur të shkruar, me gabime të natyrave të ndryshme), ndërkaq në kolonën e tretë versionin të përkthyer mirë:

ɩɚɰɢɟɧɬɨɬɢɦɚɩɪɚɜɨ Pacienti ka të drejtë për Pacienti ka të drejtën e ɧɚɝɪɢɠɚɥɟɤɭɜɚʃɟɢ brengosje, shërim dhe kujdesit, shërimit dhe të ɪɟɯɚɛɢɥɢɬɚɰɢʁɚ rehabilitim rehabilitimit rregullohet sistemi I ɫɨɨɜɚɫɟɭɪɟɞɭɜɚ rregullohet sistemi për pagave, kompensimet e ɫɢɫɬɟɦɨɬɧɚɩɥɚɬɢ rroga, kompensim për pagave, kompensimet ɧɚɞɨɦɟɫɬɧɚɩɥɚɬɢ rrogë, kompensime tjera dhe të ardhurat e tjera të ɧɚɞɨɦɟɫɬɨɰɢɢɞɪɭɝɢ dhe pranimi I gjyqtarëve gjykatësve ɩɪɢɦɚʃɚɧɚɫɭɞɢɢɬɟ ɱɥɟɧɨɜɢɧɚɫɟɦɟʁɫɬɜɨɬɨ anëtarë të familjes të anëtarë të familjes të cilët ɱɢʁɚɞɟɥɨɜɧɚɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬ cilëve u është marrë aftësia e kanë humbur aftësinë ɟɞɟɥɭɦɧɨɢɥɢɰɟɥɨɫɧɨ punuese pjesërisht ose e punës pjesërisht ose ɨɞɡɟɦɟɧɚ tërësisht. tërësisht.

40 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ÄȾɢɫɤɪɢɦɢɧɚɰɢʁɚ´ɟ Ä'LVNULPLQLPL³sVKWs ɩɪɚɜɟʃɟɧɚɪɚɡɥɢɤɚ bërja e dallimeve në “Diskriminimi” është ɩɨɦɟɼɭɥɭɼɟɬɨɜɨɢɫɬɢ mes njerëzve në raste të dallimi që bëhet ndërmjet ɢɥɢɫɥɢɱɧɢɫɥɭɱɚɢɜɪɡ njeta apo të ngjashme njerëzve për raste të ɨɫɧɨɜɚɧɚɪɚɫɚɩɨɥ në bazë të rasave , gjinis njëjta a të ngjashme në ɪɟɥɢɝɢʁɚɩɨɥɢɬɢɱɤɚ , rreligjionit , pokitika e bazë të aces, të gjinisë, të ɨɩɪɟɞɟɥɛɚɦɨɪɚɥɧɢɢ caktuar , vlerat morale dhe religjionit, të përcaktimit ɤɭɥɬɭɪɧɢɜɪɟɞɧɨɫɬɢɢ kulturore të bindjes së politik; të vlerave morale ɪɟɥɢɝɢɨɡɧɢɭɛɟɞɭɜɚʃɚ rreligjionit ,nacionale dhe e kulturore si dhe të prirjes ɧɚɰɢɨɧɚɥɧɨɢɫɨɰɢʁɚɥɧɨ preardhje sociale , prirje seksuale. ɩɨɬɟɤɥɨɧɚɰɢɨɧɚɥɧɚ natyrore seksuale ose ɩɪɢɩɚɞɧɨɫɬɢɥɢ përkatësia nacionale . ɫɟɤɫɭɚɥɧɚɫɤɥɨɧɨɫɬ “Të dhëna shëndetësore” Ä7sGKsQXUDW ÄɆɟɞɢɰɢɧɫɤɢɩɨɞɚɬɨɰɢ´ janë të dhënat që lidhen medicinave“ janë të ɫɟɩɨɞɚɬɨɰɢɲɬɨɫɟ NDQsWsEsMQs PH dhënura të cilat sjellen ɨɞɧɟɫɭɜɚɚɬɧɚɡɞɪɚɜʁɟɬɨ shëndetin e pacientit. Ato në shëndetin e pacientit ɧɚɩɚɰɢɟɧɬɨɬɌɨɚɫɟ janë të dhëna që kanë ,Ato janë të dhënura të ɩɨɞɚɬɨɰɢɲɬɨɢɦɚɚɬ lidhje të ngushtë e të cilat janë të qarta dhe ʁɚɫɧɚɢɛɥɢɫɤɚɜɪɫɤɚɫɨ drejtpërdrejtë me shëndetin në lidhje të afërt me ɡɞɪɚɜʁɟɬɨɧɚɩɚɰɢɟɧɬɨɬ e pacientit, si edhe të shëndetin e pacientit , si ɤɚɤɨɢɝɟɧɟɬɢɱɤɢɬɟ dhënat gjenetike për dhe të dhënurat gjenetike ɩɨɞɚɬɨɰɢɡɚɩɚɰɢɟɧɬɨɬ pacientin. të pacientit . Ⱥɤɨɩɚɰɢɟɧɬɨɬɧɟɝɨ Nëse pacienti nuk e Nëse pacienti nuk e kupton ɪɚɡɛɢɪɚɜɨɨɛɢɱɚɟɧɢɨɬ kupton gjuhën e parapar gjuhën e komunikimit të ʁɚɡɢɤɧɚɨɛɪɚʅɚʃɟɜɨ në djejtimin e institucionit zakonshëm të institucionit ɡɞɪɚɜɫɬɜɟɧɚɬɚɭɫɬɚɧɨɜɚ shëndetësor , ai ka të shëndetësor, ai gëzon ɬɨʁɢɦɚɩɪɚɜɨɧɚ drejtë në formë përkatëse të drejtën e përkthimit ɫɨɨɞɜɟɬɟɧɩɪɟɜɨɞ. për përkthim . përkatës. ȼɨɩɪɨɝɪɚɦɚɬɚ Në programin detyrues Në program detyrimisht ɡɚɞɨɥɠɢɬɟɥɧɨɬɪɟɛɚɞɚ duhet të parashikohen duhet të parashikohen ɫɟɩɪɟɞɜɢɞɚɬɤɨɧɬɪɨɥɧɢ pasqyrat kontrolluese, për kontrollet mjekësore, për ɩɪɟɝɥɟɞɢɡɚɪɚɞɢ shkak të vërtetimit rrjedhës shkak të përcjelljes së ɬɟɤɨɜɧɨɭɬɜɪɞɭɜɚʃɟɧɚ të gjendjes me shëndetin e gjendjes shëndetësore të ɫɨɫɬɨʁɛɚɬɚɫɨɡɞɪɚɜʁɟɬɨ pacientit. pacientit. ɧɚɩɚɰɢɟɧɬɨɬ

41 KUMTESAT

Ɇɚɧɞɚɬɨɬɧɚɱɥɟɧɨɜɢɬɟ Mandati I anëtarëve të Mandati I anëtarëve të ɧɚɄɨɦɢɫɢʁɚɬɚɢɡɧɟɫɭɜɚ Komisionit nxjerr dy vite, Komisionit zgjat dy vjet, ɞɜɟɝɨɞɢɧɢɫɨɩɪɚɜɨɧɚ me të drejtat e zgjedhjes së me të drejtë për rizgjedhje. ɩɨɜɬɨɪɟɧɢɡɛɨɪ VsULVKPH SsUVsULWVKPH

IV. REZULTATET

Është përdëftuar se shqipja është gjuhë sintetike-analitike, sepse kuptimet gramatikore dhe lidhjet sintaksore midis gjymtyrëve të fjalisë shprehen me anë formash sintetike të ndërtuara nga mbaresat (rasore e vetore), nëpërmjet ndërrimeve morfonologjike dhe supletivizmit; por është edhe analitike sepse krahas formave rasore të emrave, përdor edhe parafjalë. Ajo ka pesë rasa në katër paradigma lakimi (2 në njëjës dhe 2 në shumës: në trajtën e pashquar dhe në trajtën e shquar), por nuk ka forma të veçanta për të pesë rasat. Emri lakohet në njëjës e në shumës, në trajtën e pashquar e në të shquarën. Shqipja nuk ka forma të veçanta për çdo rasë, por emrat në përgjithësi na shfaqen në tetë forma rasore, si: laps, lapsi, lapsit, lapsin, lapsa, lapsat, lapsash, lapsave. vëlla, vëllai, vëllait, vëllanë, vëllezër, vëllezërit, vëllezërish, vëllezërve. shok, shoku, shokut, shokun, shokë, shokët, shokësh, shokëve. vajzë, vajze, vajza, vajzën, vajzës, vajzat, vajzash, vajzave. Për të konkretizuar këtë, po japim paradigmën e emrit lule:

numri njëjës numri shumës rasa trajta e pashquar trajta e shquar trajta e pashquar trajta e shquar Emërore QMs OXOH lulja GLVD OXOH lulet Gjinore LH QMs OXOHMH i, e lules LH GLVD OXOHYH i, e luleve Dhanore QMs OXOHMH lules GLVD OXOHYH luleve Kallëzore QMs OXOH lulen GLVD OXOH lulet Rrjedhore SUHM QMs OXOHMH SUHM OXOHV SUHM GLVD OXOHVK SUHM OXOHYH

Po të shënojmë të gjitha format e paradigmës së lakimit të këtij emri, do të kemi: lule lule-je lul-ja lule-s lule-n lule-t lule-sh lule-ve 123 5 78

Rëndom forma e emrit në rasën emërore është e njëjtë me formën e kallëzores, ndërsa rasa gjinore çdo herë është e njëjtë me dhanoren (me përjashtim se në rasën gjinore kemi edhe nyjë të përparme: i, e, të, së) e nganjëherë edhe me rrjedhoren. Në të vërtetë, ndonjë emër mund të ketë më pak se 8 forma rasore: emrat e gjinisë asnjanëse, përkatësisht emrat prejpjesorë dhe ata prejmbiemërorë (të folur, (i) të foluri, të folurit; të ecur, (i) të ecuri, të ecurit; të zitë, të kuqtë etj., ose edhe ndonjë emër i gjinisë mashkullore a femërore, që i përket lakimit I, II apo III), por edhe më të paktë janë emrat që shfaqen në nëntë forma (të tipit: luftë, lufte, lufta, luftës, luftën, luftëra, luftërash, luftërat, luftërave).

42 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Në ligjërimin e sotëm shqip ka prirje që format rasore të emrit të pakësohen. Funksionin e rrjedhores po e merr gjithnjë e më tepër rasa emërore me parafjalë (p.sh.: folësit gegë thonë: Jam prej Shkupi, Prishtine, Prizreni – folësit toskë e në variantin standard: Jam nga Vlora, Korça, Gjirokastra). Në përvojën tonë pedagogjike në Maqedoni e Kosovë kemi vënë re se studentët, por jo vetëm ata, rrallëherë ose aspak nuk po e përdorin trajtën e shumësit të rrjedhores së pashquar të emrit me –sh [prej (disa) lulesh, malesh, librash, ...,], meqë atë e kanë zëvendësuar me formën e trajtës së shquar [prej (disa) luleve, maleve, librave, ...]. Parafjala është pjesë e pandryshueshme e ligjëratës që vihet para një emri, përemri a numërori dhe këta i vë në lidhje me fjalë të tjera në një rasë të caktuar. Parafjalët na ndihmojnë edhe për të gjetur rasat e emrave a të përemrave, sepse çdo parafjalë kërkon një rasë të caktuar. Emrat në rasën gjinore e dhanore nuk kanë parafjalë.

Ja pasqyra e përdorimit ose e mospërdorimit të parafjalëve në rasa: Emërore // nga, te, tek, deri te, gjer te. Gjinore // ------Dhanore // ------Kallëzore // në, me, mbi, pa, më, nën, për, nëpër, për në, ndër, përmbi etj. Rrjedhore // prej, ndaj, sipas, rreth, buzë, afër, larg, para, pas, prapa, kundër, ndërmjet, poshtë, përmes, përveç, tej, përballë etj.

Gjatë zhvillimit të gjuhës shqipe numri i parafjalëve ka ardhur duke u shtuar. Përdorimi i gjerë i parafjalëve ka shtuar tiparet analitike të sistemit gramatikor të shqipes së sotme.3 Në përcaktimin rasor të një trajte, veç formës, merret parasysh edhe funksioni sintaksor e kuptimi. Dihet se emri në fjali përdoret në funksione të ndryshme sintaksore, në rolin e gjymtyrëve të ndryshme të fjalisë. Ai në fjali përdoret si kryefjalë, si pjesë plotësuese e kryefjalës ose e kallëzuesit, kundrinë e drejtë ose e zhdrejtë, përcaktor, rrethanor, ndajshtim etj. Në varësi nga funksioni që ka, ndryshon edhe forma e tij. Emrat e përveçëm në gjuhën shqipe zakonisht përdoren në trajtën e shquar. Në këtë pikë shqipja dallohet nga shumë gjuhë të tjera. Në trajtën e pashquar ata hasen vetëm në disa funksione të pakta sintaksore, ku edhe emrat e përgjithshëm dalin gjithashtu të pashquar.4 Nga vetë funksioni i tyre, emrat e përveçëm, qofshin anas apo të huaj, janë të dalluar kuptimisht, kështu që përdorimi i tyre në trajtë të shquar ose të pashquar nuk ka vlerë kuptimore. Por, në përputhje me natyrën e shqipes si gjuhë me eptim (lakim dhe zgjedhim), këta emra duhet t’u nënshtrohen gjedheve të saj të lakimit, ashtu si dhe emrat e përgjithshëm. Ka disa rregulla që përcaktojnë kur emri i përveçëm përdoret i shquar dhe kur i pashquar. Emrat e huaj të përveçëm po përdoren në formë të ngurosur, zakonisht në trajtë të pashquar edhe pse funksioni i tyre sintaksor kërkon që të jenë në një formë të caktuar rasore, si p.sh.: Ivanov nuk ia jep mandatin Zaev (kush?, kujt?) në vend të: Ivanovi nuk ia jep mandatin

3 AShSh, IGjL, *ramatika e gjuhës shqipe Tiranë, 2002, f. 383. $6K6K,*M/*ramatika e gjuhës shqipe 7LUDQsI

43 KUMTESAT

Zaevit (pra, emri i parë në rasën emërore, i dyti në dhanore); Hamilton hyn para Vettel (Në vend të përkthimit të drejtë: Hamiltoni hy para Vittelit), Presidenti albanofob refuzoi qeverinë e Zoran Zaev (drejt: Presidenti albanofob refuzoi qeverinë e Zoran Zaevit), ... do të jetë në shënjestër nga Real nëse Bayern vendos ta shesë (drejt: ... do të jetë në shënjestër të Realit nëse Bajerni vendos ta shesë). Putin thotë se është i gatshëm ... (drejt. Putini thotë se është i gatshëm ...,). Moska ka thënë se Trump dhe Putin janë pajtuar për të rritur dialogun (drejt: Moska ka thënë se Trumpi dhe Putini janë pajtuar për të rritur dialogun), Zaev porosi Gruevski: koha e uzurpuesve si ty ka mbaruar ... (Gazeta Lajm, Maqedoni, e postuar më 14. 05. 2017) (drejt: Zaevi porosit Gruevskin: koha e uzurpuesve si ti ka mbaruar ...) Nga LSDM kanë bërë të ditur se Zaev tanimë është duke përpiluar një garanci me shkrim ... (drejt: Nga LSDM-ja kanë bërë të ditur se Zaevi ...). Dorëzohet Ivanov, ja kur do t’ia japë mandatin Zaevit (drejt: Dorëzohet Ivanovi, ja kur do t’ia japë mandatin Zaevit). Takimi mes Ivanovit dhe Zaev mund të ndodhë në fillim të javës (http://indeksonline.net/lajmet/) (drejt: Takimi mes Ivanovit dhe Zaevit mund të ndodhë në fillim të javës). Vuçiç ndryshon qëndrim pas takimit me Putin: Të respektojmë shqiptarët! (http://www.infoshqip.com/, 16. 05. 2017) (drejt: Vuçiçi ndryshon qëndrim pas takimit me Putinin: Të respektojmë shqiptarët!) etj.

V. KONKLUZIONET

Me këtë kumtesë u përpoqëm të vëmë në dukje ndikimin e fuqishëm të maqedonishtes, po edhe të gjuhëve të tjera, gjatë përkthimit e interpretimit, veçmas në përdorimin e gabueshëm të emrave nëpër rasa në variantin standard të shqipes që po përdoret në Maqedoni, disa thyerje normash të përhapura edhe më gjerë. Vlerësojmë se folësit që njohin e përdorin dy e më tepër gjuhë: duhet t’i ruajnë e të mos i përziejnë kodet gjuhësore, sidomos të përdorin drejt sistemin rasor të shqipes. Folësit e përkthyesit dygjuhësorë shqip – gjuhë e huaj e anasjelltas duhet të njohin dallimet e ngjashmëritë ndërmjet gjuhëve: shqipja ka sistem rasor të emrave që përdoren pa dhe me parafjalë, ndërsa shumë gjuhë të tjera indoevropiane nuk kanë rasa, por emrat në to përdoren në formë të ngurosur me e pa parafjalë. Ky artikull ka edhe dobi praktike: për të vetëdijesuar e tërhequr vëmendjen sidomos përkthyesve e interpretuesve që të ruajnë e përdorin me vend sistemin rasor të shqipes e të mos e shëmtojnë apo, siç shprehet prof. Gjovalin Shkurtaj, të mos e “masakrojnë” atë.

Në qoftë se emrat në shqipen nuk i përdorim në formën e duhur rasore, varësisht nga funksioni i tij në fjali, atëherë bëjmë dy krime gjuhësore: a) rrënojmë sistemin rasor për ta shndërruar shqipen nga tipi sintetik-analitik (gjuhë me rasa dhe me parafjalë) në gjuhë analitike (gjuhë pa rasa); b) prishim rregullat sintaksore dhe errësojmë kuptimin e fjalive.

44 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Epoka jonë është epokë e ngritjes historike të popullit shqiptar, e pasurimit dhe e forcimit të identitetit kombëtar e gjuhësor. Ta ruajmë e ta modernizojmë gjuhën tonë, sepse ashtu do ta ruajmë e do ta pasurojmë identitetin kombëtar në këtë botë të globalizimit, që aq fort i kërcënon të veçantat etnike kulturore, që, megjithatë, përfaqësojnë pasurinë e planetit.

VI. BURIMET

Dokumente zyrtare të përkthyera nga maqedonishtja në shqip Gazeta “Koha”, “Lajm” etj. http://www.infoshqip.com http://indeksonline.net/lajmet

VII. REFERENCAT

AShSh, IGjL (2002), Gramatika e gjuhës shqipe 1, Tiranë. ɄɨɧɟɫɤɢȻɥɚɠɟ Ƚɪɚɦɚɬɢɤɚ ɧɚ ɦɚɤɟɞɨɧɫɤɢɨɬ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɟɧ ʁɚɡɢɤ , ɢ ,, ɞɟɥ, ɋɤɨɩʁɟ Hamiti, Asllan (2005, 2011), Fonetika dhe fonologjia e gjuhës standarde shqipe, Shkup. Hamiti, Asllan (2011), Gjuha e teksteve shkollore të kimisë të arsimit fillor në Maqedoni, Seminari V Ndërkombëtar i Albanologjisë, 3-4. 10. 2011, Tetovë-Shkup, f. 47-51. Hamiti, Asllan (2011), Niveli metodologjik i gramatikave të gjuhës shqipe, Seminari XXX Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, 301-308. Hamiti, Asllan (2012), Gjuha në mjetet e informimit publik në Maqedoni, Scupi 2, “Kongresi i Drejtshkrimit të gjuhës shqipe – vepër me vlera të mëdha kombëtare”, Shkup, 71-86. Hamiti, Asllan (2012), Shqipja e gazetave në Maqedoni, Konferencë Shkencore “Dyzet vjet të shqipes standarde”, Prishtinë, 7 – 8 dhjetor 2012. Hamiti, Asllan (2017), Shqipja në dokumentet zyrtare në Maqedoni, Kumtesat nga konferenca vjetore e shkencës “Java e Shkencës” 2016, Prishtinë, f. 21-29.

45 KUMTESAT

RECENSION

Për vlerësimin e punimit “Përdorimi i gabueshëm i rasave në përkthimet nga maqedonishtja në shqip” nga prof. dr. Asllan Hamiti

Dr. Asllan Hamiti, profesor ordinar në Universitetin e Shkupit ka dorëzuar një referat në temë “Përdorimi i gabueshëm i rasave në përkthimet nga maqedonishtja në shqip” për pjesëmarrje në Konferencën Shkencore “Java e Shkencës” 2017 në Seksionin e Studimeve gjuhësore dhe kulturore që do të mbahet prej 16-19 maj 2017 në Prishtinë. Punimi me titull “Përdorimi i gabueshëm i rasave në përkthimet nga maqedonishtja në shqip” hartuar nga Asllan Hamiti trajton një çështje shumë të rëndësishme të mospërdorimit me vend të rasave në tekstet e përkthyera nga maqedonishtja në shqip. Në këtë referat përmbledhës shqyrtohen me mjaft kompetence e profesionalizëm problemet e mospërdorimit me vend të emrave nëpër rasa, edhe pse funksioni i tyre në fjali e kërkon që emir të përdoret në forma të ndryshme rasore. Për të trajtuar këtë temë autori është mbështetur në materiale burimore, në tekste të përkthyera nga maqedonishtja në shqip, duke dhënë përkthimet e gabueshme e më pas format e përkthimit të drejtë. Siç thotë edhe vetë Hamiti, punimi ka edhe dobi praktike, përkatësisht për të tërhequr vëmendjen sidomos përkthyesve e interpretuesve që të ruajnë e përdorin me vend sistemin rasor të shqipes e të mos e shëmtojnë atë në shkrimet e tyre. Punimi është mbarështuar sipas kërkesave të duhura të punimit kërkimor-shkencor, të cilat janë të përputhshme edhe me kërkesat teknike e metodologjike të dërguara nga Këshilli Organizues i Konferencës. Ai përmban abstrakt, hyrje, literaturën e shqyrtuar, metodologjinë e punës, rezultatet, diskutimin, konkluzionin dhe në fund burimin dhe referencat. Kemi nderin dhe kënaqësinë të propozojmë që ky punim me vlerë të miratohet nga Këshilli Organizues i Konferencës “Java e Shkencës” 2017 dhe të botohet në përmbledhjen e kumtesave. Recensent: dr. Zeqirja Neziri, profesor ordinar

46 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

RECENSION

Për vlerësimin e punimit “Përdorimi i gabueshëm i rasave në përkthimet nga maqedonishtja në shqip” nga prof. dr. Asllan Hamiti

Punimi i hartuar nga dr. Asllan Hamiti “Përdorimi i gabueshëm i rasave në përkthimet nga maqedonishtja në shqip” i dedikohet gabimeve të shumta që po bëhen në mospërdorimin me vend të rasave në përkthimet e teksteve nga maqedonishtja në shqip. Me çështjen e kulturës së gjuhës kolegu Asllan Hamiti po merret një kohë të gjatë, përkatësisht në këtë fushë deri më tani ka botuar disa punime me vlerë. Në këtë kumtesë autori ka shfrytëzuar disa burime të dorës së parë, gjegjësisht përkthime e shkrime në gazeta si dhe shpjegimet i ka bërë me mbështetje teorike. Autori me të drejtë trajton këtë çështje, meqë në tekstet e tilla të përkthyera për fat të keq kemi një gjysmëshqipe. Këtu gjejmë edhe përkthime të fjalëpërfjalshme, shpeshherë edhe sintagma, fjali e periudha të pakuptueshme aq sa për të marrë porosinë e tekstit do të duhet që të lexohet versioni i tekstit në maqedonisht, meqë nga teksti i përkthyer nuk mund të kuptohet asgjë. Punimi ka të gjitha elementet e nevojshme të një shkrimi kërkimor-hulumtues. Ky ka edhe karakter praktik, meqë është një apel për të vetëdijesuar përkthyesit, interpretuesit si dhe të gjithë intelektualët e tjerë që të kenë kujdes në përdorimin e drejtë të shqipes standarde. Siç vë në dukje, prof. Hamiti, në qoftë se emrat në shqipen nuk i përdorim në formën e duhur rasore, varësisht nga funksioni i tij në fjali, atëherë bëjmë dy krime gjuhësore: a) rrënojmë sistemin rasor për ta shndërruar shqipen nga tipi sintetik-analitik (gjuhë me rasa dhe me parafjalë) në gjuhë analitike (gjuhë pa rasa); b) prishim rregullat sintaksore dhe errësojmë kuptimin e fjalive. Punimi është mbarështuar sipas kërkesave të duhura të punimit kërkimor-shkencor, të cilat janë të përputhshme edhe me kërkesat teknike e metodologjike të dërguara nga Këshilli Organizues i Konferencës. Ai përmban abstrakt, hyrje, literaturën e shqyrtuar, metodologjinë e punës, rezultatet, diskutimin, konkluzionin dhe në fund burimin dhe referencat. Këshillit Organizues të Konferencës “Java e Shkencës” 2017 i propozojmë që ky punim me vlerë të miratohet për pjesëmarrje e referim si dhe më pas të botohet në përmbledhjen e kumtesave. Recensent: dr. Agim Leka, profesor ordinar

47 KUMTESAT

48 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

TË SHPREHURIT E SHKAKUT ME DHE PA PARAFJALË

Prof.dr. Bade BAJRAMI Universiteti i Prishtinës Departamenti: Gjuhë dhe Letërsi Frënge Prishtinë [email protected]

ABSTRAKTI

Qëllimi i punimit është të tregohen mundësitë gramatikore të gjuhës shqipe për të shprehur shkakun. Strukturat që do të shqyrtohen janë ato të formës togfjalësh foljor / mbiemëror + (parafjalë) + Emër. Etiketa « parafjalët që shprehin shkakun » nuk na mundëson të parashikojmë se cila shkon me këtë apo atë folje dhe me këtë apo atë emër. Në fakt , shkaku rrjedh nga ndërveprimi i elementeve kotekstuale të thënies që bartin këtë raport shkakor pra jo vetem nga ai i parafjalës. Për shembull, nga nuk shpreh më shkakun në nisem nga Shkodra, dal nga dritarja, shkruar nga Leka. Mendojmë se këto parafjalë kanë një shenjues specifik që lejon interpretime të tilla, prej nga pra domosdoshmëria për t’u përcaktuar kjo specifikë. Përveç kësaj do të paraqiten edhe forma të tjera të të shprehurit të shkakut pa parafjalë të barasvlershme semantikisht me ato me parafjalë siç është dyfishimi i kundrinorit, etj.

Fjalët kyçe: sintaksë , semantikë , togfjalësh, parafjalë.

I. HYRJE

Njeriu kërkon vazhdimisht një shkak për çdo ngjarje ose gjendje : toka është e lagur, atëherë paska rënë shi ; kam kokëdhimbje, dmth. nuk kam fjetur mjaft. Për njeriun, mënyra e ndërtimit të një shkaku gjendet në enonçimin e tij : diskursi që enonçon një shkak krijon materialitetin e lidhjes. Ky enonçim jep atëherë një interpretim me termat e kauzalitetit të asaj që po vëzhgohet në realitet. P.sh. Leka është i ngathtë ose ka pasur shkurrje përhkruan një veti të Lekës ose një gjendje faktike, dhe nuk përbën në vetvete një ngjarje –shkak ; ky del si i tillë vetëm me asociacionin që bën folësi duke thënë , p.sh. vazoja ka rënë, sepse ka pasur shkurrë ose vazoja ka rënë sepse Leka është i ngathtë. Secila nga këto dy fjali i përgjigjet perceptimit të një fakti objektiv por vënia në lidhje e tyre me sepse ka të bëjë me një interpretim që lidh dy situata të ndara, ku vetëm mund të vëzhgohet paraqitja e tyre e njëpasnjëshme ose e përnjehershme. Fakti « ka pasur shkurrë » merr statutin e shkakut vetëm atëherë kur vëhet në korrelacion me

49 KUMTESAT

« vazoja ka rënë » dhe është diskursi ai që e paraqet këtê lidhje. Pamë se në botën e sendeve, nuk është shkaku që është i vëzhgueshëm ; por ngjarjet që e përbëjnë atë. Në gjuhë ekzistojnë mjete gjuhësore për të materializuar shkakun. Është krahasimi i enonçimeve që kanë ose nuk kanë një lloj interpretimi të shkakut që sjell te një përfundim të tillë.

II. REZULTATET : Mjetet e shprehjes së shkakut në gjuhën shqipe

Mund të dallojmë mjete leksikore dhe mjete gramatikore. Ato leksikore karakterizohen nga përdorimi i emrave që tregojnë shkakun, arsyen, sqarimin ( shkaku, arsyeja, sqarimi, pse- ja ). Mjekët kërkojnë shkakun e vdekjes. Shkak i ndryshimit të gjendjes shpirtërore lirike-meditative të shokut Zylo u bë pritja e akullt e Shemsedinit.( D.A.125)/ Folja është kategoria tjetër morfosintaksore që mund të paraqesë në mënyrë eksplicite një relacion shkaku. Në klasën e foljeve, ka që shërbejnë në mënyrë specifike të shprehin një raport të tillë në mes të dy argumenteve , folja dhe komplementi. : ka për shkak, rrjedh nga, vjen nga , rezulton nga, sqarohet nga, shkaktohet nga ;etc . Në këto lugina pleshtin e zhduken drita elektrike dhe buçitja e minave. ( D.A.142 Mjetet gramatikore janë më të shumtë dhe mund të dallojmë : Pikësimin, i cili krijon fjali asindete që përmbajnë një kuptim implicit. Çuditem me veten time. Harrova të shkruaj!( D.A.7). Shkaku i habisë është fjalia e dytë, ajo e harresës së shkrimit. Bashkërenditjen Unë s’duroja dot nga vapa dhe dola me shpejtësi( D.A.34)/ Nënrenditjen, e ndërfutur nga lidhëzat nënrenditëse :sepse, meqenëse, duke qenë se, në bazë të , për arsye se, pasi që , me qenë se, ngase, etj. Meqenëse kishte punuar disa vjet larg shtëpisë, e mbante veten për njeri me përvojë ( D.A.151). Lidhëzat ngaqë, ngase janë tregues të shkakut si pikënisje ose si veprues . Ato janë stilistikisht neutrale kurse lokucione lidhëzore : nga shkaku që, nga shkaku se, për shkak se, për arsye se, që përbajnë në përbërjen e tyre fjalën shkak, tregojnë lidhje thjesht shkakore dhe përdoren në shkrime letrare ose shkencore. Sytë i ishin skuqur, nga që s’e zinte gjumi Përcjellorjen Duke ditur që ty të pëlqen opera, mora edhe një biletë për ty . Kam ndjerë kënaqësi duke e lexuar. (D.A.15). Ndajfoljen : Pse pushoi muzika ? Dhe disa parafjalë që do të trajtojmë në vijim .

50 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

III. DISKUTIMI

Shkaku me parafjalë

Parafjalët me, për, prej dhe nga mund të shprehin shkakun. Duhet dalluar se në çka këto parafjalë dallojnë njëra nga tjerat : shkaku nuk shprehet me të njëjtën mënyrë ; përveç kësaj të precizohet se vlera « shkakore « është vetëm një kuptim në përdorim sepse ajo rrjedh nga ndërveprimi i elementeve kotekstuale që hyjnë në lojë në enonçimin dhe nuk i takon pra vet parafjalës : parafjala nga nuk bart më shkakun në dal nga shtëpia, shkruar nga Leka, as parafjala prej në nisem prej Prishtinës, as me në dërgoj me faks. Mendojmë se këto parafjalë kanë një të shenjuar specifik i cili lejon interpretime të tilla dhe të cilin mund t’a nxjerrim në të gjitha aktualizimet e tij diskursive, prej nga domosdoshmëria që të përcaktohet kjo specifikë. Këto parafjalë që janë elementi bazë i sintagmës përcillen me një komplement të detyrueshëm. Tradicionalisht, në sintaksën e gjuhës shqipe, përshkrimi i njësive sintaksore bëhet sipas një analize që mbështetet në togfjalëshin. Duke marrë parasysh përparësinë e përmbajtjes në raport me formën, Çeliku ( çeliku & al., 2002:59), në këtë model të përshkrimit gjuhësor, sheh funksionin si tipar më i rëndësishëm i një fjale, si një element përcaktues në bazë të të cilit bëhet edhe klasifikimi i njësive sintaksore, kurse ana formale vëhet në plan dytësor. Në këto suaza teorike, parafjalët përcaktohen si fjalë ndihmëse që shprehin raporte të varësisë në mes dy elementeve të një togfjalëshi (Agalliu & al., 2002:381). Duke qenë elemente shenjues të gjuhës, parafjalët përcaktojnë funksionin semantik të komplementeve të tyre. Ato mund t’u japin vetëm një rast elementeve të zgjedhur nga vet ato dhe prandaj , meqenëse zgjidhen nga parafjalaet , ato u percaktojne rolet semantike komplementeve te tyre.

Parafjala për Zakonisht kjo parafjalë shënon qëllimin :dal për gjah . Para emrave që emërtojnë një gjymtyrë ose pjesë të trupit të një frymori ose të një njeriu mbi të cilin ushtrohet veprimi i foljes, parafjala për përcillet me një emër në rasën rrjedhore të pashquar dhe tregon vendin : E kapi për fyti. Por si shenjuese e shkakut, kjo parafjalë përcillet me një kallëzore në trajtën e shquar. E gjejmë pas disa folje që shprehin procese psiqike dhe sidomos ndjenja : Turqit e donin shumë Skënderbeun për trimëritë e tij .Vetëm për këtë do t’ja di për faleminderit shokut Zylo ( D.A.34) E admiroj për këtë ndjenjë parimore ( D.A.56) Për hatër të tij kishte rrezikuar jetën Por gjithashtu motivimin pas disa folje si : ankohem, krenohem, qahem, mburrem që kërkojnë motivimin në strukturën semantike të tyre : Por ndërsa i sëmuri ankohet për fatin e keq të tij, a për natyrën, shoku Zylo ankohej ndaj vetes, duke mallëkuar.( D.A.101)

51 KUMTESAT

Po kështu , këtë parafjalë mund ta gjejmë edhe në proverba sinonimik: për një gozhdë shkoi patkoi, për patkua shkoi kali / Për një plesht u dogj jorgani ./ Për një pe , për një gjilpërë, vajtim dëm një gunë e tërë .

Parafjala me Parafjala tjetër që mund të shprehë shkakun është me. Zakonisht ajo shpreh përcjelljen ose mjetin: Ajo shkoi me të emën . Duhet theksuar se në përdorim shkakor ajo gjendet shumë rrallë dhe përdoret me një kallëzore.

Ai u çudit me bukuritë e këtij vendi Ishte çuditur bota me trimëritë e Avdiut Të gjithë qeshnin me veshjen e tij

Parafjala prej Kjo parafjalë përcillet me një emër në rasën rrjedhore i cili, në marrëdhënie shkakore emërton kryesisht atë që e kryen veprimin e shprehur nga një folje jo veprore ose një mbiemër prejfoljor ( Agalliu & al., 2002 : 110). Vetë Moisiu, i mundur prej Skenderbeut, i përbuzur prej turqëve dhe i rrahur prej vetëdijes , iku nga Stambolli. Një prej të plagosurve rëndë ishte edhe Aidin Muzaka, i cili vdiq në dhjetorin e atij moti dhe u qa prej tërë ushtrisë dhe veçanërisht prej Skenderbeut.

Parafjala nga Eshtë parafjala më e përdorur për të shprehur shkakun. Ajo përcillet me një emër në rasën emërore në trajtën e shquar : Maria ishte dobësuar nga sëmundja . Sytë i shkëlqenin nga lumturia . Qan nga zemërimi .. E kënaqur nga përgjigja, e përgëzoi kandidatën . Ajo ia fali gabimet nga dashuria . Duhet vërejtur se në gramatikat aktuale të shqipës, ka raste përkimi në mes të kundrinorit të zhdrejtë me parafjalën nga dhe rrethanorit të shkakut të shprehur me të njëjtën parafjalë. Ashtu siç e cekem më lartë, sintaksa e fjalisë e gjuhës shqipe është bazuar vitet e fundit në togfjalëshin duke shkaktuar kështu ndryshimin jo vetëm të termit por edhe të përmbajtjes, dhe duke ngushtuar kështu gjerësinë e këtij elementi, madje duke reduktuar numrin e komplementeve. Në trajtimin që u është bërë rrethanorëve, duket se kriteri logjiko-sintaksor i raportit të kundrinës apo të rrethanorit është i pamjaftueshëm dhe se shpie në konkluda të gabuara. R.Pernaska (1970 : 93-102) zgjedh kriterin e vepruesit frymor për të dalluar kundrinorët në sintagmat parafjalore të vepruesit ose të raportit hapësinor. Duke u bazuar në këtë kriter, ai vë të gjitha ndërtimet parafjalore të vepruesit, të përcjelljes, të mjetit te kundrinori me parafjalë. Gramatika e Akademisë (Çeliku & al., 2002 : 260-268) e ruan këtë konceptim ku del një kategori e re, ajo e kundrinorit të zhdrejtë me parafjalë. Duke ngritur zërin kundër kësaj mënyre të të menduarit, disa gjuhëtarë shqiptarë, në mesin e të cilëve Memushaj (2008 : 164- 165) i cili sheh emërtimin kundrinor i zhdrejtë me parafjalë

52 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 të gabuar, meqenëse , sipas tij, quhet kundrinor i zhdrejtë , komplementi i zhdrejtë mbi të cilin ushtrohet veprimi i foljes dmth se ka të bëjë me rolet tematike të pacientit (pësuesi) ose të përfituesit. Autori mendon se sintagmat parafjalore që tregojnë objektin (kundrinën) drejtpërsëdrejtë janë kundrinorë të drejtë kurse ato që tregojnë kundrinën në mënyrë të zhdrejtë nga veprimi janë kundrinorë të zhdrejtë. Prandaj, nuk ka arsye që të dy kundrinorët me parafjalë të quhen kundrinor i zhdrejtë me parafjalë. Duke u mbështetur në kriterin e valencës së foljeve, Memushaj klasifikon shumicën e kundrinorëve të zhdrejtë me parafjalë në mesin e rrethanorëve dhe ndërfut përsëri komplemente të tjerë siç është ai i vepruesit. Për shembull, në sintagmat foljore shkoi me të vëllanë, udhëtonin me kalë sintagmat parafjalore me të vëllanë, me kalë , janë sipas tij, rrethanorë dhe jo kundrinorë . Duke ndjekur Memushaj, konsiderojmë se shembujt e cituar nga GA: Pemët u rrëzuan nga era : (trajtuar si kundrinor i zhdrejtë me parafjalë sepse emri nuk shpreh një frymor) dhe Pemët u rrëzuan nga ariu (trajtuar si rrethanor shkaku sepse sipas saj emri tregon një frymor), janë plotës veprimi për shkak të ndërtimit pësor.

Ekuivalenca nga / prej Parimisht, parafjalët nga dhe prej konsiderohen si të barasvlershme edhepse vërehet një tendencë e shqipës standarde për përdorimin e parafjalës nga. Ato përdoren pas një folje :

Skuqem nga turpi / prej turpit Plas nga inati / prej inati Qeni leh nga/ prej tërbimi Zëri i dridhet nga frika / prej frikës ose një mbiemër : i lodhur nga pagjumësia/ prej pagjumësisë i rraskapitur nga puna/ prej punës

Shkaku pa parafjalë : emri pranëfoljor në rrjedhore Shqipja ka në dispozicion një mënyrë tjetër për të shprehur shkakun, e cila ka të bëjë me përdorimin pranë foljes të një emri në rrjedhore pa parafjalë, barasvlerës me ndërtimin me parafjalëtnga dhe prej. Këto përdorime pa parafjalë janë zëvendësuar me ato me parafjalë dhe i ndeshim më rrallë sot. Do të shqyrtojmë në vazhdim sintagmat e llojit :

F+ nga/prej + E(Em/ Rrj. <=> F+ E .Rrj ; plasa nga vapa/ plasa prej vape / plasa vape Vdes nga uria/ vdes prej urie/ vdes urie Qaj nga mërzia/ qaj prej mërzie/ qaj mërzie Skuqem nga turpi/ skuqem prej turpi/ skuqem turpi

53 KUMTESAT

Çështja është të dihet se në çfarë raste mund ta përdorim këtë rrjedhore pa parafjalë prandaj të përkufizohet përdorimi i saj. Të shtojmë se ky përdorim bëhet vetëm me një trajtë të pashquar dhe s’do të mund të themi: *vdes uria /* qaj mërzia / *skuqem turp . Këta emra pranëfoljor përdoren zakonisht në njëjës, pra me emra singularia tantum :*plas nga inatet / *plas prej inateve / *Plas inatesh / *plas mërzish, /* skuqem turpesh. Shtrohet pyetja se a mund të përdoret çdo emër për këtë formë pa parafjalë , apo ka ndonjë detyrim , përkufizim leksikor. Le të marrim shembujt vijues :

Digjem nga malli / prej mallit/ malli Digjem nga dashuria/ prej dashurisë/ dashurie Digjem nga urrejtja/ prej urrejtjes/ urrejtjeje por Digjem nga dielli/ prej diellit/ * dielli Digjem nga flaka / prej flakës/ *flake

Sytë lotojnë nga malli / Sytë lotojnë malli, por Sytë lotojnë nga pikat * sytë lotojnë pikash Sytë më lotojnë nga tymi/ * sytë lotojnë tymi

Shembujt e sipërshënuar tregojnë se ky substitucion nuk është gjithnjë i mundshëm. Po qe se shqyrtojmë këta shembuj, vërejmë se në këta shembuj kemi të bëjmë me emra konkret me të cilët kjo strukturë pa parafjalë është e papranueshme. Në shembujt e tjerë emrat e përdorur janë abstraktë dhe përveç kësaj shprehin ndjenja siç janë dashuria, urrejtja, mërzia, ose një gjendje mirë e përcaktuar (uria). Megjithatë, leht mund të gjejmë një kundërshembull ku hipoteza jonë nuk vërtetohet:

Vras nga xhelozia / prej xhelozisë/ * vras xhelozie Vdes nga xhelozia/ prej xhelozie / vdes xhelozie Heshta nga dashuria/ prej dashurisë/ * dashurie

Edhepse xhelozia dhe dashuria janë ndjenja, konstatojmë se me fjalitë e fundit, kjo rrjedhore pranëfoljore nuk do të mund të përdorej në këto raste. Ky vëzhgim na shpie te konstatimi se s’mund të *vrasim xhelozie as të *heshtim dashurie por mund të vdesim xhelozie, pra me përdorimin e rrjedhores pranëfoljore. Shtrohet pyetja se ku qëndron dallimi në mes të këtyre dy formave identike në mënyrën sintaksore dhe përbërësit e të cilave janë në shikim të parë gjithashtu morfologjikisht të njëjtë. Dallimi duket se qëndron në nivelin sintaksor. Veprimi i foljes ka si epiqendër kryefjalën e cila pëson këtë veprim kurse te shembulli ynë veprimi nuk kryhet mbi agjentin, kryefjalën në këtë rast, por mbi dikë tjetër. Kemi të bëjmë me një ndryshim gjendjeje në krahasim me në situatë të mëparshme të subjektit me një proces në kryerje e sipër. Të shikojmë tash çështjen e seleksionimit të foljes. Rregullsia e parë e vëzhguar në nivelin e foljeve në fjalitë e pranueshme pa parafjalë është se ato kanë

54 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 të bëjnë me një proces dinamik (kjo sqaron pse fjalia është e papranueshme, nuk ka proces dinamik), veprues ose me një gjendje rezultuese por kurr në një gjendje të përhershme ose veti inherente . Situata tregon zakonisht arsyetimin e një ndryshimi të konstatuar (diçka e re), proceset e mundshme hyjnë medoemos në zgjatjen dhe krijojnë një « ndarje, këputje » në krahasim me një gjendje të mëparshme për të cilën jepet arsyeja.

Emri asnjëjës Shqipja ka afinitete që të krijojë forma analitike siç janë ato të kohëve të së kaluares, të së ardhmes po gjithashtu edhe forma të pashtjelluara siç është paskajorja (me punue, për të punuar), përcjellorja (duke punuar), forma negative (pa punuar) po gjithashtu edhe disa formë gjysmë kompozita (Qyqalla & al. , 2011 : 64.) me raport kundrinor (mbarova së foluri) dhe me rapport shkakor (u lodha së foluri , plasa së qari) që ka ndarë gjuhëtarë lidhur me përkatësinë kategoriale të elementit të dytë i konsideruar nga disa si emër kurse nga të tjerët si me vlerë foljore. Meqenëse, seleksionimi i foljeve dhe i emrave të përdorur në këto struktura është tejet i reduktuar, mendojmë se autorja ka plotësisht të drejtë kur përdor një emërtim të tillë. Këto gjysmë kompozita përbëhen nga dy elemente, i pari duke qenë zakonisht një folje në një kohë të shkuar dhe i dyti një pjesore emërzuar asnjanëse pashquar në rrjedhore. Elementi i dytë, emri asnjanjëjës nuk përdoret më sot përveç se në këto gjysmë kompozita. Me fjalë të tjera, ky emër asnjëjës, nuk është tjeter se rrjedhorja e formës jo të nyjëtuar të emrit foljor të formës të… it . Kjo formë nuk mund të përdoret në trajtën e shquar, as në shumës, as të zëvendësohet me një prapashtesë të emrit foljor ( emër veprimi) : u lodha së foluri, / * u lodha të folurit ). Në përdorim shkakor e gjejmë pas foljeve me kuptim plas ( së qeshuri) apo fikem, gajasem, mekem, shkulem, shqehem, këputem ( së qeshuri) : u shqye së qeshuri ( ) ose ata këputeshin së qeshuri : ose që përmbajnë në kuptimine tyre idenë e përsëritjes së një veprimi : lodhem së foluri , mekem së ecuri. Kjo formë arkaike përdoret në funksione që në shqipen bashkëkohore nuk shprehen më me një rrjedhore pranëfoljore, si objekti (mbarova së foluri) dhe shkaku (u lodha së foluri/ u lodha së ecuri / u këputa së punuari), etj. Shkaku i lodhjes, i rraskapitjes, është fakti se ka ecur, folur, punuar një kohë. Termi i dytë luan një rol qenësor në të kuptuarit e përgjithshëm të këtyre strukturave kurse termi i parë luan rolin e një folje aspektuale. Duhet shtuar se nyja e elementit të dytë nuk përdoret më me emrin asnjajës pjesor jashtë këtyre formave.

Dyfishimi i kundrinorit Një veçori e shqipes është se komplementet jo parafjalorë të foljes, qofshin të shquar apo të pashquar, lajmërohen shpesh nga një klitik i vendosur para foljes : e kam parë Laurën . Rimarrja e kundrinorit është një mënyrë e përsëritjes së kundrinorit të drejtë ose të zhdrejtë me anë të formave të patheksuara të përemrave vetorë në dhanore dhe në kallëzore, fenomen gjuhësor ky i pranishëm në një numër të madh gjuhësh ballkanike dhe romane. Riduplikimi i kundrinorit të zhdrejtë paraqitet me përdorimin e formave të shkurtra në dhanore dhe është gjithnjë i obligueshëm (Agalliu et al., 2002: 227). Eshtë pra një mjet sintaksor që shënon

55 KUMTESAT rasën dhanoren ose kundrinorin e zhdrejtë , p.sh. Unë i jam mirënjohës Agimit . Po kështu edhe për kundrinorin e drejtë, ka rimarrje të kundrinorit të drejtë, çështje kjo e strukturës së radhitjes së informatës ( Kallulli : 2014). Shkaku pa parafjalët nga dhe prej mund gjithashtu të shprehet me reduplikacion të kundrinorit. Të marrim një shembull , dhe të substituojmë një formë barasvlerëse me rrjedhoren pranëfoljore që do të duhej të ketë të njëjtën vlerë shkakore : Gëzohem nga ardhja e tij/ gëzohem prej ardhjes së tij/ *gëzohem ardhjes së tij, duket se thënia është e papranueshme por nëse përdoret reduplikacioni i kundrinorit : i gëzohem ardhjes së tij, thënia do të të jetë gramatikore. Po kështu edhe me : dëshpërohem nga dështimi / dëshpërohem prej dështimit/ *dëshpërohem dështimi por i dëshpërohem dështimit / është e pranueshme. Kështu mund t’i shumëzojmë shembujt : Ia kam frikën pushkës/ ia kam frikën tërmetit, zjarrit , etc.. Ose Ia kam frikën miut / ia kam frikën lepurit . Të vërejmë se te këta dy shembuj të fundit, struktura me rrjedhore pranëfoljore është e mundshme dhe e pranueshme. Por në atë rast, kemi ndryshim të kuptimit dhe struktura është e ngurosur. Me fjalë të tjera, nuk është më fjala për shkak por për një lloj krahasimi me atë kuptim « kam frikë si lepuri apo miu ». Përveç kësaj, e përdorur me një folje tjetër si p.sh. druaj , e afërt me frikën, do të kishim * druaj miu , e papranueshme.

IV. KONKLUZIONET

Me shkakun kuptohet jo vetëm arsyeja për të cilën bëhet ndonjë veprim I shprehur nga folja por edhe vepruesi dhe mjeti në cilësi të faktorit të shkakut, dmth që shkakton realizimin e veprimit të shprehur nga folja. Kemi treguar mënyrat e ndryshme që të shprehet shkaku në gjuhën shqipe duke u përpjekur të përkufizojmë përdorimet e parafjalëve “me”, “për”, “prej” dhe “ nga”, këto dy të fundit duke qenë të ndërzëvendësueshme. Kemi parë gjithashtu se është e mundshme, në disa raste të shprehet shkaku pa përdor këto dy parafjalë, por një emër me rrjedhore pranëfoljore. Gjithashtu kemi treguar një formë të veçantë të shprehjes së shkakut, ajo e dyfishimit të kundrinorit. Nga kjo rrjedh se gjuha shqipe ka një pasuri gramatikore të veçantë për të shprehur shkakun.

V. REFERENCAT

AGALLIU , Fatmir & al. , 2002, Gramatika e gjuhës shqipe I, sous la direction de Shaban Demiraj, Tiranë, ASHSH Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë. AGOLLI, Dritëro, 1990, Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo, Prishtinë, Rilindja. BOKSHI, Besim, 1984, Prapavendosja e nyjës në gjuhët ballkanike, Prishtinë, Rilindja. ÇELIKU, Mehmet , & al., 2002 , Gramatika e gjuhës shqipe 2, sous la direction de Mahir Domi, Tiranë, ASHSH. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë,

56 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

KALLULLI, Dalina, « Aspekte të sintaksës së shqipës dhe rëndësia e tyre për gjuhësinë teorike », Seminari XXXIII ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën shqiptare, 2014, Volume 33, Numéro 1, pp. 11-23. QYQALLA, Hava & PLLANA, Sadete, « About the verb and non-verb value of the second limb of the phrase mbarova së foluri ( I am finished of talking) and u lodha së foluri ( I am exhausted of talking) » , Anglisticum, 2011, International Journal of literature, Linguistic & interdisciplinary studies, Volume I, Numéro 1, pp. 63-67 MEMUSHAJ, Rami., 2008, Gjuhësia gjenerative, Tiranë, Shtëpia botuese e librit universitar. MEMUSHAJ, Rami., « Tri koncepte themelore të sintaksës moderne » , Studime Filologjike, 2008,Tiranë, Numéro 1-2, pp. 164-165. PËRNASKA, Remzi, « Rreth disa çështjeve të kundrinave në gjuhën shqipe », Studime Filologjike , 1970, volume 4, Tiranë, pp.93-102. PRIFTI, Stefan , 1971, Sintaksa e gjuhës shqipe. Prishtinë, ETMMK.

57 KUMTESAT

58 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

GJERGJ FISHTA NË DORËSHKRIMIN E NDALUAR TË HISTORISË SË LETËRSISË

Dr.Sc. Besa Hoxha Beqiri Profesor në Kolegjin AAB - Prishtinë

Autorët e ndaluar dhe censura e shtetit shqiptarë kanë qenë pjesë e shumë kritikave letrare. Ndalesa ka bërë që emrat e një varg shkrimtarësh si: Fishta, Konica e Skiroi mos të jenë pjesë e antologjive të periudhës së kohës së diktaturës së Enver Hoxhës. Mirëpo, dorëshkrimi i gjetur në Arkivin e Institutit të Gjuhës dhe Letërsisë në Tiranë zbardhë faktin se, që këta shkrimtarë kanë qenë pjesë e Historisë së Letërsisë Shqipe, projekt ky institucional, i cili u kur- rorëzua me botimin e dy pjesëve të para (1959 dhe 1960), ndërsa me ndalimin e pjesës së fundit, pjesë kjo që ishte në fazën e fundit të procesit të botimit më 1968. Në këtë dorëshkrim Gjergj Fishta, jo vetëm që zë vendin e merituar, por edhe kemi një shtjellim të të gjitha aspekteve të shkrimeve të tij, duke mos lënë anash edhe personaletiten e autorit. Ky dorëshkrim është hitoria më e komletuar e letësisë shqipe.

Fjalët kyçe: Gjergj Fishta, dorëshkrimi i ndaluar i Historisë së letërsisë shqipe 1912 - 1939, censura, vlera shkencore e kapitullit për Fishtën, krahasimi

Hyrje

Gjergj Fishta, kolos i letërsisë shqiptare, për një periudhë të gjatë kohore, është përmen- dur si autor i ndaluar, edhe pse vargjet e Lahutës së tij kanë qenë të mësuara përmendësh. Censura gjatë regjimit komunist të Enver Hoxhës, nuk e ka vënë në harresë vetëm Fishtën, por edhe Konicën e Skiroin, e një numër autorësh të tjerë. Kjo ka sjell te ajo, që me gjithë fuqinë e pendës së autorëve të ndaluar, të mbeten në hijen e vendimeve të politikës së kohës, gjegjësisht të censurës së diktaturës. Rikthimi i tyre, posaçërisht ai i plotë, është bërë vetëm pas viteve 90-ta. Përfundimet e këtilla vijnë nga vetë fakti i mosbotimit të Historisë së letërsisë shqipe 1912 – 1939, pjesës së tretë të asaj të vitit 1959 – 1960, si dhe mospërfshirjes së një numri autorësh, jo vetëm në Historinë e letërsisë shqipe të 1983-shit, por gjithashtu edhe nga antologjitë e botuara të periudhës së përmendur më lartë. Të dhënat e ndalesës së një numri shkrimtarësh kanë qenë të qëndrueshme deri sa nuk është ditur për dorëshkrimin e pjesës së tretë të Historisë së letërsisë shqipe 1959 – 1960, histori letrare institucionale. Asnjëherë, deri në Konferencën Shkencore në Prizren, në maj të

59 KUMTESAT

2014-të1, nuk është bërë publike ekzistenca e këtij dorëshkrimi, e aq më tepër se kjo histori letërsie ka qenë shumë e kompletuar dhe është ndaluar vetëm pasi që ka hyrë në boca, proces të botimit. Vepruan për këtë të dyja format e censurës, si censura preventive ashtu dhe ajo retrospektive; si censura urdhëruese ashtu dhe ajo vullnetare. Përgjatë tri dekadave (1960-1983) për periudhën 1912-1939 nuk pati tekst shkencor akademik-universitar. Vëllimi i tretë i Historisë së letërsisë shqipe (1912-1939) ishte gati për botim në vitin 1965. Pas tri vjetëve diskutimi shkencor, recensionesh, rirecensionesh, ekspertize, në vitin 1968 kjo pjesë e historisë së letërsisë u dërgua për botim dhe u prodhuan kopjet e provës. Për shkak të lëndës së vëllimshme, kjo pjesë e tretë, që duhej të ishte vijim i Historisë së letërsisë shqipe, I-II, 1959-1960, u vendos të ndahej në dy vëllime. Në këtë botim përfshiheshin për herë të parë në përmasa të baraspeshuara edhe autorët e ndaluar (Fishta njësoj ose më shumë se N. Frashëri e N. Mjeda). Nuk u përfshinë vetëm autorët që konsideroheshin kolaboracionistë: E. Koliqi dhe M. Frashëri. Por pikërisht kur historia e letërsisë u hap ndaj autorëve të ndaluar, ajo vetë u ndalua dhe sot gjendet në tre versione në arkivin e Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë.2(Hoxha Beqiri, 2015)

Koha e ndalimit të veprës së Fishtës Fati i Fishtës dhe autorëve të tjerë, për të cilët me decenie është thënë se janë ndaluar shumë shpejt pas marrjes së pushtetit nga komunistët, pas gjetjes së dorëshkrimit, hap disa çështje, të cilat duhet të analizohen. Përfshirja e autorëve “të ndaluar” në Historinë e letërsisë shqipe, që u ndalua vetëm në vitin 1968, pasi që i kaloi të gjitha fazat e lejimit për botim, ndryshon reflektimin e censurës dhe ndikimit të saj në periudha të caktuara kohore. Aq më tepër, për shkak të qasjeve të ndyshme, hap nevojën për studim nga një kënd tjetër i autorëve si Fishta dhe ndalimit të tyre. Kjo ndodh nga që aspektet e përfshira në dorëshkrimin e përmen- dur ngërthejnë elemente shumë të rëndësishme të krijimtarisë së Fishtës, përfshirë edhe ato fetare, duke mos lënë anash edhe vetë jetën e tij. Kjo na sjell në përfundim se: Nëse kjo “His- tori e letërsisë shqipe”, vëllimi i tretë i saj, gjegjësisht historia e letërsisë së periudhës 1912-1939, do të ishte botuar në kohën e saj, apo qoftë edhe më vonë, do të kishte ndryshuar fati i historisë së letërsisë, fati i historishkrimit të letërsisë shqipe. Ky botim do të krijonte bazën për “Historinë e letërsisë shqipe”3 të vitit 1983, një histori që, me këtë rast, nuk do të kishte boshllëqet, të cilat shfaqen, por do të hapte shumë mundësi edhe për interesimin e studiuesve të ndryshim të kësaj fushe, jo vetëm shqiptarë.4 (Hoxha Beqiri, 2015) Ndërkaq, çështja e përfshirjes së Fishtës në shkrimet e ndryshme të kohës varion. Deri sa tek disa histori të letërsisë të para luftës si te Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare5 (Popolo, lingua e letteratura albanese, Palermo 1931) të Gaetano Petrottës dhe Elemente të gjuhësisë

1 Besa HOXHA BEQIRI, Një histori letërsie e pabotuar, konferenca shkencore për nder të akademik Idriz Ajetit, 8QLYHUVLWHWLL3UL]UHQLW8NVKLQ+RWLPDM 2 Besa Hoxha Beqiri, Veprimi i censurës mbi historishkrimin e letërsisë: Një histori letërsie e ndaluar, SHB Naimi Tiranë, 2015, fq. 318 3 Grup autorësh, Historia e letërsisë shqipe, Tiranë, 1983. %HVD+R[KD%HTLUL9HSULPLLFHQVXUsVPELKLVWRULVKNULPLQHOHWsUVLVs1MsKLVWRULOHWsUVLHHQGDOXDU6+%1DLPL Tiranë, 2015, fq. 285 5 Gaetano PETROTTA, Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare, përkthyer nga Qemajl Velija, Tiranë 2008

60 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 dhe të literaturës shqipe6 (botuar më 1936 në Tiranë) të Eqrem Çabejt, Gergj Fishta është pjesë e këtyre historive të letërsisë, gjithashtu është i përfshirë edhe te Historia e Letërsisë Shqipe, (Storia della letteratura albanese) të Skiroit7 dhe Albanian Literature - An Outline of Prose, Poetry, and Drama të Stuart E. MANN-it8, botime këto në gjuhë të huaj, e para e shkruar nga historian arbëresh i letërsisë, ndërkaq i dyti anglez. Nga ana tjetër edhe në Shkrimtarë shqiptarë9 ( pjesa e dytë) libër ky i botuar nën përkujdesje të Ernest Koliqit, Fishta zë vendin e tij. Mirëpo, Fishta nuk trajtohet te historia e letërsisë Letratyra shqype për shkolla të mesme e Justin Rrotës, e as në Antologjinë e 1946-tës10 apo Historinë e letërsisë shqipe11të 1955-tës, që të dy librat për shkolla të mesme nga Dhimitër Shuteriqi, kryere- daktori i Historisë së letërsisë shqipe të botuar më 1959 (pjesa I)12 dhe 1960 (pjesa II)13, që njëkohësisht ka qenë përgjegjës edhe për pjesën e tretë, gjegjësisht dorëshkrimin për të cilin po flasim. Duke pasur për bazë tërë këto tekste akademik Shaban Sinani thotë: Përvoja e krijuar prej studiuesve të letërsisë, për njohjen e historisë së saj përmes studimeve dhe teksteve, që u vijua në një periudhë të mëvonshme prej të njëjtit grupim intelektualësh të mërguar në Perëndim, një ndërthurje e kërkimit shkencor me botimin antologjik, ishte më e përshtatshmja për njohjen e letërsisë shqipe14

Kapitulli për Gjergj Fishtën në dorëshkrimin e vitit 1968 Mirëpo, dorëshkrimi i gjetur, ku kapitulli për Fishtën zë plot 40 faqe, sjell qasje serioze në aspekt të studimit të këtij autori, që mbetet më seriozi nga të gjitha Historitë tona të letërsisë. Nga ana tjetër, koha e shkrimit, autorët e përfshirë në të, si dhe rëndësia që u është dhënë atyre, sjell tek një dilemë rreth cesurës së pasluftës së Dytë Botërore, të paktën sa i përket peri- udhës kohore deri në vitin 1968, si dhe dilemës se pse, deri sa këta autorë i kemi të përfshirë në këtë dorëshkrim, mungojnë në antologjitë e botuara gjatë këtyre viteve. Megjithashtë, këto janë problematika që nuk janë element përbërës i këtij punimi. Në fillim të shekullit XX, kur lëvizja e Rilindjes kombëtare po zgjerohej dhe forcohej, duke përf- shirë në radhët e veta shtresa të reja nga populli e duke u bërë edhe më e pjekur nga ana politike, në letërsinë shqipe hyri një figurë e shquar, por komplekse, shkrimtar me një krijimtari të gjërë e kontradiktore- Gjergj Fishta,veprimtaria letrare e të cilit shtrihet gjer nga fundi i viteve ‘ 30.15 Ky është fillimi i kapitullit VII-të të dorëshkrimit, i cili ishte i gatshëm më 1965 dhe hyri në botim vetëm më 1968 për t’u ndaluar. Që në fillim të kapitullit Fishta vlerësohet për

Dr. Eqrem Çabej, Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe - me pjesë të zgjedhura për shkollat e mesme, Tiranë 1996 7 Zef Skirò i Ri, ,ŝƐƚŽƌŝĂĞ>ĞƚģƌƐŝƐģ^ŚƋŝƉĞ͕;^ƚŽƌŝĂĚĞůůĂůĞƩĞƌĂƚƵƌĂĂůďĂŶĞƐĞͿ, bot. Nuova Academia, Milano 1959 8 Stuart E. MANN, ůďĂŶŝĂŶ>ŝƚĞƌĂƚƵƌĞͲŶKƵƚůŝŶĞŽĨWƌŽƐĞ͕WŽĞƚƌǇ͕ĂŶĚƌĂŵĂ, London 1955 9 Ernest Koliqi, Namik Ressuli 6hkrimtarët shqiptarë: prej /idhjes së Pri]rendit deri sot për klasën e tretë dhe të katërt të kursit të naltë 7LUDQs 10 Dhimitër S. Shuteriqi , - redaktor: Antologjia e klasës së IV-të të shkollës të mesme, Tiranë 1946 11 Dh. S Shuteriqi, Histori e letërsisë shqipe për shkollat e mesme, Tiranë 1955 12 Grup autorësh, Historia e Letërsisë Shqipe, Vëllimi I , Tiranë, 1959 13 Grup autorësh, Historia e Letërsisë Shqipe, Vëllimi II , Tiranë, 1960 Shaban SINANI +istoria e letërsisë shqipe: çështje të hapura Tiranë 2015, f. 5. 15 Dorëshkrim Historia e letërsisë shqipe 1912-1939͕ƌŬŝǀŝŝ/ŶƐƟƚƵƟƚƚģ'ũƵŚģƐŝƐģĚŚĞ>ĞƚģƌƐŝƐģ͕dŝƌĂŶģ

61 KUMTESAT kompleksitetin e tij, si të personalitetit ashtu edhe krijuese, por vihet theksi edhe në elementet kontradiktore të krijimtarisë së tij. Duke pasur për bazë qëndrimin e sistemit të asaj kohe rreth personave që në çfarëdo forme kanë qenë pjesë përbërëse e ndonjërës nga forcat e huaja, të cilat kanë vepruar në Shqipëri, duket shumë e natyrshme që të gjejmë ndonjë element që i kritikon personalitetit apo edhe veprave të Fishtës. Megjithë atë, derisa se kemi shkrime ku Fishta përmendet vetëm për ta kritikuar (p.sh. Historia e letërsisë shqipe, 1983), këtu elementet kritike janë të pakta në krahasim me kapitullin e shkrimit për veprat e shkrimtarit. Kapitulli vazhdon me jetën e Fishtës. Këtu i gjejmë elementet e njohura sot nga biografitë tjera për Fishtën. Mirëpo, nga ajo që është shkruar në këtë dorëshkrim, mbase duhet të ceken disa elemente: - Shkrimtarët të cilët kanë ndikuar në krijimtarin e Fishtës thuhet të jenë poetë latin e italian, po përshtypje të veçantë, i bënë sidomos N. Kasiq dhe G. Kartiq, dy poetë të Rilindjes kombëtare kroate, tek veprat e të cilëve, të shkruara nen ndikimin e folklorit, ai gjeti edhe modelet e tija të para.16 Duhet pas parasysh se te Robert Elsie paraqitet ndikimi i poetit boshnjak Gërga Martiq dhe atij kroat Silvije Strahimir Kranjçeviq17. - Ndikimi i qëndrimit të tij në Gorsiqe të Mirëditës, në dorëshkrim shkruhet se pati rëndësi për Fishtën dhe shkrimet e tij sepse këtu u njoh më mirë me folklorin. Ndërkaq. Elsie jep emrin e personit, fshatari i moshuar Marash Uci (person i përjetësuar në vargje), i cili sipas tij, i ka treguar ngjarjet e betejave kundër malazezve. - Kur flitet për revistën “Hylli i Dritës”, përveç sqarimeve që ishte organ i Urdhërit françeskan i udhëhequr nga Fishta, edhe pse revistë fetare sërish shtjellohet edhe elementi i trajtimit të çështjeve politike të kohës. Këtu ceket se pjesa më e madhe e shkrimeve është shkruar pikërisht nga vetë Fishta. - Më 7 prill 1939 Fishta e pranoi pushtimin e Shqipërisë, duke i quajtur ushtritë fashiste si “shpëtimtare”. Në qershor po t’atij viti Akademia e Italisë fashiste e zgjodhi antar në radhët e saja.18 Pjesa mbi jetën e Fishtës përfundon pikërisht me anën negative të Fishtës edhe pse paraprakisht tregohen edhe elementet e përpjekjeve të tij patriotike. Kapitulli vazhdon me pjesën Vepra. Qysh në fillim jepet vlerësim i lartë i opusit krijues të Gjergj Fishtës. Ky shkrimtar vlerësohet sepse ai e shfaqi vetën pothuaj po me atë forcë artistike, si në satirë ashtu edhe në dramaturgji, si në poezinë lirike ashtu edhe ne ate epike. Por ai nuk u ku- fizua vetëm me këto. Lëroi dhe prozën, u muarr me publiçistike, shkroi kritike letrare dhe studime eseistike.19 Vetë përfshrja e të gjitha formave të krijimit tregon seriozitetin e ngërthimit të të gjitha aspekteve. Kështu, para pjesëve të ndara ku bëhet analiza e përgjithshme e veprave të caktuara të Fishtës, në pjesën e parë bëhet ndarja e veprave në bazë të llojit, mbështetur në tematikën. Fillohet me satirën, duke u mbështetur në faktin se shkrimet e para të autorit kanë qenë

Dorëshkrim Historia e letërsisë shqipe 1912-1939͕ƌŬŝǀŝŝ/ŶƐƟƚƵƟƚƚģ'ũƵŚģƐŝƐģĚŚĞ>ĞƚģƌƐŝƐģ͕dŝƌĂŶģ͕ĨƋ͘ϭϮϮ 17 Robert Elsie +istori e /etërsisë 6hqiptare 3HMsERWLPLLG\WsIT 18 Dorëshkrim Historia e letërsisë shqipe 1912-1939͕ƌŬŝǀŝŝ/ŶƐƟƚƵƟƚƚģ'ũƵŚģƐŝƐģĚŚĞ>ĞƚģƌƐŝƐģ͕dŝƌĂŶģ͕ĨƋ͘ϭϮϰ 19 Dorëshkrim Historia e letërsisë shqipe 1912-1939͕ƌŬŝǀŝŝ/ŶƐƟƚƵƟƚƚģ'ũƵŚģƐŝƐģĚŚĞ>ĞƚģƌƐŝƐģ͕dŝƌĂŶģ͕ĨƋ͘ϭϮϱ

62 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 satirike, duke u cekur kështu se është bërë satirizimi i çështjeve aktuale të jetës politike. Mos- botimi i Tatarit të diplomacisë (që botohet vetëm pas 31 vjetësh) ceket se është bërë për çështje politike. Interesant është fakti i paralelizmit me periudhën e vitit të ndalimit të botimit të këtij dorëshkrimi dhe shumë veprave të tjera të asaj kohe dhe për shumë vite me rradhë. Sqarimet për satirën e Fishtës përmbyllen me veprën që është vepra e fundit satirike edhe e vetë autorit Gomari i Babatasit, vepër kjo që cilësohet një ndër krijimet më të mëdhaja në satirë.20 Te lirika nuk bëhet ndalje e gjatë duke cekur vetëm temën filozofike-fetare dhe patriotike të tyre dhe vazhdohet me veprat dramatike. Që në fillim vihet në pah fakti për tematikën fetare të numrit më të madh dramave, andaj edhe thuhet se janë me interes të vogël për letërsinë e shoqërinë. Këtu, shihet se pavarësisht vlerës së veprave, tematika ka qenë parësore në vlerësimin e bërë të veprave, edhe pse një pjesë e kapitullit i kushtohet dramave. Fishta zë vend edhe për kritikat për autor dhe vepra letrare, si dhe studimet mbi problemet e artit dhe letërsisë në përgjithësi. Ndalet te studimi Mbi natyrën e artit, ku arti gërshe- tohet me mistiken. Sipas Fishtës, nga kjo bukuri abstrakte dhe mistike, shkrimtari nxjerr idenë e veprës së vet dhe pastaj kërkon në botën reale çfaqjen e sendeve për të mishëruar atë.21 Këtu jepen sqarime të pikëvështrimit të Fsihtës, duke u nisur nga aspekti fetar i artit. Pjesa për publicistikën zë hapsirën më të gjerë në sqarimet e bëra në faqet e para të kapitullit. Vlerësimi i Fishtës në këtë aspekt na del kontradiktor, si nga vlerësimi që i është bërë atij në këtë pjesë, ashtu edhe nga elementi i vlerësimit të tij në shkrimet për Zogun. Pjesa më e madhe e publicistikës së Fishtës vlerësohet si kontradiktore mes klerikut, gjegjësisht interesave të kishës dhe kombëtares, ku vihet në pah posaçërisht denoncimi i fuqive të mëdha; i bënë goditje politikës, por thuhet se në raste të shpeshta kjo kritikë i mvishet me interesa fetare. Kështu, Fishta publicist paraqitet mes dy kontradiktave, aspekteve, ku varësisht nga shkrimet ka ngjyrim të një fryme a tjetre. Aq më tepër shkruhet për një varg artikujsh ku herë duke shtrëmbëruar ne menyre flagrante faktet historike dhe herë me ton brutal22 përpiqet të mbrojë interesat e kishës. Kur shkruhet për periudhën e fundit të shkrimeve publicistike të Fishtës, apologjitë për Zogun, thuhet se lëvdëron atë, deri sa më heret (fq. 123), në kapitullin e njejtë shkruhet: Pas ardhjes në fuqi të A. Zogut, Fishta largohet dhe shkon në Itali dhe kthehet në Shqipëri më 1927.23 Vetëm nga viti i cekur i kthimit kuptojmë se kthimi i Fishtës në Shqipëri ndryshon qëndrim- in e tij ndaj Zogut. Gjithashtu, shtjellohen elementet e shprehura të Fishtës kundër privatizimit të shkollave, kundër përhapjes së ideve demokratike në Shqipëri, artikuj për çështjen e zaptimit të Shqipërisë duke shtrembëruar faktet historike rreth ndihmës së Italisë ndaj shqiptarëve, siç thotë autori i dorëshkrimit.

20 Dorëshkrim Historia e letërsisë shqipe 1912-1939͕ƌŬŝǀŝŝ/ŶƐƟƚƵƟƚƚģ'ũƵŚģƐŝƐģĚŚĞ>ĞƚģƌƐŝƐģ͕dŝƌĂŶģ͕ĨƋ͘ϭϮϱ 21 Dorëshkrim Historia e letërsisë shqipe 1912-1939͕ƌŬŝǀŝŝ/ŶƐƟƚƵƟƚƚģ'ũƵŚģƐŝƐģĚŚĞ>ĞƚģƌƐŝƐģ͕dŝƌĂŶģ͕ĨƋ͘ϭϮϲ 22 Dorëshkrim Historia e letërsisë shqipe 1912-1939͕ƌŬŝǀŝŝ/ŶƐƟƚƵƟƚƚģ'ũƵŚģƐŝƐģĚŚĞ>ĞƚģƌƐŝƐģ͕dŝƌĂŶģ͕ĨƋ͘ϭϮϴ 23 Dorëshkrim Historia e letërsisë shqipe 1912-1939͕ƌŬŝǀŝŝ/ŶƐƟƚƵƟƚƚģ'ũƵŚģƐŝƐģĚŚĞ>ĞƚģƌƐŝƐģ͕dŝƌĂŶģ͕ĨƋ͘ϭϮϯ

63 KUMTESAT

Kapitulli ndalet në analizimin më të thellë strukturor, përmbajtësor dhe letrar të veprave: Anzat e Parnasit dhe Gomari i Babatasit, Lahuta e Malcis dhe Dramat, për të përfunduar me Arti dhe rëndësia e veprës së Fishtës, pjesë këto që do të analizohen në punim tjetër.

Elementet karakteristike të qasjes te kapitullit “Gjergj Fishta” në dorëshkrim Në nënkapitujt e ndarë për Fishtën bëhet thellim në analizën e veprave të veçanta. Anal- izat fillojnë me elementet e përgjithshme karakteristike të veprës për të cilën bëhet fjalë, apo të llojit letrar për të cilin flitet. Vazhdohet me sqarimet e rëndësishme të kohës së procesit të shkrimit apo botimit të veprës, si dhe me botimet e para (kur kemi të bëjmë me përmbledhje poezishë, qoftë lirike, qoftë atyre te të cilat kemi frymën satirike). Deri sa te përmbledhjet e poezive Anzat e Parnasit bëhet analiza e disa poezive duke i ndarë sipas motiveve, të cilat vlerësohen si shumë të pasura, duke u ndalur më tepër tek poema Palok Cuca24, në dorëshkrim vihet në pah fuqia e satirës së Fishtës. Ndërkaq, Gomari i Babata- sit analizohet si nga aspekti përmbajtësor, duke treguar fuqinë e satirës së Fishtës, ashtu edhe ndërtimi stukturor dhe vlera letrare e kësaj vepre. Për shkak të karakteristikave të posaçme, te Lahuta e Malcis shtjellohen botimet e pjesëve të para, për t’u ndalur në temën dhe strukturën e ndërtimit të poemës. Gërshetimi i strukturës me formën e vetë këngëve, bëhet nëpërmjet të sqarimit të subjektit (elementet kryesore), si dhe ndjekjes së vijave të konfliktit: atij shqiptaro – malazias dhe shqiptaro - turk. Bëhet edhe ilustrimi me vargje dhe jepen karakteristikat e pjesëve të caktuara, si: Kjo epet përmes përsh- krimesh të një plasticiteti të rrallë, ku skenat tragjike përzjehen me hollësira plot komicitet25. Shtjel- limi i subjektit të poemës epike bëhet edhe përmes portretizimit të personazheve. Interesante është portreti i Tringës, që bëhet me pak fjalë, por shumë përshkrues. Në pjesën për Lahutën e Malcis vihet në pah edhe intenziteti dhe forma e shkrimit të Fishtës në periudha dhe këngë të ndryshme. Për të cekur është pjesa ku shkruhet se Fishta i shtyer në moshë fton muzën e zanën ta ndihmojë dhe pikërisht atëherë tehu i kritikës së tij është më i mbrehtë26, ose vlerësimi i skenave të takimit me të bukurën e Dheut ku në mënyrë harmonike gershetohen realitet e mit, histori e gojëdhënë, elemente popullore dhe fantazi krijuese.27 Këto elemente tregojnë qartë se sa e thuktë ishte penda e kritikës në këtë dorëshkrim ku me një fjali të vetme përmblidhen elementet përbërëse të veprës së Fishtës, ndikimet dhe mënyra e qasjes. Nuk janë lënë pa u përmendur edhe aspektet pozitive të veprës në denoncimin e ndasive fetare e krahinore, shkelja e fjalës nga udhëheqësit si dhe lakmia e realizuar me joshjet e të huajve. Ndërsa, kritikohet vlerësimi në vepër që i bëhet jetës patriarkale dhe apologjia e mer- cenarizmit. Gjithashtu, përmenden edhe dobësitë artistike si zgjatje, paraqitje e ngjarjeve si

0sJMHUsVLVKWQs%HVD+R[KD%HTLUL3RUWUHWL]LPLL)LVKWsVQJD%DODQsSHULXGKDWsQGU\VKPHNRKRUH.RQIHU- HQFD46$7LUDQs 'RUsVKNULP+LVWRULDHOHWsUVLVsVKTLSH$UNLYLL,QVWLWXWLWWs*MXKsVLVsGKH/HWsUVLVs7LUDQsIT 'RUsVKNULP+LVWRULDHOHWsUVLVsVKTLSH$UNLYLL,QVWLWXWLWWs*MXKsVLVsGKH/HWsUVLVs7LUDQsIT 27 Dorëshkrim Historia e letërsisë shqipe 1912-1939, Arkivi i Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë, Tiranë, fq. 150

64 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 kronikë e thatë, radhitje e ftohtë e emrave të vendeve, përsëritje vargjesh dhe rimash, etj.28Gjithash- tu, ceket se këto dobësi vërehen posaçërisht që nga kënga XXVIII edhe pse nuk thuhet se nuk mungojnë disa similtuda të goditura edhe në këtë pjesë. Vihet në pah se veprën nuk e përcollën frymëzimet e ngrohta dhe të vetvetishme. Përmbyllja e pjesës për Lahutën e Malcis bëhet me karakteristikat e përgjithshme dhe strukturore. Për të pasur një pasyrë më të qartë të mënyrës së qasjes dhe shtjellimit të pjesëve të caktuara të veprave që është bërë në këtë dorëshkrim, po e japim këtë pjesë në tërësi. “Lahuta e Malcis” mbetet një vepër e rrallë në llojin e vet në letërsinë shqipe. Ajo përfshin një lëndë të madhe historike, qe u shpreh përmes nje subjekti me disa plane. Në poemë veprojnë një mori personazhesh, me karakteristikat e tyre të veçanta në mentalitet dhe psikologji. Vepra është hartuar në vargun popullor, tetërrokësh monokolonë, me rimë vargnore, të inter- kaluar dhe, nga njëherë, të bardhë. Poema kryesisht eshte romantike, veçanerisht ne evokimin e së kaluarës, ku nuk mungojnë nderhyrjet lirike të poetit. Por në vepër gjejmë edhe realizëm, sidomos tek përshkrimet e ndeshjeve me armiq dhe në pasqyrimin e fushës së luftës pas betejave të përgjakshme, të psikologjis e disa personazheve, te pikëzimi i natyrës, etj.29 Dramat e Fishtës përmenden pa u ndalur gjatë te to, përveç pak te drama Juda Makabe, If- gjigjenia n’akull dhe Jerina ase Mbretnesha e luleve. Në fillim, pasi që ndalen tek burimi i temës dhe portretizimi i personazheve kryesore, me theks të veçantë në atë që personazhi ngërthen, shkruhet edhe rreth vlerave të këtyre dramave. Ndërkaq, mbi të gjitha, në pjesën e fundit të kapitullit, vlerësohet lartë krijimtaria e shkrimtarit. Aty shkruhet: Fishta mbetet një nga figurat qëndrore të letërsisë shqipe.30

Përfundimet Gjatë analizave të dorëshkrimit Historia e letërsisë shqipe 1912 – 1939, si dhe krahasimit me variantet e gjetura dhe monografinë e Vehbi Balës Gjergj Fishta31 mund të vijmë në për- fundim se: - në bazë të dokumentacionit ekzistues, daktiloshkrimit në variante, kemi elemente që na sjellin në përfundim se Vehbi Bala jo vetëm që shkroi kapitullin për Gjergj Fishtën në Historinë e Letërsisë Shqipe 1912 – 1939, por gjithashtu është marrë edhe me korrigjimet dhe ndryshimet (të bëra vetë, me qëllim të përmbledhjes apo sipas sygjerimeve).32 - Kapitulli për Gjergj Fishtën, në këtë dorëshkrim, si dhe tërë Historia, është e nivelit shumë më të hapur sesa cilado Histori e letërsisë shqipe, të paktën sa u përket atyre tërësore . Këtu arrihet shkalla më e lartë e lirisë akademike shkencore në historinë e letërsisë.33

28 Dorëshkrim Historia e letërsisë shqipe 1912-1939, Arkivi i Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë, Tiranë, fq. 155 29 Dorëshkrim Historia e letërsisë shqipe 1912-1939, Arkivi i Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë, Tiranë, fq. 155 'RUsVKNULP+LVWRULDHOHWsUVLVsVKTLSH$UNLYLL,QVWLWXWLWWs*MXKsVLVsGKH/HWsUVLVs7LUDQsIT 9HKEL%$/$*MHUJM)LVKWDMHWDGKHYHSUD6KNRGsU ¿JXURQYLWLLGRUsVKNULPLW 7LUDQs 32 Besa Hoxha Beqiri, Portretizimi i Fishtës nga Bala në periudha të ndryshme kohore, Konferenca QSA, Tiranë 33 Besa Hoxha Beqiri, Veprimi i censurës mbi historishkrimin e letërsisë: Një histori letërsie e ndaluar, SHB 1DLPL7LUDQsIT

65 KUMTESAT

- Fishta analizohet me detaje, duke përfshirë veprat e tij në tërësi, sa më tepër e sa më pak, ashtu siç bëhet në Historitë e letërsisë. Natyrisht, vendi që zënë në këtë kapitull është përcaktuar, kryesisht në bazë të vlerave të veprave të caktuara. - Elementet fetare, edhe pse të papranueshme për kohën e përpilimit të dorëshkrimit, nuk anashkalohen plotësisht, por nuk kemi as analizë të tyre. - Mosbotimi i dorëshkrimit në vitin kur ishte në botim, apo para botimit të Historisë së letërsisë shqipe të vitit 1983, ka lënë shumë mangësi në zhvillin e historisë së letërsisë sonë, problem ky me të cilin ballafaqohemi edhe sot e kësaj dite. Dilemat e elementeve, të cilat duhet të jenë të përfshira në një projekt të tillë janë ende të mëdha. Gjergj Fishta është shkrimtari që deri në gjetjen e pjesës së tretë të Historisë së letërsisë shqipe, projektit të filluar në vitin 1955 dhe të realizuar me botimin e dy pjesëve të para më 1959 dhe 1960, pjesa e fundit u ndërpre në procesin e botimit më 1968, dihej si shkrimtar i ndaluar edhe për këtë periudhë kohore. Fishta këtu zë vendin e merituar, me gjithë elementeve kritike që përfshihen aty rreth aspektit të qëndrimeve të tij në raporte me pushtuesin, por edhe aspektin fetar. Mbi të gjitha, dorëshkrimi, e në të edhe kapitulli për Fishtën, si dhe periudha kur është punuar në të, kur ka filluar procesi i botimit dhe kur është ndaluar, na hapin mundësi të reja, jo vetëm të studimit, por edhe nevojës për hulumtime në arkive.

Literatura Besa Hoxha Beqiri; Veprimi i censurës mbi historishkrimin e letërsisë: Një histori letërsie e ndaluar, SHB Naimi, Tiranë, 2015 Besa Hoxha Beqiri; Një histori letërsie e pabotuar, konferenca shkencore për nder të akademik Idriz Ajetit, Universiteti i Prizrenit Ukshin Hoti, 15 maj 2014. Besa Hoxha Beqiri, Portretizimi i Fishtës nga Bala në periudha të ndryshme kohore, Konfer- enca QSA, Tiranë 2016 Dorëshkrim Historia e letërsisë shqipe 1912-1939, Arkivi i Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë, Tiranë Dhimitër S. SHUTERIQI , - redaktor: Antologjia e klasës së IV-të të shkollës të mesme, Tiranë 1946 Dr. Eqrem ÇABEJ, Elemente të gjuhës e të literaturës shqipe me pjesa të zgjedhura për shkollat e mesme, Tiranë 1936 Ernest KOLIQI, Namik RESSULI, Shkrimtarët shqiptarë, pjesa II: prej Lidhjes së Prizren- dit deri sot, për klasën e tretë dhe të katërt të kursit të naltë, Tiranë, 1941 Gaetano PETROTTA, Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare, përkthyer nga Qemajl Velija, Tiranë 2008 Grup autorësh, Historia e Letërsisë Shqiptare, Prishtinë 1989, ribotim i botimit të Tiranës 1983 Grup autorësh, Historia e Letërsisë Shqipe, Vëllimi I , Tiranë, 1959 Grup autorësh, Historia e Letërsisë Shqipe, Vëllimi II , Tiranë, 1960 Justin RROTA: Letratyra Shqype per klasët e ulta të shkollavet të mjesme – Parime le- tratyret, Shkodër 2006, botimi III

66 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Justin RROTA: Letratyra Shqype per shkolla të mjesme, Botime Françeskane, Shkodër 2006, botimi II, fq 213 Robert ELSIE, Histori e Letërsisë Shqiptare, Pejë 2001, botimi i dytë Stuart E. MANN, Albanian Literature - An Outline of Prose, Poetry, and Drama, London 1955 Shaban SINANI, Kritika e historishkrimi të letërsisë:çështje të hapura (Syllabus për studime të shkallës Master në studime letrare), Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë, 2011 Vehbi BALA, Gjergj Fishta: jeta dhe vepra, Shkodër 1961 (figuron viti i dorëshkrimit), Tiranë 1998. Zef SKIRò i Ri, Historia e Letërsisë Shqipe, (Storia della letteratura albanese), bot. Nuova Academia, Milano 1959

67 KUMTESAT

68 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

FIGURA LETRARE E SKËNDERBEUT MIDIS QËNDRESËS DHE TRADHTISË

Prof. Asoc. Dr. Besim REXHAJ

Qasje sociologjike

Gjergj Kastrioti Skënderbeu, një nga figurat më të mëdha kombëtare, me personalitetin e tij kompleks, që nga Rilindja e Kombëtare e deri në ditët e sotme ka frymëzuar dhe vazhdon të frymëzojë shkrimtarët, poetët, dramatistët, të cilët në kohë e zhanre të ndryshme letrare, sipas ndjeshmërisë së tyre individuale dhe të asaj të kohës, e kanë projektuar dhe modeluar këtë personalitet si simbol të qëndresës e të dashurisë për atdheun. Pa pretendimin për të bërë një katalog të autorëve të veprave artistike, që e trajtojnë fig- urën e Skënderbeut, që në fillim të kësaj kumtese dua të them se, madje as në fushë të dramës e të dramaturgjisë, nuk pretendoj të bëjë një katalogjizim të tillë (sepse kjo do t’i tejkalonte caqet e një kumtese për lexim), por do të them, fare në fillim, se figurën e Skënderbeut do ta trajtoj në tre autor përkatësisht në tri drama të tyre, ku secila prej tyre shquhet me origjinalitetin e vet. Ethem Haxhiademi dhe drama e tij Skënderbeu (1935) që, si periudhë kohore, në të cilën është shkruar, i takon letërsisë midis dy Luftërave Botërore, përbënë një nga dramat e para dhe, me gjasë, në rendin kronologjik, më të rëndësishme që e trajtojnë artistikisht figurën e Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Një autor tjetër i një periudhe tjetër letrare dhe metode represive artistike siç është ajo e realizmit socialist, Sylejmam Pirarka, një artist dhe dramatist popullor dhe i shquar për frymën e tij artistike, në dramën Trimi i mirë me shokë shumë (1958) e projekton figurën e Gjergj Kastriotit në kontekste të situatave historike e ekzistenciale, që e ndriçojnë, në njërën anë, këtë figurë madhore dhe e ndërtojnë portretin e tij historik, kurse, në anën tjetër, e projekton në situata të skajshme ekzistenciale me të tjerët, në situata në të cilat ai me veprimet, me qëndrimet, me kërkesat dhe frymën e tij të veçantë, e rikrijon portretin e një epoke të madhe historike. Autori i tretë i cili shquhet me një qasje krejt origjinale në trajtimin e personalitetit të Gjergj Kastriotit është Mirosh Markaj, më shumë i njohur me dramën e tij “Besa e madhe”, se ma kronikën historike dhe letrare, vëllim- isht më të madhen në letërsinë shqiptare, në Trilogjinë “Skënderbeu” (1973) , në të cilën mbulohet një hark kohor prej një çerek shekulli, ai harku i qëndresës historike të shqiptarëve me në krye Skënderbeun përballë Perandorisë Otomane. Sigurisht se trajtimi kompleks dhe i shumanshëm i këtyre tri dramave do t’i tejkalonte kufijtë e një kumtese dhe, qoftë sikur trajtimi të bëhej në rrafsh krahasues, qoftë në atë diakronik, nuk mund të mbërthente të gjitha fushat e rëndësishme tematike e motivore, idetë, situatat dhe konfliktet dramatike tipike të këtyre dramave. Së këndejmi, do të fokusohem në temën e qëndresës dhe të tradhtisë në këto vepra dramatike, i bindur se duke e identifikuar këtë temë tek personazhet që e përqafojnë tradhtinë dhe duke identifikuar qëndrimet e per-

69 KUMTESAT sonazheve të tjera kryesore kundrejt tradhtisë dhe njerëzve që tradhtojnë, do të hedh dritë në fenomenin e qëndresës dhe të tradhtisë në kontekstin e një figure historike, në kontekstin e një epoke historike, pra, në kontekstin e projektimit të figurës së Skënderbeut dhe të epokës së tij. Një nga temat dhe motivet e shpeshta të dramës historike është tema dhe motivi i tradht- isë, një temë aq e shpeshtë dhe aq me pasion e trajtuar nga dramaturgët tanë sa mund të quhet edhe një si konstantë karakteristike tematike e tipit të dramës historike. Drama Skënder- beu e Ethem Haxhiademit ndërtohet mbi binomin tematik e motivor, mbi qëndresën dhe tradhtinë, si fushat qendrore semantike të kësaj drame, rreth të cilave lëvizin edhe çështjet dhe temat e tjera dhe tradhtia, pos nga lakmia për pushtetin e për famën, për privilegjet dhe pasur- inë, motivohet edhe si akt i hakmarrjes emocionale e psikologjike nga Zanfina e Moisi Go- lemit, personazh ky të cilin, për shembull, nuk e takojmë tek Trimi i mirë me shokë shumë të S. Pitarkës apo, madje, as te trilogjia Gjergj Kastrioti (1973) të M. Markajt. Kjo do të thotë se subjektet që tradhtojnë, subjektet a personazhet që inspirojnë tradhtinë dhe, madje, edhe personazhet që pendohen ose nuk pendohen lidhur me tradhtinë ndaj Skënderbeut e atdheut janë, jo vetëm të shumtë, por edhe të ndryshëm te autorë të ndryshëm, që, sipas mendimit im, është shenjë e origjinalitetit dhe e pasurisë dramatike e artistike. Trimi i mirë me shokë shumë (1958) trajton temën e tradhtisë e, madje, megjithëse titulli dhe nëntitulli i kësaj drame është dhënë në bazë të kryeheroit kombëtar, Gjergj Kastriotit Skënderbeut, kjo dramë, nëse jo në nivel të idesë, atëherë në nivel të temës e të motivit, ndër- tohet mbi temën dhe motivet e tradhtisë të Moisi Golemit, njërit prej bashkëluftëtarëve më të mëdhenj e më paradoksal të Skënderbeut. Tek jemi këtu, menjëherë le të theksohet se rrethi tematik dhe motivet që shtron kjo dramë janë më të gjera, më komplekse dhe, krahas tradht- isë, që është boshti tematik rreth të cilit lëviz kjo dramë, ky tekst dramatik trajton edhe temat dhe motivet e qëndresës, të guximit, të trimërisë, të flijimit e të vetëflijimit, të dashurisë, të xhelozisë, të pushtetit, të pendesës e të fajit në kontekstin e kategorive morale e historike, në kontekstin e tradhtisë. Kur rilexon me vëmendje këtë dramë dhe e përcjell zhvillimin e fateve të personazheve të kësaj drame si dhe përqendrimin e autorit në situatat, në veprimet dhe në preokupimet e personazheve të tij, mund të konstatosh se, krahas idesë së qëndresës dhe vetëdijes për flijim e vetëflijim individual e kolektiv, historik, mund të thuhet se tradhtia, veset dhe dobësitë e tjera morale e njerëzore, shkaqet dhe pasojat e tradhtisë dhe të dobësive të këtilla morale, psikologjike e kombëtare, pushtojnë pjesën më të madhe të hapësirës së kësaj drame, e cila është projektuar si një përpjekje për të ndriçuar zhvillimet e brendshme psikologjike të personaliteteve të personazheve të periudhës së lavdishme kombëtare të Skënderbeut. Në këtë kontekst dhe pikërisht për shkak të pranisë së këtillë të komponentëve kaq të shumtë e të ndryshëm – prej dashurisë, nëpër qëndresën e deri te tradhtia - del edhe më e madhe, më e fuqishme dhe më komplekse figura e Gjergj Kastriotit, Skënderbeut. Këtu, që të krijohen indikacione lidhur me karakterin intergrativ të personalitetit të Gjergj Kastriotit, lidhur me ndjeshmërinë e tij të hollë, lidhur me karakterin largpamës, vizionar, le

70 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 të sjellë një tabllo, tablonë e tetë të dramës, e cila e reflekton personalitetin e Moisi Golemit, kur kalon nëpër fazën e spastrimit, të pendesës së thellë, të katarsisit moral, dhe të ndërgjeg- jësimit, pa të cilin as nuk mund të merrej me mend falja dhe integrimi që i bënë Skënderbeu kësaj figure paradoksale e që flet, jo vetëm për Moisi Golemin, por edhe për Skënderbeun. Le të fokusohem në tabllonë e tetë, dhe le të konstatohet se Moisi Golemi aty ndodhet në situatën vendimtare dhe është i kapluar nga ethet e fajit e të pendesës, të dilemës e të pasig- urisë kulmore. Është situata vendimtare e ballafaqimit të dy ushtrive të mëdha, kur pritej nga ushtria turke vetëm një urdhër i Moisiut për fillimin e luftës të cilën, i paralizuar psikologjikisht, ai e zvarrit, e “bojkoton” dhe e tradhton në rrjedhën e mëtejme të zhvillimit të saj, kur Moisi Golemi e konstaton dhe takohet me domosdoshmërinë e fatit të tij tragjik lidhur me urdhrin e sulltanit për vrasjen e tij në finalen e kësaj lufte të madhe. Sylejman Pitarka, në këtë tabllo, në mënyrë artistikisht të kondensuar ka dhënë dridhjet shpirtërore e morale dhe ka rekapituluar, me një gjuhë të ngjeshur, dinamikën e tradhtisë së Moisi Golemit:” MOISIU: (si me vete) fitues ose të mundun, me më pre kryet?... Moisi Golemi mashë e turqvet?... Kaq i verbët?... Më ruej zot, mendjen. Dhe Medati, qi mbahej si njeriu i jem ma besnik, më ndiqte kamba kambës si hija e jeme, qi të më priste kryet?... Të gjitha këto, pse? E unë mendojsha se jam në rrugë të drejtë disa muej ma parë… se Gjergji donte me më shue… me rrëmbye gjith principatat… E mbeta kaq i vetëm e kaq fajtor. E pra nuk mendova kurrë se po i baj keq kuej… Zot, falmi mëkatet. (Kërruset përsëri me fytyrë ndër duar). ” 1 Kjo dramë, aq më shumë kur kihet parasysh se e trajton tradhtinë e njërit prej personaliteteve e bashkëluftëtarëve më të fuqishëm të Skënderbeut, mund të projektonte në një kontekst dhe në relacione më të fuqishme kryeheroin kombëtar, por, synimi i autorit, ideali i tij artistik, e shpie diku tjetër: Skënderbeu, megjithëse i goditur moralisht nga akti i tradhtisë, jo vetëm që e tejkalon atë me gjerësinë dhe madhësinë e vizionit të tij njerëzor e historik, por edhe e pranon pendesën e Moisiut dhe, me qasjen e tij integrative, ndoshta edhe për arsye strategjike, e integron në mesin e bashkëluftëtarëve të tij. Me fjalë të tjera, një figurë historike komplekse dhe të shu- manshme, një personalitet i madh dhe i fuqishëm, siç është kryeheroi kombëtar, Skënderbeu, portretohet pothuajse me vija dhe ngjyra të cilat e ndriçojnë në kontekstin e përpjekjeve integrative, ku mbi të gjitha dhe gjithçka është në funksion të atdheut. Tek është fjala për trilogjinë e Mirosh Markajt, Gjergj Kastrioti, me nëntitullin, Drama- tizim i një kronike historike, do të doja të theksoj se autori, në njësitë më të realizuara të trilogjisë së tij, arrin të ndërtojë portrete karakteresh të veçanta, që, në tekst, funksionojnë si personazhe komplekse, dhe, poashtu, arrin të ndërtojë situata dramatike të fuqishme, të cilat, me tensionin e tyre dramatik, e krijojnë vizionin artistik të situatës së skajshme ekzistenciale të individit ose të kolektivit në rrjedhat dhe zhvillimet historike. Tek është fjala për personazhet e këtilla, para së gjithash do theksuar se kjo realizohet kur këto personazhe situohen në situata të skajshme ekzistenciale, kur artikulohen në relacion me vetveten apo kur artiku- lojnë vetveten dhe situatën e tyre edhe në relacion me të tjerët, pas humbjesh, tronditjesh e zhvillimesh të papritura e me peshë për fatumin e tyre. Personazhi i Gjergj Kastriotit është

1 Sulejman Pitarka, Trimi i mirë me shokë shumë, Rilindja, Prishtinë, 1977, f. 89.

71 KUMTESAT artikuluar, krahas situatave të zakonshme të luftës, në mënyrën më të fuqishme në situata të skajshme historike, në situatat e humbjes së betejave apo të luftërave me dhembjen e njeriut të madh, prej kolosi, në situatat e tradhtive me vuajtjen dhe zhgënjimin e thellë, me luhatjet, me dilemat dhe me agoninë e tij psikologjike e morale. Duke e portretuar personalitetin e Gjergj Kastriotit në situata të tilla, autori, jo vetëm që shfaq kompleksitetin e këtij karakteri, por shfaq edhe vet situatat me dramaticitetin e tyre dhe, në këtë linjë, krahas një perceptimi epik e heroik të historisë, autori artikulon edhe disa nga plagët e rëndësishme të historisë sonë, disa nga fenomenet e shëmtuara etnopsikologjike, të cilat këtë trilogji e mbajnë aktuale edhe sot e gjithë ditën. Nuk di ndonjë vepër tjetër të shkruar për epokën e lavdishme të Gjergj Kas- triotit, e cila në masë aq të thellë e të madhe fikson fenomenin e tradhtisë si trilogjia Gjergj Kastrioti, që tradhtinë e trajton në një kontekst kompleks të situatave e të motivacionit. Gjergj Kastrioti, në të gjitha pjesët e trilogjisë, ballafaqohet, që nga fillimi, me fenomenin e tradhtisë dhe pothuajse në gjithë dinamikën e relacioneve të tij, nga niveli individual, nëpër atë familjar e deri te niveli kolektiv. Gjergj Kastrioti portretohet si kryepersonazh në një rrafsh të ndjeshmërisë, të reagimit, të qëndrimit e të veprimit kundruall tradhtisë që i bëhet atij e atdheut, që atë e paraqesin si personalitet të pasur, shumëdimensional, kompleks, të jashtëza- konshëm. Gjergj Kastrioti, tek është fjala për atë që quajmë tradhti kolektive, tradhtohet nga Vatikani, nga Venediku dhe e përjeton e përballon tradhtinë, në situata të skajshme të ekzis- tencës historike, si strateg; tradhtohet nga miqtë e tij, nga vëllezërit e Donikës, nga Arianitët dhe reagon, krahas dhembjes emocionale e morale, me sensin e diferencimit racional kundrejt të shoqes së tij; Lekë Dukagjini i qëndron tejet gjatë mënjanë në dekadat e qëndresës së pashembullt mu në kohën kur ndihma e tij është pothuajse e paçmueshme dhe, në fund, pasi i kthehet qëndresës së përbashkët historike sipas marrëveshjes së Kuvendit të Lezhës, Gjergj Kastrioti e pranon dhe e vë në krahun e tij të djathtë; tradhtohet nga njëri prej princave më të fuqishëm të principatave shqiptare, prej Moisi Golemit dhe, pas aktit të pendesës së këtij të fundit, i udhëhequr nga qasja njerëzore e strategjike, e reintegron në frontin e qëndresës në kohën kur dyshimet rreth Moisi Golemit nga princat e tjerë shqiptarë mbizotërojnë; tradhtohet nga nipi i tij, Gjergj Strez Balsha dhe, megjithëse i goditur thellë, nuk zhgënjehet dhe gjen forcën e rimëkëmbjes; tradhtohet nga nipi tjetër, nga Hamzai, humbja e të cilit i shkakton dhembje pothuajse të pangushëllueshme, vuajtje shpirtërore e morale të pamatshme, dramë dhe tronditje të ekzistencës individuale që kufizon me agoninë psikologjike e rezignacionin pothuajse fatal, por, Gjergj Kastrioti reintegrohet dhe shfaqet me madhështinë e tij, nuk reagon me dimensionin irracional të dëshpërimeve të grumbulluara nga përvoja jetësore e historike, por me një dimension të qëndresës epike. Autori ka identifikuar rrafshe të ndryshme të përjetimit dhe të reagimit psikoemotiv e moral të Gjergj Kastriotit, me një gjuhë ekspresive, të fuqishme, plot figuracion funksional dhe, kësaj rruge, ka ndërtuar një spektër të gjerë të reagimit individual në kontekst të zhvillimeve kolektive historike. Le të paraqiten vetëm disa nga modalitetet e reagimit, të përjetimit, të qëndrimit e të veprimit të Gjergj Kastriotit në situatat e tradhtisë:”Po. Duhet të mësohe- mi me tretjen/ sikundërse mësohemi me vdekjen./ Por ç’do të thonë krerët arbëreshë?/ Një

72 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 nip shiti kështjellën te armiku,/ një tjetër nëpër terr u vodh e iku.”2 Gjergj Kastrioti, miti i qëndresës historike e kombëtare, personaliteti i cili jo rrallë është hyjnizuar, paraqitet me dimensionet e njerëzores, si qenie e cila artikulon habinë, tmerrin e habisë e të dëshpërimit, zhgënjimin, agoninë dhe tronditjen e themeleve të kësaj qenieje në situatën e tradhtisë: “Qysh mund të jetë një kumt i këtillë / kumt i vërtetë? Veshi më dëgjon / por zemra s’ma kupton dot këtë gjëmë./ Qysh mund të rritë dashuria mëmë / një bir kaq të përbindshëm? (…) Ah çfar’ mandate / ma trandi sot arsyen nga themeli! / Qysh paska qenë trashëgimi ynë / tinzar edhe shtirak nëpër fërtymë,/ vjete me radhë i heshtur, qiell pa re / e befas na shpërtheka një rrufe?”3 Akti i tradhtisë përjetohet nga Gjergj Kastrioti, krahas dimensionit të tij të jashtëm, historik, edhe në dimensionin moral dhe, mbi të gjitha, në planin shpirtëror, kur shpërthimi emocional, si rezultat i dëshpërimit dhe i dhembjes së paskajshme për fenomenin e tradhtisë si fenomen gjaku dhe kolektivi paraqitet si një ortek shpirtëror: “Si druri i butë lidhur përmbi t’egrin,/ që na jep pemë t’ëmbla dhe të hidhura,/ natyra e shartuar e tim nipi / ish ndarë dysh. Dhe priste këtë shteg,/ që të zbulonte veten. S’më vjen keq për tradhtinë e tij, nuk mund ta ndalja. / Por klith me vete: “Ç’është ky mall’kim,/ të ngrihem të luftoj me gjakun tim?”4 Në fund të këtyre observacioneve, që kanë karakter vetëm inicial e të cilat do të elaboro- hen më tej, herë pas herë edhe në kontekst komparativ, dua të theksoj një dimension tjetër, dimensionin e aktualitetit të binomit - qëndresa për atdhenë ose dashuria – tradhtia – i cili i bënë jehonë kohëve dhe situatave të ndryshme sociohistorike. Në të vërtetë, jam i bindur se sa për të frymëzuar kushtrimin për qëndresën, po aq, në mos edhe më shumë, duke i trajtuar këto tema e motive, duke iu kthyer figurës kolosale të Gjergj Kastriotit, autorët e këtyre dramave e synojnë ndërgjegjësimin moral e atdhetar dhe përmes projektimit artistik tërheqin paralele të mëdha të situatave, të figurave e të personaliteteve, të cilat i parabolojnë nga Mesjeta në aktualitetin e kohës sonë, apo në nyjat kohore problematike, nëpër të cilat janë zhvilluar situatat dhe fatet e kombit.

2 Mirosh Markaj, Gjergj Kastrioti, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1973, f. 332. 3 Po aty, f. 331. 3RDW\I

73 KUMTESAT

74 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

RITUALI I KËNGËVE TË DJEPIT PËR DJEM E VAJZA NË RRETHI E SHKODRËS

Msr. Elira Smakaj [email protected] Specialiste e kurrikulës DAR – Shkodër Dr. Ermira Ymeraj [email protected]

ABSTRAKT:

Nëna dhe gjyshja luajnë një rol kryesor në botën artistike të fëmijëve. Mendja artistike e gjyshes është shumë e pasur, ndërsa nëna, mes ledheve e pekuleve, nuk lodhet kurrë së krijuari për fëmijën e vet. Prej tyre është thurur një pasuri e madhe e krijimtarisë gojore për fëmijë, midis ninullave, të cilat përfshihen si lloj më vete në lirikën popullore shqiptare. Ninullat janë vargje spontane, ku shprehet dashuria e nënës për fëmijën; ajo e do fëmijën e vet të bukur, trim, të mençur, të shëndetshëm: ”U bafsh nderi i kësaj shpie, / Punofsh ti, o për Shqipni-e!”. Nëna e krahason fëmijët e vet me zogjtë e qiellit, pëllumbat e pulëbardhat, me lulet e mollës e të ftoit, me botën natyrore e kozmike që e rrethon: ”Fli mori cucë, e mbylli sytë, / Kur t’m’i çelësh, i çelësh si yjtë....” Fjalë kyçe: gjumi, ëndrra, shpirti artistik, perceptimi, ndërtimi.

Interesant është personifikimi i gjumit të fëmijës, në vargjet e ninullave, gjumi e merr fëmijën në krahët e vet dhe e mbështjell me botën e ëndrrave. Ninullat (këngët e djepit), si vargje të improvizuara aty për aty, shprehin dëshirat e ëndërrimet e nënës për rritjen dhe të ardhmen e fëmijës së vet, ato përcjellin ndjenja e përjetime me vlera të veçanta artistike. Gjergj Zheji1 konstaton se: Në ninullat nënat rrinë larg politikës, larg historisë, larg luftërave, larg ndeshjeve etj. Dhe është disi e vështirë të besosh se ajo uron fëmijën që të rritet e të bëhet si ky apo si ai hero. Kjo të bën të besosh se në mjaft këngë ninulle të mbledhura, jo vetëm këto vitet e fundit ku dhunimi është i qartë, por edhe në mbledhjet e mëparshme, ka pasur ndërhyrje e redaktime që është vështirë të merren si origjinale, edhe kur si model për fëmijët sugjerohet Kastrioti. Në traditën folklorike shqiptare janë përftuar vlera të rralla e brilante të shpirtit artistik popullor. Kjo pasuri e thellë artistike, me funksionet e saj njohës, komunikative, edukative dhe artistike, ka luajtur një rol të madh ndër shekuj, duke mëkuar tek fëmijët kulturën kombëtare dhe frymëzimin poetik popullor. Ninullat të drejtuara për vajzat e vogla shfaqin tipare tradicionalisht femërore, që shpesh perceptohen si bukuri, butësi dhe mirësi, së bashku me idenë e të qenit e mirë, gruaja e dashur, e butë dhe në imazhin e së ardhmes shfaqet me shpresë, se

*MHUJM=KHML³+\UMHQsIRONORU´7LUDQsI

75 KUMTESAT vajza e vogël një ditë do të martohet me një të pasur, punëtor, trim e të ndershëm. Vajza tradicionalisht në ninullë stoliset me bukuri të ndërlikuar, duke përfshirë perlat, gurë të çmuar. Në çdo varg përfshihen kalime. Hyrja klishe, përcakton se kujt i dedikohet ninulla, nina nana, vajzë e nanës. Vargu i dytë është rimues për vargun e tretë që ndërtohet mbi krahasimin: u bëfsh si lule për hijeshi. (lulja përfshin freskinë, butësinë, bukurinë, njomësinë). Vargu i katërt shpreh dëshirën e brendshme të nënës në sigurimin e qetësisë, fli si qengj e çohu si rrunxë. Gjysma e vargjeve të parë përfshin motivin e gjumit, në vargjet e tjera shprehet dëshira e nënës, që bija ti rritet, ti fejohet. Thjeshtësia e motive, kombinohet kështu me dëshirat e nënës në vazhdimësinë e jetës dhe te e bija si trashëgimtare e linjës së qumështit, asaj i kërkohet të tregojë urtësi e hijeshi. Në kompleksitetin e zbukurimeve personifikuese me elementet modeste, por personale, nëna kërkon që bijës së saj ti rritet shtati si bajrak, tërësia e krahasimeve, epiteteve dhe fusha e ndërveprimit me elemente të natyrës shpërfaq dëshirat e nënës që fëmija të rritet me babë e nanë.

Nina- nina vajzës2 Nina nina, vajzë e nanës / Mori cucë për bukuri / U bafsh si lule për hijeshi / Fle si qingj e çohu si rrunxë / Qingja e nanës nina ni, / Vajzë u rritsh e u fejofsh! / U martosh e u lulzosh / Dalsh ti bij me hijeshi / E u permendsh-o për urti / Ju rritsh nanës e nalt me shtat / T’u baft shtati si bajrak / E t’u mushet fytyra me gjak / Nina nina po të përkundi, / Gjumi vjen kadalë kadalë, / Ec “emri i vajzës” me ma marë / Po vjen gjumi tuj pëvetë (duke pyetur), / E kam vu vajzën ne djep, / Hajde gjum kadalë padalë / A p’e merr ti shumë a pak / Nuk ta la por nji sahat, / Flej moj cucë, e mshili syt! / Kur t’mi çilsh, i çilsh si hyjt / I çilsh si hyjt e çilsh si hanë / Ani te rrisin bab’ e nanë / Po m’u rritsh me rob të tanë. Këngët e djepit për djem, janë paralajmëruese, pasi nëna e di se pafajësia e djalit të saj së shpejti do të jetë e thyer nga grindjet e burrërisë. Forma ritmike përsëritet në çdo varg, të kombinuar me një ritëm të përulur, ndërsa teksti parashikon dhe paralajmëron dëshirat, urimet dhe bekimet e nënës si dhe vështirësitë e burrërisë. Lef Nosi3 në vitin 1930, mblodhi ninulla në Malësinë e Dukagjinit. Materiali që është marrë në studim është sjellë nga dosja nr. 20, fletore 106 / III, nga fl. 1-8 me titull: “Zakonet e Malësisë së Veriut (Dukagjin) (Lindja, kumarija, fejesa, martesa, vdekja etj), Veri, 1930- 1934”, fjalët më të përdorura gjatë përshkrimit të këtyre dokeve janë fjalët ose togfjalëshat si: lajmi me pushkë, lindja e një djali, zoti i shtëpisë, katund e bajrak, kumaria, pagëzimi në kishë, ndrykulla, të faluara, detryim i nuses për të falur, të marrurit e flokëve femijës, siç asht zakon në këtë zonë, sofër, ibrik raki, vllaznia, bijat e martueme e të pa martueme, pazari i vajzës së fejueme, grue e kthyeme, qitet zani.

/LULND3RSXOORUH.sQJsWsOLQGMHVGKHQLQXOODFolklor shqiptar, Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i Kulturës Popullore, Tiranë, 1990. /HI1RVL'RVMDQUTsJMHQGHWQsÀHWRUHQ,,,QJDÀPHWLWXOO³=DNRQHWH0DOsVLVsVs9HULXW 'XN- DJMLQ /LQGMDNXPDULMDIHMHVDPDUWHVDYGHNMDHWM 9HUL´

76 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

“Kultura e një populli ngërthen krejt shfaqjet e të sjelljeje sociale të një komuniteti, reagimet e individit nën ndikimin e grupit në të cilin jeton, si dhe produktin e veprimtarive njerëzore të determinuar nga këto shprehi” shprehet - Franz Boas4. Zona e Dukagjinit shfaqet si një rezervat tipik i së drejtës zakonore përmes një mendësie arkaike, zonë që pati shërbyer si një arsenal mitesh, ritesh tek epokat e lashta. Lef Nosi në mbledhjet e tij për doket shqiptare në këtë zonë, ka një veçori të dukshme, faktin që ajo ishte e izoluar nga pushteti i kohës dhe vetëqeverisej sipas traditës së zonës dhe sipas kodeve kanunore, ai mblodhi në Dukagjin, ku ishte dhe Donat Kurti prova të gjalla, autentike etno-zakonore e kulturore me vlera të pazëvendësueshme. Sipas studimeve antropologjike, strukturat dhe poetikat që lidhen me magjinë, mitet, ritet, doket, ceremonitë, besimet dhe sistemet simbolike, kanë lidhje logjike mes veti, pasi të gjitha bëjnë pjesë në kulturën popullore. Fakti i ruajtjes dhe i mbledhjes së këtyre zakoneve ka të bëjë me vlerat e tyre si dukuri estetike, si dhe me rolin që luajnë ato si përbërës të strukturës sociale dhe pjesës së trashëgimisë shpirtërore të secilit prej nesh. Tradita është tërësi vlerash, ajo është çmuar gjithmonë, te çdo popull, si thesari më i shtrenjtë shpirtëror. Zakonet e lindjes: Fisi duhet të sigurojë vazhdueshmërinë nëpërmjet djemve, mbasi vajzat sipas këtyre zakoneve, janë për derën e botës. Lindja (Lefi ndalet në këto pika për të përshkruar lindjen): - Kur lind djalë në një shtëpi të Veriut në Dukagjin atë natë ose të nesërmen në mëngjes jepej lajmi me pushkë; - E treta ditë pas lindjes së djalit bëhet shyqyri me ngrënje e pirje; - Pagëzimi (ligjërimi) i fëmijës në kishë; - Marrja e flokëve sipas gjinisë; - Nësë fëmija është femër asaj i merren flokët në mbremjë e nëse fëmija është mashkull atij i merren flokët në mëngjes; - Ruatja e flokëve në një shami nga kumbara dhe falja e disa të hollave fëmijës. Ja si e përshkruan zakonet e lindjes në Dukagjin Lef Nosi5:“Kur lindte djalë në një shtëpi atë ditë apo të nesërmen në mëngjes jepej lajmi me pushkë. I zoti i shtëpisë edhe shokët e tij të afërm shtinin nga disa herë, dhe atëherë pyete katundi apo bajraku, se çka asht, e këta kallzojshin që i ka lind djalë filanit, e kështu i tërë bajraku shtinte me pushkë, të tretën ditë bahet shyqyri me të ngrame e të pime e thirret i tërë katundi pa përjashtim, e bajraku vetem ata që i kishte miq e sebep. Gratë shkoshin me peshqeshe, një bukë, një pjesë djadhi e pak tlyn, burrat nuk çojshin kurgja as nuk falnin të holla”. Ajo çka bie në sy në këto zakone është ruajtja nga syri i keq. Kur lind vajzë, urimi bëhet gjithmonë, “edhe me djalë”. Shqetësimi kryesor i çifteve të reja dhe e mbarë familjes ka qenë tradicionalisht gjinia e fëmijës që do të lindte, sepse bënte lidhjen e vazhdimësisë së jetës, të familjes dhe të farefisit, sidomos lindja e djalit, si trashëgues i lisit të gjakut. Pasja e fëmijës

-ohn 0onaghan Peter -ust ³6ocial &ultural $nthropolog\ $ Yer\ short introduction´ 2[Iord 8niYersit\ Press p 5 /eI Nosi ³=akonet e 0alësisë së Veriut 'ukagjin lindja kumarija Iejesa martesa Ydekja Veri ´ $ 'osje Àetore ,,, À

77 KUMTESAT për çdo familje shqiptare dhe Dukagjinase ishte t’u tymojë oxhaku, dallimi që ve re Lef Nosi është dallimi që ka kur lind një djalë dhe një vajzë. Kur lindte djalë në familjen e çdo dukagji- nasi, ardhja e tij në jetë pritej më pushkë, ky ishte një sinjal që të marrin vesh i gjithë katundi dhe bajraku që ajo shpi u shtua me djalë. Ninullat për djem janë monologë intime poetike, ku nëna shpreh dëshirën e saj që fëmija ti bëhet e të rritet me urtësinë, dashurinë, trimërinë, shëndetin, jetën e gjatë. Nëna e di se fëmija i saj nuk mund të kuptojnë kuptimet e thella, ndaj prapa tekstit të saj, ninullat brenda traditës kanë atë lloj të veçantë të menaxhimit të zërit të nënës, me zbutjen, rritjen, forcimin e birit, Nëna shqiptare i këndon tekstet e ninullave përmes improvizimit dhe frymëzimit që ajo merr nga përvojat e saj në jetë. Në tekstet e mëparshme nëna u referohej kohës, bashkëshortit të saj, katastrofave natyrore, luftërave, ato përcjellin dëshirën për lumturi, dhimbjet e saj, e me të gjitha këto dëshira nëna është në një mënyrë transferuese e të gjitha ngjarjeve të ditës te fëmija, duke informuar fëmijën përmes komunikimi me të. Arsyeja e vërtetë pse fëmijët janë të prekur nga shprehjet që përcjellin ninullat e kanë burimin e saj në ngjarjet që vetë nëna përjeton6. Dhe kështu fëmija është në gjendje të ndjekë çdo ditë ngjarjet e ditës nga ajo që dëgjon dhe të jetë në gjendje të ndajë humorin me nënën e tij thellë në botën e tij emocionale. Përveç zërit të nënës fjalët harmonike brenda në ninullë ndikojnë në fëmijën e saj. Në thelbin e fjalëve të nënës, reflektohen ndjenjat, dhe në atë moment nëpërmjet improvizimit, nëna shpreh dëshirat e saj. Zemra e nënës7 për fëmijën i uron së pari shëndetin, një fat të mirë, rritje të shpejtë, të mos jetë një fëmijë qaraman, por një trim dhe natyrisht plot lumturi. Përveç të gjitha këtyre dëshirave, ninullat mbartin dhe zakonet e botës shqiptare, traditat e shumë subjekteve historike dhe sociale. Ashtu si dhe te ninulla kushtuar vajzës edhe në këtë ninullë, vargjet e para, krijojnë përmes zërit qetësinë e rehatinë e djalit, në vargjet e tjera nëna i uron rritjen deri në pleqëri, të bëhet i mbarë, të gëzojë rininë e tij, e gjithmonë e ndjektë e mira dhe përkujdes e dashuria e nënës.

Shkodër8

Nina nina, o more bir / Flej se gjumi te ban mire / Te ban mire e te rahaton / Shtatin, bir, ta pushon / Gjumi gjumi rehatshumi / Vjen me te marre porsi pellumbi / Nine e nine sheqer në letër / M’u bafsh, bir, plak i vjetër! / Ç’po i kendon-o djali gjumit / Si vida qi i kendon

)RUXPL6KTLSWDUKWWSZZZIRUXPLVKTLSWDUFRPWKUHDGV.sQJsWHGMHSLWGKH1LQXOODW0LUGLWs1LQD QLQHWsSsUNXQGQDQD7sSsUNXQGLQsGMHSW¶DULW6HNVKXLQJMLWHWHPQLGMDOLW1LQDQLQDW¶THVNHGHUD3RNDP IULJsVHSRW¶YUHWHUD1LQDQLQDW¶THVNHPDQL3RNDPIULJsVHW¶PHUUPXUUDQL/XOHOXOHW¶THVNHPROOD8QSR WXWHPVHW¶]sYGRUD/XOHOXOHW¶THVNHSMHVKND8QHOXPMDWs]sYMHVKWD1LQDQLQDRPRUHGMDOs7LP¶XEDVK për Shqipnin mbarë. )RUXPL6KTLSWDUKWWSZZZIRUXPLVKTLSWDUFRPWKUHDGV.sQJsWHGMHSLWGKH1LQXOODW1LQDQLQDPRUH OOXP1LQDQLQDPRUHSOOXP)OHMVHQDQDWsGRQVKXP7¶LP¶XUULWVKRQDIDNOXP1DIDNOXPRGMDOLUL 'LHOOLW\JMLWKPRQsPHW¶SUL.XUWsUULWHVKPRU]DPDN7DVKJs]RQQDQsQQsNRQDN.XUWsUULWHVKGMDOLLP7L PRM]HPsUGRP¶GDOVKWULP )RUXPL6KTLSWDUKWWSZZZIRUXPLVKTLSWDUFRPWKUHDGV.sQJsWHGMHSLWGKH1LQXOODW

78 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 pellumbit / Ç’po i kendon-o djali djepit / Si bylbyli ne gemb te plepit / Kndoi, kndoi, kndosh i bardhë / Rrite Zot, qi e ke fale! / Nina, nina, more bir / Flej, se nana të don mirë / Sa dekika qi ka sahati // Njashtu, djale, t’u rritet ty shtati / Flej, o djalë se të ka fale Zoti / U bash trim si Kastrioti! / Flej, o djale, ti flesh i bardhë / E gjithkund t’u dhashte mbarë! / T’a avitë gjumi te kasnaku / Bir, te syni e te kapaku / Sa të mire nana e ka djalin / Lum për Zotin qi na e fali / Ma ka falë, don me ma rrite / Ma gzosh emnin qi të kam ngjitë / Mori molle, ma gzosh të ritë! / Lumja nana, bir, qi të ka // Bir qi t’ka edhe të pastë / Me të mira mbrapa të lashtë / Të mira, bir, sa zemra të dashtë!

Në përfundim të dy paraqitjeve të ninullave për vajza dhe ninullave për djem mund të pohojmë dhe vërejtëm se ninullat ose këngët e gjumit a djepit: 1. U këndohen djemve dhe vajzave. 2. Këndohen kur foshnjat janë të frikësuar nga lëvizje të papritura dhe zëra që befas e ndry- shojnë gjendjen e fëmijës menjëherë. Nëna me ninullën e saj, me zërin e saj ndikon në zbutjen dhe krijimin e qetësisë te fëmija, brenda një kohe të shkurtër. 3. Ninullat sigurojnë një periudhë të shëndetshme në rritje. 4. Gjuha e ninullave është e thjeshtë, e qartë dhe rrjedhshme. Si rezultat i kësaj fëmijët arrijnë të kuptojnë fjalët që këndohen shumë shpejt dhe janë në gjendje t’i mësojnë ato në një kohë shumë të shkurtër. 5. Një fëmijë që rritet duke dëgjuar ninullat e nënës së tij, do të ketë një komunikimi shumë më të shëndetshëm me të. 6. Ndërsa fëmija komunikon me nënën nëpërmjet ninullave, mendja i bëhet më aktive. Për shkak se për aq kohë sa nëna mban të folurën ose të kënduarin, qendrat e lidhura me perceptimin në trurin e fëmijës mbeten të stimuluara. Dhe kjo kontribuon në një kuptim më të shpejtë të informacionit të dëshiruar, fëmija, mendon dhe percepton. 7. Disa shprehje që thuhen në ninulla, i transferojnë fëmijës shumë prej subjekteve për jetën. 8. Ninullat lehtësojnë fëmijën të bjerë në gjumë. 9. Ninullat këndohen dhe ato ndihmojnë fëmijët në formimin e një lloj personaliteti më të qetë. 10. Fjalët e ninullat përcjellin dëshirat, dashurinë dhe në përgjithësi shprehen për mirëqenien e fëmijës. Si pasojë këto dëshira ndikojnë në subkoshiencën e fëmijës pozitivisht. 11. Ninullat i japin fëmijëve ndjenjën se nëna e tyre është gjithmonë me ta. Dhe ky fakt parashikon ndjenjën te foshnja të vetësigurisë, kur ai/ajo është në gjumë. 12. Nëna është në gjendje të drejtojë fëmijën e saj nëpërmjet ninullave, ajo këndon nisur nga improvizimi. Ninullat kanë në trup aspektin e një dokumenti historik, ata përbëjnë historinë, jetën sociale, traditat e një vendi.

79 KUMTESAT

80 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ILIRIZMI NGA KËNDVËSHTRIMI I SOTËM TEK VEPRA KALORËSIT DARDANË TË MOIKOM ZEQOS

Doc. Emine Shabani Universiteti i Tetovës [email protected]

ABSTRAKT

Proza bashkëkohore për fëmijë ka një rëndësi të veçantë në edukimin dhe informimin e të rinjve, për të kaluarën e largët historike të shqiptarëve. Ajo bëhet e vlefshme sidomos kur rrëfimi shoqërohet edhe me artefakte nga e kaluara e paraardhësve tanë. Rrëfimi në prozën e shkurtër te vepra Kalorësit Dardanë të Moikom Zeqos është i niveluar dhe inkorporuar, nga shtresat e narratorëve që shpesh janë fëmijë, pleq, ushtarakë ose dijetarë të antikitetit Ilir, të cilët përcjellin porositë tek më të vegjlit për mbrojtjen e atdheut nga sulmet barbare, të bajlozëve përtej detit, ose lakmitarëve fqinj. Në veprën Kalorësit Dardanë, ndjenja për atdhedashuri triumfon mbi të gjitha dhe pikërisht kjo e bën atë vepër me vlera të larta estetike, morale, edukative, patriotike e shkencore, që përcjell tek më të vegjlit mesazhe të fuqishme patriotike përmes gjuhës artistike dhe të pasur me figuracione e njohuri interesante nga shkenca e arkeologjisë dhe historisë. Fjalët kyçe: rrëfimi në vetën e tretë, vështrimi retrospektiv, elementi dramatik, aspekti ideo-emocional, historik dhe artistik.

81 KUMTESAT bote magjepsëse, ai i gërsheton këto njohuri me artin e tij me të cilën krijon përgjigje estetike, për ato çështje pak të njohura për fëmijë dhe të rritur. II Rezultatet dhe diskutimi:Një autor që e njeh mirë historinë dhe ato fakte do t’i in- tegrojë ose do t’i ndryshojë për një arsye të mirë në veprën artistike, nuk do të thotë se e ka shtrembëruar historinë ose të vërtetën e saj, por ka dhënë një postulat hipotetik, për t’ a stolisur me elemente estetike veprën, siç është shfaqja e fantazmës tek Hamleti ,1,e cila prezanton hipotezën, ‘’le të jetë një fantazmë’’, lexuesi që nuk pajtohet me faktin se ekzistojnë fantazmat dhe për këtë nuk e lexon veprën, nuk ka vend në letërsi. Një postulat i ngjashëm i pranuar në veprën letrare është një kontratë apo konvencion i lexuesit para se ta lexojë veprën. Ky mospranim nga ana e lexuesit quhet ‘’kuptim literal’’ i cili ka domethënie përshkruese, i lirë nga dykuptimësia që e ka origjinën nga mesjeta, pikërisht nga teologjia e kategorive kritike. Thënia ‘’çdo poezi duhet të ketë një unitet të përkryer’’ siç thotë Blejku, d.m.th, duhet jo pohim faktik por pohim i hipotezës së lexuesit që ai e zgjedh përmes kuptimit që gjen në të. 2 Nga kjo del se ngjarjet që janë dhënë në veprën Kalorësit dardanë nuk janë as historike e as përshkrim i thjeshtë i asaj që ka ndodhur, por një hipotezë e autorit për atë që është e mundshme të ketë ndodhur në të kaluarën e hershme të ilirëve, e që i përshkon të gjitha tregimet. Kthimi i dardanëve në vendlindje, Himni i Niketës, mashtrimi i Jan Kukuzelit nga pronari i anijes, etj. Lexuesit e rinj, madje edhe të rriturit e lexojnë me shumë dëshirë një vepër që ka postulate dy kuptimësore. Ky element është më tërheqës se pjesa reale dhe faktike e veprës. Fiksioni mundëson mënyra të ndryshme interpretimesh që varen nga perceptimi dhe subjektivizmi i lexuesit. Bazuar në ‘’rrethin hermeneutik’’ sipas së cilit ‘’lëvizja nga një hamendje mbi kuptimin e përgjithshëm të një vepre, tek analiza e pjesëve të saj në raport me të tërën, synon një kuptim të modifikuar të saj’’. 3 Sipas Dilthay-it mënyra e trajtimit të një vepre letrare është kuptimi i saj, i cili varet nga përvoja e subjekteve dhe mendjeve tjera, duke u mbështetur në kuptimin tërësor të të gjitha formave të shprehjes e cila i jepet asaj nga interpretimi. 4 Letërsia për fëmijë nuk duhet të ketë më pak elemente se letërsia për të rritur, ajo nuk e sheh fëmijën si miniaturë e njeriut të rritur ! Ajo duhet të jetë e pasur me figura, me elemente fiksionale, mitologjike, reale. Janë shkruar libra për fëmijë në të cilat tregohen trimëritë dhe sakrifica e viktimizimi i heronjve në mbrojtje të atdheut si : Djaloshi me emrin e detit Jon, E. Y., Kalorësit dardanë, në të cilin është integruar edhe rrëfimi për Dazain djalin shtatë vjeç që e mori i ati i tij në luftë! Ky rrëfim tregon historinë e një kohe të lashtë kur fëmijët eduko- heshin dhe frymëzoheshin në mënyrën spartane, se nuk duhet të kishin frikë nga armiku kur bëhet fjalë për mbrojtjen e atdheut. Dazai u rrit në këtë luftë dhe në moshën shtatëmbëdhjetë vjeçare ai ishte një luftëtar trim dhe i kalitur për beteja, madje ai qe i pari që u hodh mbi kalin e drunjtë për ta djegur, që të zhduket simboli i cili e rrënoi Trojën. Ndërsa për akeasit kali ishte simboli i lavdisë dhe djegia e tij i tërboi !

1RWURS)UDM $QDWRPLDHNULWLNsV5LOLQGMD3ULVKWLQsI 1RWURS)UDM $QDWRPLDHNULWLNsV5LOLQGMD3ULVKWLQsI $QQ-HIHUVRQ'DYLG5REEH\ 7HRULWsOHWUDUHPRGHUQH$OEDV7LUDQsI $QQ-HIHUVRQ'DYLG5REEH\ 7HRULWsOHWUDUHPRGHUQH$OEDV7LUDQsI

82 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Ngjarjet kapin periudhën kohore të antikës, duke filluar nga shek 10 para epokës së re e deri në mesjetë. Tregimet janë të ndërtuara me karaktere të besueshme, hollësitë e veprimit janë kombinuar me mjeshtëri në sekuencën narrative, si në gjendjen fillestare ekiulibruese ashtu edhe në prishjen e këtij ekuilibri që përbën sekuencën opozitare të së parës, që është analoge me teknikën shkak-pasojë që i vë në lëvizje ngjarjet dhe veprimet në roman. Veprimet ndodhin në hapësirën e banuar nga fiset ilire, të paionëve, dardanëve, albanëve, labëve, etj, të cilët kanë jetuar nga Europa e mesme deri në Peloponez. Subjektet e tregimeve janë me karakter edukativ, etik, estetik, patriotik, me një gjuhë të pasur me figura të gjalla dhe ekspresive, përshkrime të besueshme që e bën këtë vepër të rrallë në letërsinë shqipe. Narra- tori gërmon në thellësinë e shekujve për të na sjellë të freskët, të besueshme dhe plot gjallëri të kaluarën e lashtë ilire. Nga thurja e tregimeve zbulojmë se ilirët kanë kultivuar kulturën dhe civilizimin e tyre të lashtë, dijen, artin marcial, moralin individual dhe kolektiv, traditën e përdorimit të bimëve mjekuese, tek Lulja e jetës, traditën muzikore tek Himni i Niketës, Kënga e Gjergj Elez Alisë me personazhin real-histori Jan Kukuzeli, dashurinë për tokën, trimërinë dhe vetëmo- himin në mbrojtje të atdheut nga armiqtë e shumtë që vinin përtej detit, tek djali me emrin e detit Jon, traditën e shkencave ekzakte, artin, arkitekturën, skulpturën tek Dy koka të pa- përfunduara statujash, traditën e sportit të maratonës Kampioni olimpik nga Epidamni etj. Këta tregime vijnë të freskëta në gjerësinë e kulluar ku pasqyrohen peripecitë e Niketës, Jan Kukuzelit, Jonit, Haxhi Aliut, Teutamit, Dazait dhe dardanëve që luftuan si vëllezër përkrah trojanëve. Tek Vajza e mozaikut narratori e ndërgjegjëson lexuesin për vlerën e veprës së lashtë, që kishte qenë me mijëra vjet aty nën këmbët e tyre dhe e njohur për pushtuesit austro-hun- garezë, por që ishin kujdesur që mos zbulohet madje edhe e kishin dëmtuar. Formë e edukimit dhe dashurisë ndaj artefakteve të cilat janë shpirti i një kombi, është përfaqësuar zbulimi i Bukuroshes së Durrësit e cila e frymëzon Arzanën që të studiojë arkeologjinë. Tregimi që pason na çon në kohën e Luftës greko-trojane, se si Dazai e dogji kalin, këtë përbindësh që zhduku përgjithmonë nga faqja e dheut Trojën e lavdishme. Teutami, Zoradi, Bakumi, Pladomeni, Dazai ishin pesë shokët e që mbijetuan dhe u kthyen në Dardaninë e bukur për t’i treguar botës të vërtetën e Trojës. Të gjitha tregimet janë thurë në atë mënyrë që jo vetëm fëmijët por edhe të rriturit t’i lexojnë me interes dhe emocione, për guximin, trimërinë dhe zgjuarsinë e ilirëve që çdoherë kanë qenë vigjilentë për t’i mbrojtur trojet e tyre kundër armiqve të shumtë. Këtë dëshmi e kemi te tregimi Amforat me shpata, Fytyra e gdhendur në gur përballë erërave, Deti me emrin e Jonit, Prangat, Ekranet e nëndetit, Beteja e Albulenës, Shpata me lembën ilire, Dy koka të papërfunduara statujash etj. Ndërsa një pjesë tjetër e tregimeve flet për një traditë të lashtë të kulturës muzikore, për kam- pionët e sportit të vrapimit. Niketa gjeniu virtuoz i konkursit që nuk fitoi sepse ishte ‘’barbar’’. Mjeshtri i madh i muzikës dhe kënga e Gjergj Elez Alisë, trajton historinë e muzikantit të madh të Bizantit, me prejardhje ilire, Jan Kukuzelit i cili tekstet e këngëve që i shkruante i këndonte vetë. Ai migroi nga Dyrrahu në Konstantinopojë dhe, falë talentit e dhuntisë së tij

83 KUMTESAT u bë shumë shpejt kompozitori dhe muzikanti më i madh në Bizant, shpiku një sistem unik të shkrimit të notave dhe shenjave muzikore, që u emërtua sistemi kukuzelik. Me gjithë famën dhe mirënjohjen për punën e tij Jani, tentoi të kthehet në atdhe, nga malli për vendlindjen por fati deshi që të vdes në dhe të huaj, në Atos të Greqisë... Bariu me susak në brez, është një tjetër tregim i mrekullueshëm për fëmijë me rrëfime të lashta e të besueshme, plot gjallëri figurash dhe besueshmëri personazhesh e veprimesh sikur hapet një derë diku në botë dhe nga ajo shfaqen paraardhësit tanë plot urtësi e trimëri dhe na rrëfejnë për jetën ankthshme nga sulmet armike, intrigat dhe pabesitë e tyre, por edhe për kohëra të lumtura, në Ilirinë e lashtë me natyrë madhështore, ku takohen bjeshka dhe deti, për Epidamnin / Dyrrahun e famshëm, jetën, kulturën, artin, muzikën, ndërtimet e arkitekturën dhe jetën plot gjallëri e optimizëm të këtyre paraardhësve tanë të lashtë. Tregimi që mban inicialet e arkitektit ilir Epidamn Yleus, flet për robërinë dhe kryengritjen ilire kundër perandorisë romake. Arkitekti i njohur ishte urdhëruar të projektonte dhe ti shkonte deri në fund amfiteatrit të Dyrrahut. Ky ndërtim bëhej për t’i argëtuar romakët me shfaqjen e gladiatorëve, skllevër ilirë dhe luanët e ujqërit e uritur. Shpresa është ëndrra e të zgjuarve thotë Aristoteli, kjo shpresë dhe urrejtje e përzier bash- kë e mbante gjallë Epidamnin dhe skllevërit tjerë se një ditë do të hiqnin qafe zgjedhën romake, do të triumfonin mbi pushtuesin. Përfytyrimet e punës së keqe, torturës, kamxhiku i ndërtuar me lëkurët e skllevërve ilirë me të cilin rrihen skllevërit e gjallë dhe kanosen nga mbikëqyrësi romak se do ta shndërrojë në kamxhik lëkurën e tyre, janë demonike. Ndërtesa me gjithë katakombet që fsheh në të, veglat e punës, bartja e gurëve të rëndë dhe tortura janë demonike, bashkë me kundërpjesët kanosëse. Pretori komandanti romak i qytetit Flav Emil Getuli, që i poshtëronte dhe dhunonte fizikisht skllevërit, përfaqëson përfytyrimin demonik, ndërsa Aplon Brizeri kryemjeshtër i skllevërve nga fisi i parthinëve është binari opozitar pozitiv në shoqëri. Kamxhiku i thurur nga lëkurët e skllevërve ndër të tjera edhe i shokut të fëmijërisë së Aplos, Andi Vanzanit është përfytyrim demonik që i nxit skllevërit të rebelohen. Përfundimi final i Aplon Brizerit është ndihmuar nga forcat brenda mundësive të tij, këto ndikime janë indiferente dhe impersonale, ai është heroi tragjik që shkon drejt vdekjes, për t’i dhënë fund dhunës barbare të Flav Emil Getulit. Autori e pasuron temën e tregimeve me trajta të shumëllojshme të narracionit në ndër- timin kompozicional: me retrospektivat, kundërvëniet e personazheve, kontrasti mes personazheve, klasave, etniteteve, besimeve, kulturave, etj, me të cilën formon një kompozicion të larmishëm edhe pse janë tregime të shkurtra, ata arrijnë një efekt emocional të fuqishëm tek lexuesi që është rezultat i arritjes artistike të narratorit. Bazuar në thënien Richards-it se: në momentin e krijimit nuk flet autori por Uni i tij, 5 ky është Uni artistik ajo pjesë e pavetëdijshme e autorit që arrin ti skalisë personazhet me forma artistike estetike e përmbajtjesore. Aspekti emocional i ndërthurur me aspektin artistik reflekton në çdo tregim. Efekti emocional arrihet sidomos kur rrëfehen përpjekjet titanike të heronjve për të mbijetuar dhe për

$QQ-HIHUVRQ'DYLG5REEH\ 7HRULWsOHWUDUHPRGHUQH$OEDV7LUDQsI

84 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 ta mundur armikun ekspansionist që ka shkelur tokën ilire. Me këta rrëfime arrihet efekti katarsës, për heronjtë e shtypur, të mundur e të viktimizuar, Epidamn Yleusi, Niketa, Joni, Haxhi Aliu etj. Tregimet kanë kohën historike dhe kohën e rrëfimit, që nuk është e njëjtë. Për tregimet e këtilla ajo ka ndryshime të mëdha, distancë kohore dhe elemente tjera të ndryshme kulturore e shoqërore. Personazhi përshkruhet nga pamja e jashtme dhe thellësia shpirtërore e psikologjike nëpërmjet mendimeve, nga tërësia e asaj që bën nëpërmjet kombinimeve të elementeve të jashtme dhe të brendshme, dialogut, monologut, përmes personazhit lexuesi gjykon raportin e shkrimtarit ndaj një realiteti artistik. 6 Ndërsa me modulacione të mendimit dhe të shprehjes ngjarjet e rrëfyera të antikës i bën të duken të besueshme, të cilat zgjojnë imazhe dhe asociacione në ndërdijen e lexuesit. Tregimet e këtilla janë një formë themelore dhe paraformë për filma, drama e poezi narrative/ epike. Syzheu i tregimeve bashkëkohore gjendet në tregimet e Moikom Zeqos, pasi që ai mbështetet në përcaktueshmërinë sociale, karakterologjike dhe realizimit jetësor të heronjve. Mes karakterit të heroit dhe syzheut të jetës së tij ka bashkim organik dhe ky bashkim reflektohet në veprimet, aksionet, flijimet, luftërat, veprat madhore artistike dhe ato kombëtare, pjesëmarrjen në lojëra olimpike dhe përfundimin e lavdishëm të tyre edhe pse shpesh ky është një fund tragjik. Alen Rob Grije thotë:‘’forma ekzistuese gjuhësore që poetit i ri para syve, më vonë mbushet me përmbajtjen, e cila në këtë mënyrë shndërrohet në pjesën integruese të veprës, forma kthehet në përmbajtje’’7 Baza imagjinative e tregimeve të M. Zeqos është ajo e mimetikës së lartë të heroit tragjik por edhe e fantazisë me stilizim dinamik dhe narrativ, ku në fokus janë sferat më të thella të karakterit njerëzor, me të cilën realizon edukimin estetik, etik e historiko-antik të brezave. ‘’Heroi tragjik është shumë madhështor në krahasim me ne, por ka diçka nga ana tjetër kundruall audiencës, në krahasim me të cilën është i vogël. Ajo mund të jetë: Zot, perëndi, fat, fatkeqësi, nevojë, fatbardhësi, ose kombinime tjera, për çfarëdo që të jetë heroi tragjik, është ndërmjetës i ynë në të’’8. Analoge me këtë janë vdekja e djaloshit Jon, ajo e Aplo Brizerit, që mbyti arkitektin romak në katakombin e amfiteatrit, gladiatori plagosur ilir që shkonte drejt perandorit romak dhe Flav Emilit, dardanët e rënë në luftën e Trojës, etj. Tregimi i shkurtër është një impresion i vetëm, ndërsa romani thyhet doemos në një varg epi- sodesh. Kësisoj tregimi i shkurtër ka atë që nuk e ka romani-impresionin e ‘’totalitetit’’ atë që Poe e quajti ‘’unitet i përshtypjes’’9. Tregimet e Moikom Zeqos kanë dinamizëm në veprimet e personazheve, autori nuk ndalet në botën psikike të tyre, por këtë e realizon duke përshkruar veprimet e tyre me të cilën bëhen të qarta mendimet, emocionet, impulset e tyre. Tek Kalorësit dardanë rrëfimi retrospektiv flet për heroizmin dhe guximin e tyre, ai e plotëson veprimin e personazheve edhe

)ORUHVKD'DGR 7HRULDHYHSUsVOHWUDUH3RHWLND6+%/87LUDQsI *UXSDXWRUsVK 7HRULDHQRYHOsVGKHWUHJLPLW)ODNDHYsOOD]sULPLW6KNXSI 1RWURS)UDM $QDWRPLDHNULWLNsV5LOLQGMD3ULVKWLQsI *UXSDXWRUsVK 7HRULDHQRYHOsVGKHWUHJLPLW)ODNDHYsOOD]sULPLW6KNXSI

85 KUMTESAT nëpërmjet këngës së Zoradit:’’Pas dhjetë vjet rrethimi të egër , akeasit futën te të rrethuarit kalin e pabesisë. Ky kalë ishte kryevepra e tyre, dinakëria e armiqve. Në mesnatë Troja mori zjarr, ra vdekja mbi të, atëherë ç’ bëmë ne bijtë e Ilirisë të ardhur që nga larg, nga trojet e Dardanisë e nga trojet e Paionisë? Me mbrojtësit e qytetit u përpoqëm të luftojmë, me shpatë në dorë të vdisnim siç u ka hije trimave. Po Dazai çfarë bëri ? Ai i pari u hodh me shpatë e pishtar flake në duar kundër kalit[...]e ne të mësuar tani me dinakërinë e tyre, ikëm që historinë e kalit të drunjtë ta përhapim nëpër botë, në Dardaninë e Paioninë ilire, në trojet malore, ku shqiponjat e lirisë vërtiten në horizonte” 10 Përshkrimi mjeshtëror krijon imazhe, ton, zë, e sjell para syve lashtësinë ilire të shek 12 p. e. r. ky tregim është Iliada e dardanëve për të vërtetën e tyre, lavdia dhe tmerri trojan. Në fushën e Trojës kishin mbetur tumat e ilirëve të rënë në luftë. “Varret e përbashkëta të ilirëve. Ato kanë formën e kodrave. Në mes të tumës, luftëtarët ilirë vendosën një shpatë të zhveshur e përqa- rk saj, në formë rrethi, hapeshin varret e të vrarëve. Ky ishte zakoni i lashtë i varrimit ilir. Shpata simbolizonte forcën e burrërinë, sidomos krenarinë e ilirëve [...] Në një nga tumat fle përgjithmonë edhe Asteropegu, heroi paionas që pa në ëndërr Pladomeni. [...] Ndërsa në bregdet akeasit kishin ngritur një përmendore guri për lakeun me emër Protesilau, i cili zbriti i pari në tokë nga anijet ak- ease dhe u vra nga iliri me emrin Dardan. Akeasit i ngritën Protesilaut me qëllim këtë përmendore që të tregojnë sa vdekja e tyre ishte më heroike se ajo e trojanëve. Por vdekja e tyre ishte e pushtuesve e një rrëmbyesi të lirisë” 11 Mitografia dhe piktografia është pjesë thelbësore e përmbajtjes së disa tregimeve, Amforat me shpata, Lulja e jetës, Fytyra e gdhendur në gur përballë erërave, që nga këndvështrimi i sotëm janë tregues për kulturën dhe civilizimin ilir. Karakteristika e personazhit sipas shenjës dalluese ose sipas një embleme si prosede i veçantë, mënyra e veshjes, vendi ku jeton, si vlerë simbolike e përdorimit metaforik të metoni- misë.12 “ Onufri futi në trastë rrënjët që ia kishte ruajtur bariu e hodhi në sup, e shtrëngoi shkopin, ndihmësin besnik të udhëve të pjerrëta. Para se të përqafohej me mikun, bariu i zgjati susakun, një enë prej kungulli të thatë, të gërryer nga brenda, që e mbante të lidhur në brez.”13 Në shumë raste tregimet përkojnë me mitet antike pellazge e greke siç është ai për mitin e Hermesit dhe fyellin magjik, ashtu si edhe Fyelli i gdhendur në gur në një lapidar të vjetër që gjendet në muzeun e Durrësit. Tregimi ka përmbajtje analoge me mitin e Apollonit dhe Hermesit, për lyrën dhe fyellin që ky i pari ia kërkon. Ndërthurja e mitit në tregime, shërben si sqarim i një situate njerëzore shembullore, që narratori e integron në disa tregime. Hermesi fëmijë por me një dhunti të madhe për muzikë, i aftë për manipulime, të cilin Apolloni e kap duke ia vjedhur lopët, por kur e dëgjon duke i rënë lirës ia fal gabimin, bën një marrëveshje me të, ia kërkon lirën në këmbim të lopëve. Pasi ai kujdeset që lopët të kullosin, ndërkohë këput një thupër prej së cilës bën një fyell dhe fillon të bëjë muzikë. Nga muzika e bukur Apolloni ia kërkon edhe fyellin dhe bien dakord por Hermesi kërkon si shkëmbim që

0RLNRP=HTR .DORUsVLW'DUGDQs)ODNDH9sOOD]sULPLW6KNXSI 0RLNRP=HTR .DORUsVLW'DUGDQs)ODNDH9sOOD]sULPLW6KNXSI 9HOHN:RUHQ )MDORULHQFLNORSHGLNLVKNHQFDYHWsOLJMsULPLW3ULVKWLQsI 0RLNRP=HTR .DORUsVLW'DUGDQs)ODNDH9sOOD]sULPLW6KNXSI

86 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 ai t’ia mësojë parashikimet nëpërmjet fluturimit dhe zërit të zogjve, sepse kjo ishte një mjeshtri e vlefshme. Nuk mund të ta mësoj i tha Apolloni, “por n.q.s shkon tek dadot e mia të vjetra që jetojnë në Parnas, ato do ta mësojnë parashikimin me anë të guralecëve”.14 III Përfundimi Shtrirja e historisë në vepër është shkrirë me beletristikën e lindur të autorit dhe me format rrëfimore horizontale (raportet e jashtme të personazheve me realitetin brenda tekstit letrar) dhe vertikale ose (shtresëzimi narrativ i shkallëzuar), si dhe diagonalen e kuptimit. Titulli i përmbledhjes me tregime mban emrin e heronjve eponim, Kalorësit Dardanë, por edhe titujt e tregimeve të veçanta, kanë kuptimin filozofik (Kronikani i një historie të pavdekshme, Prangat), psikologjik, (Komiskortesi arbër, bletët dhe fyejt e flakës, E. Y., Vajza e mozaikut, ), funksion poetik tematik (Kënga e lulëzimit të detit, Lulja e jetës, Fytyra e gdhendur në gur përballë erërave, Ekranet e nëndetit, etj.). Personazhet e M. Zeqos janë realë dhe të imagjinuar. Realë Jan Kukuzeli figurë historike si muzikant dhe krijues. Luftëtarët dardanë që u kthyen në atdhe janë fluktoidë (cast in doubt ). Me artefaktet narratori ndërtoi tregime të cilat janë larg skematizmit dhe përsëritjeve të temave dhe motiveve nga përditshmëria e kohës moderne. Ato janë të mbushura me elemente interesante, tërheqëse dhe emocionuese për historinë që rrëfejnë, me të cilën është zhvilluar historia e gjetur në shkrimet e vjetra e që narratori ka shtuar elementin artistik, estetik, stilistik, gjuhën e pasur figurative dhe emotive, sublimimin e situatave, tragjike dhe dramatike. Një ndër përfaqësuesit e Kritikës së re I. A. Richard’s duke u marrë me rolin e autorit dhe lexuesit në roman, pohonte se autori që ka rëndësi s’është njeriu, por Ai që shkruan, Uni i dytë në vepër. Lexuesi që ka rëndësi s’është individi në jetën e përditshme por individi që lexon. Leximi më i mirë është ai ku dy unë, të krijuar nga libri gjejnë akord total. 15 Sipas stilicienëve të Shkollës së Pragës të cilët stilin e ndajnë në katër grupe: si zbukurim, vetreferencë, si përfaqësim dhe si mënyrë. 16 Stili i fundit ngërthen në vetvete të gjitha llojet tjera të stileve që ka kjo vepër dhe është e dallueshme nga forma tipike e përdorimit të gjuhës. Ajo ka tipare karakteristike në përdorimin e grupeve të fjalëve, si: “ Niketa u binte tastave të organos e tingujt e muzikës sikur shpërthenin nga ca thellësira të mëdha. Janë tinguj të lindur atje tej në dheun lindur, në tokën e Ilirisë së moçme, në Dardaninë e stërg- jyshërve, thoshte me vete muzikanti duke u rënë tastave. Njëqind mijë fyej barinjsh janë në këtë tastë fildishi, që unë prek me gisht, njëqind mijë zëra të natyrës ku linda janë në tastën e dytë, njëqind mijë melodi të jetës e të vazhdimësisë janë në tastën e tretë thoshte me vete muzikanti.”17 Edukimit etik, estetik e artistik, arrihet me mënyrën e përdorimit të figurave, të metaforës, metonimisë, sinekdokës etj. Një stil i këtillë ka efekt emotiv dhe sublimues. Efekti emotiv arrihet tek specifikimi i qëllimit dhe përfundimit të tregimit në shthurjen e tij. Megjithëse të thyer nga padrejtësia dhe robëria, personazhet qëndrojnë stoikë edhe kur u mohohet aftësia e

5REHUW*UDYHV7KH*UHHN0\WKV3HQJXLQ%RRNV/WG+DUPRQGVZRUWK0LGGOHVVH[ I )ORUHVKD'DGR 3RHWLNDHYHSUsVOHWUDUH6+%/87LUDQsI $QQ-HIIHUVRQ'DYLG5REEH\ 7HRULDOHWUDUHPRGHUQH$OEDV7LUDQsI 0RLNRP=HTR .DORUsVLW'DUGDQs)ODNDH9sOOD]sULPLW6KNXSI

87 KUMTESAT gjenia e tyre nëpër konkurse, Jan Kukuzeli e Niketa. Thurja e tregimeve është e thjeshtë, kom- pozicioni shpesh unazor dhe i shkallëzuar, numri i personazheve brenda suazave të tregimit, dy deri pesë, përshkrimi i peizazhit, natyrës, emocioneve dhe vullnetit për të arritur sa më parë në atdhe, është bërë me një estetizëm të veçantë: ”Atdheu ynë krenar plot pyje ullinjsh, dëborë e shqiponja, përpara fytyrës sonë të rudhur nga stuhitë, ndodhet. Kuajt thithin me flegra ajrin e pastër e erën e dheut amëtar. Kuajt ecin vetëm në një drejtim:përpara! Kuajt s’ndalin! Vetëtimat le të bien. As nga uria e as nga -lumenjtë udhëpendues’. As nga egërsirat e as nga gjarpërinjtë e maskuar prapa luleve As nga dhembja e plagëve as nga hidhërimi për shokët e vrarë ne mbi kuaj s’ndalemi, ne vrapojmë pa pushim. 18 Siç thotë Çehovi përshkrimet e natyrës duhet të jenë të shkurtra dhe me karakter a pro- pos.19 Ndërsa psikologu amerikan Bergson, thotë gjeografia e përcakton psikologjinë e njeriut, ndërsa nënqielli përcakton mënyrën e ekspresionit.

Literatura

Zeqo, M. (1993), Kalorësit dardanë, Flaka e vëllazërimit, Shkup. Jeferson, A.-Robbey, D. (2001), Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë. Dado, F. (2001), Poetika e veprës letrare SHBLU, Tiranë. Velek, R.-Woren, O. (1985) Fjalori enciklopedik i shkencave të ligjërimit, Rilindja, Prishtinë. Graves, R. The greek myths, Penguin Books Ltd, Harmondsworth, Middlessex 1955, 1957, 1958, 1960, 1962, 1964, 1966, 1969, 1972. Frye, N. (1990), Anatomia e kritikës, Rilindja, Prishtinë. Grup autorësh, (1995), Teoria e novelës dhe tregimit, Flaka e vëllazërimit, Shkup. Frojd, Z. (1997), Ese mbi luftën dhe vdekjen, SHBLU, Tiranë. Biti, V. (1992), Suvremena teorija pripovedanja, Zagreb. Škreb, Z.-Stamać, A. (1986), Uvod u Književnost, CGP DELO, Ljublana. Daniel-Henri Pageau, (1994), La OLWWࣉUDWXUHJࣉQࣉUDOHHWFRPSDUࣉH Arman Colin Edituer, Paris.

0RLNRP=HTR .DORUsVLW'DUGDQs)ODNDH9sOOD]sULPLW6KNXSI *UXSDXWRUsVK 7HRULDHQRYHOsVGKHWUHJLPLW)ODNDH9sOOD]sULPLW6KNXSI6KLK DSURSRV UDVWsVLVKWWsUWKRUD]L

88 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

MBIJETESA NË KUJTESËN E LEXUESIT PËRTEJ LIBRIT.

Dr. Ermira Ymeraj Ridvan Dibra: gjumi mbi borë

ABSTRAKT:

Kur diskutohet për letërsinë dëshmuese, në pikëpamjen teorike shtrohet çështja e raportit midis “realitetit të parë” (“faction”) dhe të “realitetit të dytë” (“fiction”): si e ndihmon letërsia dokumentare zhvillimin letrar, si e ndërmjetëson ajo realitetin e drejtpërdrejtë me letërsinë artistike. Në letërsinë shqipe është e pranishme një lidhje zinxhir: ngjarja - protagonistët - burimet - ditarët - kujtimet - paraletërsia - jetëshkrimet e letrarizuara - letërsia autobiografike - letërsia. Ky është rasti më ideal për të provuar krahasime thelbësore midis letërsisë dokumentare dhe letërsisë si të tillë, midis letërsisë dhe realitetit, midis realitetit dhe historisë, midis të vërtetës dhe trillimit. Por kjo mund të shihet edhe si lidhje teksti, parateksti, preteksti, pranëteksti, anëteksti, ndërteksti etj. Ndër të tjera dallimin në qëndrimin ndaj realitetit parësor midis letërsisë dëshmuese dhe asaj artistike e përcakton raporti ideopublicistik / ideoestetik i autorit1. Zhdukja e autorit (Zoti i romanit tim je ti dhe jo unë)2, shpie në një lloj të ri të vigjilencës së lexuesit. Ai duhet të kujdeset për transferimin e fjalëve, a teksteve që mbishkruajnë të dhënat e lidhjes logjike me zinxhirët e mendimit që janë në përputhje me interpretimin. Fjalë kyçe: autori, ideopubliçistika, ideoestetika, teksti, mbiteksti, nënteksti. Akti i leximit zëvendëson objektin e dhënë nga autori me një zëvendësim të modeluar në përfytyrimin e realizueshëm të lexuesit nisur po nga fjalët e autorit, p.sh.Oazet : shpjegimi autorial për vendet e ndalimit, përforcon marrëdhëniet e autorit me lexuesin në kontekst, për shkak të natyrës së vetë leximit si hipertekst që përpunon hap pas hapi horizonte të reja, sepse, duke qenë se ofron ngjashmëri, ajo paraqet te lexuesi interaktiv, një seri të tërë të dhënash, duke shkaktuar një sërë gjendjesh të ndryshme, prapa endur midis tekstit dhe kontekstit.3 Gjashtë Oazet; i etjes, flladit, përtëritjes, pengut, melankolisë, shpresës prapaendin kontekste të reja leximi. -Në oazin e etjes, reja kishte shumfishu përmasat e saj. (andje) -Në oazin e flladit, reja qe fryrë e zgjeruar posi e bardhë e vezës, (nuk parandjeu kurrfarë rreziku) -Në oazin e përtëritjes, reja qe rritur e zgjeruar aq shumë (jo gjurmë paniku) -Në oazin e pengut, reja zaptoi krejt qiellin (ndjesia e drojës)

³*D]HWDULD´ JUXSDXWRUsVK 7LUDQs6KEOXI 'LEUD5LGYDQ*MXPLPELERUs2QXIULI /ORWPDQ-XULM³.XOWXUDGKH%XPL´SHUNWK$JURQ7XID6K/.*$OHSKI0DUUsGKsQLHWHVs shkuarës në të ardhmen nuk janë simetrike. E shkuara jepet në dy paraqitjet e saj: te brenshme – kujtesa e drejtper- drejtë e tekstit, e mishëruar në strukturën e saj te brendshme, kontradiktën e saj të pashmangshme, luftën imanente me sinkronizimin e saj të brendshëm, të jashtëm – si përpjestim me kujtesën jashtëtekstore.

89 KUMTESAT

-Në oazin e melankolisë, reja ngjasonte me një masë sterrë të zezë, duke mos lënë kurrgjë shteg, (i mbështjellë i tëri me ndjesi të forta frike). -Në oazin e shpresës, veri ra në prehje dhe qielli përsipër u hap si me magji, unë isha me energji krejt të bjerruna (dhe me një armik të ri pranë). Gjumin4. Oazi në funksionin e saj si hipertekst, kontekstualizon funksionimin e lidhjeve mes shkrimit dhe perceptimit, duke intensifikuar dhe përmisuar ruajtjen në kujtesë të lexuesit të fjalës oaz. Autori thotë: Oazë- i quaja edhe ato vende që kisha zgjedhur për të pushuar e për të ndezur cigaret5. A ndodh e njëjta gjë me rrëfimin autobiografik të së shkuarës së autorit: Ndërtekstualiteti i Genett na ndihmon të zgjerojmë tekstin e ri të ndërtuar sipas përvojës së lexuesit, i cili e mbron nga procesi i harrimit në momentin kur e shoqërizon vizualisht nisur nga karakteristikat e dhëna, që e shpien në rindërtimin e një ekspozeje fillestare dhe orientuese të caktuar. p.sh. kontekstin e Fshatit, Drenit, Ministrit, Atit apo dhe vetë autorit etj. Në këtë studim, marrëdhëniet ndërtekstualitet të përshkruara nga Genette, 1982) si lidhje (letrare) e tekstit me kontekstin më të afërt, në marrëdhënien ose përfaqësimin e saj numerik (teksti) me disa lloje informacioni që mund të plotësojnë njohuritë e marrësit (konteksti) vlejnë për të ndriçuar vetë tekstin e parë ose na lejon ne si lexues që ta relativizojmë gjykimin mbi të me informacione shtesë. Ruajtja e të kuptuarit më të afërt lidhet me një sërë informacio- nesh që kanë ekzistuar në kohën e shfaqjes së kuptimit a ekspozimit të rrëfimit autorial, i cili natyrisht kërkon informacion të nevojshëm shtesë nga lexuesi për të restauruar të shkuarën e tij rrëfyese në këtë mozaik. Studimi i motiveve përgjatë mozaikut rrëfyes dhe migrimit të tij nga njëra copë rrëfimi në tjetrën copë të përball me unin, shijimin e vetmisë, lirinë dhe krijon kontekste ngjashmërie me Kafkën dhe Kamynë: e ndjeja praninë e vetëve të mia përreth vetes6. Kushedi cila forcë, kushedi cila Dorë magjike e copëtonte Unin tim në plot të tjerë, të vegjël e të paplotë (kujtoja atëherë)...mendoj se romanet e mia të ardhshëm disa prej tyre, jo të gjithë duhet të jenë ngjizur pikërisht gjatë atyre seancave prej dhjetë minutash7. E di se ky rrëfim ka dalë i thyer, copa-copa8. Edhe mënyra e të menduarit figurativ, portreti i vetë autorit që joshet nga gjumi vdek- jeprurës në borë9 krijon forma dhe struktura të reja kuptimore përmes mjeteve figurative. Rrëfimtari –narratori –dëgjuesi: (ministri)10 - mendje, me nji dritë djallëzore ndër sy me durimin e konsumuar, cinik, (im atë) - i hutuar, i trembur, i çoroditur, oazë paqeje e mirësie11. Në këtë mbledhje të materialit kemi mundësinë të veçojmë mbishtresimet e vena gjatë kohëve, përcaktimi i autorësisë dhe datimi i tekstit, si rrëfim autobiografik, përballemi me një sërë copëzash nga mozaiku i jetës së autorit dhe jo vetëm të tij, me datimin e disa të dhënave mbi

'LEUD5LGYDQ*MXPLPELERUs2QXIULI 5 Po aty, f. 23. 3RDW\I 'LEUD5LGYDQ*MXPLPELERUs2QXIULI 3RDW\I 9 Po aty, f. 9. 10 Po aty, f. 22. 11 Po aty, f. 22.

90 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 tekstin e parë kur lindi dhe kur u shkrua, kjo të shpie në zbulimin e kuptimit të veprës dhe natyrës historike. Shënimet komentuese: Kurse tashti sapo kam hedhur në letër vjershën e parë këtu në Fshat të cilën, për respekt të Lexuesit Tim të Shtrenjtë dhe në kuadrin e Ndershmërisë Kri- juese, po e sjell të plotë, siç e pata shkruar atëherë, pa i ndërruar as gërmë as presje12: (autori rrëfen procesin e tij krijues, e komenton mbi këtë, herë duke rrëfyer për pamundësinë e nën- shtrimit të artit, temave të paravendosura e herë për tërheqje nga procesi krijues për shkak të syrgjynosjes në Fshatin e paemër ku kaloi vitet e para të punës së tij) - shpjegimi i një teksti gjuhësor, historik - duhet dalluar nga komentet e përgjithshme e të hollësishme, në rastin tonë autori i bën të dyja. F.U Bejtseni në veprën “Poezia angleze dhe gjuha angleze” thotë: “Teza ime është se vula e kohës mbi një vepër poetike nuk duhet hetuar duke u nisur nga personaliteti i poetit, por nga gjuha, për mendimin tim, historia e ndryshimeve në atë lloj gjuhe me të cilën janë shkruar poezitë kronologjikisht njëra pas tjetrës. Janë këto ndryshime gjuhësore që ndodhën në ndikimin e tendencave shoqërore e shpirtërore13. Dhe ne, në studimin tonë jemi ndalur pikërisht te historia e ndryshimeve gjuhësore me të cilën rrëfehen copat e mozaikut të Gjumit mbi borë. Dimri si stinë që kushtëzon meditimin, sjell katër faqe retorikë mbi artin, ku lexuesi dallon tendencën shpirtërore të artistit Dibra: Vjersha ndodhet diku jashtë teje? / A brenda? / Apo njëherësh edhe brenda, edhe jashtë? / A duhet shkruar vjershat me frymëzim? Apo me mendje të ftohtë e të esëllt? / A duhet të jetë emocion vjersha?/ Apo mashtrim i emocionit? Kë duhet të godasë vjersha së pari? / Zemrën?/ A mendjen? / Apo të dyja njëherësh?14.

Rikonstruktimi i kuptimit.

Analiza e grupimit të fjalëve. Kjo metodë për të parën herë është zhvilluar nga Kenneth Burke (1937). Sipas tij kjo metodë është një mjet ndihmës që mund të na e lehtësojë dekodimin e botëkuptimit të autorit. Ndërtimi i fjalisë dhe përdorimi i shprehjeve të zgjedhura nuk është i pafajshëm dhe i rastësishëm. Burke thotë se është plotësisht e mundur, që duke klasifikuar dhe renditur grupin e fjalëve, të zbulosh dhe të gjesh “shprehjet kyçe” të një shkrimi, si dhe cila fjalë lidhet me cilën. Stilistika e ndërtuar mbi figura përforcuese (si përsëritjet, aku- mulimet, hiperbolat dhe kulminacionet, të stilit mozaik ruhen si vlera ekspresive. Forca dhe efikasiteti i figurës lind nga aftësia e saj për të qene “mbeturinë” dhe“riprodhim” i perceptimit ndjesor. Të gjitha fjalët e mëposhtme janë (fjalë kyçe) shenja gjuhësore të afta të prodhojnë perceptime ndjesore. Autori ato i dikton përmes shkrimit brenda tekstit me të pjerrët që riprodhojnë shenja të reja kuptimore. më flihet f. 7; dermani f. 8; Kepi i Shpresës, f. 15, cigaren e parë f. 15; shijonte, krejt, e vetëve të mia, thuajse, f. 16; njëlloj, fakt, organizoj, f. 20; prioritar, tani, këtu, f. 24; normalen, f. 25;

12 Po aty, f. 130. /ORWPDQ-XULM³.XOWXUDGKH%XPL´SHUNWK$JURQ7XID6K/.*$OHSKI 'LEUD5LGYDQ*MXPLPELERUs2QXIULI

91 KUMTESAT gjëra, ngarkimi, f. 27; reale e fizike, bibliotekën time, përzgjedhës, f. 28; të detyruara, librit të parë, pararendësi, f. 29; mosqenie, f. 31; detyrimisht, i ndaluar, librit të parë, letërsisë sonë, f. 32; gjë f. 34; shkrim e këndim, ta lexoja, rilexim, f. 35; bibliotekën time, f. 36; kumte, të keqen, f. 37; mandatën, f. 38; lajm i mirë, f. 39; rrafshin erotik, f. 40; dezhurnin, f. 41; gjithçka prej letre, letrat e mia, f. 44; njëjtën temë, f. 45; të bardha si bora, f. 46; romane vendi, arsyetim të lig, para të tjerëve, normale, f. 47; rreshka (ortekët), f. 49; rrethana normale, f. 54; të bjerruna, rrethana normale f. 55; të kalbur, mendim pozitiv, f. 63; reaksionar, biografisë së mirë, f. 65; nuk më kalbën domethënë kalbja, f. 67; Saimiri dhe Sara, çifti f. 68; të dy, f. 69; tipizim gjuhësor, f. 70; fjalë të ndyta, pa tekst, çiftin, përkohësisht, f. 71; atë , djegur, f. 72; kafshon, f. 75; dhomës sonë, f. 83; familjare, Zot, I PARI, e leximeve serioze, thjesht nostalgjike, f. 85; ti disiplinoja disi leximet e mija, f. 86; shkruaja me dorën e majtë, f. 87; në thelb, f. 90; enigmë, f. 91; më objektivisht, kam një rendiment, f. 92; mysafirë te Shehu, f. 98; të jashtëzakonshëm, f. 101; i zakonshëm, f. 102; absurd, romane vendi, f. 105; jam i mpirë, f. 106, të gjallë, f. 107, besnikërisht, f. 111, të paligjshme, f. 113, bio, f. 124, me leje, zyrtarisht, fjalën e dhënë, f. 125, pa tekst, f. 128; detyrimisht, f. 129, mashtrimin, f. 131; do ia merrja dorën, f. 138, rastësisht, fundi i saj, f. 139; i thyer, kjo pasqyrë, kam harruar qëllimshëm, quajtur roman, këto kombinime, f. 141; sa lexues aq funde, f. 140. Të gjitha këto fjalë kyçe mbartinvizion të dyfishtë,dhe figura ndjesore prapa së cilës është i paperceptueshëm objektivizmi. Teksti letrar përfaqëson në vetvete një sistem dinamik deri në atë moment kur ruan për auditorin cilësitë e tij aktive15. Ndodhitë i kuptimëson në mënyrë retrospektive. Copat e rrëfimeve sipas oazeve, sipas rrallëve të paravendosura nga shijet e tij si lexues, sipas dukurive, apo sipas kulturave përfaqusese të secilit karakter, hapin horizonte të reja të ruajtjes së kontekstit, edhe pse është përmbajtja ajo që e stimulon lexuesin. Në disa raste, është vetë autori që ofron manipulimin, duke përdorë një grup fjalësh kyçe ose nëse pranohen në logjikën e veprës dramatike, (didaskalitë- fjalët me të pjerrëta), që sjellin lloje të reja mar- rëdhëniesh mes tekstit dhe kontekstit.

A ruhet konteksti?

Konservimi i fjalëve dhe kuptimi i tyre, nuk mund të zgjidhet thjesht në mënyrë teknike, kjo nuk garanton mbijetesën e tyre kuptimore! Përveç subjektit, këto fjalë duhet të konsiderohen pjesë të saj në kontekst, ato shërbejnë për të mbrojtur edhe nënkuptimin apo mbiinterpretimet si dhe keqinterpretimet apo keqkuptimet. Nisur nga kultura e lexuesit, konteksti i romanit të Dibrës “Gjumi mbi borë”, transmeton përmes rrëfimit mozaik historinë e një njeriu si faktor në shpërbërjen e një sistemi shenjash dhe rishpërndarjen e kuptimeve të kufizuara mbi objektin e përshkruar. Përveç qëllimshmërisë krijuese që manifestohet me anë të krijimit të veprës, dhe të analizës (rrëfimtari i njëjtë), shqyrtimi i fjalëve të autorit dhe tekstet e përftuara nga

/ORWPDQ-XULM³.XOWXUDGKH%XPL´SHUNWK$JURQ7XID6K/.*$OHSKI3RDW\1GsUNDTWs gjitha përvojat e prognozimit të së ardhmes në momentet e saj kardinale të shpërthimit demostrojnë njëkup- WLVKHsPSUR¿WL]LPHWHNWKHVDYHWsPsGKDWsKLVWRULVsI

92 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 puna mbi fjalën janë ndriçues, dhe lexuesi ftohet nga autori që të zgjedhë dhe të ndjekë me këmbëngulje qëllimin estetik. Është vetë autori që në parathënie e paralajmëron kinse lexuesin e tij, “Nëse kuturisni të harxhoni kohën tuaj të çmuar me këtë tekst, kushtojini, ju lutem, pak vëmendje edhe gjuhës së tij. Sepse janë derdhur shumë mund e shumë energji16. Më shumë se kurrë, autori kërkon në leximin e lexuesit të vet, shqyrtimin e informacionit të jashtëm, dhe nëse vetëm për të zvogëluar zhgënjimin mbi pamjen që gjeneron gjuha e zgjedhur e një shkrimtari bashkëkohor, i cili mohon marrjen tradicionale të legjendës rrëfyese dhe provokon përmes gjuhës një komunikim konceptual: autori shprehet: Të vinin në krye të vendit, pranë oxhakut, ku duhej t’i mprihje në maksimum vëmendjen e logjikën për t’i ndjekur e për të marrë pjesë në biseda që zhvilloheshin aty, të cilat ishin përplot goditje e thumba të mprehtë, kthesa e zigzage të befta, aluzione e nënkuptime të fshehura, shumë vite më vonë, di t’i përngjasoja me tekstet post –moderne) 17. Letërsia dhe studimi i letërsisë janë veprimtari te ndryshme: njëra është krijuese, është art, tjetra edhe pse nuk është shkencë është një nga llojet e njohjes ose të veprimtarisë shkencore18.

Studimi i mjedisit social dhe i transmetimit të motiveve:

Letërsia ka doemos mendim, është bota e trillimit artistik dhe fantazisë19. Artefakti, diçka që krijohet nga njeriu, ka një strukturë që i përgjigjet një funksioni të caktuar që do të kryejë, plus funksione të tjera shtesë që përcaktohen nga koha gjatë së cilës ato kryhen, nga materiali me të cilin krijohen dhe nga shija e dëshirat e njeriut. Gjuha është materiali i letërsisë, është krijesa e njeriut dhe mban mbi vete trashëgiminë kulturore të këtij apo atij grupi gjuhësor20. Pikërisht këtë artefakt e shohim të skalitur në ndërtimin e karakterit të Drenit: e dallonte prej gjithë nxënësve të tjerë, që sidomos inteligjenca e tij. Instiktive. E lindur. Si ajo e ujkut. Apo e dhelprës. Aktor i lindur, Në kufijtë e gjenisë21. Tiparet: Me kokën e madhe e si të hedhur rastësisht mbi supet e tij, me veshët e vegjël e të ngritur përpjetë si të ujkut, me sytë që i ndërronin ngjyrë në varësi të gjendjes shpirtërore22. Aftësitë: me Drenin kuptoheshim veç me shikime Sjellja: i bindur, me sedër të fyer. Tipizimi: ke me ma pagu shtrenjt msus!23 Në këtë tërësi të dhënash për natyrën e një personazhi, kuptimi më i afërt është ndërtuar në kryqëzimin e një tipari dhe tensioni të dyfishtë të marrëdhënies së vendosur mes rrëfyesit dhe aktorit për të cilin rrëfehet. Nga njëra anë lexuesi është më afër kuptimit të parë: merr

'LEUD5LGYDQ³*MXPLPELERUs´2QXIULI 17 Po aty, f. 81. 18 Rene Wellek, Austin Warren, Teoria e letërsisë, “Një studim themelor mbi natyrën dhe funksionimin e letërsisë në gjithë kontekstet e saj, Përktheu: Abdurrahman Myftiu, Onufri 2007. f. 11. 19 Po aty, f. 23. 20 Rene Wellek, Austin Warren, Teoria e letërsisë, “Një studim themelor mbi natyrën dhe funksionimin e letërsisë në gjithë kontekstet e saj, Përktheu: Abdurrahman Myftiu, Onufri 2007. f. 20. 'LEUD5LGYDQ*MXUPsPELERUs2QXIULI 22 Po aty, f. 17-18. 23 Po aty, f. 18.

93 KUMTESAT parasysh dallimin në mes pozitës së autorit (mësuesi - rrëfyes) dhe Drenit, fëmijës – nxënës, që zhgënjen bindjen e mësuesit ( zhgënjimet e mëdha, më së shpeshti, parapëlqejnë gjestet në vend të fjalëve)24 si marrës i një intertekstualiteti, lexuesi nga ana tjetër i bëhet e nevojshme, që të thotë se kjo marrëdhënie e bashkëpunimit dhe e pranisë së dy teksteve me fjalë dhe me shenja japin perceptimin e një tërësie interpretimi kulturor mbi kohën e Realizmit socialist, mbi mendimin e njeriut e të atëhershëm, mbi propagandën moraliste, mbi mungesën e lirisë, mbi cenimin e të drejtave të individit etj. (si një vëzhguese e vëmendshme e strukturave të fjalisë, njihesh me formën e thukët të mendimit, me digresionet, me idenë për të ngritur kontekste të reja duke iu referuar qoftë dhe një fjale të artikuluar nga rrëfyesi: para dhe pas çdo mjaullime ujku nga një rrëfenjë25, digresioni rrëfyes, krijon rrëfim brenda rrëfimit, e shkuara i mbiven- doset po një të shkuare. Në këtë drejtim shumohet përpunimi i mesazhit dhe i komunikimit të informacionit jo –vijues si hipertekst, p.sh,: E di se ky rrëfim, ka dalëi thyer, copa-copa. Si një pasqyrë e madhe e hedhur nga një lartësi drejt e në tokën e ashpër....është dhe e paplotë...ashtu siç kam harruar qël- limshëm do copa krejt të mëdha, me drojen e gjakosjes prej tyre26. vetë simbolika e zjarrit27 ofron kontekste të reja leximi: Një zjarr dy fitore!28 si dhe Unë të djeg libra? Zjarri nga burim mbro- jte, kthehet në mëkat. Reduktimi, nëpërmjet kuptimeve të afërta, dhe polisemisë kuptimore të komenteve mbi veprën, udhëzojnë lexuesin drejt kuptimit të kontekstit dhe në moshumbjen e kuptimit të drejt të vepre dhe jo atë mashtrues a me qëllim të keq: Unë i kam quajtur roman gjithë këto gurë mozaiku a fragmente të çrregullt të një pasqyre të madhe, të thyer me ose pa dashjen time.29 Këtu kontekstualizohet funksioni i tekstit të parë si hipertekst, ku ne do kuptojmë objektin semiotik të organizuar dhe i lidhur që propozon një grup elementesh me natyrë faktike, të aftë për të rindërtuar një pjesë të kontekstit më të afërt me pritjen e autorit. Krijuesi (autori) në sistemin e tij kulturor, cakton një rol qendror në trashëgiminë letrare të veprës së tij, ndërsa lexuesit e vëzhgojnë atë (autorin-rrëfyes) në dy akse: një aks që lidh krijuesin dhe bartësin e artit të tij, publikun (unë i kam quajtur roman... me ose pa dashjen time...), dhe një aks që lidh kulturën e krijuesit që ofron veprën si tërësi mjetesh gjuhësore, letrare e tekstore që shpërndan kuptime të ndryshme, (Kurse ti Lexues i Dashur, ke të drejtë t’i quash si ta thotë rradakja, këto kombinime kinse kaotike), Unë të mirëkuptoj Ty, ( ashtu siç të kam mirëkuptuar deri më tash), edhe nëse, në rrekje për t’i bashkuar copat e thyera, lodhesh, e gjakosesh dhe i bezdisur heq dorë nga akti i kombinimit të tyre, domethënë akti i leximit30, me ndërmjetësuesin që prodhon ligjëratë kritike dhe informon mbi të kuptuarin kritik të veprës.

3RDW\I 3RDW\I 3RDW\I 3RDW\I 'LEUD5LGYDQ*MXPLPELERUs2QXIULI 3RDW\I 3RDW\I

94 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Janë pikërisht elementet kontekstuale, që ndriçojnë në mënyrë të afërt, njohjen e secilit prej këtyre dy akseve dhe shtyllave. E bukura nuk ka nevojë të përligjë ekzistencën e vet (thotë Emerson). Ato që lidhen artistikisht janë dëshmi e pranimit të veprës me çdo mospërputhje mes qëllimit të autorit dhe pritjes së publikut duke krijuar aksin e kulturës eksplicite. Krijimi dhe përhapja e tekstit, ekspozojnë interpretime të hallakatura, që e shoqëron pamja ose vetëzbulimi i këtij të fundit, në interpretime të favorshme të marrëdhënieve më të afërta që janë vendosur mes aktorëve, pasuria e konteksteve, gjykimi i shijes, përfaqësim universal të komunikimit pa konceptin e ndërhyrjes dhe lidhja estetike që është e afërt me një mar- rëdhënie kulturore, sepse ajo mohon çdo përqasje njohëse. Gadamer argumentoi se njerëzit kanë një “vetëdije efektive historike” (wirkungsgeschichtliches Bewußtsein) dhe se ata janë të mishëruar në historinë e vet në formë dhe kulturë të veçantë. Kështu një tekst i interpretuar është një bashkim i horizonteve (Horizont verschmelzung), ku studiuesi gjen mënyra se si teksti artikulon historinë me sfondin e vet31 Në mënyrë të përmbledhur ne pohojmë se si lexues krijojmë dy marrëdhënie: nga njëra anë qëndron marrëdhënie artistike e lidhur me një marrëdhënie origjinale të afërt kulturore që bazohet në përfaqësimin e punës së krijuesit dhe nga ana tjetër marrëdhënia njohëse e simbolit, po dhe kjo marrëdhënie kulturore), që thekson se ajo që është e humbur është kompensuar pjesërisht me një qasje të re të vetë lexuesit.

31 1992, +ans*eorg *adamer on (ducation Poetr\ and +istor\: $pplied +ermeneutics, ed. by Dieter Misgeld DQG*UDHPH1LFKROVRQWUDQVE\/DZUHQFH6FKPLGWDQG0RQLFD5XHVV$OEDQ\1<681<3UHVV

95 KUMTESAT

96 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VËSHTRIM LEKSIKO - STILISTIKOR NGA ROMANI “NJË DASHURI DHE SHTATË FAJE” I REXHEP QOSES

DR. EVIS HUDHËRA LEKTORE DEPARTAMENTI I GJUHË- LETËRSISË UNIVERSITETI “ISMAIL QEMALI”, VLORË [email protected]

ABSTRAKTI

Ky studim bën përpjekje për një shqyrtim të karakterit shterues dhe të thelluar të dukurive gjuhësore në fragmentin e romanit “Një dashuri dhe shtatë faje,” duke paraqitur dhe një kuadër të qartë të arealeve përkatëse, të para këto në rrafshin e të dhënave mirëfilli gjuhësore. E veçanta e Rexhep Qoses është se ai sjell shpirtin përmes gjuhës dhe stilit. Metodologjia që përdoret është e lidhur me natyrën e këtij punimit. Gjuha e Qoses shihet se brendshmi nga pikëpamja e analizës së veçorive semantike e stilistike, duke zbuluar vlerat gjuhësore e stilistike. Analiza është metoda bazë, pikënisja e organizimit të tekstit. Metoda e analizës është zbërthimi i tekstit për të çuar në një kuptim të ri të tërësisë e gërshetuar me sintezën duke segmentuar tekstin për të gjetur stilemat e përftesat, vlerat e funksionet e tyre, deri te zbulimi i tipareve karakteristike për tekstin. Edhe interpretimi zë një vend të veçantë për vendosjen e lidhjeve të anës gjuhësore e stilistike me faktorë jashtëgjuhësorë. Në studim hetohen imtësisht ndërrimet tingëllore dhe sistemore duke i lënë vendin krahasimeve dhe përqasjeve me fjalorë të ndryshëm gjuhësorë, për të parë dhe për të nxjerrë një shumatore të përgjithshme të dukurive gjuhësore. Kundrimet përshkruese gërshetohen me vlerësime teorike dhe praktike rreth përdorimit të mjeteve gjuhësore dhe teknikave të ligjërimit. Leksiku i veprës, numri i fjalëve që janë përdorur, inventari i leksikut dhe pjesët e ligjëratës të përdorura më shumë paraqiten nëpërmjet dy programeve të konkordancave (SCP dhe KWIC). Qëllimi i punës sonë është përshkrimi dhe shpjegimi i shtresimit të mjeteve të gjuhës sipas funksioneve që kryejnë në ligjërim. Analizat janë kombinuar dhe me të dhëna statistikore.

Fjalët kyç: programet kompjuterike SCP dhe KWIC, fusha semantike ,veçoritë mofolog- jiko-sintaksore, formime situacionale, neologjizmat etj..

97 KUMTESAT

VËSHTRIM LEKSIKO - STILISTIKOR NGA ROMANI “NJË DASHURI DHE SHTATË FAJE” I REXHEP QOSES I. Hyrje Në veprën e tij1 “Nocione të reja albanalogjike” Rexhep Qose shprehet: “Përvetësimi i gjuhës letrare në të vërtetë shpreh vetëdijen e krijuar se vetëm gjuha që përfaqëson krejt një komb, domethënë se vetëm gjuha e përbashkët gjithëkombëtare mund të përmbushë kërk- esat e tij më të larta shpirtërore. Kjo vetëdije e formuar është sukses i madh në procesin e përvetësimit të normës letrare, sepse siguron ardhmërinë e gjuhës letrare, siguron përpjekjet e këmbëngulëta për ngritjen e kulturës së gjuhës letrare, në shkallë sa më të lartë. Shkalla e përvetësimit të gjuhës letrare, praktikisht, bëhet shkallë që provon nivelin e kulturës sonë në përgjithësi”. Dy fjalë për veprën dhe autorin:Rexhep Qosja është një figurë poliedrike, sepse kontributi i tij i përket disa fushave si: studiues, eseist dhe shkrimtar. Romani tij i ri “Një dashuri dhe shtatë faje” është vazhdim i veprës “Vdekja me vjen prej syve të tillë”. Ai është një roman enciklopedik. Për nga elementët e strukturës krijimtaria e Rexhep Qoses është një kërkim i vazhdueshëm për të gjetur forma te reja të shprehjes, të cilat i japin të drejtë kësaj vepre të radhitet në letërsinë postmoderne

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Literatura e shqyrtuar prej nesh është bazuar mbi veprat shkencore gjuhësore dhe artistike. Veprat e shfrytëzuara në gjuhësi janë ato të akademik Jani Thomait si Leksikologjia“ e gjuhës shqipe”, “Çështje të leksikut potencial në gjuhën shqipe”, prof. dr. Gjovalin Shkurtaj” Ta duam dhe ta ruajmë gjuhën tone të bukur”, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, M. Ndreca, “Fjalor i fjalëve dhe shprehjeve të huaja ”, Sh. Islamaj “ Shqipja në kontakt dhe huazimi gjuhësor”, V. Memisha “Studime pë r fjalën shqipe”, Aka- demia e Shkencave të Shqipërisë “Gramatika e gjuhës shqipe, 1, 2” etj.. Vepra artistike është pikërisht vepra e R. Qoses “Një dashuri dhe shtatë faje” e cila është vazhdim i veprës “Vdekja me vjen prej syve të tillë”.

III. METODOLOGJIA

Objekti dhe metodat. Ky studim bën përpjekje për një shqyrtim të karakterit shterues dhe të thelluar të dukurive gjuhësore në romanin “Një dashuri dhe shtatë faje,” duke paraqitur dhe një kuadër të qartë të arealeve përkatëse, të para këto në rrafshin e të dhënave mirë- filli gjuhësore. Gjuha e Qoses shihet së brendshmi duke analizuar veçoritë semantike e stilistike.. Meto- da e analizës është zbërthimi i tekstit për të çuar në një kuptim të ri të tërësisë e gërshetuar me sintezën duke segmentuar tekstin për të gjetur stilemat e përftesat, vlerat e funksionet e tyre,

54RVMD1RFLRQHWsUHMDDOEDQDORJMLNH3ULVKWLQsI

98 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 deri te zbulimi i tipareve karakteristike për tekstin. Edhe interpretimi zë një vend të veçantë për vendosjen e lidhjeve të anës gjuhësore e stilistike me faktorë jashtëgjuhësorë. Korpusi i analizuar dhe përshkrimi i programit që është përdorur. Për të analizuar këtë roman u punua me dy programet e konkordancave: programin KWIC (Keyword in context) dhe programin SCP (Simple concordancë program) . Teksti i shkruar me programin MS Word u përpunua, sepse programet e konkordancave nuk punojnë me dokumente të çdo lloj formati, por vetëm me dokumente të formatit .txt. Për të përpunuar tekstin u ndoqën këto hapa: 1.Përgatitja e dokumentit. 2.Kthimi i dokumentit nga .txt ne.scp 3.Përpunimi i dokumentit me SCP.

IV. LEKSIKU I PËRDORUR NË VEPËR

Korpusi “Një dashuri dhe shtatë faje” i shkrimtarit Rexhep Qose ka gjithsej 4297 fjalë fjalori, 1384 fjalë a trajta fjalësh që nuk përsëriten. Pjesët e ligjeratës të përdorura më shumë janë: emrat, foljet, mbiemrat. Janë përdorur rreth 644 emra, 341 folje dhe 155 mbiemra. Ja një skemë me përqindje e pjesëve të ligjëratës që mbizotërojnë sipas kësaj renditjeje:

Emrat Foljet Mbiemrat

Siç shihet mbizotërues nga pjesët e ligjëratës është emri. Folja është pjesa e ligjëratës më e pasura me trajtat e saj gramatikore, por dhe me nuanca kuptimore. Kohët e foljeve janë: e tashme, e pakryer, e ardhme, e kryer dhe më se e kryer. Mënyrat e kohëve janë: dëftore dhe lidhore. Mbizotëron mënyra dëftore me 57% në krahasim me mënyrën lidhore rreth 18%. Kohët e përbëra me foljet ndihmëse kam dhe jam zënë 18%. Foljet modale mund dhe duhet zënë 6%. Foljet kam dhe jam, mund dhe duhet përdoren edhe në kuptimin e tyre të plotë. Folja ka përdoret 32 herë, folja jam31 herë, folja mund 14 herë dhe folja duhet 7 herë. Lidhëzat që janë përdorur më shumë janë: a) lidhëza bashkërenditëse shtuese dhe, e b) përemri lidhor dhe lidhëza nënrenditëse ftilluese që. Pikërisht atij, Rozaf Gashit, që shquan me një mendje aq të kthjellët, që i bën të mundshme të mendojë aq qartë; që shquan me imagjinatë aq të pasur, që i bën të mundshme të parashohë disfata a fitore të papritura; që shquan me bindje aq bindëse, që i bën të mundshme të ndikojë, vërtet, shumë frytshëm te të tjerët; që shquan me një fyt aq të fortë, që i bën të mundshme të flasë aq të lartë; që shquan me një natyrë aq të vendosur, që i bën të mundshme t’ i nyjtëtojë gjthmonë dhe gjithkund mendimet dhe ndjenjat e veta – këtij njeriu, pra, aq të rrallë do t’ i ngjajë diçka që ngjet tejet rrallë, diçka që, në të vërtetë, nuk ishte shënuar ende në Vajazan: do t’ i ingjajë ta humbasë zërin”. Kjo periudhë ka 134 fjalë dhe 14 fjali . Rozaf Gashi ishte qytetar i Vajazanit, i njohur posaçërisht me dy cilësi – cilësinë që të hetojë lidhjet e padukshme të gjërave e të dukurive dhe cilësinë që t’ i nyjëtojë mendimet dhe ndjen-

99 KUMTESAT jat për së tepërmi qartë si të ishte fillikat në majë të bjeshkës (në majë të Bjeshkës së Madhe – thoshte dikur Man Kurti) dhe të mos i shkonte mendja kurrë se zëri i qartë, në majë të bjeshkës, i nis ortiqet e borës; që i nyjëtonte mendimet si kur ishte në shtëpi, me të shoqen, Kum- rijen, dhe me fëmijët, Dardanen dhe Ilirin, ashtu dhe kur ishte në rrugë me fqinjët; si kur ishte në ndonjë ndenjë, ashtu dhe kur ishte në ndonjërën nga ato mbledhjet e shpeshta që mbaheshin në entin ku punonte, në të cilat njerëzit ia gërryenin zorrët njëri-tjetrit; që i nyjëtonte mendimet dhe ndjenjat si kur fliste, ashtu dhe kur shkruante për njerëzit, për sendet dhe për dukuritë që i pëlqenin”. Kjo periudhë ka 156 fjalë 19 fjali . Leksemat më të përzgjedhura janë: historian, Vajazan, mendimet, kronikani, monolog, vepër. Fjalët me frekuencë më të lartë janë: folja shquan me 55 përdorime, folja thoshte me 159 përdorime, folja ka me 390 përdorime, emri historian me 60 përdorime, emri mendimet me rreth 73 përdorime, emri Vajazanit me 75 përdorime, lidhëza dhe me 790 përdorime, lidhëza që me 941 përdorime, përemri ata me 90 përdorime dhe pjesëza nuk me 611 përdorime. Veçori të ndërtimit të fjalëve. Zhvillimi i jetës kërkon nga gjuha plotësimin e saj me fjalë, me kuptime e shprehje të reja. Këto fjalë ndërtohen me lëndën e gjuhës amtare. Në fjalët e përdorura kemi njësim të së vjetrës me të renë: të vjetra janë mjetet fjalëformuese, e re është vetë fjala, ndërsa i ri është kuptimi i saj. Mundësitë e sistemit leksikor e fjalëformues të shqipes, sipas të cilave zgjerohen çerdhet e vargjet leksikore, janë thelbi leksikut potencial të shqipes. Në pasurimin e gjuhës ndikon krijimtaria e autorëve. Duke analizuar veçoritë e stilit të Qoses vlen të zbulohen fjalët e përdorura në romanin “Një dashuri dhe shtatë faje”. Këto fjalë i grupojmë sipas mënyrës dhe mjeteve fjalëformuese: me parashtesim, me prapashtesim, me kompozim. Fjalët më të parapëlqyera për autorin janë mbiemrat: - Mbiemra të formuar me parashtesën pa-: e pakuptueshme, e pashpjegueshme, e parëndë- sishme, e papritur, të pagabuar, etj.. - Mbiemra prejpjesorë : i lexuar, i adhuruar, i ditur, i pëlqyer. Këta mbiemra përdoren për të tiparizuar figurën e Rozaf Gashit si historianin e lexuar (e ditur) dhe të adhuruar (të pëlqyer) nga të gjithë. - Me prapashtesën –or, mbiemri dituror është formuar si një neologjizëm. - Me prapashtesën –shëm; e mundshme, i painkuadrueshëm, i perëndishëm. - Përdorimi i emrave me parashtesën mos-; mospajtim, mosinkuadrim etj.. - Emra të formuar me prapashtesën –an si; historian, kronikan. Fjala kronikan është e lidhur me protagonistin e veprës Kush Akxhiu i cili me shkrimet e tij (kronikat) përcjell të arriturat në fushën e historisë dhe sidomos përkushtimin e Rozaf Gashit ndaj historisë. - Emri bindshmëria është një krijim i autorit e formuar prej. Ky emër ka vetëm numrin njëjës dhe ka karakter abstragues i formuar nga ndajfolja bindshëm me prapashtesën –ëri. - Kompozitat në veprën e Qoses janë: bashkëbisedim, udhëpershkrimet, rrugëdalje, njëfolës, vetëmfolës, dyfytyrësi, shumëfytyrësi, etj..

100 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

“Në veprat letrare, një krijim2, – thotë Jani Thomaj në revistën “Gjuha jonë”, - hap mundësi të reja për krijime të tjera, pra zgjeron leksikun potencial”. Këto risi me anë të fjalëformimeve të tilla e bëjnë veprën e Rexhep Qoses interesante në studimin e gjuhës dhe stilit. Fjalët e përngjitura në tekst janë: tjetërçka, gjithfarë, çdokush, gjithmonë, gjithkund, parandiejnë, parashoh, parathonë, etj.. Formime situacionale si ; punët e përtashme, gjoksi i plotë dhe i leshur Shembulli konkret nga romani; “ Ai ishte historian e të jesh historian kurrë dhe kurrkund nuk ishte e parëndësishme, as për njerëzit e tjerë as për punët e përtashme, që mbulohen me fjalën politikë”, “Në trupin mesatar, disi të rrumbullakët, në mënyrë të veçantë i shquheshin gjoksi i plotë dhe i leshur…”. Fjalë të marra nga shtresa e huazuar e leksikut: burimi grek; mëndafsh, mermer, epitaf që kanë hyrë në jetën shoqërore, në artizanat dhe në botën shtëpiake si dhe monolog, ideologjike, filozofisë. burimi latin ; mjek, faqe, nevojë, shok, bisedë, nacionalistë, asosacion, inkuzicion. demonstratë, irredentiste, entin. burimi turk : xhenet, xhehnem, horllëk. habesh, talkini, xhenaze Në leksikun terminologjik të Qoses përfshihen dhe fjalë të huaja ndëkombëtare të cilat autori i përdor për të tipizuar personazhin që rrëfen tek fragmenti “Nga Fletorja e Shënimeve si: revolucion, filozofi, sociologji, nacionaliste. Përdoren dhe dy shprehje të huaja si ; Lapsus calami do të thotë gabime të ndërgjegjshme. Lapsus mentis do të thotë shkarje “Kur flitet apo shkruhet për cilësitë e larta diturore të Rozaf Gashit, të dëshmuara qoftë në shkrimet, qoftë, madje, edhe në diskutimet që bën nëpër tubime të historianëve, ... nuk është e parëndë- sishme të thuhet se ai është njëri prej historianëve dhe në përgjithësi, të dijetarëve tanë, që bën fare rrallë lapsus mentis dhe që nuk bën kurrë lapsus calami. Lexojeni cilëndo vepër: e jap kokën në qoftë se do të gjeni ndonjë lapsus mentis”. Për stilistikën kanë vlera shprehëse këto përdorime. Ato dallohen si mjete leksikore që vijnë si mjete specifike të Rexhep Qoses. Sinonimet dhe antonimet e përdorura. Duke lexuar romanin “Një dashuri dhe shtatë faje” e ndien se autori ka pasur si ushqim të vazhdueshëm edhe letërsinë shqiptare të traditës e atë të sotme, ka thithur gjuhën e figurat e saj të bukura, ka rrokur më së miri gjedhet (modelet) e saj fjalëformuese e përgjithësisht frymën e saj më të mirë gjuhëkrijuese e gjuhëpas- truese, ka thithur nektarin e ëmbël të ligjërimit artistik të përimtuar hollë e në përputhje të plotë me idetë e veprës- thotë Gjovalin Shkurtaj në veprën e tij “Ta duam dhe ta ruajmë gjuhën tonë të bukur”3. Romani i Rexhep Qoses ka një pasuri shumë të madhe leksikore me fjalë a shprehje të gurrës popullore, frazeologjizma të trojeve verilindore, por dhe shumë fjalë të reja të krijuara prej tij.

-7KRPDLdsVKWMHWsOHNVLNXWSRWHQFLDOQsJMXKsQVKTLSH*MXKDMRQs7LUDQsI 3 Gj. Shkurtaj, Ta duam dhe ta ruajmë gjuhën tone të bukur, SHBLU, Tiranë,1998, f.120.

101 KUMTESAT

Sinonimet e mirëfillta shpesh përdoren pranë leksemave për të përsëritur me një intesitet më të madh shprehjen: “Pikërisht atij, Rozaf Gashit, që shquan me një mendje aq të kthjellët, që i bën të mundshme të mendojë aq qartë; që shquan me imagjinatë aq të pasur, që i bën të mundshme të parashohë disfata a fitore të papritura: që shquan me bindje aq bindëse, që i bën të mundshme të ndikojë, vërtet, shumë frytshëm te të tjerët, që shquan me një fyt aq të fortë, që i bën të mundshme të flasëaq të lartë, që shquan me një natyrë aq të vendosur, që i bën të mundshme t’i nyjëtojë gjithmonë dhe gjithkund mendimet dhe ndjenjat e veta – këtij njeriu, pra, aq të rrallë do t’i ngjajë diçka që ngjet tejet rrallë, diçka që, në të vërtetë, nuk ishte shënuar ende në Vajazan: do t’i ngjajë ta humbasë zërin”. Me forcë e me bukuri të veçantë spikatin sinonimet leksikore si dhe ato sintaksore e stilistike që ndiqen nga vargje krahasimesh, me anë të të cilave përftohet dhe ironia therëse, kur bëhet përshkrimi fizik e moral i Rozaf Gashit: “Ai nuk ishte posaçërisht i madh, as posaçëri- sht i gjatë, por ai ishte posaçërisht i rrastë. Në trupin mesatar, disi të rrumbullakët, në mënyrë të veçantë i shquheshin gjoksi i plotë dhe i leshur, qafa e trashë dhe e fortë, kofshët e majme, si kofshët e Napoleonit në kalë të bardhë, të para me sytë e Stendalit, buzët e kuqe e të trasha dhe hunda e vogël si kalem e drejtë”. Në frazën e Rexhep Qoses fjalët sinonime për efekte stilistike përdoren në tufëza në formën e enumeracionit si: “Rrëfimi im për të, në të vërtetë për sëmundjen e tij, mbështetet në ato që kisha parë me sytë e mi, mjerisht të shpeshtën prej së largu, në ato që kisha dëgjuar prej të tjerëve, mjerisht të përçudnuara, ndoshta kur e kur të gënjeshtërta...”. Apo në frazën: “Diogjeni me fener në dorë, gati se i mbështetur në një shkop të drejtë, që i arrin te koka – me çka rrëfehet dinjiteti i mendimit të pavarur, kurse rreth tij disa fytyra që rrëfejnë marrinë, zilinë, horllëkun, banalitetin dhe një veçori tjetër, me të cilën mendja dhe ndërgjegja janë në zënkë gjithmonë”. Shembull tjetër i sinonimeve mbiemra në formën e enumeracioneve është: “Ky krahasim që ndonjë historiani tjetër të Vajazanit mund t’i duket i palejueshëm apo, si do të thoshte ai, qesharak, sepse dy të parët janë historianë të njohur në përpjestime evropiane, kurse i dyti as në përpjestime ballkanike, është, megjithatë, jo vetëm i mundshëm, i lejueshëm dhe plotësisht i arsyeshëm para së gjithash...”. Krahas sinonimeve shquajnë edhe antonimet me anën e të cilave theksohet antiteza e dukurive, mjediseve a fakteve të ndryshme si: “...në vitin 1432 i kishte shkelur këto vise, kishte parë gjthfarë jete e gjithfarë vdekje e gjthfarë sëmundje dhe kur ishte kthyer prej nga ishte nisur, kishte shkruar veprën “Udhëtimi përtej detit”. Shembull tjetër antonimesh është: “...ishin çelur shumë varre për burra e gra, të rinj e pleq, mbahet mend në të vërtetë shumëçka”. Në tërësinë e fjalëve dhe të frazeologjizmave të përdorura në roman,natyrisht, të bien në sy ato me prejardhje nga krahinat verilindore të shqipes, të cilat, më tepër se sa për ngjyresë vendore, në të folurit e personazheve përdoren si një shtresë e përgjithshme e të dy trajtave të ligjërimit të romanit: pra, si në ligjërimin e vet autorit ashtu dhe në atë të personazheve, porse midis këtyre dy lloj ligjërimesh, ndoshta për arsye të temës së trajtuar nuk ka kufij të dukshëm. Të shumtën e herës personazhet flasin në vetën e parë dhe në një farë mënyre e afron ligjëri-

102 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 min e tyre me ligjërimin e autorit. Në rastet kur flasin personazhet apo kur flet autori për ta apo për mjediset, portretet, karakteret e bëmat e tyre, përdoren më tepër fjalë dialektore të trojeve verilindore, si p.sh: sakicë (sopatë), bash (pikërisht), i parë (mbarë), i mbramë (e prapë), qe (ja), tjetërçka, shumëçka, pishës (derës), kurdisej (rehatohej), bërtimë, etj.. Fjalët ashtu si krejt ndërtimi gjuhësor e ligjërimor në këtë vepër janë në funksion të ideve të mishëruara në figurat përkatëse të saj, që parakupton një shkrirje e gërshetim të tyre në mënyrë artistike për të përmbushur funksione të caktuara karakterizuese, individualizuese dhe përshkruese si dhe për të dhënë dhe ngjyresat e ligjërimit. Në këtë fragment autori duke përmbushur funksionet artistike, bën kujdes dhe në pastrimin e gjuhës duke zëvendësuar me fjalë shqip ato fjalë të panevojshme ose që mund të krijohen me brumin amtar fjalë me të njëjtat kuptime e vlera shprehëse. Mund të përmendim këtu fjalë të tilla si: vjershëtori në vend të poetit, kallëzojnë në vend të tregojnë, denjëtarëve në vend të të mëdhenjtë dhe i rrastë në vend të i sheshtë. Proza e Rexhep Qoses mbështetet gjerësisht dhe në traditën e pasurinë gojore të prozës popullore, duke thithur së andejmi sidomos mprehtësinë e thënies, të folurit me nëntekst të fuqishëm, frazeologjizmat e fjalët e urta për t’ i ngjizur e mbrujtur me tiparet më të mira të prozës artistike. Njësitë frazeologjike janë karakteristika e stilit të Qoses. Atë e tërheq forca e njësive logjike, aftësia e tyre vlerësuese për të dhënë nuanca më të holla si të mendimit ashtu dhe të ndjenjave, për ta bërë ligjërimin e vet sa më ndikues, për të aktualizuar personazhet, mjedisin shoqëror e historik dhe për të plotësuar synimet e veta stilistike e artistike. Në veprën e Qoses njësitë frazeologjike të përdorura janë të shumta : Me vlerë foljore ; e jap kokën (sakrifikoj), ngulte shikimin (pëqëndrohej) , i këndohet talkini (riti) , të nyjtojë mendimet (kristalizojë). Me vlerë mbiemërore ; bëhet e shurdhër (mospërfillëse), shtëpinë pa derë ( i paaftë) Me vlerë ndajfoljore ; nuk i shkojnë huq (kot) Përveç njësive frazeologjike autori ka përdorur edhe proverba si : Para doktorit as mbreti nuk është mbret as hoxha nuk është hoxhë. Kam parë qimen në syrin e tjetrit, por nuk kam parë trarin në kurrizin tim. Këto proverba ashtu si dhe idiomat janë thesar mjetesh shprehëse në ndërtimin e tekstit sipas rrethanave ligjërimore.

V. DISKUTIMET DHE ÇËSHTJET E TRAJTUARA

Ky studim është konceptuar sipas disa fushave si: Leksikostilistika dhe fjalëformimi pasi mjetet leksikore janë burim shprehësie. Fjalët më të zakonshme, duke u përfshirë në përftesa e organizime të ndryshme marrin vlera stilistike. Çështja e parë që u trajtua në këtë fushë ishte një vështrim i leksikut të veprës. Si çështje tjetër e kësaj fushe që u trajtua ishte dhe analiza e fjalëve sipas burimit dhe sipas përdorimit. U vlerësuan fjalët e burimit indoeuropian që zënë vend në veprën e Qoses dhe fjalët më të reja se fjalët rrënjë indoeuropiane. U përcaktua shtresa e huazuar e leksikut, kryesisht fjalë të burimit grek, latin e roman dhe turk si më të përdorura në vepër dhe sipas

103 KUMTESAT ngjyrimit emocional që marrin. Në vepër u analizua dhe shtresimi i leksikut sipas përdorimit duke u përqëndruar më tepër tek neologjizmat të grupuara sipas mënyrës dhe mjeteve fjalë- formuese (me parashtesim, me prapashtesim dhe me kompozim). Formimet situacionale u panë si krijime të autorit për nevoja të shprehjes dhe fjalët dialektore e krahinore që u vlerë- suan brenda kontekstit krahas përpjekjes së Rexhep Qoses për pastërtinë e gjuhës shqipe. Në këtë analizë është vlerësuar dhe fusha semantike me përdorime të frazeologjizmave, fjalëve të urta a formulimeve gjuhësore, shprehësia e mjeteve fjalëformuese. Një analizë e veçantë i është kushtuar dhe pastrimit të gjuhës duke zëvendësuar me fjalë shqip, fjalët e panevojshme. Vend për diskutime të mëtejshme mund të kishte në fonetikën stilistike duke vëzhguar strukturën tingëllore, përsëritjet tingëllore të shoqëruara me përdorime sinonimesh dhe antonimesh ose në sintaksostilistikë për të parë në ndërtimin e fjalive, veçoritë stilistike të ve- prës si rimarrja dhe përsëritja, aliteracioni, enumeracioni, antiteza përdorimi i fjalive pyetëse, urdhërore, thirrmore, etj.. Nga ky tekst mund të vlerësohej dhe zhvendosja e fjalës për qël- lime stilistikore ose onomastika me antroponimet dhe toponimet e saj duke lidhur kohën, mjedisin, besimin e krahinën që vlejnë për tipizim apo lokalizim të ngjarjeve.

VI. KONKLUZIONET

1. Pjesët e ligjeratës të përdorura më shumë janë: emrat, foljet, mbiemrat. Janë përdorur rreth 644 emra, 341 folje dhe 155 mbiemra. 2. Lidhëzat që janë përdorur më shumë janë: lidhëza bashkërenditëse shtuese “dhe, e” përemri lidhor si dhe lidhëza nënrenditëse ftilluese ”që”. 3. Fjalët me frekuencë më të lartë janë historian me 60 përdorime, mendimet me rreth 73 përdorime, Vajazanit me 75 përdorime, lidhëza “dhe” me 790 përdorime, lidhëza “që” me 941 përdorime, përemri “ata” me 90 përdorime. 4. Mbiemra të formuar me parashtesën pa-, mbiemra prejpjesorë, me prapashtesën –or, me prapashtesën –shëm. 5. Përdor fjalë të marra nga shtresa e huazuar e leksikut. Në leksikun terminologjik të Qoses përfshihen dhe fjalë të huaja ndëkombëtare. 6. Janë përdorur sinonime të mirëfillta, por sinonimet kontekstuale zënë pjesën më të madhe në vepër. 7. Shquajnë edhe antonimet me anën e të cilave theksohet antiteza e dukurive, mjediseve a fakteve të ndryshme. 8. Njësitë frazeologjike të përdorura janë të shumta : me vlerë foljore ; Me vlerë mbiemërore ; me vlerë ndajfoljore.

104 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VII. REFERENCAT

Fjalorë Ndreca, M., Fjalor i fjalëve dhe shprehjeve të huaja, TOENA, Tiranë, 2007. Bejta, M., Mulaku, L., Bardhi, M., Zajmi, A., Islamaj, Sh., Goçi, I., Murati, Q., Fjalor i fjalëve të huaja, Prishtinë, 1988. Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Tiranë, 1980. Vepra Lloshi, Xh., Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, Tiranë, 2005. Thomaj, J., Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2006. Shkurtaj, Gj., Ta duam dhe ta ruajmë gjuhën tonë, SHBLU, Tiranë, 1998. ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe, 1, 2, Tiranë, 2002. Memisha, V., Studime për fjalën shqipe, Tiranë, 2011. Artikuj Thomaj, J., Çështje të leksikut potencial në gjuhën shqipe, Gjuha jonë, Tiranë, 1986, 2. Qosja, R., Nocione të reja albanalogjike, Prishtinë, 1983. Islamaj, Sh., Shqipja në kontakt dhe huazimi gjuhësor, në “ Seminari Ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare”, 29/1, Prishtinë, 2010.

105 KUMTESAT

106 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

FORMIMI I SHPREHISË SË KOMUNIKIMIT PËRMES GJUHËS LETRARE TEK NXËNËSIT

Mr.sc. Evxhenete Mehmeti Rashiti Mësimdhënëse në SH.F.M.U. “Sadulla Brestovci “ Gjilan E-mail: [email protected]

ABSTRAKTI

Formimi shprehisë gjuhësor te nxënësit e shkollës fillore ka qenë dhe është objekt i diskutimeve të ndryshme, veçanërisht, i të mësuarit dhe të nxënit të gjuhës shqipe në shkollë, rolit të mësuesit në procesin mësimor dhe faktorëve që ndikojnë në të. Fëmija hyn në shkollë me një aftësi gjuhësore komunikuese të fituar nga mjedisi gjuhësor në të cilin është rritur e edukuar. Tashmë, në shkollë ai fillon ta ushtrojë atë me gojë dhe me shkrim. Qëllimi i këtij punimi është që duke pasur parasysh se tanimë shkolla fillore nuk është nismëtare e edukimit të një nxënësi, që d.m.th., se fëmijët tani mësimin e nisin nga “çerdhja” apo nga mësimi parashkollor, edukatorët dhe arsimtarët duhet pasur po ashtu kujdesin e nxitjes së shprehisë folëse të gjuhës letrare shqipe tek ata. Gjithashtu, arsimtari nuk duhet lëshuar rastin e përmirësimit të përditshëm dhe vënies detyrë të nxitjes së të folurit të vazh- dueshëm të shqipes letrare nga nxënësit.

Fjalët kyçe: Formim gjuhësor, komunikim, mësimdhënësi, shprehi e të folurit, leksiku, zona urbane dhe rurale.

I. HYRJA

Mendimi se gjuha (letrare) fillon të mësohet që nga klasa e parë, me fillimin e mësimit të leximit e të shkrimit, nuk është i drejtë. Format e ndikimit të organizuar (ose jo sa duhet) të mësimit e të përvetësimit të saj, fillojnë që në moshën më të hershme, në familje ose në çerdhet e fëmijëve. Për këtë arsye fëmijët e moshës së hershme, e veçanërisht ata në çerdhe (aty ku ato ekzistojnë), e të cilët edhe kanë një privilegj në krahasim me shokët e tyre të papërfshirë në to, duhet të jenë nën kujdesin e plotë dhe të përhershëm, të psikologëve, të pedagogëve por edhe të ekspertëve të gjuhës, për kultivimin e të folurit të drejtë dhe të vetive të tjera psikologjike, e jo të jenë vetëm nën kujdesin e mjekëve të fëmijëve (pediatrave), të cilët e përcjellin kryesisht vetëm zhvillimin fizik të fëmijëve, kur ata kanë ndonjë problem shëndetësor1. Prandaj, punimi im do të ishte edhe si thirrje e domosdoshme, që fëmijët në institucionet parashkollore dhe ato shkollore të jenë nën interesimin dhe kujdesin e duhur edhe

%DKWLMDU.U\H]LX 3sUIMDOsQVKTLSHIT3ULVKWLQs6KNsQGLMD

107 KUMTESAT të logopedëve, për mënjanimin e pengesave në të folur, aq më parë kur dihet se këto pengesa paraqiten në periudhën e zhvillimit më intensiv të të folurit të fëmijëve (prej moshës 2 - 5 vjeç), madje gati 40%, para se gjithash për shkak të të folurit jo normal të të rriturve me ta. Gjuha letrare- si gjuhë standarte me gjithë sistemet dhe nënsistemet e saj është forma më e përsosur e kulturës gjuhësore të një kombi. Ajo zë një vend kryesor në sistemin e mësimit dhe edukimit, sepse ajo lidhet drejtpërdrejt dhe tërthorazi me gjithë procesin mësimor edukativ 2. Karakteristikë kryesore e kësaj gjuhe është norma gjuhësore, gramatikore, leksikore, fjalëformuese. Përvetësimi i normave letrare ka rëndësi të madhe për zotërimin e gjuhës së njësuar shqipe. Prandaj, mënjanimi i veçorive gjuhësore të së folmes lokale nga e folmja e nxënësve dhe zëvendësimi i tyre me ato të normës letrare është e domosdoshme që të përvetësohet gjuha letrare e njësuar. Punimi në fjalë synon që t’i vë në pah ato veçori gjuhësore të së folmes të nxënësve të shkollës fillore “ Sadulla Brestovci”, të Gjilanit, të cilat nuk përkojnë me ato të normës letrare. Nga ky punim do të shihet se cilës dukuri gjuhësore duhet t’i kushtohet më shumë rëndësi: 1. E folmja e nxënësve në shkollës fillore “Sadulla Brestovci”. 2. Trajtat jonormative të disa emrave, mbiemrave, përemrave, foljeve, ndajfoljeve, parafjalëve dhe lidhëzave.

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Nuk janë të rralla ngjarjet e rëndësishme të shkencës e të kulturës shqiptare, si në fusha të tjera, ashtu edhe në atë të gjuhësisë. E kjo spikat sidomos me rastin e formimit të gjuhës letrare kombëtare të njësuar (gjuhës standarde), si varianti më i përpunuar i gjuhës së popullit shqiptar, të cilën e karakterizon një proces, do të thoshim një rrugë e gjatë, e mundimshme dhe mjaft komplekse, por e pandalshme, që nga shekujt XVI-XVIII e gjer në ditët e sotme. Mbështetur në këtë fakt, përpara nesh dalin vepra e autorë të ndryshëm, konsulta e pjesëmar- rës të shquar, kongrese e ekspertë të rryer, jo vetëm të filologjisë. Literatura e shqyrtuar në këtë punim buron nga autorë të njohur si: B. Kryeziu, (2006) Si të flasim dhe si të shkruajmë drejt, Prishtinë: Libri shkollor; F. Raka (2005) Historia e Shqipes Letrare, Prishtinë; R. Qosja (1984) Historia e letërsisë shqipe, Prishtinë: IAP; M. Gjokutaj, (2012) Didaktika e Gjuhës Shqipe, Tiranë: SHBLU; M. Halimi, (1985) Kërkime dialektologjike, IAP, Prishtinë; P. Shimlesha, ( 1985), Pedagogjia II, Zagreb; Standardet e përmbajtjes në lëndën e gjuhës shqipe, ( 1997) ISP, Tiranë; A. Jashari & B. Kryeziu, (2011),”Gjuhë amtare”, Prishtinë.

%DKWLMDU.U\H]LX 6LWsÀDVLPGKHVLWsVKNUXDMPsGUHMWIT3ULVKWLQs/LEULVKNROORU

108 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

III. METODOLOGJIA

Për të realizuar në mënyrë sa më të suksesshme dhe më gjithëpërfshirëse këtë hulumtim, kemi përdorur disa metoda hulumtuese, ndër to më të rëndësishme janë:

- Metoda e analizës teorike dhe praktike - është një metodë gjenerale e cila gjen zbatim në të gjitha format e hulumtimit, prandaj edhe është zbatuar në hulumtimin tonë, përmes kësaj metode kam shqyrtuar, analizuar, konsultuar, krahasuar dhe më ka bërë të mundur dhënien e përfundimeve të caktuara për problemet kyçe të hulumtimit. Metoda e analizës dhe e sintezës na ka ndihmuar për të zbuluar faktet gjuhësore në rrafshe të ndryshme si në fonetikë, morfologji, sintaksë dhe leksik duke i parë në studim si në të folur po ashtu edhe në të shkruar. - Metoda përshkruese – deskriptive – Me këtë metodë kemi paraparë të përshkruajmë dukurinë që është objekt hulumtimi. Këndvështrimi ynë është kryesisht përshkrues. Sidoqoftë, ne jemi përpjekur të pasqyrojmë dukuritë gjuhësore që kanë lidhje me punimin. - Metoda e krahasimit- këtë metodë e kam përdorur për krahasim të folurit e nxënësve të cilët jetojnë në një lagje, e folmja e tyre dallon p.sh.: fëmija i ardhur nga Kosova Lindore nuk flet njësoj me fëmijën e ardhur nga Gollaku apo nga vet vendësit.

Qëllimi i hulumtimit

Qëllimi i hulumtimit tonë është analiza, krahasimi dhe vlerësimi se në ç’shkallë po zbatohet përdorimi i gjuhës letrare në shkollat tona, si dhe çfarë detyrash kanë e ç’masa duhet të ndërmarrin mësimdhënësit në mënjanimin e gabimeve gjuhësore. Përmes këtij hulumtimi do të përpiqemi të vetëdisojmë nxënësit dhe mësimdhënësit për rëndësinë që ka përvetësimi i gjuhës së folur e të shkruar si dhe zbatimi i saj në jetën e përditshme.

Detyrat e hulumtimit

Nga qëllimi i hulumtimit dalin disa detyra të cilat ndihmojnë realizimin e hulumtimit, e që gjatë punës sonë do t’i kemi parasysh: x të grumbullohen materiale që bëjnë fjalë për këtë problematikë; x të analizojmë dhe studiojmë teorinë e këtij problemi; x të jepen rekomandime rreth kësaj çështjeje; x të bisedohet me subjektet e interesit etj.

109 KUMTESAT

IV. REZULTATET

Në këtë punim kemi trajtuar të folurit si aftësi dhe të shprehurit në aspektin gjuhësor dhe komunikues. Kjo aftësi është vlerësuar në raport me veçantitë e ligjërimit të folur, cilët faktorë ndikojnë në të si edhe në raport me moshatarët e tyre në dialog dhe diskutime në orë të ndryshme mësimore. Në analizat dhe vëzhgimet e bëra afatgjata erdhëm në përfundim se gabimet më të mëdha nxënësit i bëjnë gjatë të folurit si dhe trajtat jonormative të disa emrave, mbiemrave, përem- rave, foljeve, ndajfoljeve, parafjalëve dhe lidhëzave. Ky studim besoj se do të sjellë përgjigjie në pyetjet e hulumtimit, do të ndihmojë lidhur me zbatimin e gjuhës letrare në shkollë: si në përdorimin të drejtë të gjuhës së folur ashtu edhe në atë të shkruar. Nga të dhënat e këtij hulumtimi do të përfitojnë jo vetëm nxënësit e mësimdhënësit, por edhe një rreth më i gjerë. Motivi i cili më shtyri të merrem me këtë temë qëndron në kultivimin sa më të mirë të standardit gjuhësor në shkollë, i cili ndikon edhe në formimin e personalitetit të nxënësit, duke i aftësuar dhe përgatitur ata për jetë dhe punë, si dhe për vetëarsimim dhe vetmësim, si një ndër kërkesat themelore që shtrohen në shkollën bashkëkohore. Hulumtimi ynë do të ketë si pikëmbështetjeje, sigurisht, edhe studimet dialektologjike dhe literaturën tjetër nga fusha e fonetikës, e morfologjisë, e sintaksës dhe fushave të tjera të shqipes së sotme. Është temë e gjerë, mjaft interesante dhe aktuale në ditët kur kemi një shpërfillje të madhe të standardit të shqipes, si në shkollë, në mjetet e medieve elektronike dhe të shkruara, edhe pse që nga Kongresi i Drejtshkrimit të vitit 1972 kanë kaluar më tepër se 45 vjet.

V. DISKUTIMI

Të folurit, si aftësi dhe shprehi gjuhësore komunikuese

Fëmijët ndjejnë nevojën për të komunikuar që pas lindjes, kur vendosen në kontaktin e parë me nënën e, më pas, me mjedisin rrethues, objekte e dukuri, njerëz të tjerë të afërm dhe jo të afërm. Kjo nevojë për komunikim fillimisht është instiktive. Më pas, ajo merr trajtën e një shkathtësie e aftësie që ushtrohet vazhdimisht, që nga artikulimi dhe nyjëtimi i tingujve të para pa kuptim e deri të fjalët e shprehjet e plota, të sakta e me kuptim. Në shkollë fëmija ushtron aftësinë e të shprehurit saktë, qartë dhe bukur me gojë. Gjatë procesit mësimor synohet që nxënësi të flasë në përshtatje me kërkesat e përmbajtjes mësi- more, qëllimet e mësimit dhe natyrës së njohurive që ai merr në disiplina të ndryshme shkollore. Tashmë ai kupton që gjuha/ligjërimi i folur që ka përdorur në fëmijëri me prindin dhe persona të tjerë është “e ndryshme”, domethënë shumë më e thjeshtë dhe e shkujdesur nga gjuha/ligjërimi i folur që ai përdor në shkollë, i cili është më i ndërlikuar dhe më i përpunuar.

110 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Në këtë kuptim, shprehia e të folurit do të formohet tashmë në përputhje me këtë përmbajtje të re mësimore dhe kërkesat përkatëse gjuhësore e ligjërimore në procesin e mësimit të gjuhës amtare dhe paralelisht me të, edhe të disiplinave të tjera shkollore.

Formimi i shprehisë së komunikimit përmes gjuhës letrare tek nxënësit

Lidhur me mësimin e gjuhës letrare shqipe në shkollë një punë e madhe është bërë nga metodistë dhe studiues të ndryshëm shqiptarë e të huaj të gjuhës letrare. Nuk janë lënë prapa gjithashtu nisma dhe studime të veçanta, që kanë dhënë ndihmesën e tyre për zgjidhjen e problemeve të shumta shkencore e metodike, të cilat lidhen me mësimin e gjuhës letrare shqipe në shkollë. Mbi bazën e këtyre studimeve do të duhej që edhe më tej të bëhet punë për sa i përket përmirësimit të nivelit shkencor të teksteve dhe plan- programeve të cilat i përdorin shkollat si ato publike edhe ato private. Vlerat e këtyre studimeve dhe të ndryshimeve janë ndier në punën e shkollës, në përvetësimin e gjuhës kombëtare letrare nga brezat e rinj, dhe këta të fundit janë ballafaquar me to nëpërmjet teksteve që ka përdorur shkolla në periudha të ndryshme. Arritjet në fushën e përvetësimit të gjuhës standarde shqipe janë të dukshme në shumë aspekte të punës që bëhet në drejtim të përvetësimit të saj në shkollë. Por, pavarësisht kësaj siç thotë prof. Raka në veprën e tij “Historia e Shqipes Letrare” nga këto ndryshime dhe përmirësime të vazhdueshme të kushteve dhe nivelit që ka arritur zhvillimi i gjuhës letrare shqipe sot në (Kosovë, Shqipëri, Maqedoni dhe në vendet tjera ku mësohet shqipja) apo dhe për mundësitë e mëdha që ka shkolla, mbetet ende për t’u bërë, që te brezi i ri të rritet kultura e të folurit”3. Shumë probleme të tjera që lidhen me këtë çështje kanë të bëjnë me përmbajtjen dhe më- simdhënien e kësaj lënde në shkollë. Në kushtet e sotme, realizimit të kësaj detyre po i shër- bejnë nisma dhe lëvizje të vazhdueshme që merren me përmirësimin e përmbajtjes së lëndës së gjuhës shqipe në shkollë, lidhur me rinovimin e kurrikulës (programeve dhe teksteve), me kualifikimin i mësuesve, pasurimin e mjeteve didaktike etj4. Është theksuar me të drejtë se “shkolla shqipe dhe gjuha standarde shqipe kanë përshkuar një rrugë të përbashkët, janë rritur dhe zhvilluar së bashku, kanë kapërcyer vështirësi dhe pengesa, kanë arritur fitore të mëdha”. Dhe kjo lidhje nuk është e rastit, pasi lëvruesit e shquar të gjuhës shqipe kanë qenë njëkohësisht edhe veprimtarë të shkollës shqipe; nga ana tjetër, në shkollën shqipe janë përgatitur dhe përgatiten mjeshtrit dhe lëvruesit e gjuhës shqipe5. Gjatë afërsisht 45 vjetëve që nga Kongresi i Drejtshkrimit, duke iu përgjigjur vendimeve të tij, shkolla, si vatra themelore e formimit gjuhësor të brezave të rinj, i vuri menjëherë në jetë ato parime, rregulla e rregullsi që shprehin strukturën e gjuhës së sotme letrare kombëtare në të gjitha nënsistemet. Lënda e gjuhës shqipe dhe ajo e letërsisë zënë një vend të rëndësishëm

)DGLO5DND +LVWRULDH6KTLSHV/HWUDUHIT3ULVKWLQs 3RDW\IT 5 Po aty fq. 81

111 KUMTESAT në planet dhe programet mësimore, duke synuar që të sigurojnë përvetësimin e qëndrueshëm të elementeve-bazë të normës letrare. Në mënyrë të veçantë letërsia, me pasurinë e mjeteve shprehëse, që burojnë nga ligjërimi i gjallë i popullit, e zgjeron formimin gjuhësor të nxënësve, krijon tek ata ndjenjën e së bukurës për gjuhën, shijen e shëndoshë gjuhësore6. Zotërimi dhe formimi i shprehisë së komunikimit në shkollë është një kërkesë e rëndë- sishme dhe përbën një ndër synimet kryesore të çdo lënde mësimore. Ajo shihet tashmë si një “tipar themelor i formimit të përgjithshëm ideo-kulturor të brezit të ri. Për këtë shfrytëzohen të gjitha mjetet e mundësitë, e në radhë të parë vetë lënda e gjuhës shqipe në shkollë, si dhe ajo e letërsisë. Në dritën e këtyre vlerësimeve e synimeve, në planprogramin e kësaj lënde jepen drejtimet kryesore të mësimit të gjuhës shqipe në shkollë. Ndër të tjera në program theksohet se do të synohet që të aftësohen nxënësit të lexojnë drejt, pa gabime, rrjedhshëm, me intonacionin e duhur; t’i kuptojnë ato që lexojnë; ta zotërojnë, ta përdorin drejt normën drejtshqiptimore dhe drejtshkrimore të gjuhës sonë letrare dhe shenjat e pikësimit. Të zotërojnë nocionet themelore leksikore dhe fjalëformuese, të njohin leksikun bazë aktiv të gjuhës sonë letrare, si dhe modelet, fjalën formuese e t’i përdorin ato në përputhje me veçoritë e stileve të gjuhës sonë letrare. Nxënësit gjithashtu duhet të njihen dhe të zotërojnë nocionet themelore fonetike, morfologjike dhe sintaksore, modelet themelore strukturore të gjuhës sonë letrare, ata duhet të aftësohen që t’i përdorin ato në përputhje me veçoritë stilistike dhe situatat konkrete komunikuese me gojë dhe me shkrim7. Zhvillimi i gjuhës së folur e të shkruar në programet shkollore të tanishme, por edhe në programin e ri që po përvijohet, është duke u trajtuar si drejtim më vete. Ai synon të real- izojë qëllime e kërkesa të caktuara lidhur me gjuhën e folur dhe të shkruar të nxënësve. Në programin shkollor të viteve të fundit theksohet se, përmes këtyre kërkesave do të tentohet të nxiten nxënësit që, duke filluar nga klasa e parë, e dytë e deri në të nëntën dhe më pas në arsimin e mesëm, të flasin në pajtim me rregullat dhe situatën e komunikimit. Siç dihet, gjuha ndryshon në varësi të qëllimit dhe të situatës komunikuese, të bashkëbiseduesve dhe të natyrës së marrëdhënieve me ta. Nuk është aspak e panjohur se në komunikimin privat nuk përdoret e njëjta gjuhë kur flasim me një shok ose me një epror, kur flasim me një mik, ose kur flasim para një auditori, kur tregojmë diçka ose kur polemizojmë me dikë etj.

Mësimi dhe zbatimi i gjuhës letrare në nivelin e ulët të shkollave fillore

Mësimi i gjuhës amtare në shkollë, në kuadrin e mësimit të gjuhëve moderne, zë vendin më të rëndësishëm në tërë strukturën dhe përmbajtjen e planeve dhe të programeve shkollore. Në këto kushte, krahas rikonceptimit të përmbajtjes së mësimit të gjuhës amtare, paralelisht me të ka ecur dhe duhet të ecë e të zhvillohet edhe didaktika dhe praktika e mësimit të saj.

5H[KHS4RVMD +LVWRULDHOHWsUVLVsVKTLSHIT3ULVKWLQs,$3 *MRNXWDM0 'LGDNWLNDH*MXKsV6KTLSHIT7LUDQs6+%/8

112 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Shkolla, përkatësisht arsimtari i mirë, për t’i realizuar qëllimet dhe objektivat e tij në më- simin e gjuhës sa më me sukses duhet: x t’i njohë aftësitë e nxënësve për të komunikuar, për të menduar dhe për të zhvilluar ndjenjat e tyre përmes veprimtarive të pasura gjuhësore; x t’i përfshijë nxënësit në veprimtari të gjera për të lexuar letërsi artistike, si dhe materiale të tjera të shkruara në gjuhën shqipe për nevoja të fushave të tjera të jetës, të cilat shër- bejnë si burime për të fituar përvojë gjuhësore; x t’i nxisë nxënësit të shfaqin mendimet e tyre për natyrën dhe strukturën e gjuhës; x të ndihmojë nëpërmjet përfshirjes së nxënësve në situata komunikatave si: debati, loja me role, diskutimi etj., për të zhvilluar tek ata aftësitë për përdorimin e gjuhës; x t’i bëjë nxënësit të ndërgjegjshëm për rëndësinë e gjuhës; x t’u japë nxënësve njohuri rreth dialekteve, ndryshimeve etnike, dygjuhësisë dhe njohjeve të tjera për gjuhën përmes veprimtarive të pasura gjuhësore; x t’u krijojë mundësi për zbulimin e konteksteve të pasura gjuhësore nëpërmjet shfrytëzim- it të mjeteve të informimit, dramës, tash edhe të kompjuterit etj.; x t’i udhëzojë nxënësit që të planifikojnë veprimtari të ndryshme me gojë ose me shkrim; x të kërkojë nga nxënësit që në veprimtaritë që ata kryejnë gjatë të folurit, të lexuarit dhe të shkruarit, të mbajnë shënime, të bëjnë pasqyra, të krijojnë fjalorth të thjeshtë, të grum- bullojnë kuriozitete dhe struktura të larmishme dhe të pasura gjuhësore, momente të cilat do t’i ndihmojnë nxënësit të depërtojë në dukuritë e gjuhës; x të përdorin vetë gjuhën letrare në çdo situatë komunikimi, që ajo të shërbejë si model për gjuhën e nxënësve, ngase shembulli i arsimtarit të shumtën është shembull i pazëvendë- sueshëm për nxënësin etj.8

Faktorët kryesorë që ndihmojnë në mësimin e gjuhës letrare

Për mësimin e gjuhës (letrare) ekzistojnë shumë faktorë, nga të cilët, secili në mënyrën e vet ka edhe rolin e tij. Të shumtën e rasteve ata bashkëveprojnë njëri me tjetrin duke ndihmuar ose jo sa duhet njëri tjetrin. Cilado hallkë e këtij zinxhiri e cila nuk do të funksiononte si duhet, nuk do të ishte pa pasoja në përvetësimin e gjuhës në përgjithësi e të gjuhës letrare në veçanti9 Figura qendrore dhe faktor kryesor në kultivimin e gjuhës së drejtë, të qartë e pa gabime, në radhë të parë, është mësuesi i klasës, përkatësisht arsimtari i gjuhës amtare, i cili, përveç tjerash, duhet t`i plotësojë edhe këto kushte: të ketë njohuri solide të përgjithshme nga gjuhësia, ta njohë mirë gjuhën standarde shqipe, gramatikën e saj, historinë e saj, kushtet e krijimit të variacioneve gjuhësore, si dhe gjendjen e tashme të saj në përgjithësi, të ketë pikëpamje të drejta e të shëndosha ndaj botës dhe marrëdhënieve shoqërore të kombeve të ndryshme dhe ndaj problematikës gjuhësore, të ketë kulturë të gjerë gjuhësore të formuar nga burimet e literaturës dhe të kulturës në përgjithësi etj.

6WDQGDUGHWHSsUPEDMWMHVQsOsQGsQHJMXKsVVKTLSHIT±,637LUDQs %DKWLMDU.U\H]LX 6LWsÀDVLPGKHVLWsVKNUXDMPsGUHMWIT3ULVKWLQs/LEULVKNROORU

113 KUMTESAT

Mësuesi duhet të kërkojë prej nxënësve që të flasin bukur, rrjedhshëm, qartë e pa gabime, t’i shprehin mendimet e tyre në mënyrë të drejtë dhe të përdorin fjalorë në mënyrë të përshtatshme. Ligjërimi i çdo nxënësi duhet të përcillet me vëmendje jo vetëm nga shokët e tij, por edhe nga vetë mësuesi, me qëllim që të mos kalojë asnjë gabim pa u shqyrëtuar. Mësuesi duhet të ndërhyjë vetëm atëherë kur nxënësi bënë gabime të shumta por ndërhyrja e tij nuk duhet të pengoj kontinuitetin e ligjërimit të nxënësit. Gjëja më e shpeshtë që është vërejtur gjatë punës praktike është se një pjesë e nxënësve gjatë bisedave në mes vete dhe në bashkëbisedë me arsimtarin përdorin shprehjet jonormative gjatë të folurit e më pak kur shkruajnë. Duke pasur parasysh cilësitë e këtilla profesionale, morale dhe njerëzore, mësuesi i klasës- arsimtari i gjuhës do të ndikojë te nxënësit, para së gjithash, me shembullin e tij në kultivimin e edukatës e të dashurisë ndaj gjuhës amtare, si dhe për një qëndrim më të drejtë e përgjegjësi më të madhe të tyre në mënjanimin e trajtave jonormative, të cilat edhe i heton gjatë punës së tij me nxënës10.

E folmja nxënësve në shkollën fillore “ Sadulla Brestovci” në Gjilan

Gjilani me rrethinë shtrihet në pjesën juglindore të Kosovës. Numri më i madhë i fshatrave të kësaj komuneje janë të vendosura në një rrafsh mjaft të gjerë11. Një ndër shkollat fillore të qytetit të Gjilanit është edhe shkolla fillore “ Sadulla Brestovci”, ku edhe është bërë ky studim, edhe pse nxënësit jetojnë në një lagje, e folmja e tyre dallon p.sh.: fëmija i ardhur nga Kosova Lindore nuk flet njësoj me fëmijën e ardhur nga Gollaku apo nga vet vendësit. Pra, siç shihet, përbërja e këtyre nxënësve është heterogjene. E folmja e nxënësve të kësaj shkolle bënë pjesë në të folmën e dialektit të gegërishtes. I tërë ky diasistem i të folmëve dialektore dallohet prej normës letrare në të gjitha sferat gjuhësore ( në fonetikë, në morfologji, në sintaksë, leksik si dhe në fjalëformim). E folmja e nxënësve të shkollës në fjalë bënë pjesë në të folmen e dialektit të gegërishtes e që përbënë bazën dialektore të gjuhës letrare, por siç e kemi cekur edhe më lartë hetohen mjaft trajta gjuhësore, që nuk përkojnë me atë të normës letrare. Ndryshimet morfologjike në të folmen e Gjilanit me rrethinë nuk janë të vogla në krahasim me të folmen e tjera. Pra, vërehen dallime të konsiderueshme në krahasim me të folmet tjera të dialektit të gegërishtes. Emri - Kategoritë e emrit paraqesin një fizionomi në këtë të folme si nga aspekti i gjinisë, i numrit, lakimit të tij, etj. Gjinia e emrit - Emrin në këtë të folme e ndeshim në tri gjini; mashkullore, femrore dhe asnjëjëse, e cila po shkrihet në atë mashkullore, p.sh: ujë, djathë ,mjaltë, misht, tlynt, djatht, lesht, kta brum, kta kos, tamël, etj, por gjithnjë i dëgjojmë të mashkullorizuara: uj-i, mish-i,

3RDW\IT 0HKPHW+DOLPL .sUNLPHGLDOHNWRORJMLNHIT,$33ULVKWLQs

114 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 tlyn-i, djath-i, kos-i, lesh-i, brum-i tamël-i 12. Trajtat e emrit - Disa emra me këtë të folme kanë vetëm trajtën e shquar p.sh,: në këtë të folme nuk dëgjohet kurr kalë, det, barë etj, por gjithnjë dëgjohet: kali, deti, bari etj. Emrat në trajtën e pashquar dallohen qartë nga emrat e shquar në bazë të mbaresave morfologjike. Emrat e gjinisë mashkullore, sidomos emrat që mbarojnë me -k dhe -g, në gjuhën standarde në trajtën e shquar i hasim me mbaresën –u, pra që i takojnë lakimit të dytë, p.sh: mik-u, armik-u, plak-u, gjak-u, bajrak-u, lak-u, burg-u, breg-u, kurse në të folmen e nxënësve mbarojnë me mbaresën –i, si: mik-i, armik-i, plak-i, gjak-i, lak-i, burg-i, breg-i etj. Disa emra që mbarojnë me zanoret a, e, i, në trajtën e pa shquar, në trajtën e shquar fitojnë mbaresën – i duke hyrë njëkohësisht parakësaj një –v: ka - kavi, vlla-vllavi, krah - krahi, etj. Një dukuri e tillë manifestohet edhe te mbiemrat: i rivi, i zivi, etj. Shumësi i emrave - Një numër i emrave na dalin në shumë mënyra p.sh.: shati, shatni, shatnoj, shtyna; gjarpën, gjarpnoj, gjarpni; drapën, drapni, drapnoj.

Lakimi i emrit Po ashtu edhe emri në këtë të folme ndryshon nëpër rasa p.sh.: Njëjës Shumës

E. – plak E. – pleç Gj. - i, e plaki Gj. – i, e pleçve Dh. - plaki Dh. - pleçve K. – plak K. - pleçt Rr. – prej plaki Rr. – prej pleçve

Mbiemri Gjinia e mbiemrit përcaktohet me anë të nyjes së përparme i, dhe e, ata, që nuk kan nyjë, gjinia e tyre dallohet sipas mbaresave p.sh.: i mirë-e mirë, i butë-e butë, i urtë-e urtë, etj. La- kohen nëpër rasa sikurse emrat, kur janë vetëm ndërsa kur janë bashkë me emra, mbiemrat nuk lakohen. Përemri Ndër llojet e të gjithë përemrave më karaktëristik për këtë të folme është përemri vetor, siç do të shihet më poshtë: Veta 1. un, une - na 2. ti - ju 3. aj, (ajo) - ata,(ato) Përemrat vetorë – une, una dhe u - për unë ; mujet ( në rasën dhanore),. – Un – dhe - ti- gjatë lakimit të tyre na dalin të njejtë në rasat: gjinore, dhanore, kallëzore, dhe rrjedhore: mue, mu(ma), mu(më), pi(mu); tye, ty (të), ty (ta), ty(e) të, pi ty(e). Kategorinë e rasës e kanë

12 Po aty, fq. 38

115 KUMTESAT gjithë përemrat vetorë. Në rasat dhanore e kallëzore, përveç trajtave të plota, kanë dhe trajta të shkurta13. Përemri vetëvetorë - vet shpesh gjendet para përemrav vetorë p.sh.: u çova vet (u ngrita vetë ), vet ti i ki fajet, etj. Përemrat pronorë - Veta e parë e përemrit pronor në numrin njëjës, e shoqëruar me emër të shquar del në këtë formë: libri jem, lapsi jem etj. Pra, në gjininë mashkullore, ndërsa në gjininë femërore ajo del në këtë formë: banka jeme, maca jeme, shpija jeme, xhali jem, xhali jot, xhali i tina (atina), etj. Përemri dëftorë - Në rasën emërore, përemrat dëftorë dalin në këtë formë: ai dhe çaj, p.sh: ai djali kcente (ai djali kërcente), çaj djali më foli (ai djali më foli); ajo dhe çajo p.sh: ajo vajza atje, çajo vajza atje; ky dhe çeky p.sh: ky e kish telefonin, çeky e kish telefonin; kjo dhe çekjo p.sh: kjo lule, çekjo lule; ata, kta, çata/çeta, p.sh., ata erdhen, çata folen, çata ishin (ata ishin, e ka kuptim e distancës më të largët), çeta këndojnë (tregon që janë më afër me distancë).

Përdorime të gabuara në fushën e foljeve

Ngatërrimi i foljeve në vetën e parë njëjës në kohën e tashme me foljet e vetës së tretë njëjës të kohës së kryer të thjeshtë ( punoj: punoi, lexoj: lexoi, vrapoj: vrapoi ). Në trajtat specifike manifestohet folja, duke u dalluar posaçërisht në foljet ndimëse kam dhe jam: në vetën e parë shumës të mënyrës dëftore në kohën e tashme: kena, jena, në vend të kemi, jemi po ashtu edhe në vetë e dytë njëjës ki në vend ke, në kohën e pakryer, në kohën e kryer të thjeshtë dhe në kohën e kryer të plotë.

Unë gjujta me gomë shokun e klasës. Por Unë gjuaj me gomë shokun e klasës Unë e paguj rrymën rregullisht. Por: Unë e paguaj rrymën rregullisht. Unë e paguajta rrymën dje. Por: Unë e pagova rrymën dje. Unë lexoi bukur. Por Unë lexoj bukur.etj. etj.

Ndajfolja - Nuk janë të rralla gabimet që lëshohen edhe te shqiptimi a drejtshkrimi i ndajfoljeve. Pjesa më e madhe e ndajfoljeve të kësaj të folmeje anë të përbashkëta me të folmet e tjera. Ndajfoljet e vendit- këtu-kha, këndej-knena, andej-anej, pas-mas, lart-nalt, (p.sh. hec knena, mos shko anena, pi aqehit, qaty, qetu, etj). Ndajfoljet e kohës - sod, neser, niditë, pargje, pak ma përpara, parza, gje, (p.sh. Dita e sodit shkoj huq. Dita e gjehit nuk kthehet ma, etj). Ndajfolje mënyre - mirë, keq, kështu, ashtu, diqysh, kurqysh, ksishne, asishne, etj. Ndajfolje sasie - pak, pakës, kaq-qekaq, aq-çaq, veç, veç pak, hiq, etj. Ndajfolje shkaku - për çka, qysh ashtu, etj.

-DVKDUL$ .U\H]LX% ´*MXKsDPWDUH´IT3ULVKWLQs

116 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Parafjala - Ndër më të shumtën e rasteve hasim edhe këto forma jonormative të parafjalëve si: Prej-pej-pi, veç-viç-viçse, ndër- nër, prapa- përpara-afër-ngat, mbrenda-mrena, mendoj-menoj, rreth-përeth, pas-përmas.

Lidhëza - Më të shpeshta janë: sepse, masi, misi, mise, çimçi, jom n’zor për ty. Lidhëzat janë: - këpujore: edhe, e, dhe, as…as - veçuese: a, ja ti, ja u - kushtore: kurse - përmbyllëse: prandaj

Leksiku

Edhe në leksikun e nxënësve ndeshim përplot fjalë që nuk janë të mishit të shqipes, por fjalë të huaja në leksikun aktiv të tyre pa fare nevojë. Fjalët e tilla që përdoren në të folmen e fëmijëve, janë kundër normës letrare që i ndeshin të gjitha sferat e jetës shoqërore si p.sh. duvar (sten) - për mur; boston- për shalqi; kingj- për qingj; katërdhjet- për dyzet; njehi- për numroj; sabah- për mëngjes; internacional- për ndër- kombëtar; apel- për thirrje; konop- për litar; pod- për dysheme; bunar- për pus; pengjere- për dritare; sokak- për rrugë; strujë- pë rrymë; start- për nisje; sok – për lëng; saballëk- mëngjes; jaran- për shok; flamë- për sëmundje ngjitëse; tegëll - kavanoz; shpullë- shuplakë; terr- errë- sirë; malok- malësorë; terezi- peshore; takat- forcë; bardak – gotë, cakas – trokas; hala – ende; kauç – divan; ngoj – ndëgjoj; purri – presh; sakicë – sopatë; shtagë – shkop; troha/ trosha – tërrmija; udhë – rrugë; xham – qelq; bahqe –kopsht; tavan - pjesa e sipërme që mbulon një dhomë etj.

VI. KONKLUZIONET

Siç kemi theksuar më lartë se e folmja e nxënësve të shkollës fillore “Sadulla Brestovci” bënë pjesë në të folmën e dialektit të gegërishtes, për këtë dallimet në mes të folmës dhe letrarishtes janë të pakta, por me zhvillimin e kulturës gjuhësore duhet mënjanuar këto trajta jonormative. Pra, përmes kërkesave të parashtruara në program për zhvillimin gjuhësor të nxënësve synohet që ata të ushtrohen të komunikojnë me njerëz të moshave të ndryshme, në situata të ndryshme komunikuese, që tek ata të rritet gradualisht aftësia për të paraqitur përvojën vetjake, e cila sa vjen e pasurohet, si dhe botën e tyre të brendshme, për të arritur kështu deri në krijime të nivelit letrar. Të gjitha këto mundësi janë një ndihmë e madhe për sa i takon përvetësimit të gjuhës letrare shqipe në shkollë. Zhvillimi i fëmijut ka ecurinë e vet në etapa të ndryshme prandaj çdo respektim eventual i përkufizimeve kohore të etapës, më vonë shumë më vështirë të kompenzohet, respektivisht të

117 KUMTESAT riedukohet p.sh.: Gorki thotë: “ Fëmijët janë lulet më të ndritëshme në fushëm e larmishme botërore, prandaj nëse dëshirojmë që nga kjo fushë të presim frytet më të mira, atëherë edhe si prind, edhe si edukatorë duhet të punojmë në kultivimin, respektivisht në mirëmbajtjen dhe rregullimin e kësaj fushe”14. Në fund po shtojmë se me një zotim, dashuri e respekt më të madh, si të faktorëve gjuhësorë, ashtu edhe të atyre jashtëgjuhësorë, edhe përballë furtunave e thyerjeve të kohës dhe problemeve që e përcjellin gjuhën tonë, mund të arrihen rezultate më të mira dhe kësh- tu do ta ruajmë e forcojmë edhe më shumë identitetin kulturor e kombëtar – si obligim të shenjtë që e kemi15. Nëse kemi parasysh të gjitha këto që u përmendën mendoj se edhe në mësimin e gjuhës letrare shqipe dhe në kulturë gjuhësore të nxënësve në përgjithësi do të arrihen rezultate të mira e kështu me themele të forta e të sigurta të ngrihet ndërtesa e madhe e kulturës gjuhësore kombëtare. Fundja, është edhe nevojë, nderë dhe obligim ynë.

VII. MIRËNJOHJA

Falemderoj recesentet e mia, po ashtu dëshiroj të falënderoja nxënësit dhe personelin arsimor të shkollës fillore “Sadulla Brestovci” dhe në fund, falënderimet më të veçanta shkojnë për MASHT, që na mundësoi botimin e punimit shkencorë.

VIII. REFERENCAT

1. Kryeziu, B. (2006) Si të flasim dhe si të shkruajmë drejt, Prishtinë: Libri shkollor. 2. Fadil, R. (2005) Historia e Shqipes Letrare, Prishtinë. 3. Rexhep, Q. (1984) Historia e letërsisë shqipe, Prishtinë: IAP. 4. Gjokutaj, M. (2012) Didaktika e Gjuhës Shqipe, Tiranë: SHBLU. 5. Halimi, M. (1985) Kërkime dialektologjike, IAP, Prishtinë. 6. Shimlesha, P. ( 1985), Pedagogjia II, Zagreb. 7. Standardet e përmbajtjes në lëndën e gjuhës shqipe, ( 1997) ISP, Tiranë. 8. Jashari, A. & Kryeziu, B. (2011), ”Gjuhë amtare”, Prishtinë 9. Botuar te libri “Letërsia shqipe dhe gjuha letrare” (Përmbledhje punimesh), ASHAK, Prishtinë, 1998. 10. Kryeziu. B., (2013), Për fjalën shqipe, Prishtinë: Shkëndija.

Burime elektronike

www.doktoratura.unitir.edu.al.Aurela Basha

3HUR6KLPOOHVKD 3HGDJRJMLD,,IT=DJUHE 15 Botuar te libri “/etërsia shqipe dhe gjuha letrare´ 3sUPEOHGKMHSXQLPHVK $6+$.3ULVKWLQs

118 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ELEMENTET POSTMODERNENË ROMANIN “SHESHI I UNAZËS” TË ZEJNULLAH RRAHMANIT

Ma. FATMIR HALIMI Drejtor i SH.B. “PROKULTPRESS”, PRISHTINË Kritik i letërsisë E-mail;[email protected]

ABSTRAKTI

Elementet postmoderne në letërsi, të cilat e dallojnë dhe e bëjnë të ndryshme nga modernia dhe periudhat e tjera postmodernen janë: - intertekstualiteti, hiperteksti, hipoteksti, fragmentariteti, dokumentariteti, shkapërderdhja, devijimi zhanëror, devijimi stilistik, paralelizmi tematik, fantastika, metateksti, retrospektiva, magjikja, historicizmi, rrëfimi miks (përzierja), biografizmi etj. Këto elemente dalluese nga studiuesit, sot përdoren si metoda, kategori apo dije për interpretimin e teksteve postmoderne. Metoda që më së shpeshti përdoren janë intertekstualiteti, metatekstualiteti, hiperteksti dhe biografizmi. Kurse në kumtesën time sesi konceptohen këto elemente në prozën shqipe, për trajtim kam marrë romanin ”Sheshi i unazes” të Zejnullah Rrahmanit, ku nga përshkrim i fabulës në vija të trasha, romani Sheshi i unazës na i paraqet dy botë diametralisht të kundërta atë të pushtuesit dhe atë të mbrojtësit të lirisë. Këto kundërshti manifestohen në të gjitha poret e jetës si në ritualet fetare, në mentalitet, në sjellje të përditshmërisë, në gjuhë, në zakone e të tjera. Dhe bartës të ngjarjeve të të huajve janë dy personazhet negative, pushtuese Mark M. dhe Prifti, të cilët me veprimet e tyre simbolizojnë dhunën e pushtuesit. I pari (Mark M.) si luftarak përfaqëson dhunën e armës, frikën, vrasjen, fuqinë, i dyti (Prifti) paraqet dhunën shpirtërore, përpjekjen për asimilimin e një jete autoktone, asimilimin kultural, religjioz e kombëtar. Duke e parë veprën e shkrimtarit Zejnullah Rrahmani në prizmin e shkrimit postmodern, dhe duke marrë si masë vlerësuese kategoritë stilistike postmoderne si interteksitin, metatekstin, oralitetin, citatin, shkrimin miks, fragmentaritetin, paralelizmin tematik e të tjera, mund të them se romani Sheshi i unazës është një ndër veprat më të arrira artistikisht të autorit dhe një prej veprave që diskursit kritik i ofron mundësi të mëdha interpretimi. Marrë në përgjithësi, Sheshi i unazës si roman është i ndërtuar prej copëza tekstesh, që nënkupton prej teksteve fragmentare, por të cilat janë të lidhura mirë si tërësi shkrimi i rrëfimit, pra asnjë fragment nuk mbetet i humbur në erë, nuk mbetet jashtë strukturimit. Dhe në fund të këtij abstrakti mund të them se autori në romani Sheshi i unazës gati në të njëjtën masë apo në të njëjtin plan vë në pah si ngjarjet që lidhen me luftën për liri, po ashtu edhe ngjarjet që lidhen me luftën për pushtim.

119 KUMTESAT

Fjalët kyçe: Oraliteti, interteksiti, metateksti, paralelizmi tematik, koncepti, postmodernia, letërsia, et

HYRJA

Shkrimtari Zejnullah Rrahmani ka një korpus të gjerë të krijimtarisë letrare të shkruara përgjatë dyzet viteve, pra nga romani i tij i parë, “Zanoret e humbura”, 1974 e deri te vepra letrare me tregime, “Tregimet e Ballovcit”, 2008, krijimtari kjo e cila tërësisht është e shkruar në prozë. Diskursi i poetikës së prozës më shkon përshtati se me këtë do ta ndaj punën e tij shkencore dhënë në kontributin e teorisë së letërsisë, e cila është një diskurs në vete në shkencën së letërsisë. Me këtë dua të bëjë një ndarje të krijimtarisë letrare dhe shkencore të autorit e mandej të përcaktohem për diskursin e tekstit në romanin Sheshi i unazës. Pra, Zejnullah Rrahmani si studiues dhe krijues tekstesh, zhanrin e prozës si mënyrë të shkruarit e shfrytëzon në diskursin kritik-shkencor, që merret me studimin e teorive letrare nga antikiteti e deri te teoritë letrare moderne, dhe diskursin poetik për të krijuar romanet, novelat dhe tregimet e tij. Gjatë këtij studimi do të mundohem që romanin Sheshi i unazës ta shtjelloj kuadër të letër- sisë sonë, që duke e interpretuar tekstin do ta përcaktoj stilin, zhanrin e poetikës së prozës së tij. Nga kritika jonë e deritashme kemi hasur të lexojmë se një autor apo një vepër letrare është moderne apo bashkëkohore dhe për asnjë autor kritikët tanë nuk i kalojnë këta kufij siç ngjet me letërsinë evropiane, e cila sot i ka kaluar kufijtë e modernes dhe kryesisht quhet letërsi postmoderne. Ndoshta për t’i kaluar këta kufij është vetë letërsia shqipe që është krijuar deri më tash, e cila kritikëve në fushën e veprimeve të tyre nuk u ka ofruar më shumë. Por këtu në analizën dhe interpretimin e diskursit letrar të Zejnullah Rrahmanit do të dëshmoj të kundërtën, se vepra letrare e tij është postmoderne. Krejt këtë do ta arrij duke pasur për bazë kategoritë stilistike, që shkrimtarët postmodernë i shfrytëzojnë për ndërtimin e veprave të tyre, siç janë: intertekstualiteti, citati, lajmi, shënimin, metatekstualiteti, parateksti, shkalla e shkrimit miksimi i tekstit oraliti, fragmentariteti, dokumentariteti, antikiteti, paralelizmie të tjera. Kurse te romani Sheshi i unazës i Zejnullah Rrah- manit do të hetoj këto kategori stilistike: Fragmentariteti, Dokumentariteti, Antikiteti ( mitika), Shkapërderdhja (rrëfimi i shkapërderdhur), Paralelizmi tematik, të cilat janë detierminues i elementeve postmoderne sot. Me këtë rast dua të theksoj se mendimi mbi letërsinë postmoderne është shumë i vonë. Do të kalojë një dekadë pas J. Kristeva për të pasur veprat e para kritike mbi postmodernizmin siç janë “Gjendja postmoderne”, 1979, të francezit Zhan Fransua Liotar dhe Diskursi i filozofisë modern, 1985, të gjermanit Jyrgen Habermas, për t’u vazhduar në vitet e 90-ta me mendimet e studiuesit mbi këtë problematikë, Peter V. Zima, po ashtu gjerman me veprën: Modernia/ postmodernia (Shoqëria, filozofia, letërsia), 2001. Pra, praktika e shkrimit të letërsisë është shumë më e hershme. Autor pinjoll i kësaj letërsie është H. L. Borhes me tregimet e tij të botuara në vitet e 60-ta si Fiksionet, Aleph, ndërsa

120 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 si romancier i letërsisë botërore postmoderne sot merret shkrimtari italian Umberto Eko me romanin Emri i trëndafilit, 1980, e në letërsinë tonë shkrimtarë kryesorë janë Zejnullah Rrah- mani, Anton Pashku, Rexhep Qosja e ndonjë shkrimtar i tashëm që zhvillon letërsi në Shqipëri si Aurel Plasari. Edhe njëherë, duke iu referuar këtyre kategorive stilistike si devijimit zhanëror, postmodernia më së miri u shpreh në letërsi apo me sukses po paraqitet në zhanrin e romanit, pasi që aty ka mundësi të mëdha shprehëse dhe për t’i kombinuar këto kontradikta stilistike. Në shkrimin postmodern është krejt normale dhe estetike që vepra fillon me një rrjedhë të përshkrimit të ambientit, të karaktereve dhe kjo të ndërpritet e aty të ngjitet një dokumentaritet nga historia, apo një citat nga gazeta. Kështu, këto elemente bëhen mjete të rëndësishme për ndërtimin e kësaj letërsie postmoderne. Prandaj këto bëhen principe të shkrimit për shkrim- tarët postmodernë, të cilat me mjaftë sukses i ka përdorur edhe shkrimtari i letërsisë sonë Ze- jnullah Rrahmani. Kjo tashmë është vetëdije letrare. Po këtë vetëdije letrare do ta zhvillojë edhe shkrimtari Z.Rrahmani në romanin Sheshi i unazës.

Sheshi i unazës, 1978 1. Qyteti i flijimit për liri

Titulli i romanit shënjon një vend real të ngjarjeve, sheshin apo qendrën e unazës, apo një rreth të një qyteti. Autori tërë qytetin na e përshkruan në formën e një rrethi duke u nisur nga sheshi i unazës, e duke u zgjeruar deri në lagjet më periferike të tij, ku ato janë të fortifikuara me mure të trasha në formën e një rrethi, ndërtimi i të cilit ka ndodhur në një kohë shumë të lashtë, ndoshta prehistorike dhe kjo bazohet mbi një legjendë. Vetë forma rrethore e qytetit personifikon përsëritjen e ndërtimeve të tij pas shkatërrimeve të njëpasnjëshme nga luftërat, edhe të përsëritjes së ngjarjeve në qytet në kohë të ndryshme gati në mënyrë të ngjashme. Përsëritjen e ndodhive në qytet, por edhe çdo kund tjetër në botë shumë mirë na e paraqet vetë autori përmes tregimtarëve: “ Një Kallëzimtar i “Sc’ thoshte dikur se në botën tonë të vogël disa herë ka filluar e mbaruar njerëzimi dhe gjithçka që ka mbaruar dora e njeriut, se të gjitha ngjarjet janë përsëritur dhjetra herë e se gjithmonë zhvillohen sipas ligjeve moti të përcaktuara të ndodhisë së tyre. Këtyre përsëritjeve nuk u shpëton asnjë cikërrimë, asnjë ngjarje e vogël siç është vdekja e një njeriu, por gjithçka zhvillohet sikur më herët, sikur herëve të tjera, njeriu vdes siç ka vdekur përpara dhjetëra herë. Ngjarjet e këtij libri kanë pasur të njëjtin fat: kanë ndodhur dikur moti, para disa shekujsh. Varianti që tregohet mund të hidhet diku edhe shumë më moti në të kaluarën, sepse i takon edhe asaj kohe, kurse çdo ndryshim i saj i takon botës së fjalëve me të cilat tregohet dhe emrave të cilët detyrohet t’i përmend – çështje thjeshtë e tregimtarëve dhe kohës së tyre, sepse vetëm këta janë të një kohe të caktuar dhe detyrohen të flasin me gjuhën e kohës së tyre dhe të njerëzve në kohën e të cilëve jetojnë. As mjetet dhe armët nuk mund të identifikojnë kohën e ngjarjeve, nga rrëfimet e tyre në mënyrë të vetëdijshme janë larguar ato armë dhe rroba që kanë qenë të kohës dhe janë marrë rrobat dhe armët që janë të përditshme e të njohura për

121 KUMTESAT

njerëzit që i tregojnë këto rrëfime. Në fund të fundit, përvoja e tyre ka treguar se gjatë gjithë atyre përsëritjeve që kanë ndodhur qysh nga prehistoria e deri më sot janë arritur të njëjtat qëllime, pa marrë parasysh armën dhe si kanë qenë të veshur ushtarët: njësoj kanë vdekur nga kopaçja dhe shigjeta ose nga plumbi dhe thika e mprehtë, ose nga helmi i tmerrshëm që e qet mishin copa-copa, derisa të mbesin vetëm eshtrat”1 Sheshi i unazës

Pra, qysh në këtë hyrje të veprës autori e parapërgatit lexuesin se ngjarjet që zhvillohen nuk kanë një rrjedhë të njëtrajtshme dhe klasike, po ato do të rrëfehen në mënyra të ndryshme varë- sisht nga gjuha komunikuese dhe koha në të cilën jetuan tregimtarët, ku do të ndodhë përsëritja e të njëjtës ngjarje por në variante të ndryshme. Mund të themi se i tërë rrëfimi është copëza tekstesh ose rrjete tekstesh që paraqesin ngjarje a ndodhi në kohë të ndryshme, por edhe në hapësira të ndryshme, pra një kaos i vërtetë por një kaos mirë i organizuar nga autori. Ngjarja zhvillohet në qytetin simbolik “Sc”, që i takon kohës universale, pra secilës kohë, dhe themi se merr karakter historik, por edhe aktual. Qyteti - shteti “Sc” sipas përshkrimeve dhe organizimit të jetës së njerëzve, dhe sipas inicialeve mund të jetë Shkodra e dikurshme, por edhe Prishtina e para disa dekadave, mund të jetë secili qytet shqiptar i secilës kohë dhe çdo qytet shqiptar në kohë të ndryshme. Ndërsa tema që zhvillohet është lufta për liri, flijimi për liri dhe jo rastësisht tërë romanin mund ta titullonim edhe si: Qyteti i flijimit për liri. Temë kjo që në vete përm- bledh preokupimet e mëhershme tematike të Zejnullah Rrahmanit. Vepra është e strukturuar në tri pjesë të mëdha: pjesa e parë mund të nënkuptohet si Rrëfimi i parë, i cili ka edhe disa nëntituj si, Parashikimi i parë i falltarit të verbët, fillimi i rrëfimit të plakut, shenjat dhe fillimi i ngjarjeve të ardhshme, pjesa e dytë ka titullin: Rrëfimi i dytë, edhe kjo po ashtu paraqitet me nëntitujt: Parashikimi i dytë i falltarit të verbët, dhe pjesa e tretë që vëllimisht është më e madhe se dy të parat përmban titullin Lufta e verdhë, e cila është e ndarë në nëntituj; Tregime popullore dhe dimri. Në pjesën e parë shtrohet teorikisht dhe praktikisht kërkesa për pushtimin e qytetit “Sc” nga të huaj. Teorikisht paraqitet njohja e qytetit nga të huajt, mbledhja e informative për zakonet, traditat, moralin e njerëzve, si dhe për lashtësinë e ndërtimit të qytetit, fortifikimin e tij, ku tregohet legjenda e ndërtimit të qytetit nga një njëri që kishte shëtitur nëpër ato vise dhe e njihte mirë qytetin “Sc”. Ndërsa praktikisht ishin bërë përgatitjet për luftë kundër “Sc”, të cilat do t’i udhëhiqte personazhi Mark M., e përveç tij duhet të angazhohej edhe Prifti për ngritjen e moralit të ushtarëve për luftë kundër “Sc”. Në pjesën e dytë, “Rrëfimi i dytë” realizohet pushtimi i qytetit “Sc”. Ushtarët e huaj marrin qytetin dhe instalojnë pushtetin e tyre mbi njerëzit, mbi qytetin, por pa ushtarakun Mark M., i cili vritet në betejë nga Djaloshi. Udhëheqja e qytetit mbetet në duart e Priftit, i cili bën ndryshime në qytet duke filluar nga sheshi i unazës, ku në hapësirën e faltores do të ndërtojë një kishë më përmasa shumë të mëdha. Ai kishte për detyrë ta përhapte fenë gjuhën dhe zakonet e tyre te njerëzit e “Sc”-së, që për ta ishin krejtësisht të huaja dhe të papranueshme.

=HMQXOODK5UDKPDQL6KHVKLLXQD]sV5LOLQGMD3ULVKWLQsI

122 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Përpjekja për asimilim shtrihet edhe në pjesën e tretë “Lufta e verdhë”. Këtu jeta e shqiptarëve është në zgrip apo në shkallën e fundit të asimilimit, pasi që lufta dhe flijimi për të mbrojtur lirinë e qytetit të tyre kishte marrë jetët e shumë njerëzve, saqë bëhet edhe shkëputja e lidhshmërisë së brezave, populli kishte mbetur vetëm në fëmijë dhe pleq, populli frymonte në dy skajet e saj pa hallkën e mesme, pra të burrave që duhej të luftonin për liri, pa burrat që duheshin të martoheshin dhe të vazhdohej jeta më tutje. Por duhet pritur që fëmijët e vegjël të rriteshin e të martoheshin, e deri atëherë duhej kohë, kohë e cila ishte shumë e mundimshme, e dhimbshme dhe me plot vuajtje për ta ruajtur perin e hollë e të mos shkëputet. Dhe kalon koha fëmijët rriten e lind kërkesa që të bëhen dasma, por njerëzit frikësohen se nuk do të dinë t’i bëjnë dasmat, sepse kanë kaluar vite e vite që nuk ishte bërë ndonjë dasmë. Atëherë ndodhi diçka e befasishme një ringjallje feniksi, të gjithë njerëzit në-për bodrumet e shtëpive dëgjojnë rrëfime nga të vjetërit dhe kallëzimtarët për qytetin e tyre, për traditat, dasmat, kulturën, zakonet, lashtësinë dhe përsëritjen e ngjarjeve, se këtu jeta shumë herë kishte ardhur në fundin e shuarjes së saj, por prapë ishte përsëritur si në rreth vicioz. Të rinjtë mblidhnin fakte arkeologjike për qytetin. Ata në një përplasje ia vrasin djalin Prif- tit. Ai gati kalon në çmenduri për vdekjen e të birit dhe i shkatërrohet jeta e familja. Tani, pas shumë viteve ndodh edhe dasma e parë nga banorët e qytetit “Sc’. Dasma simbol i bashkimit, lindjeve të reja, i vazhdimit të jetës përhapet gjithandej qytetit dhe tingujt e muzikës, vallëzimi i dasmorëve dëgjohen deri në sheshin e unazës. Pushtuesit për të mos i parë dasmorët dhe për të mos i dëgjuar tingujt e muzikës futen brenda në kishë, por jehonat e krismave, jehonat e këngëve dëgjohen aty brenda. Kjo i tmerron dhe i çmend pushtuesit, se më në fund do ta humbnin qytetin “Sc”. Nga ky përshkrim i fabulës në vija të trasha vërehet se romani Sheshi i unazës na i paraqet dy botë diametralisht të kundërta atë të pushtuesit dhe atë të mbrojtësit të lirisë. Këto kundërshti nuk janë vetëm në këtë pikë, por ato manifestohen në të gjitha poret e jetës si në ritualet fetare, në mentalitet, në sjellje të përditshmërisë, në gjuhë, në zakone e të tjera. “Edhe vetë shkrimi i këtyre dy botëve kontrastive ka sjellë për pasojë një shkrim në të shumtën e herëve paralel.”2 , të cilin e imponon vetë tematika dhe shënimi i ngjarjeve. Dimë se bartës i ngjarjeve në vepër janë personazhet, por si në veprat e tjera edhe këtu te romani Sheshi i unazës personazhet na paraqiten si të dhënë, të ndërtuar më herët, pra ata nuk zhvillohen në vepër por vetëm veprojnë. Kështu ndodhë edhe me dy personazhet negative, pushtuese siç janë Mark M. dhe Prifti, të cilët me veprimet e tyre simbolizojnë dhunën e pushtuesit “I pari (Mark M.) si luftarak përfaqëson dhunën e armës, frikën, vrasjen, fuqinë, i dyti (Prifti) paraqet dhunën shpirtërore, përpjekjen për asimilimin e një jete autoktone, asimilimin kultura, religjioz e kombëtar”3. Kurse sa u përket personazheve të mbrojtësve të lirisë ata vijnë në vepër nga autori në formën e legjendave, siç është djaloshi. Mandej tregimtarët e urtakët e faltores më shumë janë personazhe letrare të marrë nga modelet orale (gojore) por të përpunuara letrarisht e artistikisht nga autori. Personazh figurë si vajza, djaloshi plaku,gruaja, fëmija, që duke u emërtuar si të

6DEUL+DPLWL/HWsUVLDEDVKNsNRKRUHERWXHV)DLN.RQLFD3ULVKWLQsI 6DEUL+DPLWL/HWsUVLDEDVKNsNRKRUHERWXHV)DLN.RQLFD3ULVKWLQsI

123 KUMTESAT përgjithësuar personifikojnë të përgjithshmen, personifikojnë vetë popullin. Pra, mund të themi se në romanin Sheshi i unazës nuk duhet kërkuar personazhin-hero, të cilin e ndërton dhe e përcjellë autori nga fillimi e deri në fund të fabulës siç ngjet me personazhet në rrëfimet klasike, pasi që këtu hero është vetë populli shqiptar që u bën ballë luftërave të shumta, vuajtjeve e sakrificave deri në flijim për ta ruajtur identitetin kulturor, nacional. RomaniSheshi i unazës sa është histori e rrëfimit të sakrificave të shqiptarëve për liri, po aq është një histori e rrëfimit të shkrimit shqip ndër shekuj. Përveç temës së madhe për liri, këtu trajtohet edhe tema e shkrimit shqip, se kur filloi të shkruhej gjuha, se si ishte shkrimi i lashtë, të gjitha këto autori na i paraqet si rrëfim përmes urtakëve e tregimtarëve. Mandej këtu paraqitet edhe alfabeti i moçëm, i cili ishte shumë i ndryshëm nga alfabeti i ri, të cilin pretendonin ta futnin në përdorim të huajt në qytetin e “Sc”-së.

2. Fragmentariteti

Duke e parë veprën e shkrimtarit Zejnullah Rrahmani çdo herë në prizmin e shkrimit postmodern, pra si romane dhe vepra të prozës postmoderne, dhe duke marrë si masë vlerësuese kategoritë stilistike postmoderne si interteksitin, metatekstin, oralitetin, citatin, shkrimin miks, lajmin, e të tjera, të cilat i hetojmë në vazhdim. Romani Sheshi i unazës është një ndër veprat më të arrira artistikisht të autorit, është një prej veprave më të mëdha të letërsisë shqipe dhe një prej veprave që diskursit kritik i ofron mundësi të mëdha interpretimi. Marrë në përgjithësi Sheshi i unazës si roman është i ndërtuar prej copëza tekstesh, që nënkupton prej teksteve fragmentare, por të cilat janë të lidhura mirë si tërësi shkrimi i rrëfimit, pra asnjë fragment nuk mbetet i humbur në erë, nuk mbetet jashtë strukturimit. Si fragmente në tekste korporohet një pjesë e shkurtër nga romani Zanoret e humbura dhe si tërësi gati në pjesën e plotë ngjitet novela Udhëtimi i një pikë uji. Këto dy fragmente paraqiten në pjesën e tretë të romanit konkretisht te tregimet popullore, momente këto ku populli i qytetit “Sc” është buzë asimilimit nga pushtuesi, dhe të rinjtë do të dëgjojnë rrëfime nga tregimtarët, do të mbajnë të gjallë ndjenjën e dashurisë ndaj qytetit të tyre dhe virtytin për luftë kundër pushtuesit. Në formë fragmenti i shprehin mendimet për vetën e tyre edhe tregimtarët, të cilët disa janë duke rrëfyer ngjarjet për qytetin “Sc” përpara narratorit: “ Dhe qe o miku im, erdhi një kohë kur nuk mund ta duroj më vetminë e një jetë të tërë kam jetuar filli vetëm. E ndjej se si diku përreth dhomës sime vërtitet vdekja dhe herë troket në derë si hajn i vjetër e herë afrohet lehtë te dritarja dhe në kalim i lëshon gishtat e lehtë si të vajzës së dashuruar, troket e zhduket e prapë kthehet pas një kohe si udhëtar i lodhur nga rruga e gjatë e dëshiron të futet brenda… po e ndiej, një dite do të futet këtu dhe kurrfarë lutje nuk do t’ia thejë mendjen, ajo do ta presë rrëfimin tim dhe ai do të jetë i pakryer sikur të gjitha rrëfimet. Ti do të jesh ende fare i ri, tepër i ri dhe kur të ndahemi nuk e di çfarë fati të prêt mu te dera dhe nuk e di çfarë fati do të ketë rrëfimi im. Do të jem i lumtur vetëm për një arsye: një pjesë të ati rrëfimi do ta dëgjosh ti, e kur e di njeriu që të paktën një njeri e ka dëgjuar dhe e ka kuptuar ashtu siç tregohet, ashtu siç e ka kuptimin e vërtet, mund të jetë i lumtur, mund të jetë shumë

124 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

i lumtur. Paska rënë nata! Mund të më ikën koha! Kam aq shumë gjëra që duhet t’i rrëfej!... -E si është vazhdimi i rrëfimit të tij?”4 Sheshi i unazës

E narratori është i shtrënguar t’i shënojë fjalët e tregimtarit plak, i cili është në prag të vdekjes, për ndodhinë të treguar më herët edhe nga tregimtarët e tjerë. Narratori vazhdon të shkruan ngjarjen për Priftin: “Të tregova se Tregimtarit i mbeti rrëfimi përgjysmë. Fjala e tij e fundit ishte “Sc” vdiste ngadalë, pandalshëm siç kalbet bari në fund të vjeshtës, ose lulet e mbyllura në terr të dhomës pa dritare…” Priftin e kishte zënë gjumi vonë pas mesit të natës… Ai fjeti fare pak, shqetësimi i tij ishte tepër i fuqishëm. U ngrit dhe i largoi perdet nga dritaret e zu të vështronte qytetin që po i dilte nga terri i natës. Të mbytura në blozë, tym, flakë që nuk ishte shuar ende, por kishte marrë ngjyrë më të purpurt e mavi, në rrënime, gjymtyrët e shkallmuara të qytetit shtriheshin në gjerësi si toka të shkreta në dete mjegullash. Derisa i vështronte për të parën herë dhe mundohej të kapte në parafytyrime pamjen e qytetit të mundur, në mendje iu forcua pahetueshëm figura e pashme, sikur shkëmb midis ujërave të rrëmbyeshme e gjiratoreve, e z. Mark M. pamja e qytetit të mundur nuk mund të qëndronte pa figurën e tij. Një moment prifti e parafytyroi trupin e tij të fuqishëm se si shkëlqente mbi të gjitha nën thembër të tij ishte magjia që ndryshonte të gjitha, gjithçka që ishte krijuar me shekuj nga dora e njerëzve të këtij qyteti, por ajo magji ishte e pafuqishme përpara njerëzve dhe z. Mark M. kot mundohej t’i varroste të gjithë nën ato gërmadha! Ata dilnin prej tyre, për nën to, shpëtonin prej tyre ringjalleshin dhe sërish e popullonin qytetin e shkatërruar! Prifti e kuptonte se si magjia e tij nuk mund t’u bënte kurrgjë edhe sikur ai gjithçka të shndërronte dhjetë herë në gërmadha. Prifti zu të qeshej në vetvete me pafuqinë e tij dhe ashtu pa e kuptuar as vet ngriti duart lartë dhe e la qytetin nën duar e në duar mbante kryqin e madh dhe Biblën. Unë do t’i zhduk të gjithë, mendoi.”5 Sheshi i unazës

Fragmenti në romanin Sheshi i unazës si kategori stilistike fuqizohet edhe më shumë ku përmes një pjese të shkurtër të tekstit mësojmë se Tregimtari-Tregimtarët janë pjesëmarrës të drejtpërdrejtë të ngjarjeve që zhvillohen për pushtimin e qytetit: “( Këtë moment e kam parë vetë, z. S. ka qenë njeri shumë i ashpër në pamje, i drejtë në trup, me shpatulla të gjera, Priftin e priti i ngrysur por me përzemërsi dhe ishte hera e parë që i lejoi këtij ta bekonte ).”6 Sheshi i unazës Pasi që në kontekstin letrar momenti kur shkruan narratori ka një distancë të gjatë kohore me ngjarjet e ndodhura në qytetin “Sc” të rrëfyera nga Tregimtari, ku edhe vetë ai (narratori) shpreh befasinë se si ka mundur Tregimtari të ishte prezent në një ngjarje të ndodhur shumë decenie më parë.

=HMQXOODK5UDKPDQL6KHVKLLXQD]sV5LOLQGMD3ULVKWLQsI =HMQXOODK5UDKPDQL6KHVKLLXQD]sV5LOLQGMD3ULVKWLQsI =HMQXOODK5UDKPDQL6KHVKLLXQD]sV5LOLQGMD3ULVKWLQsI

125 KUMTESAT

Fragmentariteti në tekst është parë si dobësi te autorët nga diskursi kritik, pasi që në shu- micën e rasteve pjesët fragmentare kanë mbetur të palidhura me tërësinë e fabulës, mirëpo te rasti ynë Sheshi i unazës asnjë pjesë e asnjë rresht i tekstit nuk mbetet pa u korporuar me tërësinë tekstore të rrëfimit. Për këtë arsye themi se fragmentariteti në tekstin e romanitSheshi i unazës në njërën anë e komplikon për të mirë duke mbajtur gjallë kureshtjen dhe nën presion të vazh- dueshëm lexuesin, e në anën tjetër e fuqizon rrëfimin, e romanin e bën të përkryer artistikisht.

3. Dokumentariteti

Edhe pse romani Sheshi i unazës në vete ngërthen disa histori, si historinë e ndërtimit të qytetit “Sc”, historinë e traditave dhe zakoneve të popullit të “Sc”, historinë e pushtimit nga të huajt etj., të gjitha këto të sjella në formën e kallëzimit, nuk është një libër historik a dokumentar, pasi që autori në asnjë çast nuk na e sjell dokumentin në formën origjinale. Vetë shkrimi i kallëzimit ndërton rrëfimin kronikan apo kronologjik dhe kështu krijon shkrimin e dokumentit, por një krijim (rikrijim) tjetër, atë të shkrimit artistik të tekstit. Këtë autori e arrin përmes narratorrit, i cili gati në formë kronologjike na i paraqet ngjarjet për “Sc” të rrëfyera nga goja e Tregimtarit: “(Unë e kam shënuar fjalë për fjalë siç e ka rrëfyer Tregimtari nëse duhet patjetër t’i besohet dikujt, atëherë unë mund t’i besoj plotësisht këtij…)” Mandej narratori përmes Tregimtarit na zhvendos më thellë në kohë për ngjarjet e zhvilluara në “Sc”. Në kohën e pushtimit nga të huajt. Kur njerëzit ishin buzë zhdukjes dhe tjetër- simit, nëpër bodrumet e qytetit lindin shumë kronikanë me kronikat e tyre të shkruara, të cilat para lexuesve narratori i paraqet si dokumente origjinale që veçohen nga shkrimi i rrëfimit me nga dy “AA” në fillim dhe në fund të tekstit të dokumentit, që përveç ngjarjeve e historive të ndryshme, paraqesin edhe gjendjen ditore shumë me përpikëri: “ Në një shtëpi përdhese, në bodrum, një plak e shkruante kronikën e qytetit me po atë precizitet dhe gjakftohtësi që e kishte shkruar edhe shumë vjet më përpara. Kurrgjë e re, asnjë fjalë e re për veprimet, vetëm disa emra të rinj, pushtues të rinj dhe Prifti. Në kronikën e tij ai shkruante AA kjo është hera e pestë që ndodhin ndryshime të këtilla për të gjallët tim. Kolona të këtilla kanë ardhur qe shtatë herë në qytet. Në sheshin e unazës familja e M. e mbyti një të ardhur që mori guxim dhe u fut në oborrin e tyre. Në ora tre B. Tregoi se ka dëgjuar që në qytet do të arrijë sot një njeri i çuditshëm. Për të kurrgjë nuk dinte, por thoshte se ka dëgjuar që quhet Safo. Në lagjen e Akademisë vdiq njeriu më i vjetër i qytetit, S.B. njëqind e dyzet. Pëllumbat fluturuan edhe sot një gjysmë ore përmbi “Sc”, kjo ndodhi pikërisht në orën nëntë deri në nënë e gjysmë. Mendoj se numri i ushtarëve ka arritur në njëqind mijë. Kufomat e panjohura të njëzet njerëzve u gjetën në lumë. Ne mes tyre pesë ishin të fëmijëve. AA”7 Sheshi i unazës

7 Zejnullah Rrahmani: Sheshi i unazës, Rilindja, Prishtinë, 1978, f. 112

126 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Dokumentariteti si kategori stilistike i sjellë në veprën letrare nga Zejnullah Rrahmani ka dy nivele. Niveli i parë është që ta bindë lexuesin në saktësinë dhe vërtetësinë e ngjarjeve që zhvillohen në roman. Këtë shumë mirë e arrin përmes narratorit në shembullin tonë, ku ai thotë se nëse duhet patjetër t’i besohet dikujt, atëherë unë mund t’i besoj plotësisht këtij, me çka arrihet qëllimi se lexuesi dhe kushdo tjetër do t’i besojë plotësisht autorit tonë për të gjitha që ndodhin në qytetin “Sc”, i cili mund të jetë Shkodra e dikurshme, apo çdo qytet tjetër shqiptar i robëruar dikur nga të huajt. Pra, edhe pse ka dokumentaritet lexuesi duhet të bindet se para vetes ka një vepër fiksioni e jo një libër historie. Pra, ky dokumentaritet është i shprehur në formë të kro- nikave që rrëfimin e bën shumë bindës, real e faktik. Niveli i dytë është se dokumentariteti si kategori stilistike romanin e pasuron dhe e paraqet si krijim fiksioni shumë të realizueshëm, si nga ana estetike, stilistike po ashtu edhe nga ana artistike letrare.

4. Antikiteti ( mitika)

Me antikitetin apo mitiken si temë në veprat e tyre letrare janë marrë gati të gjithë shkrim- tarët e mëdhenj të letërsisë sonë dhe të letërsive botërore duke filluar nga Homeri e këndej. Antikitetin si temë, të cilën e trajtojnë shkrimtarët e letërsisë sonë e ndërlidhin me luftërat e Aleksandrit të Madh, luftën e Pirros, mbretërinë e Teutës etj., të cilat si ngjarje në veprat e tyre i vendosnin në po ato kohë. Kurse ngjarjet që zhvillohen në romanin Sheshi i unazës nuk i takojnë një kohe të caktuar, për shembull, kohës së antikitetit, por ato mund t’i takojnë njësoj kohës prehistorike, kohës së disa shekujve më parë, pra të të gjitha kohëve ose kohës universale. Antikiteti nuk mund të trajtohet si temë e romanit Sheshi i unazës por ajo mund të shihet (interpretohet) si kategori stilistike, mund të merret si pikënisje e zhvillimit të ngjarjeve, si një fluroshent i largët i historisë. Këtë autori e ndërlidh me ndërtimin e qytetit “Sc”: “ O miku im, tregojnë më të vjetërit, e rrëfimi ka mbetur gojë pas goje që nga ata që e kanë parë me sytë e vet dhe e kanë dëgjuar me veshët e vet, se qyteti “Sc” është formuar pas viteve të gjata e të tmerrshme të thatësisë dhe luftërave të pambarim, kur gjithë fisit i është kërcënuar zhdukja e plotë. Në atë kohë të lashtë, thonë se ka dalur nga deti përbindëshi më i tmerrshëm i të gjitha kohëve: sa herë ka marrë frymë ka nxjerrë nga goja mikrobe të panumërta mortaje të cilat i kanë shtrënguar njerëzit në përqafimin e tyre të vdekjes, sa herë i ka lëvizur kthetrat e ka qarë kokën shtatë pashë e kur i ka kërcëlluar dhëmbët rrufetë kanë djegur gjithçka: ara, të mbjella, shtëpitë, i ka tharë lumenjtë dhe burimet ende të pa shpërthyera! Thonë, kjo ka zgjatur shumë, shumë!... Ka zgjatur deri sa një ditë nga shtrati i vdekjes është ngritur së bashku me të nëntë varrët e shtatit një djalosh dhe e ka futur në brez shpatën e çuditshme të të parëve të tij e ka dalë në log të mejdanit! Krejt kjo ka ndodhur shumë më herët se koha e Shën Pjetrit,…”8 Sheshi i unazës

8 Zejnullah Rrahmani: Sheshi i unazës, Rilindja, Prishtinë, 1978, f. 9-10

127 KUMTESAT

Me fjalinë e fundit në citat, autori na bind se kjo ngjarje ka ndodhur para Krishtit, para epokës së re historike. Vetë ky rrëfim për ndërtimin e qytetit është një mit (mythos) i huazuar nga oraliteti shqiptar, por i ndërtuar, i përpunuar letrarisht e artistikisht nga autori i romanit. Ky mit apo kjo legjendë për djaloshin me nëntë varrët në shtat, është shumë i për-hapur në letërsinë tonë gojore, por me emra të ndryshëm si Gjergj Elez Alia, Trimi e të tjerë. Autori këtë antikitet (mit) mbi ndërtimit e qytetit “Sc” dhe ngjarjen me përmasa mitologjike të luftimit të Djaloshit me Përbindëshin, për të qenë sa më bindës dhe për ta ngulitur në kokat e lexuesve ashtu siç ishte e ngulitur edhe në kokat e brezave dhe e përcjellur gojarisht deri te ne, e përsërit të paktën katër herë në romanin e tij. Përveç kësaj, rrëfimit për djaloshin dhe ndërtimin e qytetit “Sc” i bën edhe një interpretim të thukët, gati të çdo fjale të shkruar në tekst. Autori këtë interpretim të legjendës e bën përmes dialogut të Priftit me z. S.

5. Shkapërderdhja (rrëfimi i shkapërderdhur)

Nëse rrëfimi i shkapërderdhur merret si kategori stilistike, cilësi pozitivisht vlerësuese, këtë e gjejmë gati në të gjitha veprat e shkrimtarit Zejnullah Rrahmanit, e jashtëzakonisht e theksuar është në romanin Sheshi i unazës. Shkapërderdhjen dhe humbjen e fillit të rrëfimit te Sheshi i unazës lexuesi do ta hetojë qysh në faqet e para të librit, dhe lexuesi i pakoncentruar mirë nuk mund t’i gjejë fijet e lidhshmërisë. Për këtë arsyeSheshi i unazës por edhe romanet e tjera të tij kërkojnë lexues të motivuar e të vëmendshëm. Kjo cilësi e shkrimit leximin e bën të lodhshëm, por e shton kureshtjen e rrëfimin në roman e bën atraktiv. Për këtë arsye autori shpeshherë përsërit tekstit me disa fjali, e në disa raste me faqe të tëra të shkrimit për ta lidhur me rrëfimin e ngjarjes. Po japim disa raste të shkapërderdhjes së rrëfimit: “ Aty ku ia ka shkurtuar kokën e ka ngulur shpatën dhe ka urdhëruar të ndërtohet qyteti “Sc” dhe për-rreth tij muret e trasha dhe të forta…” – kjo është te tregimi, Fillimi i rrëfimit të Plakut, faqe nëntë (9) . Këtë rrëfim Plaku (Tregimtari) e ndërpret për të vazhduar me një rrëfim tjetër në një vend të huaj, i cili për kohën ka ushtrinë më të madhe e më të tmerrshme. Në faqen dhjetë (10) thotë Tregimtari: “Do të kthehemi më vonë në “Sc” për t’i përcjellë këto luftime!’. Duhet sqaruar se ai nuk kthehet fizikisht në “Sc” pasi ai është në “Sc”, por përmes rrëfimit. Tash tregimtari ka filluar të rrëfejë për vendin e huaj, atje po bisedohej për qytetin “Sc” dhe po vlonte jeta me përgatitjet për luftë. Gjatë kësaj kohe të rrëfimit Tregimtari na e paraqet takimin e parë dhe bisedën që zhvillojnë protagonistët kryesorë të vendit pushtues, Priftit dhe Mark M. Këtu paraqitet edhe gjendja shpirtërore e Priftit pas bisedës dhe ofertës që ia paraqiti Mark M. Ai llastohet se me pushtimin e “Sc” do të bëhet shumë i madh, sepse ka edhe detyra konkrete nga Mark M. dhe z. S., që njëherit këta dy ishin vetë pushteti. Ndërpritet rrëfimi për vendin e huaj dhe për meditimet e Priftit, përnjëherë në po atë faqe të romanit (37) dhe vazhdon për qytetin “Sc” “Më duket se rrëfimin e kam pas këputur pasi pata thënë se… në “Sc” pjesa më e mirë e mureve ishin rrënuar, shtëpitë gati të gjitha të djegura, kurse nëpër rrugë e nëpër sheshet rrotull ndihej jehona

128 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 e pritave të fshehta dhe luftimet e rrepta lëshonin zhaurimën e tmerrshme nga prapavija. Pastaj sërish ushtria e madhe e pushtuesve e shuante kryengritjen e cila bartej në një pjesë tjetër dhe sërish ndizeshin luftimet, për ditë e më shumë bashkoheshin kryengritësit…” dhe rrëfimi kthehet përsëri në fillim për ndërtimin e qytetit “Sc”: “duhet të them atë që e thonë qytetarët, natyrisht, kur janë të sigurt se fjala mbetet aty ku flitet dhe nuk i shpërthen muret: O miku im, tregojnë më të vjetrit, e rrëfimi ka mbetur gojë pas goje që nga ata që e kanë parë me sy të vet dhe e kanë dëgjuar me veshë të vet, se qyteti është formuar pas viteve të gjata e të tmerrshme të thatësisë dhe pas luftërave të pambarimta, kur gjithë fisit i është kërcënuar zhdukja.”, dhe për të ardhur përsëri te ngjarjet që zhvillohen në “Sc” dhe në vendin e huaj, të cilat i kishte përjetuar vetë Tregimtari e tash ia rrëfente narratorit tonë të romanit, i cili i shkruante fjalë për fjalë. Ky është vetëm një rast i shkapërderdhjes dhe që u gjet lehtë filli i rrëfimit. Shkapërderdhje të mëdha të rrëfimit do të ndodhin kah mesi i romanit, kur qyteti “Sc” kishte vite që ishte pushtuar nga të huajt dhe planet e Priftit për asimilimin e popullit ishin të dukshme si në ndërtimin e kishave, hapjen e shkollave në gjuhën e tyre, që për njerëzit e “Sc” ishte gjuhë e huaj. Populli ishte në zgrip të shkëputjes së lidhjes së brezave, së shkëputjes së lidhjes me të kaluarën e qytetit dhe të kulturës së tyre. Në këtë kohë të rinjtë futen nëpër bodrume dhe lexojnë, por edhe dëgjojnë nga të vjetërit e urtakët llojlloj kronikash e legjendash, vetëm e vetëm që ta mbajnë gjallë ndjenjën për liri, pra paraqiten shumë rrëfime të shkëputura ose të palidhura me njëra tjetrën për ngjarje të ndryshme që i kanë ndodhur dhe i ndodhin qytetit e njerëzve të tij. Tash kemi ecje përpara dhe kthim prapa të rrëfimit edhe me njëqind apo dyqind faqe të librit për ta plotësuar rrëfimin e nisur më herët. Këtë shkapërderdhje të rrëfimit këtë kompleksitet, këtë rrëfim jo të rëndomtë më së miri na e paraqet vetë autori përmes narratorit të tij: “ Miku im, këtu e tutje rrëfimi ndryshon dhe nuk e di a do të kesh aq fuqi sa të zgjedhësh kuptimin e rrëfimit tim kështu siç do ta rrëfej, e unë të betohem se ndryshe nuk mund ta rrëfej këtë pjesë. Nuk mund t’i përdor fjalët e qeta dhe rrjedhën e prajshme të ngjarjeve, sepse kurrgjë nga këto nuk kishte më në jetën e qytetit “Sc”: në gjallërinë e tij u futën ngjarje fare të reja, të vogla, fare të brendshme dhe që nuk mund të shpjegohen me gjuhë të historisë, as të kronikës dhe as të një rrëfimi të rëndomtë. Në këtë rast vërtet nuk mund të të ndihmoj gjë. Gjatë shumë e shumë viteve unë nuk kam gjetur kurrgjë që do të mund të lidhej në varg e të trego-hej si e plotë, por vetëm kam qenë i hapur ndaj çdo ngjarje që ka ndodhur dhe kam qenë disi i bindur se të gjitha ato cikërrime që janë çfaqur kanë qenë pasoja të ngjarjeve që ndodhën e për të cilat flet rrëfimi i Tregimtarit dhe tash i dini po aq mirë sa edhe unë. Këtu e tutje të gjitha i kam parë e dëgjuar dhe i kam shënuar ashtu siç kanë ndodhur.”9 Sheshi i unazës

Se rrëfimi i tij nuk është rrëfim klasik me një rrjedhë lineare të ngjarjeve, këtë e kishte thënë autori që në fillim të romanit, por që rrjedha e mënyrës së rrëfimit do të ndryshojë e do të ashpërsohet edhe më shumë këtë e potencon përsëri autori. Nga kjo faqe e romanit autori e përgatit përsëri lexuesin për ndryshimin e rrënimit dhe sikur i kërkon falje dhe e pyet lexuesin “a

9 Zejnullah Rrahmani: Sheshi i unazës, Rilindja, Prishtinë, 1978, f. 125

129 KUMTESAT do të kesh fuqi sa ta zgjidhësh kuptimin e rrëfimit kështu siç do ta rrëfej…”, pra me një rrëfim vërtet të shkapërderdhur. Tash e tutje në qytetin “Sc” zhvillohen shumë ngjarje, ndodhin shumë vrasje nga ushtarët e huaj, ndodhin dimra të gjatë e me acar, vera të thata. Kanë kaluar shtatë vite nga pushtimi, të huajt kanë sjellë edhe familjet e tyre në shtëpitë e qytetarëve të “Sc”. Familjeve të “Sc” u merret shtëpia, dhe toka, prandaj ato filluan të shpërngulen nga qyteti. Edhe pse këto janë rrëfime të shkëputura nga njëra tjetra prapë qëndrojnë më vete si të pavarura. Përkundër kësaj këtu paraqiten edhe shumë rrëfime si: “udhëtimi i një pikë uji”, rrëfimi për “Djaloshin dhe përbindëshin”, e te tjerë. Këto rrëfime janë marrë nga vepra të tjera të autorit e që plotësojnë njëra tjetrën. Me këto arrihet ideja e qëllimi që të paraqitet një ngjarje e vetme, sa më e plotë e bindëse dhe krijohet përshtypja te lexuesi se njerëzit e qytetit të “Sc” janë të përgatitur shumë natyrshëm për të luftuar për liri.

6. Paralelizmi tematik

Më parë potencuam se temë e romanit Sheshi i unazës është lufta për liri, mendim ky që e ndajnë edhe studiues të tjerë. Që kjo temë të jetë e plotë autori brenda veprës fut shumë rrëfime të tjera, si legjendën (mitin) për ndërtimin e qytetit të “Sc”, rrëfime për traditat dhe zakonet e shqiptarëve, rrëfimi për luftëra të më hershme të zhvilluara në qytetin “Sc” para ardhjes së pushtuesve të rinj e të tjera. Interesante janë rrëfimet për urtakët dhe faltoret e lashta të këtij qyteti. Rrëfimi për plakun, i cili assesi nuk ia lejon vetes të shpërngulet, të largohet nga shtëpia dhe krejt i vetëm do ta vazh- dojë jetën duke krijuar familje, i vetëm do ta përjetojë edhe shuarjen e familjes së tij, e shumë e shumë rrëfime të tjera të pavarura, por që të gjitha këto sillen rreth një qëllimi dhe e plotësojnë vetëm një temë (ide) luftën për liri. Ne jemi mësuar të lexojmë e të komentojmë vepra që kanë këtë tematikë, ku i tërë fokusi i autorit është te populli i robëruar, veprimet e tij që do t’i ndërmarrë për t’u çliruar nga pushtuesi, e pushtuesi çdo herë është në plan të dytë, për të jepen shumë pak informacione, zhvillohen pak ngjarje dhe se rrëfimi mbetet krejt anësor. Ndërsa te romani Sheshi i unazës është e kundërta dhe mund të themi se gati në të njëjtën masë apo në të njëjtin plan vehen në pah si ngjarjet që lidhen me luftën për liri, po ashtu edhe ngjarjet që lidhen me luftën për pushtim. Dhe nëse do të ketë temë brenda një romani për pushtimin ose okupimin e tokave të huaja, atëherë në romanin Sheshi i unazës zhvillohet tema, lufta për pushtim. Lufta për pushtimin e qytetit “Sc” lidhet më personazhin negative të romanit, me Priftin. Ai dhe kisha janë promotor i të gjitha të këqijave që u vijnë qytetarëve të “Sc”. Edhe pas pushtimit Prifti me jetën e tij dhe ngjarjet që zhvillohen rreth tij janë kundër qytetarëve të “Sc”. Si rrëfim lufta për pushtimin e qytetit “Sc” zë gati gjysmën e tekstit në roman. Dhe mund të themi se në romanin Sheshi i unazës paralelisht zhvillohet tema e luftës për pushtim me temën e luftës për liri. Me këtë shënjojmë paralelizmin tematik si kategori stilistike në romanin Sheshi i unazës.

130 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Përfundim

Pas këtij shqyrtimi teorik të diskursit letrar mbi “Elementet postmoderne në romanin Sheshi i Unazes të Zejnullah Rrahmanit” vijmë në disa përfundime. Së pari, romanin që pata në shqyrtim të Zajnullah Rrahmanit na vjen si perlë në letërsinë tonë, e cila na lë pa frymëmarrje nga kureshtja se ç’do të ngjet në faqet pasuese të tyre. Por, duke i parë nga prizmi i kritikës letrare na ofron një fushë të paanë të interpretimeve diskursive. Së dyti, si për nga rrëfimi i ngjarjeve e po ashtu edhe për nga ndërtimi dhe realizimi si tekste është roman postmodern, që me sukses autori i shfrytëzon të gjitha elementet dhe kategoritë stilistike postmoderne si intertekstualitetin, metatekstualitetin, hipertekstin, shkapërderdhjen retrospektiven, paralelizmin tematik e të tjera. Këto elemente dhe kategori stilistike janë mjete të rëndësishme për ndërtimin e kësaj letërsie. Prandaj, këto janë principe të shkrimit, të cilat me mjaftë sukses i ka përdorë doajeni i letërsisë sonë postmoderne Zejnullah Rrahmani. Kjo tashmë është vetëdije letrare, të cilën e zhvillon shkrimtari ynë Zejnullah Rrahmani në gjithë diskursin e tij letrar, sidomos në romanet: “Zanoret e humbura” “Sheshi i unazës”, “E bukura e Dheut”, “Udhëtimi arbdhetar”, në novelën “Udhëtimi i një pikë uji” etj. Prandaj mund të specifikoj se romani Sheshi i unazës është një ndër veprat më të arrira artistikisht të autorit, është një prej veprave më të mëdha të letërsisë shqipe dhe një prej veprave që diskursit kritik i ofron mundësi të mëdha interpretimi. Duke parë se ngjarja në romanin Sheshi i unazës zhvillohet në qytetin simbolik “Sc”, mund të them se i tërë rrëfimi është i ndërtuar mbi copëza tekstesh ose rrjete tekstesh që paraqesin ngjarje a ndodhi në kohë të ndryshme dhe në hapësira të ndryshme, është një shkapërderdhje, një kaos i vërtetë, por një kaos mirë i organizuar nga autori. Dhe së fundi them se me këtë studim “Elementet postmoderne në romanin Sheshi i Unazes të Zejnullah Rrahmanit” nuk u përmbyll shqyrtimi analitik mbi romanet dhe prozën e tij përg- jithësisht, por vetëm u hap një dritare për studime dhe interpretime të mëtutjeshme në diskursin letrar nga kritikët tanë.

Literatura

1. ARISTOTELI, Poetika, përkth. Sotir Papahrista, Rilindja, Prishtinë, 1984. 2. BASHOTA, Sali, Domethënia e ideve, Rilindja, Prishtinë, 2001. ϯ͘ BART, Roland, Aventura semiologjike, përkth. Rexhep Ismaili, Prishtinë, 1987. 4. CAPLIKU, Stefan, Letërsia e interpretuar, ARBRI, Tiranë, 1998. 5. EKO, Umberto, Si shkruaj, përkth, Vehbi Miftari, AIKD, Prishtinë, 2003. 6. EKO, Umberto, Emri i trëndafilit, roman, përkth. Donika Omari, Koha ditore, Prishtinë, 2005. 7. HAQION, Linda, Poetika e postmodernizmit, përkth. Demë Topalli, Jeta e re (revistë letrare), nr. 3 - 4, Prishtinë, 2002. 8. HORACI, Arti poetik, përkth, Engjull Sedaj, Buzuku, 2000. 9. HAMITI, Sabri, Teksti i dramatizuar, Rilindja, Prishtinë, 1978.

131 KUMTESAT

10. HAMITI, Sabri, Kritika letrare, Rilindja, Prishtinë, 1979. 11. HAMITI, Sabri, Arti i leximit, Rilindja, Prishtinë, 1983. 12. HAMITI, Sabri, Vetëdija letrare, Rilindja, Prishtinë, 1989. ϭϯ͘ HAMITI, Sabri, Tema shqiptare, Rilindja, Prishtinë, 1993. 14. HAMITI, Sabri, Bioletra, Faik Konica, Prishtinë, 2000. 15. HAMITI, Sabri, Letërsia moderne 8, Faik Konica, Prishtinë, 2002. 16. HAMITI, Sabri, Letërsia bashkëkohore 9, botues: Faik Konica, Prishtinë, 2002 17. HAMITI, Sabri, Shkollat letrare shqipe, Faik Konica, Prishtinë, 2004. 18. HAMITI, Sabri, Tematologjia, ASHAK, Prishtinë, 2005. 19. JEFERSON, Ann dhe ROBEY, David, Teoritë letrare moderne - nje paraqitje krahasuese, përkth. Floresha Dado, Tiranë, 2000. 20. KRASNIQI, Nysret, Udha kratilike, AIKD, Prishtinë, 2008. 21. LLOTMAN, Jurij, Kultura dhe bumi, përkth. Agron Tufa, Aleph, Tiran, 2004. 22. RRAHMANI, Kujtim, Gramatika e fshehtë e motiveve, Q.K., Podujevë, 1998. Ϯϯ͘ RRAHMANI, Kujtim, Intertekstualiteti dhe Oraliteti, AIKD, Prishtinë, 2002. 24. RRAHMANI, Kujtim, Antropoetikë, AIKD, Prishtinë, 2008. 25. RRAHMANI, Zejnullah, Shkrimi dhe leximi, Faik Konica, Prishtinë. 26. RRAHMANI, Zejnullah, Teoritë letrare moderne, Faik Konica, Prishtinë, 2005. 27. RRAHMANI, Zejnullah, Gnosis, AIKD, Prishtinë, 2005. 28. SHALA, Kujtim M., Miniatura, Buzuku, Prishtinë, 2005. 29. SHALA, Kujtim M., Fishta përball fishtës, Buzuku, 2004. ϯϬ͘ SHALA, Kujtim M., Shekulli i letërsisë shqipe, Buzuku, Prishtinë, 2006. ϯϭ͘ VINCA, Agim, Kursi i teorive letrare ( prej antikës deri te posmodernizmi), Libri shkollor, Prishtinë, 2002. ϯϮ͘ ZIMA, Peter V., Moderne/Postmodern: Gezellschaft, Philosophie, Literatur, Tubingen-Basel (UBT), Francke, 2001. ϯϯ͘ ZHENET, Zherar, Figura, përkth. Sabri Hamiti, Binak Kelmendi, Rilindja, Prishtinë, 1985.

132 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Recension për kumtesën shkencore të Fatmir Halimit - “Elementet postmoderne në romanin Sheshi i Unazes të Zejnullah Rrahmanit”

Merita B. Januzi

Për një figurë të kompletuar me përmasa të larta, siç është Zejnullah Rrahmani, prozator dhe studiues i shquar, na kanë munguar shkrimet dhe botimet meritore, prandaj ishte një guximtar si studiuesi Fatmir Halimi që i hyri punës për ta ndërtuar një tekst teoriko-letrar mbi një vepër madhore si vepra e Zejnullah Rrahmanit. Uroj të jetë ky një fillim i mbarë për fushën e kritikës, e cila ka obligim ta vë në pah shkëlqimin e krijimtarisë së autorëve tanë emblematikë! Kumtesa shkencore e Fatmir Halimit, - “Elementet postmoderne në romanin Sheshi i Unazes të Zejnullah Rrahmanit” vjen si vlerë e shtuar në nivelin e interpretimeve, mbi sublementaren, brenda asaj që quhet letërsi e mirëfilltë. Duke lexuar këtë punim shkencor të Fatmirit, de- shifrohen temat e mëdha (për lirinë, fatin/ ekzistencën e qenies, individit e të kolektivitetit, intelektualit, atdhetarit, krijimit, përjetësisë, etj.), shihen motivet dhe qasja shumëdimensio- nale e artikulimit artistik brenda prozës së Zejnullah Rrahmanit. Fillimisht Fatmiri, trajton nocionet, Postmoderne dhe moderne, kufijtë në mes tyre dhe elementet që i dallojnë ato, e që studiuesit, krijuesit letrarë i përdorin si metoda, kategori apo dije për interpretim të teksteve letare, por edhe për krijimin që reflekton vetëdijen e tyre letrare. Më tej, autori kalon nëpër një historik të zhvillimit të këtyre koncepteve dhe metodave, duke shfrytëzuar mirë referencën në studiues të huaj francezë, anglezë, gjermanë si: Zima, Lash, Kristeva, Liotar, etj. Brenda këtij sistemi, pastaj sheh dhe interpreton krijimtarinë e Zejnullah Rrahmanit, i cili radhitet ndër autorët më eminentë postmodernë krahas Pashkut, Qosjes dhe Plasarit. Plot imagjinatë, gjendje shpirtërore e psikologjike, proza e Zejnullah Rrahmanit për- faqëson shembujt më të mirë të postmodernes në letërsinë tonë, prandaj autori evidenton këto elemente, kryesisht te romani Sheshi i unazës. Brenda romanit Sheshi i unazës heton dhe interpreton kategoritë stilistike si: oralitetin, fragmentaritetin, dokumnetaritetin, antikitetin, paralelizmin tematik dhe rrëfimin e shkapërderdhur si kategori tipike të postmodernes në letërsi. Nëse i shohim këto elemente veç e veç brenda kumtesës, venerojmë tendencën e autorit për t`i interepretuar ato në relacion me domethënien e ideve letrare, funksionet artistike që marrin ato në përcjelljen e mesazhit te receptuesi, cilido qoftë ai. Logjika e diskursit kritik brenda të Halimit, nis me intepretimin që nga titulli i veprës, ngase gjykon se e lehtëson interpretimin dhe vazhdon tutje me pjesët tjera që janë me interes për fushën e postmodernizmit. Fakti që i kushtohet vëmendje titullit, lidhen ngusht me vetë përkushtimin e autorit Rrahmani në romanin e tij Sheshi i unazës, në vendosjen e dilemës që në titull dhe brendia pastaj e kërkon/nxjerr zgjidhjen. Kjo sa duket interesante në aspektin semantik e figurativ, aq mirë e fuqishëm përshtatet me kodin tematik i cili lidhet me temën e madhe nacionale-Ru- ajtjen e identitetit kombëtar.

133 KUMTESAT

Lidhur me romanin Sheshi i unazës, analizohen kryesisht këto elemente postmoderne, si: fragmentariteti, dokumentariteti, antikiteti, paralelizmi tematik dhe shkapërderdhja tematike. Nga një legjendë për qytetin Sc, dalin rrëfime, temë pas teme, që nxjerrin larushinë tematike me bazë në temën për liri. Kështu, me radhë, nga faqja në faqe ofrohen shembuj e argumente që e rikonrifmojnë se proza e Zejnullah Rrahmanit është posmoderne dhe rrjedhimisht shkrimtari ynë Z. Rrahma- ni, sipas Fatmir Halimit është përfaqësuesi më denjë postmodern.

134 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Disa fjalë për kumtesën shkencore të Fatmir Halimit - “Elementet postmoderne në romanin Sheshi i Unazes të Zejnullah Rrahmanit”

Milazim F. Kadriu

Ndonëse për letërsinë moderne është shkruar nga kritik letrar edhe më herët, ndërsa më pak për atë që sot po quhet letërsi postmoderne. Nocioni “postmodernizëm” në shikim të parë sjell një huti ndoshta për faktin që përmban parafjalën “post”. Postmodernizmi e identifikon vetën me diçka që nuk është më modern, por përtej kësaj. Në këtë kontekst shtrohet çështja se cili është kuptimi i parafjalës “post”: si rezultat, rrjedhojë, mbaslindje, zhvillim, mohim apo hedhje poshtë e modernizmit. Postmodernizmi është përdorë si një ndërthurje dhe përzierje e disa apo të gjitha këtyre kuptimeve. Postmodernizmi është në njëfarë forme huti e kuptimeve që del nga këto dy enigma: - si qëndresë dhe errësimi i kuptimit të modernes dhe - si një njohje tërësore e modernes e cila është tejkaluar nga një epokë e re. Pra, për të gjitha këto pyetje që parashtrova përgjigjejet i gjejme ne kumtesën e Halimit, “Elementet postmoderne në romanin Sheshi i Unazes të Zejnullah Rrahmanit” , i cili na jep shembuj konkret të kritikeve te letersisë botrore si te Skot Lach, të Liotar dhe sidomos të Peter Zima, të cilët u moren me problemet e postmodernes në letërsi. Halimi në kumtesën e tij “Elementet postmoderne në romanin Sheshi i Unazes të Zejnullah Rrahmanit” sjell një analizë bindëse për romanin Sheshi i unazës të shkrimtarit tonë të madh Zejnullah Rrahmanit, për të cilin ai thotë se i takon postmodernizmit ngase e tejkalon atë që deri tani konsiderohej si letërsi moderne. Pra shkon përtej kufijve të letërsisë moderne dhe pikërisht për këtë autori shton se ronami Sheshi i unazës është vepër postmoderne. Ndonëse ndarja e letërsisë nuk ka ndonjë kufi se deri ku është letërsi moderne dhe prej ku fillon ajo postmoderne, Halimi në mënyrë të argumentuar në analizën e tij shkruan me fakte se krijimtaria letrare e Rrahmanit i takon letërsisë postmoderne. Gjatë analizës së prozës së Rrahmanit dhe duke pasur parasysh kategoritë stilistike, që shkrimtarët postmodernë i shfrytëzojnë për ndërtimin e veprave të tyre Halimi ka analizuar intertekstualitetin, citatin, lajmin, shënimin, metatekstualitetin, fragmentaritetin, dokumentaritetin, antikitetin, paralelizmin tematik dhe rrëfimin e shkapërderdhur, me të cilat si thotë Halimi, shkrimtarin Zejnullah Rrahmanin e bëjnë doajen të letërsisë postmoderne. Autori Halimi në shqyrtimin teorik të diskursit letrar mbi“Elementet postmoderne në romanin Sheshi i Unazes të Zejnullah Rrahmanit”, thotë se rrëfimi i ngjarjeve e po ashtu edhe ndërtimi dhe realizimi si tekst është roman postmodern, që me sukses autori i shfrytëzon të gjitha elementet dhe kategoritë stilistike postmoderne. Me këtë punim, shkencor “Elementet postmoderne në romanin Sheshi i Unazes të Zejnullah Rrahmanit”, siç e thotë edhe vetë autori, u hap një dritare për studime dhe interpretime të mëtutjeshme në diskursin letrar nga kritikët tanë për prozën e Zejnullah Rrahmanit.

135 KUMTESAT

136 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VEÇORITË FRAZEOLOGJIKE NË TEKSTIN E KANUNIT TË LEKË DUKAGJINIT

Mr. Sc. Feime Llapashtica LIPSCOMB Ministria e Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë Mgjister i shkencave filologjike HamzË Jashari Nr. 18 banesa 13 PrishtinË KosovË [email protected]

Në gjuhë fjalët përdoren për të paraqitur gjithmonë diçka nga realiteti,ato nuk mund të përdorën si të veçuara, por ato lidhen njëra me të tjetrën, lidhja e tyre bëhet sipas rregullave gjuhësore dhe të logjikës .Në gjuhë secila fjalë mund të lidhet me një varg fjalësh të tjera, duke formuar kështu togfjalësh të ndryshëm. Sa i përket mënyrës së lidhjes së fjalëve ato mund të lidhen gjatë ligjërimit, prandaj edhe quhen togfjalësha të lirë, sikurse togfjalëshat e tekstit të kanunit: faqe bariut, faqe kanunit,faqe njeri §578, në tekst përveç togfjalëshave të lirë kemi hasur togfjalësha të qëndrueshëm të ndërtuar të dëshmuar historikisht sikurse në shembujt : katund me katund, §241,f.37, flamuir me flamur, §241,f.37, flakë per flakë, §257, f.38, plak mbi plak, gjygi mbi gjygj , bé mbi bé, me rob e robi, §17,f.5 etj. Këto shprehje të marra nga teksti i kanunit janë njësi frazeologjike, sepse kanë kuptim leksikor dhe janë forma të nguro- sura të ndërtuara historikisht.“Njësia frazeologjike është njësi gjuhësore me kuptim të mëvetësishëm, e përbërë nga dy ose më shumë fjalë të quajtura (shënjuese, kuptimplota, fjalë emërtuese ),me ngjyrë e ndërtim të qëndrueshëm e formuar historikisht e për një kohë të gjatë,që ka vlerën e një fjale të vetme, riprodhohet në ligjërim si e gatshme dhe funksionon në gjuhë si njësi e pandashme . Gjithë togfjalëshat e këtij lloji në gjuhën tonë përbëjnë frazeo- logjinë shqipe.”Gjuha e krijimtarisë gojore popullore,ka një pasuri të madhe frazeologjike, me vlera të pazëvendësueshme,ajo përbën burimin kryesor për shumë njësi frazeologjike. Njësia frazeologjike është përkufizuar “Si tërësia e atyre bashkimeve të qëndrueshme të fjalëve, që janë formuar historikisht e janë kristalizuar si njësi te pandashme dhe që nga ana e kuptimit kategorial janë të barasvlershme me një fjalë të vetme.” Për të analizuar njësitë frazeologjike në një tekst , në radhë të parë, duhet të kemi parasysh vlerat e tyre të mëdha si, emocionuese, shprehëse e stilistike, prandaj edhe “barasvlera” me fjalëtduhet parë gjithnjë në raporte sinonimie, pra kur themi “Se një njësi frazeologjike është e barasvlershme me një fjalë, kemi parasysh kuptimin e tyre të përgjithshëm dhe atë kategorial, aftësinë për të shprehur diçka nga realiteti dhe jo një përputhje të plotë në përmbajtjen e tyre konkrete, të veçantë.” Njësitë frazeologjike, si pjesë e ndërtimit të sistemit të gjuhës,pandërprerë u nënshtrohen ndryshimeve të kohës. Ajo që bie në sy te ndryshimi i tyre, është më tepër përmbajtja sesa forma e tyre. Teksti i “Kanunit të Lekë Dukagjinit” është shumë i pasur me njësi frazeologjike,aty fjalët e urta përbëjnë pjesën e më të madhe të njësive frazeologjike. Duhet të

137 KUMTESAT cekim se fjalët e urta në tekst dalin si njësi frazeologjike dialektore a krahinore dhe janë karakteristikë e tekstit, këto fjalë të urta dialektore a krahinore janë të gjalla dhe përdoren në disa krahina të Shqipërisë, kryesisht në pjesët ku përdoret ende dialekti i gegërishtes. Gjatë analizës gjuhësore të tekstit të kanunit kemi vërejtur se pasuria frazeologjike është e madhe dhe shumë interesante, ajo pasqyron më së miri mendësinë dhe psikologjinë e populli të zonave malore ku është zbatuar e drejta kanunore. Teksti është i mbushur me njësi apo shprehje frazeologjike të cilat nuk e rëndojnë stilin e tij, por i japin atij vlera të shumta kuptimore, emocionues edhe shprehëse. Frazeologjizmat, nga njëra anë shpalosin pasurin e gjuhës sonë dhe nga ana tjetër tregojnë mjeshtrin e madhe të autorit në njohjen dhe përdorimin e tyre. Njësit frazeologjike të cilat i kemi nxjerrë nga teksti i kanunit, i kemi klasifikuar sipas struk- turës gjuhësore përkatëse, duke i ndarë në frazeologjizma me strukturë togfjalëshi, me struk- turë fjalie, me vlerë mbiemërore, foljore, ndajfoljore sikurse në shembujt :ndera e Kishës, udha e madhe, kaq e kaq, gjuha âsht tulit e gjithshka bluen, Kisha ban tym në famulli, Kush vret vendin, shkon gjak-hups, dorzânë e bestàr nuk hîn kush me pare, etj. E gjithë frazeologjia është përdorur për të dhënë nuanca të shumta të mendimeve, ndjenjave duke e bërë gjuhën e tekstit ndikuese dhe shprehëse të drejtpërdrejtë për situatat dhe mjediset ku zbatohej kanunit. Gjuha figurative e shfaqur nëpërmjet njësive frazeologjike është njëra ndër veçoritë kryesore dhe më e rëndësishmja në tekstin e analizuar, në vazhdim po japim disa njësi frazeologjike të tekstit të shprehura nëpërmjet gjuhës figurative si:“Kufijtë e tokës nuk luhen”,nye ,57,f.37,“Kufini nuk bân lak”,nye 58, f.37, Kufini i fituem me “Gurapesh”a me rrasë të ngarkueme, nye, 60,f.39, Kufini i ngulun me “spatë”,nye, 61,f.39, ”Pûna luen shtegun”,”Beja mêrr gjân e vet”, nye, 91,f .61, Beja me “Sedije”,neni, 94, f.62, “Gjaku shkon per gisht”,nye, 125, f.86,”Gjaku per gjak me mbetë”,nye ,126, f.86, “Gjaku per faj nuk jet”,nye, 127,f.87,”Gjaku s’bâhet giobë”,nye 127,f.87. Të gjitha njësit frazeologjike të përdorura në tekst mbartin me vete zhvillimin e mjeteve gjuhësore nëpër breza gjatë ligjërimit. Njësia frazeologjike për nga forma është një strukturë e hapur me dy ose më shumë leksema,për nga përmbajtja njësia frazeologjike ka kuptim të njësuar, tërësor e të figurshëm.

Fjala dhe togfjalëshi

Fjala si njësi e mëvetësishme e leksikut, është në të njëjtën kohë edhe pjesë përbërëse edhe e njësive më të mëdha të gjuhës, e togfjalëshit dhe fjalisë”. Përdorimi i fjalëve të ndara veç e veç nuk mund t’u shërbej njerëzve për t’u marrë vesh. Për t’i përdorur fjalët gjatë ligjërimit së pari, fjala duhet për t’u ndërtuar si njësi gjuhësore duke u lidhur njëra me tjetrën sipas ligjeve të gjuhës dhe rregullave të gramatikës, në këtë mënyrë fjalët ndërtojnë njësi më të mëdha gjuhësore, si togfjalëshin apo fjalinë. Një fjalë mund të lidhet me një ose disa fjalë duke formuar togfjalësha të lirë, nga teksti po paraqesim fjalën faqe e cila pas lidhjes me fjalët e tjera formon togfjalësh të lirë si në shembujt : faqe bariut, faqe kanu, faqe e zezë , faqe njeri §578, faqe dishmitarve,faqe katundit, §497, faqe burrave §601,pika a) etj.“ Togfjalëshat e lirë formohen zakonisht nga dy fjalë emërtuese ( emra, mbiemra, folje e ndajfolje)

138 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 dhe shprehin gjithnjë një lidhje nocionesh,lidhjeve të realitetit objektiv ndërmjet dy sendeve.” Pra një fjalë ka aftësinë të lidhet me fjalë të tjera, Një emër mund të lidhet me një emër sikurse emri faqe që lidhet me emrin kanun dhe nga kjo lidhje logjike formohet togfjalëshi i lirë faqe kanuni, kjo fjalë lidhet edhe me mbiemrin e gjinisë femërore e zezë nga i cili formohet togfjalëshi i lirë faqen e zezë etj. Njësitë frazeologjike dhe togfjalëshi i lirë kanë tipare të përbashkëta dhe dalluese. E përbashkët është se edhe njësia frazeologjike është togfjalësh e cila përbëhet nga dy ose më shumë fjalë shënues dhe ka lidhje gramatikore të njëjta me togfjalëshin e lirë ( përcaktuese, rrethanore etj ) si te njësia frazeologjike faqen e zezë , udhë e verbët etj. të cilat përbëhen prej fjalësh shënjuese : emër + mbiemër, por duhet të cekim se te njësia frazeologjike lidhjet sintaksore nuk janë gjithmonë të qarta sikurse te togfjalëshi i lirë. Njësia frazeologjike lidhet me togfjalëshin e lirë për nga prejardhja, mund të themi se njësit frazeologjike burimin e kanë nga togfjalëshi i lirë, por ato ndërtohen nga shndërrimi i figur- shëm i tyre sikurse njësia frazeologjike udhë e verbët, kuptimi figurativ i së cilës është : rrugë (udhë) e verbër (qorre), rrugë që është e mbyllur a që nuk vijon më tej, rrugë pa krye, njësia frazeologjike faqe burrave, bahem gadi me là per ty në paragrafin : Detyrsi, kùr lypë kend per dorzânë e, per n’i hîfèt ky, faqe burrave i thotë: “Un po të hi dorzânë, por shikjo, sè, po s’e pate nder mend me i bâ gadi të hollat në vade të caktueme, më kallxo qyshë tashti e të bahem gadi me là per ty.T’a dijshë, sè shnierzim nuk duroj!§688., këto njësi frazeologjike kanë kuptim të qëndrueshëm figurativ.”Një togfjalësh i lirë kalon në njësi frazeologjike duke u për- dorur vazhdimisht dhe duke përsëritur një kohë gjatë jo në kuptimin e tij të drejtpërdrejtë ( në rrafshin e parë kuptimor), por me kuptim të figurshëm ( në rrafshinë e dytë kuptimor).” Formimin e njësive frazeologjike e ndihmon prania e fjalëve e formave e lidhjeve dhe e kuptimeve të vjetruara në gjymtyrët e togfjalëshit. Në gjuhën shqipe kemi njësi frazeologjike, në përbërjen e të cilave ruhen fjalë që nuk përdoren si të veçanta si: bën pallë, i ra bretku (në punë), i jap dum (një pune), vë re etj. Fjalët pallë, bretku, dum, re në të folur nuk përdoren të veçuara nga togfjalëshi. Në përgjithësi njësitë frazeologjike burojnë nga lidhjet e lira të fjalëve, të cilat duke u përdorur vazhdimisht me kuptim të figurshëm janë njësuar nga përm- bajtja dhe janë ngurosur nga forma. Këtu po paraqesin disa njësi frazeologjike nga teksti i analizuar të cilat kanë kuptim të figurshëm sikurse në paragrafët : Rrjedhja e brêzavet prej ânet të babës thirret «Lisi i gjakut».§.700, Rrjedhja e brêzavet prej ânet të nânës thirret “Lisi i tamblit”, §.701. “Nip trungu”a “mesë trungu”thirret aj varg mashkujsh a fêmnash, qi rrjedhun Prej plangut të babës §.701, brezat e gjakut §699 , gjaku i tokës”, §267,f.40 etj. Me kohë njësitë frazeologjike u shkëputen nga togfjalëshat e lirë dhe filluan të funksionojnë në gjuhë si njësi me tipare të veçanta. Njësitë frazeologjike e kanë nisur jetën e tyre si togfjalësha të lirë dhe kanë përfunduar në togfjalësha të qëndrueshëm pas përdorimit metaforik të tyre. Këto dy njësi gjuhësore,togfjalëshi i lirë dhe njësitë frazeologjike nuk kanë kufi të prerë e të palëvizshëm, të dy njësitë gjuhësore janë të lidhura ngushtë njëri me tjetrin, gjë që provon edhe lidhjen e ngushtë të leksikologjisë dhe gramatikës. Njësitë frazeologjike dallohen nga togfjalëshat e lirë sepse ato nuk krijohen gjatë të folurit, por gjatë ligjërimit dhe hyjnë si të gatshme e të formuara që më parë si fjalë. Ky tipar i ndan njësinë frazeologjike nga tog-

139 KUMTESAT fjalëshi i lirë dhe i ofron atë me fjalën. Këtu po paraqesim një shembull nga teksti i kanunit, kur njësia frazeologjike hyn si e gatshme në ligjërim me kuptim të qëndrueshëm e figurativ, sikurse njësia frazeologjike dordhânës në paragrafin : Dorzânë thirret aj, i cilli i lidhet kuej per të pergjegiun të njij detyre,të cillen, po s’e lau në vade të caktueme detyrsi, ky bahet doradhâs §683,f.70. Në përgjithësi, njësia frazeologjike hyn në fjali si një fjalë e vetme dhe kryen funksionin e një gjymtyre të fjalisë, pra atë të fjalës. Kur bëhet fjalë për njësitë frazeologjike,ku elementi përmbajtje kushtëzohet dukshëm nga ai formë. Kjo ndodh ngaqë njësitë frazeologjike nuk krijohen gjatë ligjërimit,por hyjnë në të si njësi të gatshme dhe shpeshherë në një trajtë të ngurosur. Përdorimi si njësi të gatshme dhe uniteti i tyre semantik i bën njësitë frazeologjike unike si nga përmbajtja ashtu edhe nga forma. Kjo veçori bën që njësitë frazeologjike të lidhen me fjalët e tjera pa u zbërthyer vetë, si në shembujt e lartë shënuar, ku njësia frazeologjike faqe lidhet me fjalë duke dhënë togfjalësh frazeologjik si: faqe bariut, faqe kanu, faqe e zezë , faqe njeri §578, faqe dishmitarve,faqe katundit, §497, faqe burrave §601 etj. Një dallim tjetër që vërehet është se njësitë frazeologjike përdoren me kuptimin metaforik. Fjalët që hyjnë në një njësi frazeologjike e kanë humbur përgjithësisht pavarësinë kuptimore ndryshe nga fjalët e një togfjalëshi të lirë. Pra, tek njësitë frazeologjike kuptimi tërësor nuk është shumë e thjeshtë e kuptimeve të fjalëve për- bërëse, por del nga shkrirja e brendshme e gjymtyrëve. Siç vërehet nga shembujt e lartpër- mendur të njësive frazeologjike që kanë togfjalësh të lirë gjegjës, lidhjet sintaksore nuk janë dhe aq të qarta si në një togfjalësh të lirë. Kjo do të thotë që gjymtyra emërore, siç dëshmohet te emri faqe nga forma e saj e ngurosur, nuk ndryshon. Kjo bën që edhe lidhja kuptimore e gjymtyrëve përbërëse të jetë më e fortë. Në rast se kjo lidhje prishet, atëherë vetë njësia frazeologjike shpërbëhet, gjymtyrët e saj shkëputen dhe marrin tjetër kuptim. Krahasimi i njësisë frazeologjike me fjalën në shikim të parë mund të duhet si i pakuptim,por ekzistojnë arsyet pse duhet bërë ky krahasim. Këto dy njësi gjuhësore përveç dallimit që kanë në ndërtim, kanë edhe disa tipare të përbashkëta semantiko-funksionale që duhet të përfillen. Nga ana tjetër në fushën e teorisë ka autorë që përfshijnë në tërësinë e njësive frazeologjike edhe struktura, në të cilat vetëm njëra gjymtyrë ka kuptim të figurshëm,disa tjerë marrin si njësi frazeologjike fjalë të veçanta me kuptim të figurshëm. Togfjalëshi frazeologjik, si dhe fjala shënojnë një koncept, kanë të njëjtin kuptim dhe funksionojnë në gjuhë si një fjalë e vetme.“Shumë njësi frazeologjike janë të barasvlershme me një fjalë të vetme ,por kanë figurshmëri më të fuqishme”1si zë besë (besoj),marr vesh (kuptoj), nga teksti kemi nxjerrë njësinë frazeologjike bâhet dordhânës §683,f.70 ( ai që mban fjalën për kthimin e borxhit) etj. Për nga ndërtimi njësitë frazeologjike dallohet nga fjala sepse është togfjalësh. Fjala faqe në testin e kanunit dallohet nga togfjalëshi faqe katundit, faqe burrave,faqe kanunit etj. Mund të themi se njësia frazeologjike bashkohet me fjalën nga vlera dhe funksioni, kurse me togfjalëshin e lirë nga ndërtimi, pra njësia ( shprehja) frazeologjike, ka lidhje me fjalën në njërën anë dhe në anën tjetër me togfjalëshin e lirë. Për nga struktura togfjalëshi si njësi frazeologjike është i qartë si në shembullin nga teksti i kanunit faqe katundi, ky togfjalësh i lirë ka strukturë gramatikore

$VOODQ+DPLWL$MWHQH4DPLOL'LDOHNWRORJMLDHJMXKsVVKTLSH6KNXSI

140 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

(emër + emër) të caktuar dhe formësim gramatikor të mëvetësishëm faqe katundit që e dallon këtë njësi frazeologjie nga fjala e veçantë faqe. Fjala nuk përbëhet nga pjesë të pavarura, ajo është ndërtuar prej morfemash të cila nuk kanë kuptim të veçuara nga tërësia e fjalës, ato kanë kuptim vetëm brenda fjalës si emri Gurapesh,i cili përbëhet nga morfemat gura-pesh, këto morfema si të veçanta nuk kanë kuptim , por kur lidhen njëra me tjetrën në fjalë kanë kuptim e plotë Gurapesh si në shembullin e tekstit Kufini i fituem me “Gurapesh.”Njësia frazeologjike formohet prej fjalësh të plota të cila mund t’i gjejmë edhe të veçuara si: faqen e zezë si tog- fjalësh me kuptim figurativturp,marre dhe fjala e zezë me kuptim gramatikor të mbiemrit. Dallimet njësi frazeologjike-fjalë nisin që nga ndërtimi i tyre. Në këtë aspekt, njësia frazeologjike, siç e përmendëm më lart, ngjason më tepër me togfjalëshin e lirë. Ashtu siç vëren Thomai, “Njësia frazeologjike formohet prej fjalësh të plota që i gjejmë rregullisht të përdorura edhe veçan, edhe në lidhje të tjera fjalësh”2 Dallim tjetër ndërmjet njësisë frazeologjike dhe fjalës është se kjo e fundit ka vetinë e ndryshimit, si njësi e vetme e pandashme, formësimi gramatikor tërësor i saj shfaqet me treguesit gramatikorë që vendosen në fund. Ndërsa tek njësitë frazeologjike secila nga gjymtyrët ka pavarësi morfologjike, domethënë treguesit gramatikorë nuk i merr togfjalëshi në përgjithësi por mund t’i marre secila gjymtyre veç e veç. Tek njësitë frazeologjike foljore, gjymtyra foljore mund të ndryshojë në numër, vetë, kohë, mënyrë etj. Klasifikimi i njësive frazeologjike sipas përmbajtjes ka rëndësi për të kuptuar ndërtimin e tyre dhe vlerën që kanë për gjuhë. Njësitë frazeologjike i klasifikojmë duke u nisur nga ndërtimi,nga shkalla e motivimit dhe nga vlera leksiko-gramatikore. Njësitë frazeologjike sipas ndërtimit mund të kenë strukturë togfjalëshi apo fjalie. Njësitë frazeologjike me strukturë togfjalëshi sipas kate- gorisë leksiko-gramatikore të gjymtyrëve që i përbëjnë janë disa llojesh si:emër+emër: Shtegu i katundit , §291,f.43, Kullosen e livadheve, §311,f.44,Sânen e livadheve §312,f.44, emër+m- biemër : “Udha e verbët” , nye 64,f.41 Udha e madhe,nye 63,f.40, folje+ emër : ndjekun mbas gjurmësh , nye 74,f.49, Bân e hup, thotë kanûja e jo bân e mêrr”. §538,f.60, emër + parashtesë + emër :”Plak mbi plak, gjyji mbi gjygj e bé mbi bé kanûja nuk bân, §1002,f.94 etj. Në tekstin e “Kanunit të Lekë Dukagjinit” njësitë frazeologjike janë të ndërtuara me fjalë të ndryshme figurative, në tekst shpesh një njësi leksikore kalon nga kuptimi i saj i drejtpërdrejte, nga rrafshi i parë kuptimor në një kuptim të figurshëm, pra në rrafshin e dytë kuptimor, sikurse fjala faqe përveç kuptimit të parë si pjesë e fytyrës ka edhe kuptim figurativ sikurse si në shembujt : faqe bariut, faqe kanunit, faqe dishmitarve, faqe katundit, §497, faqe burrave §601,pika a),faqe të zezë §767 etj. Njësitë frazeologjike me kuptim figurativ në tekstin e kanunit janë të pranishme pothuajse në çdo libër, kapitull, nënkapitull dhe paragraf si: Grueja e vejë i kthen krushqit m’ udhë,” §36, f. 11 “Grueja s’ bjen në gjak”, krye i pêst, “Gjaku shkon per gisht”, nye, 28,f. 19,“Grueja l’shon me gjak prinden”, krye i pêst, nye, 28,f. 19. Ndera e vathit âsht në kumbonë”, §153,f. 31, “Udha e madhe nuk lân gjâ” §185,f.33, “Vija e mullînit lyp udhen e vet”, §345, f.46, “Kali me qirá ká lkuren mbë trá”, § 485, f.54, “Ujku e lpîn misht e vet, por të huejin e han”, § 546, f.61, “Miku don drû” , §607, f. 66 etj. “Kisha bán tym në famulli”, §2,f.1,“Kisha shpat e konop s’ka”§2,f.4,“Udhët jânë dejt e tokës”nye 62,f.40,“Ujët âsht gjaku i

2 Jani Thomai, /eksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2011, Toena, f. 210.

141 KUMTESAT tokës”, §267,f.40, “Udha e verbët”, nye 64,f.41 “Kunja shkon për tym,”nye 56, f. 36, “ Për ket gúr e dhé”, §246,pika 1, f. 37,“Farkës si pritet kush mik” §315,f.44, “Kufini nuk bán lak “ nye 58,f.38, ,Faqe katundit a flamurit. §497, f.55, “Beja làn gjaqe”. nye 88,f.60, “Beja mbë “Gur” 89,f.60 Beja merr gjan e vet”.nye 91.f.61,“Beja per derë”.nye 92.f.62, ,”Miku don drû”,”Buka e làn dâmin”.§.631,f. 67,”Dora e thatë s’kà uratë” §.694,f. 71,”Nji dhí thàn nji vrri”.§.745,f.75, “Gjaku shkon per gisht” ,nye125,f.86,”Gjaku shkon per gjak”.§940,f.89 etj. Në fund duke mbrojtur atë që vumë në dukje rreth koncepteve të lartshënuara, si dhe në shembujt dhënë , mund të nxjerrim përfundime se njësia frazeologjike që del në tekstin e kanunit është njësi gjuhësore e mëvetësishme e cila mishëron tipare të rëndësishme, të cilat përcaktojnë identitetin e saj strukturor dhe semantik, siç janë: struktura togfjalësh, njësimi semantik, qën- drueshmëria dhe motivimi. Njësitë frazeologjike zënë vend ndërmjet fjalës për nga funksioni dhe togfjalëshit të lirë për nga ndërtimi formal. Tek njësitë frazeologjike, elementi përmbajtje kushtëzohet dukshëm nga ai formë,kjo ndodh pasi njësitë frazeologjike nuk krijohen gjatë ligjërimit, por hyjnë në të si njësi të gatshme dhe shpeshherë në një trajtë të ngurosur. Për- dorimi si njësi të gatshme dhe uniteti i tyre semantik i bën njësitë frazeologjike unike si nga përmbajtja ashtu edhe nga forma, nxjerr në pah tipare bashkuese e veçuese të njëjtave të njësive frazeologjike me njësi të afërta në kuptim apo në strukturë me to, si fjala, togfjalëshi, fjalë të urta etj. Njësitë frazeologjike në gjuhën shqipe bazohen në mekanizma për të qartë- suar shkallën e motivimit të tyre, që arrihet si rrjedhojë e pranisë së koncepteve metaforike. Gjatë përqasjes së njësive frazeologjike vërejmë se prania e disa elementeve formale, siç është lidhëza krahasuese, është tregues i ndryshimeve të strukturës së njësive frazeologjike e cila të çon domosdo në ndryshime semantike të tyre. Në fund mund të them studimi gjuhësor i njësive frazeologjike në tekstin e “Kanunit të Lekë Dukagjinit” është një kontribut modest për frazeologjinë si disiplinë e re e gjuhës.

142 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

BIBLIOGRAFIA

Tase , Pano. Fjalor dialektor. Titanë, 2006.

Thomaj, Jani. Çështje të frazeologjisë të gjuhës shqipe. Tiranë,1981. Thomaj, Jani.Leksikologjia e gjuhës shqipe. Tiranë, 2005. Thomaj,Jani .Leksiku dialektor e krahinor në shqipen e sotme. Tiranë, 2001. Thomaj, Jani.Prejardhja semantike në gjuhën shqipe. Tiranë, 1989. Thomaj,Jani.Veçoritë leksiko-semantike të ndajfoljeve me prapashtesa në gjuhën shqipe. Tiranë, 2004. Thomaj, Jani. Fjalori Frazeologjik i gjuhës shqipe: Akademia e Shkencave të Shqipërisë,2010 Fjalor i gjuhës së sotme shqipe. Titanë : Akademia e Shkencave të Shqipërisë , 1980. Fjalor sinonimik i gjuhës shqipe.Tiranë: Akademia e Shkencave të Shqipërisë , 2004. Fjalori enciklopedik shqiptar. Tiranë: Akademia e shkencave të Shqipërisë ,2008. Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe ,Tiranë, 1976. Fjalor i antonimeve në gjuhën shqipe ,Shkup,1998. Për pastërtinë e gjuhës ,Tiranë,1998.

Mr. sc. Feime Ll. LIPSCOMB

143 KUMTESAT

144 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

GJON ZAVERI OSE PERSONAZHI-RRËFIMTAR

Jorida Sotiri DR./Universiteti i Tiranës TIRANË [email protected] ABSTRAKTI

Në romanin “Pse?!” është personazhi Gjon Zaver i cili merr përsipër të rrëfejë ngjarjen. Narratori e vendos ngjarjen në vetën e parë duke na dhënë një autobiografi të vetë autorit, përshtypjet e tij për jetën, vdekjen, filozofinë , dashurinë. Duke lexuar këtë libër unë kam përjetuar thellë atë që sipas Ecos do të shprehesha “qetësinë e kërkova në çdo vend por e gjeta të strukur thellë në qoshen e këtij libri” nga ky përkufizim marrë shkas për të shprehur se : personazhi është vetë autori i cili me botëkuptimin , shpirtin e ndjesitë e tij , me një shpirt të pastër , të ndjeshëm , të prekshëm , të dhimbshëm mbart idetë rrëfyese për përparim. Nëpërmjet personazhit – rrëfimtar, Spasse i ofron lexuesit detaje psikologjike, provokime dhe magjepsje , kontekste dhe dilema, kujtime të së shkuarës. Personazhi rrëfimtar , vdes bashkë me fjalën e fundit.Vetëvrasja e tij bashkon veten që rrëfen dhe veten që përjeton. Personazhi është në rrolin e përjetuesit dhe pësuesit e rrallëherë në rolin e vepruesit, vetëvrasja është njësimi i personazhit me formën e të menduarit e të jetuarit. Personazhi merr pozicionin e rrëfimit të historisë së vet, ku gjuha e rrëfimit është e pasigurt e pa shpresë. I tjetërsur , i huajtësur me veten dhe botën Gjon Zaveri e gjen veten në një krizë identiteti. Në interpretimin e Markez (Gabriel Garcia Marquez) “Krijimtaria është në një luftë mes fan- tazisë dhe arsyes” ku Spasse i ndodhur përballë dilemash mendore e shpirtërore na gdhend personazhin Zaver.

Fjalët kyçe :Personazh, rrëfimtar, ngjarje, autor, brengë shpirtërore , etj

Recensentë: Dr. Belfjore Zifla (Qose) Dr. Artur Sula

145 KUMTESAT

I. HYRJA

Personazhi është një nga elementët themelorë të projektimit dhe të identifikimit të lexuesve. Koncepti për personazhin, veçanërisht në modernitetin bashkëkohor është më i gjerë se ai që e kufizon vetëm tek shëmbëlltyra e drejtpërdrejtë njerëzore. Duke pasur parasysh idenë e një teoricieni kemi: “ kur një rrëfim është animizuar nëpërmjet një përemri vetor të thjeshtë, ose me anë të një shikimi të thjeshtë anonim, këta mund të merren përligjshëm si personazhe, ku “heroi i veprës“ përcaktohet nga funksioni dhe roli i tij në tekst . Duke u mbështetur mbi tezën se konceptimit dhe rolit të personazhit në strukturën rrëfimtare që përbën problemin e parë dhe të vërtetën e narratologjisë, e cila ka ofruar qasjet më interesante ndaj tij, do të thoshim se nëpërmjet personazhit-rrëfimtar, Spasse i ofron lexuesit detaje psikologjike, provokime dhe magjepsje, kontekste dhe dilema, kujtime të së shkuarës. Personazhi-rrëfimtar vdes bashkë me fjalën e fundit. Vetëvrasja e tij bashkon veten që rrëfen dhe veten që përjeton. Personazhi është në rrolin e përjetuesit dhe pësuesit e rrallëherë në rolin e vepruesit; vetëvrasja është njësimi i personazhit me formën e të menduarit dhe të jetuarit. Personazhi merr pozicionin e rrëfimit të historisë së vet, ku gjuha e rrëfimit është e pasigurt, e pa shpresë.

i. Tipologjizim i personazhit rrëfimtar

Në romanin “Pse?!” është personazhi Gjon Zaveri, i cili merr përsipër të rrëfejë ngjarjen: “Jam i ri, njëzet e dy vjeçar dhe më quajnë Gjon Zaver. Por, .... bëra gabim: pse ju duhet emri im?”1 Siç shihet, është personazhi Gjon që na rrëfen ngjarjen në vetën e parë. Ky rrëfim merr trajtat e një monologu të mbyllur. Edhe pse shfrytëzon rrëfimin e brendshëm, Zaveri është tepër aktiv në dinamikën e ndjenjave dhe të veprimeve të tij. Nëpërmjet këtij rrëfimi na nxir- ret në plan të parë ngjarja dhe përjetimi nga personazhi. Narratori fikson momente të veçanta, gjendje shpirtërore, përshtypje, mendime. Rrëfimi i mendimeve të tij bëhet nëpërmjet: 1. psikorrëfimit (analiza e mendimeve të personazhit marrë drejtpërdrejt nga Zaveri- rrëfimtar) 2. Monologut të cituar (shprehje të marra në mënyrë fjalëpërfjalshme nga mendimet dhe ligjërimi i brendshëm i personazhit Zaver.) 3. Monologut të narrativizuar (shprehja në formën e ligjërimit të zhdrejtë të mendimeve dhe ndjenjave të Zaverit prej rrëfimtarit.2)

63$66(6WHUMR3VH"VKWsSLDERWXHVH(ULN7LUDQsIT .MRQsQGDUMHSsUEsQWHNQLNDWWKHOEsVRUHWsNODVL¿NLPLWWsPHQGLPHYHWsSHUVRQD]KLWVLSDV'RUULW&RKQLQLQWHU- SUHWXDUQsYHSUsQ'LVNXUVLLULLUUs¿PLWWs*HUDUG*HQHWWHVLSVK3VLNRUUs¿PL³3sUPXDGDVKXULDQXNSDVND lindur, për mua njëmendësia nuk qenka krijuar! Kam lindur i tepërt në këtë Botë, jam ulur gabimisht në këtë sofër; 2. Monologu i cituar: “Jeta - në qoftëse gjëndet me të vërtetë kjo, - është duke vallzuar me këmbët tona dhe është duke u tallur po me punët tona!”; 3. Monologu i narrrativizuar : “Ai kishte qëndruar larg në hapësirë dhe jetën e shihte tek po digjej nën zjarrin e Hiçit. Jetën tani e përfytyronte si diçka të dukshme,por Hiçin e përfytyronte si QMsJMsWsOsQJVKPHDVWsQJXUWsSRUDVHGKHÀXWXURUHPHJMLWKDWsSsUQMsoDVW+LoLLGXNHMVLQMsJMsTsGLJMWHSD rreshtur jetën, si një zjarr i tmerrshëm, por përsëri i padukur.

146 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Narratori e vendos ngjarjen në vetën e parë, duke na dhënë një autobiografi të vetë autorit, përshtypjet e tij për jetën, vdekjen, filozofinë, dashurinë. Duke lexuar këtë libër unë kam përjetuar thellë atë që, siç do të shprehej Eco: “Qetësinë e kërkova në çdo vend, por e gjeta të strukur thellë në qoshen e këtij libri.” Nisur nga ky përkufizim marr shkas të them se personazhi është vetë autori, i cili me botëkuptimin, shpirtin e ndjesitë e tij, me një shpirt të pastër, të ndjeshëm, të prekshëm e të dhimbshëm, mbart idetë rrëfyese për përparim. I tjetërsuar, i huajtësuar me veten dhe botën, Gjon Zaveri e gjen veten në një krizë identiteti. Sipas Markezit (Gabriel Garcia Marquez) “Krijimtaria është në një luftë mes fantazisë dhe arsyes”. Spasse, i ndodhur përballë dilemash mendore e shpirtërore, na gdhend personazhin Zaver.

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Për realizimin e kësaj teme kam përdorur një gamë të gjerë literature. Synimi im për shfrytëzimin e literaturës ka qenë këndvështrimi i autorëve të ndryshëm si Sabri Hamiti, Teki Çaushi , Agron Gashi, Gerart Genette, Bashkim Kuçuku, Walter Benjamin, Persida Asllani të personazhit dhe përshkrimet e tyre në lidhje me vetat e rrëfimit. Për të parë se çfarë thekso- jnë dhe çfarë nxjerrin në pah studimet në këndvështrimin e ngjarjes së rrëfyer nga personazhi i veprës letrare. Është përdorur dhe literaturë për të parë komunikimin letrarë të veprës me lexuesin. Literatura e shqyrtuar më ka bër një lexues aktiv për të nxjerrë tiparet e personazhit në prozën e këtij autori. Teksti letrar dhe shfrytëzimi i tij ka nxitur dhe nisur rrugën e këtij punimi.

III. METODOLOGJIA

Metodat komparatiste nisen nga hipoteza që një vepër duhet të vlerësohet nga konkret- izimet e saj të veçanta dhe nga të gjitha ndërlidhjet e mundshme. Nga ana tjetër, një pres- pektivë komparatiste supozon që një takim midis dy kulturave lejon të vihen në pah një varg elementësh që nuk do të shfaqeshin nëse studimi do të kryhej brenda një kulture të vetme. Nëse i referohemi studiuesit Hans Georg Gadamer do të kishim se “mes së tashmes dhe së kaluarës qarkullon një gjuhë e njëjtë ose një kulturë e njëjtë”, ky është një fill i vazhduar që përsh- kon kohën, horizontet kulturore të njerëzve, të së kaluarës dhe horizontet e njerëzve aktualë, që i përkasin njeri-tjetrit. Kjo shtrirje është bazë e një marrëveshje përgjatë shekujve. Në mbështetje të këtij pohimi Gadamer niset nga mësuesi i tij Hajdegger se: “vështrimi i një teksti duhet parë paralelisht me tekstet e tjera”. Kuptimet e një teksti janë të shumta. Veprat letrare përherë mbartin në vetvete mundësi të pashterrshme kuptimore dhe interpretuese. Lexuesi gjatë leximit të tekstit realizon një prej atyre kuptimeve të mundshme që gjenden brenda tij. Nëse fjalët do të kishin vetëm një kuptim fjalësor, nuk do të kishte letërsi. Studiuesi Gudio Guljelmi pohon se: “teksti realizohet me shumëllojshmërinë e interpretimeve të veta, leximi është një lojë, një lojë me kode ku lexuesi depërton në të”. Përshtaja e tekstit poetik në nivel të lexuesit

147 KUMTESAT

çon shpesh drejt vulgarizmit, thjeshtëzimit të tekstit letrar. Kërkesë kjo jo e artit elitar, por si mjet propoganistik drejtuar masave, që sipas Moffet dhe Eco-s është quajtur kontrata“ e komunikimit”. Marrëveshja midis lexuesit dhe tekstit çon në ndërtimin e kuptimit. Kjo e bën tepër aktiv rolin e lexuesit. Studiuesi Gudman përshkruan “tekstin e dyfishtë’ nocionin se si lexuesi bën përngjasime ndërmjet teksteve të ndryshme. Por duhet theksuar se ndërtimi i një teksti krahasimor është një hap drejt ndërtimit të kuptimit. Ky kuptim vjen nga pranëvënia dhe ballafaqimi i teksteve të veçanta. Duke u mbështetur në metodat e studimit të kritikës bashkëkohore, e cila mbështetet thelbësisht në studimin e eksperimenteve narratologjike dhe figurave të tjera të prozës, do të rrekem të evidentoj rolin e personazhit në veprën e këtij autori.

IV. REZULTATET

Me Spassen letërsia nuk njeh madhështinë e njeriut , përveç në sprovat e tij për ekzis- tencë dhe kërkon të njohë tronditjet shpirtërore të tij duke kaluar këto sprova, kur bien përdhe të gjitha kodet morale e psikologjike. Spasse shkruan një krizë identiteti, material e shpirtëror të një ambient , duke e cilësuar atë ambient krejt konkret dhe real, të identifikueshëm që në hapin e parë.Personazhet e tij ndërtojnë pëlhurën e prozës me shtresime të barasvlerëshme të përshkrimit autentik të pamjeve reale të kohës, të raporteve të thella njerëzore dhe të gjykimit autorial për fenomenet më të vështira ekzistenciale.

i. Jehona dhe opinioni i kohës mbi veprën

Botimi i romanit “Pse?!” bëri jehonë të gjerë te lexuesit, u shkruan disa artikuj në gazetat dhe revistat të kohës. “Gazeta e Korçës” (e datës 15 nëntor 1935) shkruante: “Romanc origjinal: Penda artistike e Sterjo Spasses përshkruan me ngjyra të mallëngjyeshme jetën e një djaloshi pesimist. Problemi i dashurisë është pika kryesore rreth të cilës vërtiten personat e romancit. Za- konet tona dhe veçanërisht ato të fejesës dhe martesës janë pikturuar me saktësi të ndërgjegjshme. Nuk duhet të mbetet njeri pa e kënduar këtë libër helmi dhe melankolia.” Shumë vite më pas, në gazetën “Dielli” të Bostonit (më datë 1 gusht 1984) botohet artikulli: “Sterjo Spasse dhe Pse- ja shqiptare”, shkruar nga Konstandin Papa, në Palermo të Italisë, i cili thekson se pesimizmi i Sterjo Spasses në këtë roman “nuk ishte një hap prapa, ishte më tepër një esullim i mendjeve drejt një të vërtete që të vriste sytë”. Ishte realiteti shqiptar, me gjendjen e mjeruar shpirtërore, sociale dhe ekonomike të shoqërisë në gjysmën e parë të shekullit XX, që e nxiti krijuesin për të shkruar me këtë frymë, për të nxjerrë lakuriq shoqërinë e katandisur në atë formë, duke gdhendur personazhin-rrëfimtar. Dijetari francez Andre Mazon, profesor në Ecole Normale Superiore të Parisit, ndërmjet të tjerash i shkruante Sterjo Spasses: “Romani juaj “Pse?!” …. më ka bërë përshtypje të madhe, sepse pasqyron kontradiktat midis grupit të fshatit dhe fshatarit të ri i bërë qytetar, dramë kjo e të gjitha vendeve dhe e të gjitha kohërave, por që ju na e bëni ta jetojmë

148 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 në kuadrin e vendit tuaj, në epokën tonë”3. Spasse e ka krijuar personazhin e tij për të projektuar në vepër autorin. Vehbi Skënderi, midis të tjerave do t’i shkruante:“… se duke nxjerrë tërë këta pishtarë nga mjergullat e kohëve dhe nga kapitujt e tymosur të viteve dhe duke i ngritur aq lart, në horizontin e kulturës dhe të botës shqiptare pa e menduar fare, ti je bërë edhe vetë pishtar në jetë të jetëve!” Ngjarja në vepër është vendosur në një hapësirë të shtrirë gjeografike: qyteti Evropian dhe katundi i origjinës së Zaverit. Duke mos e lënë atë të vetëm, narratori na vendos një rol të ndërmjetëm midis narracionit dhe lexuesit. Ai na e ripozicionon lexuesin në rolin e “dëgjuesit” të ngjarjes, duke shkaktuar një “iluzion dëgjimi” pikërisht aty ku ky personazh-rrëfimtar lexohet (mendim i Gerart Genette).

ii. Funksionet e modelit të Bart-it në interpretim të personazhit Zaver Nëse do të bënim një tipologji të personazhit-rrëfimtar në vepër, sipas modelit të Barth4, do ta kishim personazhin Zaver në këto funksione:

1. Funksioni shpjegues (nëpërmjet një analepse metadiegjetike na përcillet personazhi në kohën e mëparshme: një djalosh i bukur që ka studiuar për filozofi në qytetin Evropian, filozofinë e Sokratit, Aristotelit, Kantit.) 2. Funksioni parashikues (nëpërmjet një prolepse metadiegjetike personazhi projektohet në të ardhmen: Vdekjen e kishte vendosur me kohë, se po atë ditë, brenda në fletët e librit të Faustit të Gëtes, gjetën një letër të shkruar para dy javësh.) 3. Funksioni tematik i pastër (përcakton objektivin e qartë të personazhit në vepër). 4. Funksioni bindës (Personazhi Zaver me veprimet dhe përjetimet e tij kërkon ta bindë lexuesin). 5. Funksioni Shpërqendrues (Zaveri me veprimet dhe bisedat e tij jepet përherë i shpërqen- druar: Është diçka kjo botë, apo asgjë? Ka qëllim, apo s`ka qëllim? Linda! Po pse linda? Jam! po pse jam? (Ky monolog na risjell në mendje monologun e Hamletit). 6. Funksioni pengues (është mentaliteti dhe jeta që e pengojnë personazhin drejt frymës qytetëse: Hej, bir, mos harro, se ne këtu nderin e kemi më të shtrenjtë se bijtë, se mallin e vetveten, prandaj, deri sa të jem gjallë, unë nuk kam për të vënë në vatrën time një lesh- prerë... sikur të bëhet hi shtëpia ime!).

iii. Intelektuali në ballafaqim me realitetin

Personazhi i këtij autori është i rriu që ka mbaruar studimet në Europ. Me pikëpamje intelektuali në ballafaqim me realitetin e ambientit të vet kalonë në mospajtim, gërtitje, mëri pakënaqësi, me kërkesë që të bëhen ndërrime, por nuk gjenë forcë të rebelojë asnjëherë . Intelektuali është i vetëdijshëm që ndryshimi duhet të ndodh, por ai është i ndrydhur

3 MAZON, Andre; Shkruan në një revistë të Parisit në 15 Qershor 1937, përshtypjet dhe ndjesitë që i ka krijuar romani “Pse?!” *(1(77(*HUDUWŝƐŬƵƌƐŝŝƌŝŝƌƌģĮŵŝƚ³'\OLQGMH'\3HUsQGLPH´7LUDQsIT

149 KUMTESAT të veprojë. Personazhi Gjon Zaver nuk na jepet nëpërmjet të ndodhurës por nëpërmjet shpërthimit të idesë autoriale, të dhënë në një gjuhë estetike, e cila më pas bashkohet në rrjedhën e rrëfimit.

V. DISKUTIMI

Pas dëgjimit të vëmendshëm nga ana e pjesëmarrësve, u bë një vlerësim pozitiv i hulumtimit. U diskutua rreth Gjon Zaverit dhe unit autobiografik i cili mbart karakteristikat e një personazhi modern dhe pesimist në panoramën që i ofron jeta qytetëse.

VI. KONKLUZIONET

i. Leximi dhe interpretimi i teksteve letrare

Ky është niveli i pragut letrar5 që sipas Zherar Zheneti , ky prag ka luajtur rol në mënyrën e leximit dhe të interpretimit të teksteve letrare. Të sugjerohet një përcaktim zhanror të teksteve të veta, që njëkohësisht do të thotë edhe një sygjerim i mënyrës së leximit.

ii. Rrëfimi i realizuar nga zëri i personazhit

Nëpërmjet personazhit-rrëfimtar, Spasse i ofron lexuesit detaje psikologjike, provokime dhe magjepsje, kontekste dhe dilema, kujtime të së shkuarës.6 Personazhi rrëfimtar, vdes bash- kë me fjalën e fundit. Vetëvrasja e tij bashkon veten që rrëfen dhe veten që përjeton. Per- sonazhi është në rrolin e përjetuesit dhe të pësuesit e rrallëherë në rolin e vepruesit. Vetëvras- ja është njësimi i personazhit me formën e të menduarit dhe të jetuarit. Personazhi merr pozicionin e rrëfimit të historisë së vet. Gjuha e rrëfimit është e pasigurt dhe e pa shpresë. Përballja me vdekjen është burim i gjithë përsiatjeve të heroit. Vdekja është shfrytëzuese e kotësisë së jetës. Është frika e përhershme , dyshimi që mbajmë në çdo moment me vete. Per- sonazhi kryen vetëvrasjen duke kaluar nga sfera e mendimit në sferën e veprimit. Vetëvrasja e personazhit është shumë kuptimplotë duke lënë amanet vetminë dhe vetëdorëzimin. Po kështu vëmendje i është kushtuar shkollimit i cili ka bërë të ndërgjegjshëm personazhin se ndryshimi do bërë në psikologjinë shqiptare e më von të reflektohet në jetën kolektive. Pra, në plan të përgjithshëm vihet re ndeshja e horizontales me vertikalen , e hirearkisë me baraz- inë, njëra karakteristike e organizimit shoqëror, tjetra e jetës zakonore Në prozën e Spasses, personazhi na shfaqen si qenie njerëzore, universale, ato përshkruhen nga trajta të vuajtjes e dhimbjes të dhëna në formën e trishtimit, melankolisë, për fatin e kësaj qenieje njerëzore, për ikjen e moshës rinore, mosrealizimin ëndërrave apo ndjenjave, deri në formën e pikëllimit për

6DEUL+DPLWL/HWsUVLD0RGHUQH6KTLSH7LUDQsIT $6//$1,3HUVLGD 6KHKUL'+85$7$+DUWLPLLQMsDQWRORJMLHWsWUHJLPLWVKTLSWDUQs7XUTLVKW3UREOHPDWL- NDGKHSDULPH8QLYHUVLWHWL%HGsU7LUDQsIT

150 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 vetëabsurdin e jetës. Personazhi përshkruhet nga vuajtja ekzistenciale e qenies. Duke cituar fjalët e Luis Entralgos, mund të shprehemi se: “Tregimi është premtimi i një arratije mbi fundin e së cilës mund të jemi të sigurt që nga momenti që e nisim leximin.”7 Në këtë gjykim Gjon Zaveri mundohet të krijojë jetën qytetare brenda një ambienti ku ekzistojnë dy botë kundërshtuese. Koça do të aplikojë konceptin e tij të edukimit social. Sipas tij libri i Spasses nuk i plotëson kriteret e kohës: ai nuk është edukues i popullit me dashuri për jetën. Romani është pjellë e kohëve të reja dhe është quajtur historia e individit.8 Në këtë vepër historia e rrëfyer lë hapur (fabulahe operete) 9. Rrëfimtari ka vendosur ti rrëfejë lexuesit me zërin e personazhit të tij përshtypjet dhe mbresat për jetën.

iii. Gjenerim i jetës njerëzore në kushtëzim të lexueshmërisë së qytetit

Gjon Zaveri është njeri jo i zakonshëm. Ai është simbol i të riut intelektual. Ai vihet për- ballë një ambjenti të zakonshëm tipik shqiptarë. Prindrit ndikojnë mbi intelektin e këtij të riu duke e fejuar me vajzën e katundit të cilën nuk e do, për të plotësuar këtë normë familjare ai martohet me të , duke u përpjekur të krijojë rregullat kanunore të jetës , në jetën shpirtërore të tij ngrihet çrregullimi, formohet shkallë shkallë tragjedia që çon në vetëvrasje. Zaveri e mohon një shoqëri të tërë, duke kërkuar forma të saja të reja të pajtueshme me dëshirat e me lirinë e njeriut. Në letrën e fundit para se të vetëvritej Zaveri e radikalizon kritikën e vet; kritikon dhe rrënon edhe filozofët, duke e shpallur edhe jetën e vet të gabuar, ashtu si edhe hapin e fundit. Po në këtë pikë ai sikur njeh vlerat e jetës, duke e parë në sy fytyrën e vdekjes. Mendimi i tij se filozofët me ide të tyre vrasin shumë njerëz , kurse individi mundet me gjestin e vet të bëjë vetëm një të keqe, është akuza dhe vetakuza më e rëndë. Mirëpo Zaveri në fund imagjinon një jetë tjetër, që do të mund ta jetonte, një jetë individuale e njerëzore, krejt të ndryshme nga ajo që ka jetuar një herë. Ky himnizim i jetës tjetër merr format e fantazisë së të humburit: Po lëvizja mendore?-pyet trishtueshëm Zaveri. Asgjë për këto s`po bëhet...A thua ka kuptim jeta e këtij qyteti ? Pyetja e pafajshme e Gjon Zaverit është një nga pyetjet më të rëndësishme në konceptimin e thelbit të qytetit. Gjenerimi i lëvizjes mendore dhe i jetës kulturore do të duhej të kushtëzonte lisibilitetin e qytetit si të tillë. Kuptimësia e tij zbehet në mënyrë të tyre, shenjat qytetëse nuk kuptimësohen në kuptim të konceptit antologjik të qytetit të jetuarit në të i afrohet gjallimit, thelbi i qytetarit zbehet e shkon kah mediokriteti Gjon Zaverit nuk i mbetet atëherë veçse të largohet prej skeletit të një qyteti, a po thënë ndryshe të një klisheje të qytetetëse.

7 Po aty 0,)7$5,9HKEL.ULWLNDGKHPRGHUQLWHWL$LNLG3ULVKWLQsIT (&2HSsUGRUNsWXWHUPLQIDEXODKHQsWsQMsMWLQNXSWLPPHIRUPDOLVWsWUXVsTsHSsUGRULQDWsSsUWsWUHJXDUQMs WsUsVLIDNWHVKQDUUDWLYHTsPHUUHQWsSDYDUXUQJDPsQ\UDVHVLMDQsUUsI\HU VXEMHNWL

151 KUMTESAT

iv. Kriza e personazhit modern

Problematikat e thella të individit në modernizim e sipër do të ndikojë në shfaqjen e personazhit me personalitet kompleks, në dilema të thella , thuajse të pazgjidhshme në rrjetën e të cilave shpesh do të ngecin si viktima. I tillë na paraqitet personazhi nihilist i Spasses. Ai na paraqitet me krizën e thellë që përshkron dhe strukturon tashmë qytetarin modern: veprues , refuzues, estetizues dhe dekadent njëherësh. Te Gjon Zaveri spikasim “melankolinë” përjetimin tipik të qytetarit modern përballë ikjes së një të dejeshmje identitare, për individin, duke e futur në një proces jo thjesht konstatimi të mallit, por në një proces të thellë kërkimi, ristrukturimi mendor e ndiesor të asaj bote dhe të atij qyteti të dikurshëm që nuk mund të jetë më. Bëhet përshkrimi i interierit qytetës, përmes së cilit shenjohen prirjet dhe përkatësitë shoqërore, por edhe mendore të personazhit.

v. Lëvizja mendore e qytetarit modern

Ndonëse Gjon Zaverit i pëlqen qyteti dhe ndihet shumë më mirë se në fshat, ky qytet i pae- mërueshëm edhe këtu, me gjithë botën e larmishme dashurore që kultivon haptazi, nuk përmbush një prej dispozitivëve më të rëndësishëm qytetës ; të ashtuquajturën “lëvizje mendore”.

vi. Komunikimi i së vërtetës dhe dhunimi i saj

Si lexues i prozës së këtij autori vëmë re se personazhi vendoset përherë në lëvizje në vektorin malësi-qytet nga mbizotërimi i një tipari apo pasioni të fuqishëm , demonstrojmë përplasjen me normat e përgjithshme, duke sjellë transferim në komunikim , dhe sjellje jo të zakonshme. Trillimi artistik i personazhit është një komunikim i së vërtetës dhe i dhunimit të saj. Rrëfimtari, (personazh-Gjon Zaveri) na jep përjetimet e tij , “mbi hapësirat e pamata të qytetit”. Është ky një proces i rëndësishëm ku personazhi zë një pozicion të veçantë në ecurinë e ngjarjeve. Veprimet e jashtme dhe të brendshme që kryejnë ata mbartin peshën e madhe emocionale. Përfytyrimi i personazhit sjell pasqyrimin e realitetit të përthyer. Re- aliteti shoqëror , e vërteta e jetës së qytetit dhe kohës ku zhvillohen ngjarjet, zbulon thelbin e shqetësimeve të heroit, u jep atyre një tingëllim përgjithësues me theks të mprehtë kohor . Në këtë llogjikë studiuesi Judith Schlanger na arsyeton se : Do të humbnim shumë nëse do të vendosnim se historia e kulturës në tërësi është e parëndësishme dhe se njerëzimi e ka kaluar kohën duke dëshmuar në lidhje me asgjë dhe për asgjë. Do të humbnim shumë nëse do ta hidhnim prapa shpinës dimensionin e së kaluarës, e aq më tepër, do të humbnim në themel , në atë që mendojmë. Çdo debat është edhe i vjetër edhe i ri; edhe atëherë kur ne mendojmë se i përket kohës së shkuar, ai vazhdon të qarkullojë me ne. Këtij premtimi hapsinor i shtohet edhe ai shpirtëror: lexuesi vlerëson më së shumti emocionin, ishin pikërisht këto emocione që Sterjo Spasse , i motivon në personazhin e tij , duke i dhënë trajtat e një njeriu të thjeshtë si figurë e shquar e shpirtit njerëzor.

152 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VII. MIRËNJOHJA

Për realizimin e këtij hulumtimi falenderoj organizatorët e konferencës “Java e Shkencës” ,duke përmendur këtu në mënyrë të veçantë z.Uke Osmanaj. Në këtë drejtim, dëshiroj të shpreh falënderimet e mija për profesoreshën time udhëheqëse të tezës së dok- toraturës profesoreshën e nderuar Prof .asc.dr.Persida ASLLANI, e cila me këshillat e saj profesionale e të vlefshme bëri që ky punim të marrë këtë formë. Shpreh mirënjohje dhe falënderime për të gjithë gjithë pedagogët e Fakultetit të Gjuhës dhe Letërsisë, që kanë ndihmuar në formimin tim profesional.

VIII. REFERENCAT

Librat Spasse, S. (2010), Pse?!, Erik, Tiranë.

Një autor i vetëm Aristoteli (1984), Poetika, Rilindja, Prishtinë. Barthes, R. (1987); Aventura semiologjike, Rilindja, Prishtinë, fq.37. Caller, Xh. (2001) Teoria letrare, ERA, Prishtinë. Çaushi, T. (200) Klubi i Personazheve, , Tiranë, fq. 41-59. Çapriqi, B. (2005 Simboli dhe rivalët e tij, Prishtinë. Dado, F. (2006) Intuitë dhe vetëdije kritike, Onufri, Tiranë. Dado, F. (2003) Teoria e veprës letrare, Poetika, SHBLU, Tiranë. Dado, F. (2009) Sfida të historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë. Eco, U. (2007) Për letërsinë, Dituria, Tiranë. Eco, U. (1996) Struktura e papranishme, kërkim semiotik dhe metoda strukturale, NBOL, Dukagjin-Pejë. Eco, U. (2007) Gjashtë shëtitje në pyjet e tregimtarisë, Dituria, Tiranë. Elsie, R. (1996) Historia e letërsisë shqipe, Tiranë. 314. Garaku, F. (2008) Utopia e narracionit, AIKID, Prishtinë. Genette, G. (2014) Diskursi i ri irrëfimit, Tiranë, fq.74. Hamiti, S. (2009) Letërsia moderne shqipe, Maluka, Tiranë. Hamiti, S. (2010) Poetika shqipe, “55”, Prishtinë. Miftari,V.(2008) Kritika dhe moderniteti, Aikid, Prishtinë, fq.161.

2-3 Autorë. ASLLANI, P., & Shehri, DH.(2014): Hartimi i një antologjie të tregimit shqiptar në Turq- isht - Problematika dhe parime, Universiteti Bedër , Tiranë, fq. 180.

153 KUMTESAT

154 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

GRUAJA, VIKTIMË E LUFTËS NË KOSOVË

Kosovare KRASNIQI (Shefkije Islamaj –“Mos më thuaj se më ke parë ëndërr”)

Në letërsinë shqipe, si në poezi ashtu edhe në gjinitë e tjera letrare, jo rrallë, gruaja është personazhi që zë vendin kryesor. Në të shumtën e rasteve në letërsinë tonë, ajo është personazh i viktimizuar nga rrethanat nëpër të cilat ka kaluar populli shqiptar gjatë historisë së tij. Gruaja, qysh në letërsinë shqipe të traditës herë del viktimë e kanunit e herë viktimë e rrethanave dhe e kushteve të vështira të jetës, si rrjedhojë e zakoneve patriarkale, kurse në letërsinë më të re shqipe del edhe si viktimë e luftës. Momentet më të rënda nëpër të cilat kaloi femra shqiptare e Kosovës, kur sekondat u ngjanin minutave, minutat orëve, e orët ditëve ishin ato gjatë luftës së fundit në Kosovë. Lufta e e fundit 1998-1999 përveç vrasjes së njerëzve, pastrimit etnik, shkatërrimeve të mëdha materiale, përndjekjeve, la pas vetes edhe pasoja të mëdha shpirtërore. Dhunimet e përdhunimet janë pjesë e pandashme e kësaj lufte, të cilat dëshmojnë se edhe gruaja shqiptare luftën e vuajti me të këqijat e saj. Barbaria serbe nuk kurseu asgjë dhe pas gjithçkaje të keqe që bëri, ajo, cenoi rëndë jetën edhe moralin e njeriut shqiptar, cenoi rëndë edhe moralin e gruas shqiptare. Për tmerret e shumë grave të dhunuara gjatë luftës në Kosovë, kanë shkruar, pos të tjerësh, edhe Elvira Dones me romanin e saj “Luftë e vogël e përkorë”, ndërkaq libri që sjell dëshmi të gjalla të grave të dhunuara shqiptare gjatë periudhës së luftës në Kosovë është ai i Naxhije Doçit “Krimi dhe përdhunimi serb kundër femrës shqiptare në Kosovë 1997-1999”. Temën e përdhunimit e trajtoi edhe Shefkije Islamaj në romanin që po e trajtojmë këtu “Mos më thuaj se më ke parë ëndërr”. Shefkije Islamajn e njohim më shumë si studiuese në fushën e gjuhës, por ajo nuk u mjaftua vetëm në botën e gjuhësisë, ku ka krijuar emër të dalluar, po i dha hapësirë vetes të kalojë përtej asaj e të qenët vetëm gjuhëtare, sfidoi me sukses veten në fushën e prozës. Ç’është e vërteta, ajo në rininë e hershme ka botuar një numër tregimesh të shkurtra në shtypin e kohës, për t’iu rikthyer shumë vjet pas prozës – me roman, për të cilin nuk ka heshtur kritika e Kosovës dhe me gjerë. Si duket shtysa kryesore për të shkruar roman për autoren ishte pësimi i gruas në luftën e fundit të Kosovës, në të vërtetë autoren e romanit e preokupon fort fati i gruas shqiptare në luftën e fundit, ndaj në romanin e saj “Mos më thuaj se më ke parë ëndërr” gruan shqiptare e vënë përballë ferrit të luftës, jo vetëm sa për të treguar të bëmat e pushtuesve të fortë, por për të dëshmuar për pësimet dhe vuajtjet jo vetëm fizike por dhe shpirtërore të saj. Që në fillim të romanit shpaloset konteksti në të cilën vendoset ngjarja e romanit, kontekst i njohur pothuajse për të gjithë shqiptarët e Kosovës dhe përtej tyre, si bashkëvuajtës e si dëshmitarë të një kohe që do të mbahen në mend sa të ekzistojë kujtesa.

155 KUMTESAT

Romani nis me kthimin e personazhit kryesor në Prishtinën e pasluftës, një qytet i mbetur në udhëkryq, midis qytetit rural dhe atij urban. Doktoresha e maternitetit, Zoja, kryepersonazhja dhe rrëfimtarja, rrëfen për jetën e saj të pasluftës dhe, njëkohësisht, paraqet historinë e trishtë të një vajze shqiptare të dhunuar mizorisht nga forcat paramilitare serbe gjatë luftës, pranë së cilës ajo jeton dhe ka “detyrën” morale e profesionale ta shërojë. Por ankthi i saj përvi- johet në gjithë romanin – a do t’ia dalë mbanë Zoja e a do t’ia dalë Butja ta mundë vetveten? Në roman rrëfehet hollësisht historia e asaj nate të tmerrshme, kur pas fillimit të bom- bardimeve të NATO-s në Kosovë, ushtria serbe bashkë me forcat paramilitare ushtruan jo vetëm masakra mbi popullsinë civile shqiptare, por edhe kryen dhunime e përdhunime të grave dhe vajzave shqiptare. Nga rrëfimet që bën protagonistja vërehet që romani është ndër- tuar e thurur mbi bazën e së vërtetës, mbi fakte e dëshmi për dhunimet e kryera gjatë kësaj kohe. Ngjarjet në roman janë paraqitur ashtu siç vërtet ka ndodhur në Prishtinën e luftës e të pasluftës, ashtu siç i dinë mirë të gjithë ata që e kanë përjetuar në çfarëdo mënyre Prishtinën, përkatësisht luftën e Kosovës më 1998-1999. Asgjë nuk është ngjyrosur nga ana e rrëfimtarit, përkundrazi realiteti është më së i prekshëm: spitalet pa barna e plot pacientë, hapja e varrezave për të varrosurit, era e rëndë e kufomave, mbishkrimet “ruajuni nga minat” që shtriheshin gjithandej, përpjekja për të nisur jetën aty ku e kishte këputur lufta. Shefkije Islamaj me romanin “Mos më thuaj se më ke parë ëndërr” ka arritur të na bindë se ajo me mjaft sukses mund të lëvrojë në të dyja fushat – gjuhësi dhe letërsi. Ajo pos që dëshmohet si gjuhëtare, dëshmohet edhe si shkrimtare me vizion të gjerë krijues. Këtë mendim timin e plotëson edhe më shumë historiani i letërsisë shqipe Rexhep Qosja, i cili thotë se tani “lexuesi do të takojë krijuesen me imagjinatë të pasur, mjeshtren e rrëfimit të natyrshëm, mjeshtren e gjuhës, e cila me pak fjalë mund të krijojë situata tronditëse e të portretizojë karaktere të paharruara, mjeshtren e vërtetë të gjuhës artistike.” 1

A ishte e vetmja rrugëdalje vetëvrasja?

Personazhi femër që ka “robëruar” rrëfimtaren e veprës Mos më thuaj se më ke parë ëndërr është Butja. Duke shpalosur historinë e trishtë të saj, kuptojmë që lufta nuk është shkatër- ruese vetëm sa kohë zgjat ajo, por rrjedhojat e saj janë në të shumtën e herës jo vetëm të paharrueshme, por edhe të patejkalueshme. Në botën e mendësinë shqiptare gruaja konsiderohet e pacenueshme fizikisht dhe shpirtërisht. Lufta e kishte cenuar rëndë gruan shqiptare, por ajo kishte sfiduar fort edhe burrin shqiptar, për pafuqinë e tij për ta mbrojtur atë. Në subjektin e romanit të Shefkije Islamajt trajtohet pikërisht kjo – pësimi i saj dhe pafuqia e tij. Në këtë anë lufta përjetohet dyfish më rëndë. Romani ndjek një rrëfim i cili përshkohet nga filli që ka për moto mendimin se në luftë nuk janë viktima vetëm ata që pësojnë por edhe ata që janë të detyruar të jetojnë pranë viktimave. Romani “Mos më thuaj se më ke parë ëndërr” paraqet vetëm një pjesë të asaj historie të dhembshur, që e përjetuan shumë gra e vajza

5H[KHS4RVMD5Us¿PLSDKDUUXDU³5LOLQGMDHG\Ws´ .RPSOHWLLYHSUDYHWZDXWRULW ,QVWLWXWLDOEDQRORJMLN Prishtinë, 2010, f. 383.

156 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 shqiptare në Kosovë. Ngjarja zhvillohet në Prishtinën e ditëve të para të pasluftës, por luftën e fundit në Kosovë autorja na e sjell përmes kujtesës e rikujtesës së saj duke krijuar imazhe të papërsëritshme që mbahen gjatë në mend. Personazhja në roman, pra, është një vajzë e re, pa i mbushur të tetëmbëdhjetat, e brishtë dhe e pambrojtur, Butja, e cila kishte pasur fatin edhe të shumë moshatareve të saj të përd- hunohet nga forcat paramilitare serbe. Pas dhunimit ajo nuk po arrinte të zinte rrjedhën e jetës, në të vërtetë ajo nuk po bënte as më të voglën përpjekje ta bënte këtë – ajo ishte shkëputur nga gjithçka që e rrethonte. “Apatia në të cilën ka rënë ajo është tepër shqetësuese. Duket e shkëputur nga bota. Sytë e saj të mençur kanë humbur shikimin domethënës” 2. Atë që ajo kishte ngurruar aq herë t’ia falte të dashurit të zemrës, ia kishin rrëmbyer pamëshirshëm bishat me fytyra të fshehura e ajo nuk kishte arritur ta mbronte veten dhe këtë s’kishin arritur ta bënin as të tjerët. Ishte lufta ajo që ia ndryshoi jetën e saj kurse të gjithë ne, pa përjashtim, ishim të pafuqishëm ndaj fatit të saj e të shumë vajzave të tjera, andaj jeta e saj mori një drejtim tjetër nga ai që kishte ëndërruar ajo. Prandaj, tani në heshtje, e pafuqishme të kapet pas jetës siç bënë shoqet e tjera të saj, i bluan në ndërgjegje plagët e shpirtit. Jeta e re në paqe, për të është e pakuptimtë, ajo qëndron ndërmjet dy situatave kundërshtuese: mbijetoi luftën, por si ta shërojë plagën që ia ngarkoi lufta? E keqja shpesh nuk vjen përnjëherë, me një goditje. Deri në ç’masë vazhdon e keqja, këtë e kuptojmë faqe pas faqesh, kur rrëfimtarja shpalos edhe më tej historinë e saj. Ajo dhunohet dhe, shkurt, bota shpirtërore e saj vritet. Por, e keqja nuk mbaron këtu. Në trupin e saj është ngjizur një fryt i padëshiruar, por plotësisht i pafajshëm. Është kjo “vrasja” e dytë e saj pas përdhunimit. Midis mëdyshjes, që mban pezull gjithë romanin, të njerëzve të saj të dashur për t’i gjetur, bashkë me mjeken, zgjidhje kësaj të keqeje ajo, fatkeqja, zgjedh rrugën më të vështirë – vetëvrasjen. Me vetëvrasjen ajo ia shkurton vetes vuajtjet, por edhe mëdyshjet e njerëzve përreth. Nëse nga ana e jashtme, ana objektive, kjo shtatzënësi e Butes shihet si dhunim, nga ana e brendshme e saj, ai fëmijë ishte i dëshiruar. Motivet psikologjike të sjelljes së saj, në pyetjen nëse do të dëshironte të mbante fëmijën, nuk u kuptuan. Në trupin e saj zhvillohej betejë midis zemrës dhe trurit. Frika dhe paragjykimet e të tjerëve në shoqërinë tonë ishin të njohura për të, andaj ajo zgjodhi të mos fliste. Ajo nuk ka zë në roman. Zëri i saj është vetëvrasja. Ajo nuk ishte vetëm viktimë e luftës, por edhe viktimë e paqes, prandaj zgjodhi heshtjen dhe jeta saj u bë varr. Përveç dhembjes nëpër të cilën kalon Butja, lexuesi ndien edhe pafuqinë e padëshirën e saj për t’u përballur me realitetin, prandaj del gati si i pritshëm përfundimi - ajo zgjodhi më “të lehtën”. Me vetëvrasjen e saj, ajo sikur na bën të kuptojmë se në shoqërinë shqiptare mundësitë për të zgjedhur midis jetës e vdekjes shpesh janë tepër të vogla për të mos thënë se nuk ekzistojnë. Dilemat që shtron shkrimtarja në këtë pikë të ndjeshme të mendësisë sonë, ende në çapitje për të kuptuar jetën në përmasën e saj jo vetëm fizike, i ndiejmë përgjatë gjithë romanit. Në këtë kontekst fati i Butes është i parashkruar. Gjykimet për të dobëtit, të

2 Shefkije Islamaj, ³0os më thuaj se më ke parë ëndërr´7RHQD7LUDQsI

157 KUMTESAT pambrojturit, të dhunuarit e të përdhunuarit zhvillohen përmes fajësimit, përkatësisht njëjtë- simit të viktimës dhe dhunuesit. Në një shoqëri të tillë vdekja është, për fat të keq, shpëtim. E dhunuara është fajtore pse është e dhunuar, si rrjedhim edhe foshnja është fajtore pse ka gjetur të ngjizet në kohë të gabuar, në vend të gabuar dhe nga njerëz të gabuar. Fatkeqësia sjell fatkeqësinë prandaj vdekja del shpëtim si për viktimë, si për frytin e viktimës, si për njerëzit përreth. A dështoi Butja në zgjedhjen e saj? A dështuan njerëzit rreth saj për t’i dhënë zgjidhje jetës së saj dhe jetës së frytit të saj, apo dështuam si shoqëri për t’i dhënë gjasa jetë dy qenieve të pafajshme - viktima lufte? Këto janë çështjet që ngre në roman autorja Shefkije Islamaj për të trokitur në ndërgjegjen e lexuesit sepse Kosova ka plot Bute. Dështimi e shoqërisë në këtë pikë e shoh në zgjedhjen midis një fëmije të pafajshëm dhe moralit. Në të shumtën e herës zgjedhja bie në të dytën – në moralin, në moralin e rrejshëm, sepse kështu bëjmë fajtorë viktimat, të pambrojturit, edhe atëherë kur kemi dështuar t’i mbro- jmë jo vetëm në luftë, por edhe në paqe. Butja e donte foshnjën e rritur në barkun e saj, edhe në gjendjen e rëndë që ishte. A është faj ta duash trupin tënd dhe atë që rritet në trupin tënd, pavarësisht rrethanat që kanë sjellë një gjendje të këtillë. A mund të japë kush përgjigje të drejtë e njerëzore për këtë? S’besoj. Foshnja ishte fryt i saj pavarësisht se fara që u mboll në të ishte e dhunshme dhe e përd- hunuesit. Ndoshta pikërisht ai fëmijë do të ndryshonte jetën e Butes, pavarësisht gjykimeve dhe pavarësisht jetës së ardhshme të atij fryti. Por, me moskuptimin tonë, ne sikur ia sollëm vdekjen e parakohshme asaj, këtë e vërteton edhe nëna e saj kur konfirmon vetëvrasjen. Ajo duket sikur për një çast është çliruar, sa psherëtin “ajo ia pushoi vetes dhe neve brengat e barrës së saj” 3. Është e vërtetë se jeta për të tjerët vazhdon, por mbetet pyetja, si vazhdon? Po ndërgjegjja ku mbetet në këtë vazhdim jete? Vështruar nga ky aspekt ajo me veprimin e saj sikur na lë të kuptojmë se për një fillim të ri të jetës nuk na duhen urrejtja dhe mllefi, dy “këshilltarë të këqija” për jetën. Ajo e flijon vetveten për të na ndërgjegjësuar, duke na thënë se jo gjithnjë duhet të shkojmë nga vrasja në vrasje. E thotë mirë studiuesi Bedri Zyberaj në shkrimin e tij për këtë roman: “Shefkije Islam- aj, jo vetëm që përcakton një diagnozë morale të shoqërisë sonë, por në të njëjtën kohë përpiqet të trokasë në ndërgjegjen e kësaj shoqërie që të dalë nga llumi ku është katandisur”.4

E keqja vazhdon nga Kosova e djeshme në të sotmen

Romani siç u pa trajton një temë që lidhet drejtpërsëdrejti jo vetëm me nderin e femrës, por më shumë me moralin e shoqërisë shqiptare në përgjithësi. Shefkije Islamaj në romanin e saj paraqet gruan dhe mendësinë e kohës përballë saj. Zem- ra e saj prej gruaje mund të ndiejë më lehtë psikologjinë e gruas, dhe mund t’i kuptojë më

3 Shefkije Islamaj, ³0os më thuaj se më ke parë ëndërr´7RHQD7LUDQsI %HGUL=\EHUDM³1HJMXUPsWHDUNHSWLGHYH´,QVWLWXWLDOEDQRORJMLN3ULVKWLQsI

158 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 lehtë ndjenjat e saj. E të njëjtit mendim është edhe Mira Meksi në romanin e saj “Mallkimi i priftëreshave të Ilirisë”, ku merr si personazh kryesor një figurë femër të çmuar të historisë shqiptare, Mbretëreshën Teuta: “Përveçse i përkisnim racës njerëzore dhe ishim gra, Teuta dhe unë, kishim jo vetëm zemër, dashuri, urrejtje, frikë e plot ndjenja të tjera njerëzore, por edhe një gjuhë, apo një shëmbëlltyrë gjuhe që na bashkonte”.5 Edhe Shefkije Islamajn të gjitha këto e bashkojnë me personazhet e veta. Gruaja në roman pos që paraqitet si viktimë e luftës, paraqitet edhe si viktimë e rrethanave shoqërore të traditës. Si gra që e vuajtën padrejtësinë, por në kohë të ndryshme, janë dy figurat e grave, Butja dhe nëna Pashe. Kështu romani nga pikëpamja kohore ndahet në dy pjesë të cilat korrespondojnë me kohë të shkuara dhe me të tashmen. Secila nga këto kohë tregon histori të ndryshme për gruan dhe kohën kur jetuan. Në roman zotëron kryesisht si personazh më me ndikim figura e Butes, porse edhe personazhi tjetër Nëna Pashe që na vjen si reminishencë nga e koha e fëmijërisë së Zojës, nuk mbetet prapa. Në personazhin e nënës Pashe paraqitet drama e gruas me probleme mendore dhe jeta e saj e vështirë në familjen patriarkale kurse në personazhin e Butes paraqitet tragjika e saj e dyfishtë. Është Zoja, kryepersonazhja, që na i sjell, përmes rrëfimit mbresëlënëse, dy fate tragjike në kohë të ndryshme. Numri i personazheve në roman është jo i vogël, ato i japin gjallëri e dramacitet të theksuar ngjarjeve të romanit. Butja në roman nuk është personazh kryesor, por rreth saj sillet subjekti i romanit. Ajo thurte shpresa e ëndrra për jetën e saj, të cilat iu rrëmbyen mizorisht – ajo nuk bëri përpjekje për të kapur fillin e jetës, për dallim nga Zoja që bënte çmos të gjente fillin e jetës e për dallim nga gjyshja e Zojës që e gjente me lehtësi fillin e lëmshit kur i ngatërrohej. Simbolika është më se e qartë. Përdhunimi ia përcaktoi fatin tragjik Butes, kurse vdekja e saj e dhunshme, për fat të keq, prej të tjerëve u përjetua si lehtësim. Në roman hasim edhe meditime e mendime të autores për çështje nga më të ndryshme, ndër to po shquajmë atë për gruan shqiptare. Kështu Shefkije Islamaj thënies të Oskar Uajldit se “gratë kanë një organizëm më të përshtatshëm për të duruar dhembjen, se ato jetojnë vetëm me emocione, se ato s’mendojnë për asgjë vetëm për emocione të reja”6 i kundërvihet me mjaft fakte e argumente të cilat i jep përmes vuajtjeve së gruas shqiptare gjatë luftës. “Mendimi i tij shpesh më sjell e risjell pamjet e grave, të reja e të moçme, shtatzëna e të sëmura, me fëmijë në grykë e në shpinë me plaçka në duar, zhveshur e zbathur, në shi, në diell e në borë, në mal e në rrugë, para pesë muajve. T’i kishe parë si gatuanin bukën midis fushës e në lug të malit me një grusht miell e me një lastër. Jo, nuk ka ndodhur kjo në mesjetë, por para pesë muajve. T’i kishe parë si i lanin fëmijët nëpër përrenjtë e luginat, ndërsa përreth binin granatat si breshër. T’i kishe parë si kujdeseshin për pleqtë e sëmure në pishë të diellit e në shiun rrëke. T’i kishe parë duke lindur pas drizash, pas gardheve, në përrenj e në zabele, në traktorë në qerre, rrugës për në Shqipëri, për Maqedoni e për Mal të zi. Zëri s’u ndihej. E si t’u ndihej? A mund të lindë fëmija në praninë e aq syve? A mund të lindë fëmija kur gryka e automatikut të rri mbi krye ? Pse duhej të fshihej? A ishte turp të lindje frytin tënd?

0LUD0HNVL³0DOONLPLLSULIWsUHVKDYHWs,OLULVs´7RHQD7LUDQsI 6KHINLMH,VODPDM³0RVPsWKXDMVHPsNHSDUssQGsUU´7RHQD7LUDQsI

159 KUMTESAT

Ç’faj kishte ajo e foshnjë e saj që kishin zgjedhur pikërisht atë moment për lindje.7 Me stilin mjeshtëror të saj dhe me gjuhën e pasur e të figurshme, Shefkije Islamaj nuk na sjell më se bindshëm jo vetëm të vërtetën e madhe për luftën në Kosovës, por edhe shumë vërteta të jetës sonë shqiptare dhe, sidomos, të jetës së gruas shqiptare në historinë dhe për- tashësinë e saj. Arkitektura e rrëfimit është mjaft e ngjeshur, ngjarje vijnë njëra pas tjetrës. Autorja duke u bërë edhe vet subjekt i librit, ngjarjet i rrëfen në vetën e parë. Romani është përberë nga rrëfenjëzat apo tregimet që lidhen si me zinxhirë me njëra -tjetrën duke na dhënë një subjekt të veçantë me gjuhë të përdorur aq mjeshtërisht dhe rrëfenjëza të rrëfyera bukur. Rrëfenjëzat nuk janë të lidhura në mënyrë kronologjike sepse autorja në roman përdor tri linja rrëfimi. Por, që të tri linjat e veprës gërshetohen harmonishëm ndërmjet tyre, sa arrijnë të bëhen pjesë përbërëse të një rrëfimi. Personazhet paraqiten me botëkuptime të ndryshme, tradicionale dhe moderne, kurse ngjarjet përplotësohen me pamje e fshatit. me peizazhe piktoresk të natyrës, momente mbresëse nga jeta në fshat dhe nga jeta zakonore.

Në roman gjejmë mjaft përshkrime etnografike, rrëfime proverbiale e anekdotike, të cilat e pasurojnë romanin dhe bëjnë që rrëfimi të ngrihet në shkallë të lartë artistike, gjuhësore e stilistike. Si e koncepton ajo romanin e shohim përmes linjës në të cilën Zoja shpalos përp- jekjen e saj për të shkruar roman, një dëshirë e saj e parealizuar. Autorja shpjegon teknikën e rrëfimit që synon të shfrytëzojë për romanin e saj dhe shpalos dëshirën e saj për të shkruar një roman që nuk do të qëndrojë në raftet e pluhurosura të librarive, por që do të lexohet. Autorja ka arritur, me stilin mjeshtëror dhe gjuhën bindëse, jo vetëm të ndërtojë një histori artistike për luftën e fundit të Kosovës, por të shkruajë një roman që të dhuron kënaqësi estetike dhe që meriton të lexohet.

Përfundim

Për dramën që kaloi Kosova në vitet 1998-1999 dhe fatin e rëndë që përjetoi gruaja shqiptare, janë shkruara mijëra faqe, por edhe këto mijëra faqe janë pak për dramën e thellë psikologjike e tragjike që ka përjetuar gruaja shqiptare. Romani i Shefkije Islamajt është ndër romanet, për fat të keq, të paktë që ka trajtuar fatin e femrës si viktimë e luftës. Por, në romanin e saj, ajo, e sheh gruan jo vetëm si viktimë të luftës – Butja, por edhe si viktimë të zakoneve patriarkale – nëna Pashe, dy personazhe që i mbeten lexuesit gjatë në mendje. Dhe, “nëse nënën Pashe e “dhunon” katundi, në mënyrën e vet, Buten e dhunojnë ushtarët serbë. Edhe “dhunimi” i parë edhe dhunimi i dytë, i kanë pasojat tragjike”,8 thotë studiuesja Resmije Kryeziu.

3RDW\I 8 Dr. Resmije Kryeziu “Forma e varshmërisë kushtëzon ndërrimin e personalitetit”, “Epoka e re”, 7 shkurt 2005, Prishtinë, f . 21.

160 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Në romanin e saj autorja ngreh zërin kundër dhunës. Përmes personazheve të saj gra arrin të godasë në “kodin civil të kohës”, përpiqet të na ndërgjegjësojë si shoqëri. Përmes dy figurave të grave, të cilat e vuajnë padrejtësitë e kohës, përmes ngjarjeve në roman, demaskohet edhe lufta e egër e shoviniste serbe. Hapësira gjeografike e vogël e quajtur Kosovë në vitin 1998-99 iu nënshtrua vrasjeve e masakrave dhe në masë jo të vogël edhe dhunimeve. Dhuna seksuale la pasoja të rënda te gratë e vajzat shqiptare. Kjo “vrasje” fizike e shpirtërore” sikur po heshtet ashtu siç po heshtet edhe fati i tyre pas luftës, trajtimi i tyre institucional. Romani është një zë i fuqishëm artistik për ta kthyer kokën kah këto viktima. Historia jonë, edhe kjo e reja, duhet të jetësohet edhe artistikisht. Ajo nuk duhet të mbetet vetëm brenda nesh.

161 KUMTESAT

Recension për kumtesën e Kosovare Krasniqit

Kosovare Krasniqi me një gjuhë argumentuese në kumtesën e saj “Gruaja, viktimë e luftës në Kosovë” 1sURPDQLQH6KHINLMH,VODPDMWMos më thuaj se më ke parë ëndërr ND depërtuar në shtresat shumëkuptimore të romanit të Shefkije Islamajt, i cili në qendër të tij ka fatin e gruas në Luftën e Kosovës – 1998-1999. Në këtë kumtesë, autorja është ndalur te një roman i veçantë, të një autoreje që nuk e ka vokacion prozën, por që me përkushtimin që ka ndaj kësaj teme të ndjeshme, ka arritur të depërtojë në shtresat më të thella të shpirtit të gruas në rrethana të jashtëzakonshme që shkojnë gjer në ekstrem. Gruaja në luftë bëhet objekt dhune dhe, kur të gjithë e gëzojnë lirinë, pasojat për të vazhdojnë edhe pasi përfundon lufta. Autorja këtë temë e ka shtjelluar duke u nisur nga shumë aspekt: gruaja si njeri, gruaja si gjini e bukur, gruaja si vajzë, gruaja si nënë etj. Ky punim, i ka të gjithë përbërësit e një punimi shkencor, që nga hyrja, shtjellimi, argumentimi dhe përfundimi, ndaj mendimi ynë është që ky duhet të botohet.

Dr. Sali Bytyçi, këshilltar shkencor në Institutin Albanologjik Prishtinë, 5 qershor 2017

162 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Recension i shkurtër për studimin GRUAJA, VIKTIMË E LUFTËS NË KOSOVË të autores Kosovare Krasniqi

Kosovare Krasniqi në shkrimin Gruaja, viktimë e luftës në Kosovë në fokus të trajtimit të vet shkencor merr fatin e gruas shqiptare gjatë dhe pas luftës së fundit në Kosovë (1998- 1999) sipas romanit Mos më thuaj se më ke parë ëndërr, të autores, deri vonë të njohur më shumë si studiuese e gjuhës e shumë pak edhe si shkrimtare, Shefkije Islamajt. Në këtë studim, autorja Kosovare Krasniqi, e cila edhe në shkrime të tjera të saj ka trajtuar tema femërore në letërsinë shqipe, për çka më së miri dëshmon edhe përmbledhje me shkrime kritike me këtë temë Shpirti i gruas në letërsi (studime, kritika, recensione), botuar nga shtëpia botuese Rozafa (Prishtinë 2016), arrin që tri personazhet, shtylla të tri linjave kryesore të ngjarjes së romanit (Zoja, Butja dhe Nëna Pashe), t’i trajtojë nga rrafshe të ndryshme studimi: politik, social, etik e psikologjik, gjithnjë të lidhur ngushtë me misionin themelor të letërsisë, atë estetik. Personazhet e romanit të marrë për studim në shumë raste krahasohen edhe me personazhet e veprave të tjera artistike, historike e publicistike të autorëve të tjerë, të cilët kanë trajtuar fatin e gruas shqiptare në luftën e fundit në Kosovë. Gjithsesi, studimit ia shtojnë vlerën edhe referencat shkencore nga shkrimet kritike të studiuesve të tjerë, të cilët janë marrë me aspekte të ndryshme të romanit me prirje moderne e postmoderne Mos më thuaj se më ke parë ëndërr, të autores Shefkije Islamaj.

Prishtinë Fadil Grajçevci, bashkëpunëtor i lartë shkencor në IAP 7. 05. 2017

163 KUMTESAT

164 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

MODERNITETI NE “ DY DRAMA” TE RAGIP SYLAJ. DRAMA” DEBIM NGA PARAJSA

Msc. Kujtim Bytyçi Shkolla e mesme “ Havzi Nela” Kukës Email: [email protected]

ABSTRAKTI

Shkrimtari Ragip Sylaj, nuk është I panjohur për lexuesin. “ Bashkëbisedimi I tij me lexuesin është përmes poezisë, por sëfundmi dhe për dramës. Libri me drama “ Dy drama” tregon mësëmiri përpjekjen e tij jo vetëm të eksperimentojë shtigje të reja letrare, por këto shtigje i kërkon përmes këndvështrimeve modern. Dramat e Sylajt synojnë absurdin, ku lëviz- in heronj-antiheronj, dhe dramat tejkalojnë kufijtë e dramës tradicionale, duke synuar drejtë antidramës. Lënda mbi të cilën ngrihet drama, është lënda biblike. Megjithëse kjo është lënda bazë, autori ka mundur që ti shpëtojë “kurthit “ për ta trajtuar lëndën bazë në kufijtë e religjionit. Ai ka mundur që fabulën biblike ta vejë në shërbim të lëndës dramatike, ku religjioni shndërrohet në absurd, dhe ekzistencializëm. Hapja e dramës , “prologu” me një strukturë poetike , nuk prish rendin dhe strukturën e dramës, por mendoj se arrin të orientojë lexuesin ( spektatorin) drejtë lëndës mbi të cilën është organizuar e gjithë drama. Përcaktimi që autori i bën dramave të tij, tragjikomedi shkon njësh me subjektin lëndor, e cila “shtron shinat” drejtë absurdit dhe ekzistencializmit të jetës njerëzore, duke u përballur me paradoksin e dy botëve , botës së Parajsës, zanafillës së gjenezës njerëzore, por njëkohësisht dhe Realiteti i prekshëm, pavarësisht që personazhet mbartin simbolikën e gjenezës së njerëzimit. Adami dhe Eva vijnë vetëm me “lëkurën” biblike, nënvetëdija e tyre është njerëzore. Është njerëzore në përpjekjen për të gjetur përgjigjen e ekzistencialimit njerëzor. Dialogu që është në zanafillën e dramës “ Dëbimi nga Parajsa”, të krijon idenë e tërheqjes por edhe të xhelozisë së pritshme, të dy njerëzve që janë zanafilla e njerëzimit, por që mbi vete do të mbartin të gjithë pasojat që do e ndjekin njerëzimin deri në ditët e sotme. Çeshtja e zanafillës së njerëzimit, nga Adami dhe Eva, është trajtur si në planin e religjionit, po ashtu dhe të planit shkencor dhe letrar. Gjithësecili në fokusin e vet ka dhënë opsionet veta , në varësi të këndvështrimit që kanë pasur. Drama e autorit Ragip Sylaj “ Dëbimi nga Parajsa” klasifikohet si sociale dhe filozofike. Por ajo çfarë e dallon këtë dramë ndryshe mga dramat e tjera, është trajtimi i një teme jashtë klisheve të dramës tradicionale sociale.

Fjalë kyçe: modernitet, drama, antidrama, heronj, antiheronj, parajsë, biblike.

165 KUMTESAT

HYRJA.

Zhvillimet e dramës shqipe të pasviteve 90 të shekullit XX, eci në shtigje të reja, në kërkim të formave, tipologjisë, poetikës dhe esetikës më qëllimin për t`u shkëputur nga format klishe të dramës së realizmit socialist. Një përpjekje e cila duke filluar nga fund ii viteve 90 të shekullit XX e deri sot ka krijuar një linjë të re të dramës shqipe,dhe duke u afirmuar dhe autorë të rinj me vision të ri për dramën shqipe. Ragip Sylaj, është një nga krijuesit, i cili është bërë i njohur në letërsinë shqipe në laminë e poezisë, prozës dhe të dramës. Eksperienca e tij krijuese ka renditur Sylaj si një ndër shkrim- tarët që kritika letrare duhet ta vlerësojë kontributin e tij në letërsi. Drama “ Dëbim nga parajsa”, si pjesë e botimit të librit “ Dy drama”, tenton që të vijë me surprizë para lexuesit, me dramën moderene, me modelin e antidramës dhe të antiheronjëve. Subjekti i “ Dëbim nga parajsa”, është marrë nga bible, por që fabula i ka shërbyer vetëm si nxitje, ku personazhet frymojnë si qënje njerëzore, në përballjen me fatin dhe “mëkatin e madh” me të cilin shoqëria njerëzore vazhdon të përballet në përpjekjen për të marrë në dorë fatin në duart e tij. Fabula biblike , e shndërruar me mjeshtëri në fabul njerëzore, përcjell tek lexuesi/spektatori ndjesinë e të përditshmes njerëzore, ku autori përtej një eksperimenti , na ka sjellë një model të drës modern shqiptare.

METODOLOGJIA

Në këndvështrimin për dramën e autorit Ragip Sylaj, është ndjekur metoda e analizës së drejtëpërdrejtë të tekstit, si tekst letrar. Meqenëse drama ka elementë të dukshëm modern, jam munduar ti referohem pikërisht këtyre elementëve të dukshëm, të cilët bëjnë dallimin si një dramë me tendenca të dukshme modern. Analiza e strukturës, e dialogut, karakterit të personazheve , të cilët qëndrojnë në nivelet mes heronjëve biblikë dhe antiheronjëve, duke dalë nga “ lëkura” njerëzore, por që përsëri në brendësi të tye janë po aq njerëzor , sa janë dhe biblikë. Në studim, kam kërkuar ndihmë dhe tek autorë të tjerë shqiptarë, si dhe tek tekstet biblike, meqenëse fibula nga e cila ngjizet kjo dramë është biblike.

DISKUTIMI

Autori Ragip Sylaj vjen para lexuesit në një mënyrë të re paraqitjeje. i ndryshëm si në gjininë poetike, po ashtu dhe në gjininë e dramës që përpiqet të eksperimentojë. Autori nuk është i panjohur për lexuesin shqiptarë , autori është përfaqësuar në antologji në gjuhën shqipe dhe në gjuhë të huaj. E megjithatë, popullariteti I një shkrimtari ka magjinë e sur- prizës, që në momentin që shfaqet e bën për vete lexuesin me “ suprizat” e këndshme qe i servir . Poezia është gjinia më e lëvruar e këtij autori, por nuk ngelet pas dhe në prozë, ese, kritikë letrare, dhe dramë.

166 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Kalimi nga njëra gjini në tjetrën, sigurisht që ka pjesën e vet të vështirësisë, duke sjellë një “përshtatje” të krijuesit. Përveç përshtatjes, është dhe gjetja e vetvetes. Gjetja e vetvetes është dhe orientimi drejtë asaj lloj drame , që përshtatet më së shumti me prirjet dhe shijet estetike të krijuesit. Sylaj në eksperimentimin e tij drejtë dramës ka një orientim mëse të qartë, drejtë dramës moderne, por që pika e referimit është lexuesi ( spektatori). Moderniteti i Ragip Sylaj në dramë , nuk qëndron vetëm në faktin e kreativiteit të prezantimit të dramave në modelin e antidramave, të heronjve si antiheronj, por edhe në organizimin e tekstit të dramave. “ Dy dramat” e tij kanë komoditetin që të lexohen edhe si një material letrar, por edhe si tekste të mirëfillta dramatike, por që në këtë të fundit, komoditeti shndërohet në një dhimbje koke për çdo regjizor që do të kërkojë të vejë në skenë këto drama. “ “Kokëdhimbja “ vjen për faktin që regjizori duhet që këtë material letrar bruto ta shndrojë në një shfaqje tetrale që kërkon mjeshtëri regjizoriale dhe aktoriale. Moderniteti në dramat e shkrimtarit Ragip Sylaj zbulohet tek “plateja” e absurdit në të cilën lëvizin heronj-antiheronj, dhe drama-antidramë. Lënda mbi të cilën ngrihet drama, është lënda biblike. Megjithëse kjo është lënda bazë, autori ka mundur që ti shpëtojë “kurthit “ për ta trajtuar lëndën bazë në kufijtë e religjionit. Ai ka mundur që fabulën biblike ta vejë në shërbim të lëndës dramatike, ku religjioni shndërrohet në absurd, dhe ekzistencializëm. Historia e letërsisë botërore njeh mjaftë raste të orientimit të shkrimtarëve ndaj subjekteve biblike, duke krijuar vepra letrare të cilat në sajë të fuqisë së penës së tyre I kanë qëndruar kohës. Historishkrimi letrar zë fill që në periudhën e Rilindjes Europiane, me autorë të tillë si Ligieri, Bokaçio, listë e cila vazhdon dhe në periudhat e mëvonshme letrare, me Dostojevskin, Bodler, Kamy, Prust etj. Secili në gjykimin dhe këndvështrimin e tyre ka trajtuar artistikisht subjektet biblike, duke na sjellë vepra letrare me modele krijuese, simbole botën e përtejme (feri, parajsa, purgatori). F. Kafka në veprën e tij “ Proçesi” na sjell gjykimin për Mëkatin e Madh, të trajtuar artistikisht. Bibla është quajtur ndryshe dhe “ Libri I librave”. Studiuesi amerikan Notrop Fraji për ndikimin që ka pasur dhe vazhdon të ketë Bibla në letërsinë perëndimore shprehet se: “ Në kulturën tonë( perëndimore) , libri I shenjtë është Bibla, e cila mbase është libri i shenjtë i ndërtuar më sistematikisht në botë. Asnjë libër nuk ka ndikim të vet në letërsi, pa pasur vetë cilësi letrare, kurse Bibla është vepër e letërsisë, përderisa ajo studiohet nga kritika letrare”. Trajtimi i subjekteve biblike në letërsinë shqiptare zë fill me përpjekjet e kishtarëve shqiptarë për të rizgjuar gjuhën e bukur shqipe. Me shkrimin e parë shqip, “For- mula e Pagëzimit” të Pal Engjëllit, është orientimi i parë i letërsisë shqiptare drejtë subjekteve biblike. Kjo traditë orientimi vazhdon më tej, dhe me krijues të tjerë kishtarë ose jokishtarë, por që tek bibla kanë gjetur spunton dhe subjekete të cilat fare mirë i shkojnë përshtat mo- menteve të ndryshme të shoqërisë shqiptare. F.Noli me veprën e tij “ Izraelitë e Filistinë: , kryekëput ka subject biblik. Konstatimi I orientimit të letërsisë shqiptare, e më konkretisht I letërsisë së Shqipërisë së Veriut, drejtë letërsisë peerëndimore, duke marrë prej saj anët më të mira, por dhe trajtimi I temave fetare në fillimet e letërsisë shqiptare, Namik Resulli në veprën e tij “ Shkrimtarë shqiptarë” përpiqet të japë arsyet e këtij orientimi , dhe trajtimit të temave me motive biblike.

167 KUMTESAT

“ Tri janë “ karakteristikat” kryesore të prodhimit letrar të veriut, që e dallojnë nga prodhiet letrare shqipëtare të tjera përpara Lidhjes së Prizrenit. a) Lënda është gadi krejt fetare, pse u shkrua me qëllim kryesor që të mbajë gjallë e të forcojë në katolikët e veriut fenë katolike, e cila nën pushtimin osman kish nisur të shkatërroheje të çdukej; b) Është I madh, ndoshta I tepërt, influksi latin e Italian mbassi auktorët e këtij prodhimi ishin lidhur ngusht me kishën e perëndimit, duke qenë nën urdhërat e saj, dhe kishin kryer studjimet e veta përtej Adriatiku, në Itali. c) Gjithë për arsyet e sipërme, alfabeti I përdorur prej tyre po thua ai I tipit latin-italjan. Pa dyshim ky prodhim verior është më I rëndësishmi I prodhimeve të pjesë së parë të letratyrës shqipe, si nga pikëpamja e sasisë dhe gjërësisë si dhe nga pikëpamja e lëndës dhe e mbrëndisë. Këta shkrimtarë të vjetër të veriut nuk janë vetëm të parët që filluan një farë lëvizje kulturore në vendin t`anë, nuk janë vetëm të parët që I dhanë shqipes një alfabet- alfabetin latin- po janë edhe të parët që mendojnë e punojnë për atdhenë e gjuhën e tyre, për Shqipen e Shqiperinë. Madje nga kjo pikëpamje kombtare ky prodhim munt të lidhej drejtë për drejtë me atë që erdhi pas Lidhjes së Prizrendit, po t`ishte e madhe vlera estetike e qëllimi I përbashkësisë shqipëtare”.1 Ky orientim u ndërpre në periudhën e pasluftës ( 1945), por që sot shikojmë përsëri tendendecën e këtij orientimi. Një nga faktet e këtij orientimi është dhe vepra e Ragip Sylaj “Dy drama”. Në shënimin hyrës të autorit, i referohet shkrimtarit Amoz Oz, i cili shprehet se “ Unë mendoj se familja është institucioni më misterioz në botë, më paradoksal në botë, më i çu- ditshmi në botë, më ekzotiku në botë, dhe më interesanti në botë.” , Sylaj ka mundur që lëndën biblike ta socializojë, ku si pikë referimi i botës është njeriu. “ Edhe pse mbretëria e qiellit është brenda nesh,/ Andaj thuaj vetëm memento memento memento/ për djallin e dashurisë sate të engjëllttë.” Hapja e dramës , “prologu” me një strukturë poetike , nuk prish rendin dhe struk- turën e dramës, por mendoj se arrin të orientojë lexuesin ( spektatorin) drejtë lëndës mbi të cilën është organizuar e gjithë drama. Përcaktimi që autori i bën dramave të tij, tragjikomedi shkon njësh me subjektin lëndor, e cila “shtron shinat” drejtë absurdit dhe ekzistencializmit të jetës njerëzore, duke u përballur me paradoksin e dy botëve , botës së Parajsës, zanafillës së gjenezës njerëzore, por njëkohësisht dhe Realiteti i prekshëm, pavarësisht që personazhet mbartin simbolikën e gjenezës së njerëzimit. Adami dhe Eva vijnë vetëm me “lëkurën” biblike, nënvetëdija e tyre është njerëzore. Është njerëzore në përpjekjen për të gjetur përgjigjen e ekzistencialimit njerëzor. Për ta klasifikuar një dramë moderne ka kriteret e saj. Duke filluar nga struktura, dialogu, personazhet, linjat që trajton, mënyra e konceptimit të subjektit që trajton, didaskalitë, njësia e kohës, e vendit etj. Duke u nisur tek dy elementët e fundit, njësia e kohës dhe e vendit do të ndalesha për pjesën e parë të dramës. Pjesa e parë është konceptuar e ndarë në katër pjesë, të cilat korespondojnë me stinët e vitit. Njësoj si sinfonia e Vivaldit. Por ndryshe nga ” Katër stinët “ e Vivaldit, Sylaj është munduar të sjellë para lexuesit atë që është brenda nënvetëdijes njerëzore, katër momente të cilat vendosën vulën e Mëkatit të Madh, para Zotit. Skaneri i

5HVXOL16KNULPWDUsVKTLSWDUs 5LERWLP 6KE3DNWL7LUDQs

168 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 dramaturgut duket që mundohet të shikojë më tej, jo Mëkatin e Madh njerëzor para Zotit, por momentet që kalon njeriu në jetën e tij. Janë fazat e jetës njerëzore, por që simbolikisht autori ka arritur të gjejë dhe gjegjësen simbolike të secilës etapë, Pranvera e dashurisë, Vera e etjes, Vjeshta e urisë, Dimri i vetmisë. Në secilën pjesë , ajo që bije në sy është dialogu mes dy personazheve , Adamit dhe Evës. Dhe personazhet mbartin në vetvete simbolikën e tyre. Eva- Bëj diçka përderisa nuk bën asgjë. Adami- Pse, asgjë të duket ekzistenca ime, asgjë të duket puna ime e përditshme: Eva- Shih, mendo diçka edhe për mua derisa lodhesh e humb kohë për të tjerat. Adami- Ku ka femra të tjera ne Eden, oj e marrë?2 Dialogu që është në zanafillën e dramës “ Dëbimi nga Parajsa”, të krijon idenë e tërheqjes por edhe të xhelozisë së pritshme, të dy njerëzve që janë zanafilla e njerëzimit, por që mbi vete do të mbartin dhe të gjithë pasojat që do e ndjekin njerëzimin deri në ditët e sotme. Çeshtja e zanafillës së njerëzimit, nga Adami dhe Eva, është trajtur si në planin e religjionit, po ashtu dhe të planit shkencor dhe letrar. Gjithësecili në fokusin e vet ka dhënë opsionet veta , në varësi të këndvështrimit që kanë pasur. Pjetër Budi në veprën e tij “ Doktrina e Kërshtenë”, duke iu referar mëkatit të bërë nga Adami dhe Eva, jep dhe arsyen e dëbimit të dy krijesave të para të njerëzimit. O i pafati nieri Gjithë ndë të keq harruom; I dhani ndë madhështi, Me mkat pështjellë e ngatërruom.3 Rimarrja e kësaj çeshtje nga autori, është parë në planin social-filozofik,. Autori ka vepruar përmes retrospektivës, por që në fakt lënda që trajtohet është mëse aktuale. Shoqëria njerëzore është përballur dhe vazhdon të përballet me shumë probleme, gjë të cilën e kon- stantojmë dhe përmes dialogut të Evës dhe Adamit. Eva- E si mendon se do ta popullosh këtë tokë të shkretë? Kam droje se edhe ata që do të vijnë pas nesh do të jenë të ankthshëm si ti, frikacakë, egoist-njësoj si ti. Adami- Lakmitarë, nepsqarë e të pangopshëm njësoj si ti.4

Ky dialog, në pjesën “ Pranvera e dashurisë” duket se krijon kontrastin , tragji-komedinë e vërtetë të njerëzimit, bash në stinën më të bukur, që autori i referohet dhe si stinë e dashurisë, kur priten dhe frytet më të mira të kësaj stine, fillon paradoksi i vërtetë, a thua se Parajsa paska qenë vetëm një mashtrim, një realitet-jorealitet, ose më mirë të themi një ferr-parajsë, ku zu fillë njerëzimi, me gjithë pasardhesit e vet, të egër, frikacakë, , lakmitarë, të pangopshëm, egoistë. Njësia e kohës edhe pse shtrihet në katër stinë të vitit, në të vërtetë i kalon këto kufij. Katër stinët janë vetëm simbolikisht, Kufjjtë e shtrirjes së zhvillimit të ngjarjes janë në të gjithë historinë e jetës njerëzore, në planin e përgjithshëm, kurse në një plan më të ngushtë ,

6\ODM5DNLS³'\GUDPD´6KE³5R]DID´3ULVKWLQs 3 Po aty. Resuli, 2007, 29. 3RDW\6\ODM

169 KUMTESAT këto kufij zgjasin sa një jetë njeriu, me lindjen ( Pranvera e Dashurisë) deri në vdekje ( Dimri I Vetmisë). Konceptimi i njësisë së kohës , është në kufijtë e një realiteti eszistencialist, që zë fillë që në fillesën e jetës njerëzore. Njësia e vendit. Ngjarjet zhvillohen në parajsë, që më vonë zhvendosen në realitetin njerëzor. Por duket që asgjë nuk ndryshon, as në pjesën e parë( të dy pjesët e dramës janë në unitet me njëra –tjetrën) ashtu dhe në pjesën e dytë, të titulluara “ Dëbimi nga Parajsa” dhe “Jetëvdekja”. Në pjesën e parë ngjarjet zhvillohen në parajsë, por që asgjë nuk të kujton këtë vend të mrekullueshëm, me plot grindje, xhelozi, dashuri-padashuri. Dialogu mes dy personazheve te jep idenë qe zhvillohet pasi janë dëbuar nga parajsa. Adami- Pse, a nuk e sheh sa ngushtë e kemi këtu, në Eden” Eva- Jo, Adam, ti po flet si i dehur. Edeni i takon vetëm të kaluarës. Zemërimi i Hyjit na përzuri nga amshimi dhe na përlasi në truallin e pikëllimit tonë. 5 Duke iur referuar përsëri veprës së Budit, në “ Doktrina e Kërshtenë, kemi paraqitjen e plotë të dëbimit të Evës dhe Adamit nga Parajsa, dhe përndjekjanga pas e mallkimit të zotit për mëkatin që kishin bërë. Ndeper vepërat e ti, `Ndë dhen e mallëkoi, E me sa kundrështi Gjellenë i a permetoi.6

Dallimi në mes të prozës narrative dhe dramës në tekst është mungesa e një ndërmjetësi ose narratorit. Por ky rregull është thyer nga autori. Në pjesën e dytë kemi praninë e narratorit, ose ndryshe të Rrëfimtarit. Praninë e rrëfimtarit e kemi vetëm në pjesën e dytë të dramës. Por cili është funksioni i rrëfimtarit në pjesën e dytë të dramës? Dy pjesët e dramës duket sikur janë të veçuara nga njera –tjetra, por në të vërtetë janë një njësi unike, pavarësiht karaktereve të ndryshëm dhe ambienteve ku zhvillohen ngjarjet. Pjesa e dytë fillon me fjalët e rrëfimtarit : “ Na ishte një herë Jeta dhe Vdekja…” . Ky moment i fillimit të rrëfimit të nga rrëfimtari është një formulë klishe e fillimit të rrëfimeve popullore. Model i cili është marrë dhe nga autori, . Kjo formulë e përdorur nga Rrëfimtari, parapregatit lexuesin për rrjedhën e ngjarjeve. Të njëjtin model të përdorimit të klisheve hyrëse i ndeshim dhe tek Kuteli, por dallimi mes dy autorëve qëndron në faktin që kanë lëvruar dy gjini të ndryshme, dhe në funksione të ndryshme. Roli i Rrëfimtarit në dramën e Sylaj është në të njëjtën pozitë me Korifeun e dramës së Antikitetit, në dallim me Rrëfimtarin e Kutelit, i cili nga filllimi deri në fund, mbart peshën e rrëfimit të ngjarjes. Pra, duket qartë , që roli i Rrëfimtarit në të dy autorët kushtëzohet dhe nga gjinitë letrare në të cilin funksionalizohen. Ragip Sylaj njihet dhe si lëvrues i prozës, por gjithashtu në opusin e krijimtarisë së tij letrare na bën të ditur që njeh mirë dhe krijimtarinë gojore të popullit, çka i ka dhënë mundësi që të bëjë ndërfutjen e shprehjeve popullore, pa humbur vlerën e tyre, një ndërfutje tepër organike, në funksion të

5 Po aty. Sylaj,2012, fq 23. 3RDW\5HVXOL

170 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 nxitjes situatave komike . Por një tjetër funksion i Rrëfimtarit ka të bëjë dhe me “huazimin” e modelit të Korifeut nga drama e antikitetit grek. Kur shprehemi “ huazim” nuk kemi parasysh imitimin , por një zgjedhje konceptuale e autorit, i cili nuk ka qëndruar “ skllav” i modelit të dramës së antikitetit. Për mua mendoj që Rrëfimtari në dramën e Ragip Sylaj luan dhe funksione të tjera si të Njeritu të Urtë dhe të Mençur dhe Rapsodit shqiptar. Mësëmiri kjo duket qartë në momentin kur Rrëfimtari në pjesën e tretë të titulluar “Disa gjëra, njeriu duhet t`i harrojë në jetë” i referohet baladës së murimit, e konkretisht legjendës së Konstandinit. Në këtë legjendë kemi magjinë dhe forcën e fjalës së dhënë. Si e tillë, dhe fjala e rrëfimtarit në këtë pjesë është në funksion të zhvillimit të ngjarjeve, të zhvillimit të tensionit dramatik. Duke qëndruar përsëri në funksionin që kryen Rrëfimtari në dramën e Sylaj, vërejmë që pjesët e zgjedhura , në të cilët rrëfimtari është nistori i çdo pjese, është në përputhje me vetë zhvillimin e ngjarjeve të çdo pjese, dhe zbulon aspektin filozofik të kësaj drame. -Pjesa e parë ( I Përçmuari të përçmon)---Kemi mendimin filozofik ekzistencialist të luftës mes jetës dhe vdekjes. - Pjesa e dytë ( Dhembja si shpërblim)— Konflikti i përjetshëm mes të mirës dhe të keqes, mes dashurisë dhe urretjes. - Pjesa e tretë ( Disa gjëra njeriu duhet ti harrojë në jetë )--- Rëfimi i legjendës së Kon- standinit, me synimin per të zbuluar një nga vlerat e karakterit njeërëzor, fjala e dhënë. - Pjesa e katërt ( Po më dridhen gjunjët)---Njeriu në luftë me vetveten. Tek njeriu janë e mira dhe e keqja. Njeriu akoma nuk ka fituar betejen me vetveten e tij. Kabili dhe Habili janë brenda njeriut. - Pjesa e pestë---(Rrugët tona ndahen këtu). Përsëri beteja e njeriut me vetveten Engjëlli në luftë me Djallin. Dashuria sublime për të mirën e përsosur në luftë me të keqen. - Pjesa e gjashtë-----( As në vetveten s`kam ku të kthehem). Lakmia është si akulli, që here pas here shfaqet në shpirtin e njeriut.

E gjithë struktura e dramës është ndërtuar në dhjetë pjesë. Një numër ndoshta i zgjedhur rastësisht nga autori, por që vetvetiu të shkon mendja tek harmonia e përsosur, dhe tek Dante Aligheri, i cili në veprën e tij përdor shumfishin e numrit dhjetë, numrin njëqind. Por në rastin e Sylaj, organizimi i dramës sipas këtij rregulli hyjnor duket qe ka gjetur vendin e duhur. Jo vetëm për faktin që pjesa e parë e dramës fillon me dy personazhe , Adamin dhe Evën, si zanafilla e njerëzimit, të krijuara sipas shëmbëlltyrës së Krijuesit, por edhe për faktin që bazën e kësaj drame e përbën pikërisht problem i familjes, krijesa më hyjnore. Drama e autorit Ragip Sylaj “ Dëbimi nga Parajsa” klasifikohet si sociale dhe filozofike. Por ajo çafrë e dallon këtë dramë ndryshe mga dramat e tjera, është trajtimi i një teme jashtë klisheve të dramës tradicionale sociale. Personazhet e saj janë antiheronj, dhe drama-anti- dramë, për këndvështrimin dhe konceptimin e saj. Jeta sociale, edhe pse e parë në kend- vështrimin e problemeve të një familjeje shpitare ( tek pjesa e dytë e saj) , dy pjesët e saj janë në unitet me nnjëra tjetrën duke krijuar një tablo ku nocioni kohë është thyer, është i çdo kohshëm, problem i familjes trajtohet në zanafillën e saj, por jashtë skemave me karakter bib-

171 KUMTESAT lik, duke socializuar temën që trajton, si një temë që nuk mund të merret vetëm për familjen shqiptare, por e parë në tërësi problematika e familjes në historinë e shoqërisë njrëzore, një nocion që nocioni hapësirë nuk ka një pikë reference, por e gërshetuar me temën e kurbetit, ( mendoj se kjo është linja kryesore që nxit konfliktin dramatik) shërben dhe si linjë aktuale me të cilën janë përballur dhe përballen shqiptarët.

KONKLUZIONI

Gjatë leximit ë dramës së Ragip Sylaj,menjëherë të krijon përshtypjen e ndjesisë së një drame me tendenca moderne. Autori është larguar strukturave të zakonshme të dramës tradicionale, ku ndarja ë akte, skena, është bërë përmes një structure , që të kujton tituj të prozës së shkurtër. Shoqërimi i çdo pjese, me sqarime që në strukturë kanë një ndërthurje mes prozës së shkurtër, dhe didaskalitë, është një model që del jashtë kornizave të dramës tradicionale shqiptare dhe dramës klasike botërore. Ndërthurja e këtyre elementëve, me një thyerje strukturore, shoqëruar me tipizimin e karaktereve dramatikë, poetikën dhe estetikën, e radhisin dramën e autorit Ragip Sylaj, ndër dramat moderne të dramës shqipe.

MIRENJOHJE

Një mirënjohje të veçantë për Ministrinë e Arsmit Shkencës dhe Teknologjisë së RE- publikës së Kosovës e cila me një kopentencë të lartë profesionale organizon evente të tilla, ku studiuesit shpalosin studimet e tyre, të cilat pasurojnë më shumë më shumë laminë e sudimeve në fusha të ndryshme shkencore. Një falenderim dhe mirënjohje , për autorin Ragip Sylaj, me të cilin kam pasur dhe vazhdoj të kem një bashkëpunim shumë të mirë. Krijimtaria e ij në laminë e dramës është një vlerë e shtuar e dramës shqipe.

LITERATURA

Sylaj, Rakip. “Dy drama”. Rozafa, Prishtinë 2012. Resuli, Namik. “Shkrimtarë shqiptarë” 1 . Tiranë, Botim II Pakti, 2007

172 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

PËRPJEKJET PËR PLANIFIKIMIN E KORPUSIT TË SHQIPES

Fetije Gashi Universiteti i Prishtinës “Hasan Prishtina” Dega: Gjuhë shqipe-Master Prishtinë [email protected]

ABSTRAKT

Në këtë punim është paraqitur dinamika e zhvillimit të përpjekjeve për planifikimin e korpusit të shqipes dhe statusit të shqipes, duke filluar etapat e para nga koha e Rilindjes kombëtare Shqiptare e deri në ditët e sotme, për të bërë një trajtim historik-kronologjik, do të nxjerrim në sipërfaqe edhe përpjekjet e gjuhëtarëve që bënë për gjuhën shqipe standardizimin dhe unifkimin e saj. Në fushën e planifikimit gjuhësor dhe të rregullimit drejtshkrimor të shqipes janë marrë vendime të ndryshme derisa është arritur një gjuhë letrare e përbashkët për të gjithë shqiptarët. Ky hulumtim tregon se në Prishtinë nga viti 1952 e deri më 1968 proceset në fushën e planifikimit gjuhësor dhe të krijimit të mjeteve për standardizmin u zhvilluan në dukje ndaras nga zhvillimet në Shqipëri. Mbledhjet e vitit 1952 pastaj ortografia e vitit 1956-1964 gati natyrshëm të gjitha këto shpërthyen në Konsultën Gjuhësore të vitit 1968 në Prishtinë që mund të konsiderohet mbyllje përfundimtare e procesit të planifikimit të mëvetësishëm në fushën e gjuhës dhe fillimi i një faze të re. Fjalët kyçe: planifikimi, korpusi i shipes, statusi i shqipes, drejtshkrimi, standardizimi.

I. HYRJE

Këtu trajtohen përpjekjet për planifikimin e korpusit të shqipes duke filluar nga etapat e para nga koha e Rilindjes Kombëtare e deri në ditët e sotme, për të bërë një trajtim historik-kronologjik. Punimi ynë do të nxjerrë në sipërfaqe përpjekjet e gjuhëtarëve që bënë për gjuhën shqipe qysh nga fillimet e para që e kanë përcjellë rrugën e zhvillimit të gjuhës letrare shqipe nga Rilindja Kombëtare Shqiptare e deri në Kongresin e Drejtshkrimit më 1972 në Tiranë, raportet ndërmjet dialekteve të shqipes dhe varianteve letrare mbi baza dialektore. Standardizimi i gjuhës shqipe është një proces për të cilin mund të thuhet se ka qenë në qendër të vëmendjes së gjuhësisë shqiptare për më se një shekull dhe vazhdon të jetë edhe sot e gjithë ditën. Çështja e standardizimit të shqipes dhe problemet lidhur me të kanë një shtrirje pothuajse njëshekullore në gjuhësinë dhe kulturën shqiptare.

173 KUMTESAT

Gjatë këtij punimi kemi paraqitur një pasqyrë kronologjike në raport me drejtshkrimet dhe në formë të përmbledhur të shprehim sërish mendimin për këto çështje. Në periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare duhet të kërkohet zanafilla e politikës gjuhësore dhe e planifikimit gjuhësor mendojmë që nis me fillimin e botimit të punimeve mbi mënyrën e formimit të gjuhës standarde te revista Albania e Faik Konicës që nga fillimi i botimit të saj më 1897 në Bruksel. Gurin e parë të themelit për njësimin në vijat kryesore të shkrimit të shqipes i vuri Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqipe e Stambollit kur përcaktoi numrin e fonemave që do të përfaqësoheshin në grafema. Kongresi i Manastirit dhe Komisija Letrare Shqipe, megjithatë janë ngjarjet më të rëndë- sishme në këtë drejtim në aspektin e veprimtarisë së organizuar kolektive dhe me pasoja pozitive për tërë kombin. Kongresi i Manastirit (1908) mund të cilësohet si ngjarje shumë e rëndësishme për zhvillimet në fushën e kujdesit ndaj gjuhës dhe të planifikimit gjuhësor në përgjithësi. Komisija Letrare (1916-1918) qe një tjetër moment me rëndësi në rrugën e kujdesit për gjuhën, ndërsa e tërë faza tjetër deri te Lufta e Dytë Botërore u karakterizua me vëllime, me përdorime nga më të ndryshmet, por me pak ndërrmarrje të suksesshme në fush- ën e planifikimit të gjuhës. Kongresi i Lushnjës (1920) i miratoi vendimet e Komisisë Letrare, ndërsa Qeveria shqiptare më 1923 me një vendim të posaçëm e shpalli gjuhë zyrtare variantin që për bazë kishte elbasanishten dhe ai e luajti atë rol deri më 1945. Derisa në pjesën e parë të shek. 20 kemi dy ndërrmarrje kolektive me peshë në fushën e planifikimit gjuhësor (Kongresi i Manastirit dhe Komisija Letrare e Shkodrës) në pjesën e dytë të këtij shekulli kjo punë u intensifikua: u hartuan ortografitë 1948-1951-1956-1967 e 1973 në Tiranë, ndërsa më 1952, 1957 dhe 1964 në Prishtinë, ndërkohë që u mbajtën konferenca me rëndësi për këtë çështje më 1952 në Tiranë e në Prishtinë më 1953, 1954 në Tiranë, më 1957, 1961-63 e sidomos më 1968 në Prishtinë për të përfunduar pastaj më 1972 në Kongresin e Drejtshkrimit në Tiranë më 1972.

Gjuha standarde shqipe nga Rilindja Kombëtare

Procesi i formimit të gjuhës standarde shqipe është një proces i cili ka filluar nga gjysma e shek. XIX, kur përfaqësuesit më eminent të Rilindjes Kombëtare në kuadër të luftës së tyre politike dhe kulturore për çlirim kombëtar e shihnin formimin e gjuhës standarde shqipe njësimin dhe standardizimin e shqipes si një mjet të fuqishëm për Çlirim kombëtar, zanafilla e planifikimit gjuhësor mendojmë që nis me fillimin e botimit të punimeve mbi mënyrën e formimit të gjuhës standarde te revista Albania e Faik Konicës që nga fillimi i botimit të saj më 1897 në Bruksel. Në këtë gazetë u botuan edhe pikëpamjet e para konkrete për mënyrën e formimit të shqipes standarde, siç ishin pikëpamjet e Konicës dhe të Aleksandër Xhuvanit, i pari kërkonte që shqipja të ndërtohej duke funksionalizuar elementet gjuhësore të të dy dialekteve, ndërsa Xhuvani (1905) hodhi i pari idenë që shqipja standarde të formohej mbi bazën e toskërishtes.

174 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Gurin e parë të themelit për njësimin në vijat kryesore të shkrimit të shqipes i vuri Sho- qëria e të Shtypurit Shkronja Shqip e Stambollit kur përcaktoi numrin e fonemave që do të përfaqësoheshin me grafema përkatëse, një moment, gjithashtu shumë të rëndësishëm në rrugën e formimit të gjuhës standarde shqipe, paraqet edhe Kongresi i Manastirit (1908) në të cilin u zgjidh çështja e njësimit të alfabetit të gjuhës shqipe. Më 1908 u mbajt Kongresi i Manastirit, i cili unifikoi alfabetin e gjuhës shqipe dhe kjo ngjarje konsiderohet se i dha një shtytje të rëndësishme standardizimit të shqipes në atë kohë, pasi përcaktoi alfabetin e gjuhës shqipe për të dy dialektet e shqipes. Komisia Letrare Shqipe e Shkodrës luajti një rol të rëndësishëm për standardizimin e shqipes pasi rregullat e drejtshkrimit të përcaktuara prej saj i lehtësuan përpjekjet e mëv- onshme për afrimin e dy dialekteve të shqipes. Vendimet e Komisisë Letrare të Shkodrës u mbështeten nga Kongresi Arsimor i Lushnjës (1920), ndërsa më 1923, Qeveria Shqiptare me një dekret të saj e shpallte si gjuhë zyrtare dialektin e mesëm, pra dialektin që e kishte përzg- jedhur Komisia Letrare e Shkodrës.

Nga përfundimi i Luftës së Dytë Botërore deri në Kongresin e Drejtshkrimit

Aleksandër Xhuvani, Kostaq Cipo dhe Eqrem Çabej e përpiluan ortografinë e parë të gjuhës shqipe pas çlirimit e cila u botua në Buletinin për shkencat shoqërore më 1948, me titull “Ortografia e gjuhës shqipe”, kjo do të konsiderohej si ortografia e parë që po i hapte rrugë ngritjes së toskërishtes letrare në nivel të gjuhës standarde, mirëpo kjo ortografi nuk i kënaqi kërkesat e opinionit publik. Kjo punë në fushën e planifikmit të gjuhës vazhdoi me organizimin e dy sesioneve shkencore më 1952, në të cilat u trajtuan çështje të gjuhës letrare. Sesioni i parë, që kishte karakter të mbyllur u mbajt në janar të vitit 1952, në këtë sesion u diskutuan çështjet që kishin të bënin me formimin e një gjuhe letrare të vetme. Dy sesionet shkencore të vitit 1952 ishin ngjarjet e vetme në tërë periudhën pas Luftës së Dytë Botërore në të cilat u rrahën pikëpamje për çështje të gjuhës standarde shqipe, sesionet shkencore të vitit 1952 ishin një përpjekje për t`i vënë vulën shkencore një dukurie që tashmë ishte zgjidhur administrativisht në të mirë të toskërishtes letrare dhe janë sesionet e fundit për çështje të gjuhës letrare. Mbledhja tjetër u mbajt më 1957 vendimet e së cilës shënonin një hap prapa në njësimin e drejtshkrimit të shqipes letrare në Kosovë. Mbledhja e tretë në Kosovë u mbajt më 1963, në atë mbledhje, në të cilën kishin marrë pjesë edhe përfaqësues të viseve shqiptare nga Maqedonia dhe Mali i Zi. Edhe në këtë mbledhje ishin diskutuar çështje të drejtshkrimit, ndërkaq një komision për hartimin e drejtshkrimit, i cili ishte formuar që më 1961, pas vërejtjeve që u parashtruan në mbledhje, do të punojë në hartimin e projekt or- tografisë, kjo ortografi u botua në formë broshure më 1964 dhe do të jetë ortografia e fundit në bazë të gegërishtes. Procesi i standardizimit të shqipes mbi bazën e dialektit të jugut (toskërishtes) hyri në fazën përfundimtare më 1967, kur Komisioni në përbërje me A. Kostallarit, M. Domit, E. Çabejtë dhe me asistimin e E. Lafes përgaditi Projektin e Rregullave të Drejtshkrimit, ky pro-

175 KUMTESAT jkt me pak përmirësime u miratua edhe në Kongresin e Drejtshkrimit 1972. Më 1968, u organizua Konsulta Gjuhësore e Prishtinës, e cila i dha mbështetje të plotë Projektit të Rregullave të Drejtshkrimit, i cili ishte botuar një vit më parë në Tiranë, pas kësaj, më 1972, në Tiranë, u mbajt Kongresi i Drejtshkrimit i Gjuhës Shqipe, i cili konsiderohet si ngjarja kryesore për standardizimin e shqipes, në këtë kongres u mbështet Projekti i Rregullave të Drejtshkrimit (1967), i cili ishte normuar mbi bazën e toskërishtes dhe në këtë mënyrë shqiptarët pranuan gjuhën standarde të bazuar mbi dialektin e jugut, e cila është duke u përdorur edhe sot. Pra qëllimi i tij ishte të diskutonte dhe të merrte vendime të rëndësishme për drejtshkrimin e gjuhës së sotme shqipe dhe në përgjithësi për normën e shqipes letrare, në Kongres morën pjesë 87 delegatë nga Shqipëria nga shqiptarët që jetojnë në Jugosllavi, Kosovë, Maqedoni, dhe Mali i zi dhe nga arbreshët e Italisë. Thënë më qartë, Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe ishte ngjarje e madhe dhe e rëndësishme për shkencën dhe kulturën shqiptare, kur përfundimisht u standardizua gjuha shqipe më 1972.

II. METODOLIGJIA

Metoda e hulumtimit: ky punim është hulumtim i natyrës empirike dhe kështu ju kemi qasur tërë punimit në vazhdimësi, për bazë të punimit do të kemi planifikimin për korpusin e shqipes nga fillimet e saj e deri në ditët e sotme, mendimet e disa autorëve dhe përfundimet që janë arritur pas përfundimit të mbledhjeve e konsultës e deri te Kongresi i Drejtshkrimit, rezultatet e arritura gjatë këtij punimi do t`i paraqesim në kapitujt në vijim. Mendojmë se do të mund ti shohim ndryshimet kryesore që e kanë karakterizuar shqipen dhe shkrimet e hershme që ka pësuar gjuha shqipe deri në ditët e sotme, arsyet kryesore si dhe faktorët kryesorë që e kanë shtyrë gjuhën shqipe të ndryshoj si dhe ndikimet kryesore që ka pësuar shqipja në fusha të ndryshme, si do të duket shqipja në vitet e ardhshme, me ndonjë ndryshim në shkrim apo do të vazhdojë të mbesë kjo që është si në strukturën gramatikore ashtu edhe atë sintaksore. Punimin e kemi shtjelluar në katër pjesë, në të cilat përfshihen gati të gjitha aspektet që kanë të bëjnë me gjuhën standarde shqipe, pastaj kemi dhënë një përshkrim të ngjarjeve që kanë ndodhur nga aspekti historik-kronologjik i procesit të formimit të shqipes standarde në Kosovë, në vazhdimësi të punimit jemi përpjekur të paraqesim në mënyrë sa më të shter- uar mbledhjet, drejtshkrimet, komisinë, konsultat gjuhësore, dhe vendimet që janë marrë për gjuhën standarde shqipe, tek një përfundim për një gjuhë të përbashkët për të gjithë shqip- tarët dhe me një gjuhë të unifikuar.

III. DISKUTIMI

Nga e tëra që u tha më lart, mund të përfundohet se çështja e standardizimit të shqipes ka zënë një vend pothuajse qendror se çështja e standardizimit të shqipes ka zënë një vend pothuajse qendror në studimet albanistike që nga konsolidimi i kësaj fushe shkencore e deri

176 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 në ditët e sotme. Qëllimi i studimit tonë ka qenë hulumtimi i shqipes ndër vite e deri në ditët e sotme si dhe për etapat e saj dhe statusin që e ka gëzuar ndër vite, pasqyrimin e procesit të standardizimit të gjuhës shqipe. Për gjithë procesin e standardizimittë shqipes dhe problemet që kanë të bëjnë me këtë proces mund të ndahet në tri periudha kryesore: e para, periudha nga Rilindja Kombëtare e deri në Luftën e Dytë Botërore, e dyta, periudha nga fundi i LDB-së deri në rënien e sistemit totalitar në Shqipëri; dhe e treta, periudha pas vitit 1991. Në fund mund të themi që çështja e shqipes standarde dhe perspektiva e saj vazhdojnë të zgjojnë interesimin e të gjithë atyre studiuesve, të cilët duan të merren me studime të shqipes.

IV. KONKLUZIONET

Punimi paraqet pikëpamjet kryesore që janë shfaqur për standardizimin e gjuhës shqipe që nga Rilindja Kombëtare, kur shfaqen idetë e para për normimin e shqipes, deri në ditët e sotme, kemi trajtuar përpjekjet për planifikimin e korpusit të shqipes duke filluar nga etapat e para nga koha e Rilindjes Kombëtare e deri në ditët e sotme, punimi nxjerrë në sipërfaqe përpjekjet e gjuhëtarëve që bënë për gjuhën shqipe qysh, raportet ndërmjet dialekteve të shqipes dhe varianteve letrare mbi baza dialektore. Standardizimi i gjuhës shqipe është një proces për të cilin mund të thuhet se ka qenë në qendër të vëmendjes së gjuhësisë shqiptare për më se një shekull dhe vazhdon të jetë edhe sot e gjithë ditën. Çështja e standardizimit të shqipes dhe problemet lidhur me të kanë një shtrirje pothuajse njëshekullore në gjuhësinë dhe kulturën shqiptare. Pra, në rrethanat e krijuara në Shqipëri mori përparësi normimi i toskërishtes letrare, për këtë u hartuan disa vepra themelore me karakter normativ si: Drejtshkrimi i gjuhës shqipe, Fjalori Drejtshkrimor, Fjalori i gjuhës së sotme shqipe. Standardizimi i shqipes mbi bazën e toskërishtes, i cili përfundoi me hartimin e Projektit të Rregullave të Drejtshkrimit (1967) dhe me Kongresin e Drejtshkrimit (1972), e la përfundimisht paskajoren e dialektit të veriut jashtë gjuhës standarde shqipe. Procesi i standardizimit të shqipes mbi bazën e dialektit të jugut (toskërishtes) hyri në fazën përfundimtare më 1967, kur Komisioni në përbërje me A. Kostallarit, M. Domit, E. Çabejtë dhe me asistimin e E. Lafes përgaditi Projektin e Rregul- lave të Drejtshkrimit, ky projkt me pak përmirësime u miratua edhe në Kongresin e Drejtsh- krimit 1972.

177 KUMTESAT

V. LITERATURA

-Ajeti, Idriz (1983). Probleme të kulturës së gjuhës. Probleme aktuale të kulturës së gjuhës shqipe. Simpozium shkencor i mbajtur në Prishtinë më 15, 16 dhe 17 dhjetor 1980. Prishtinë. -Beci, Bahri (2000). Probleme të politikës gjuhësore dhe të planifikimit gjuhësor në Shqipëri. Dukagjini, Pejë. -Drejtshkrimet e shqipes, përgaditur nga Rexhep Ismajli, ASHAK, Prishtinë, 2005. -Ismajli, Rexhep (1991). Gjuhë dhe etni. Rilindja, Prishtinë. -Ismajli, Rexhep (1998). Në gjuhë dhe për gjuhë. Dukagjini, Pejë. -Ismajli, Rexhep (2005). Gjuhë standarde dhe histori identitetesh. Akademia Shkencave e Shqipërisë, Tiranë. -Ismajli, Rexhep (2003). Standarde dhe identitete. Dukagjini, Pejë. - Munishi, Shkumbin (2014). Reflektimi i procesit ët standardizimit të shqipes në gjuhësinë shqiptare. Punim i lexuar në filologji 21, Prishtinë. -Munishi, Shkumbin (2013a). Pikëpamjet e Androkli Kostallarit për gjuhën standarde shqipe. zero print, Prishtinë. - Munishi, Shkumbin (2013b). Probleme të shqipes standarde në Kosovë. zero print, Prishtinë.

178 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ILIRIZMI NGA KËNDVËSHTRIMI I SOTËM TEK VEPRA KALORËSIT DARDANË TË MOIKOM ZEQOS

Doc. Emine Shabani Universiteti i Tetovës [email protected]

ABSTRAKT

Ilirizmi nga këndvështrimi i sotëm tek vepra Kalorësit Dardanë të Moikom Zeqos Proza bashkëkohore për fëmijë ka një rëndësi të veçantë në edukimin dhe informimin e të rinjve, për të kaluarën e largët historike të shqiptarëve. Ajo bëhet e vlefshme sidomos kur rrëfimi shoqërohet edhe me artefakte nga e kaluara e paraardhësve tanë. Rrëfimi në prozën e shkurtër te vepra Kalorësit Dardanë të Moikom Zeqos është i niveluar dhe inkorporuar, nga shtresat e narratorëve që shpesh janë fëmijë, pleq, ushtarakë ose dijetarë të antikitetit Ilir, të cilët përcjellin porositë tek më të vegjlit për mbrojtjen e atdheut nga sulmet barbare, të bajlozëve përtej detit, ose lakmitarëve fqinj. Në veprën Kalorësit Dardanë, ndjenja për atdhedashuri triumfon mbi të gjitha dhe pikërisht kjo e bën atë vepër me vlera të larta estetike, morale, edukative, patriotike e shkencore, që përcjell tek më të vegjlit mesazhe të fuqishme patriotike përmes gjuhës artistike dhe të pasur me figuracione e njohuri interesante nga shkenca e arkeologjisë dhe historisë. Fjalët kyçe: rrëfimi në vetën e tretë, vështrimi retrospektiv, elementi dramatik, aspekti ideo-emocional, historik dhe artistik. ABSTRACT

Ilirizmi from today’s perspective to the work of Dardanë Knights by Moikom Zeqo Contemporary children’s fiction has a special importance in educating and informing young people about the distant past historical Albanians. It is effective especially when the story is accompanied by artifacts from the rich archaeological past of our ancestors. Story prose short of criminal Knights Dardanë of Moikom Zeqo is level and incorporated by layers of narrators often are children, elderly, military or scholars of antiquity Ilir, who convey messages to the ones for protecting the homeland from attack barbarous bajlozëve overseas, or the greedy neighbor. In his Knights Dardanë, feelings of patriotism triumphs over all and this makes it work with high aesthetic, moral, educational, patriotic and scientific, to convey to the younger ones powerful messages patriotic through artistic language and rich imagery of interesting knowledge from the science of archeology and history. Keywords: third-person narrative, retrospective overview, dramatic element ideo-emotional aspect, historical and artistic.

179 KUMTESAT

I Hyrje Letërsia krijon modele, simbole, skema sjelljesh, arketipe dhe lloje kodesh të civilizimit që mund të identifikohen vetëm me popullin që i përkasin. Ky fakt është i shpërn- darë në tërë veprën e Moikom Zeqos, nga historia e dardanëve që luftuan përkrah trojanëve, vajzën e mozaikut, djali me emrin e detit Jon, etj. Në këtë botë prozaike autori ka gërshetuar diversitet të tematikave, karaktereve, individit dhe shoqërisë, etniteteve, fiseve, popujve, luftërave, heroizmave, si dhe gërshetimin e antikes me modernen. Përmbledhja shpalos filo- zofinë etike në një realitet shoqëror antik, veçoritë e analizës psikologjike të karaktereve, elementet ekzistencialiste në tiparet e heronjve antik, si mbrojtës të identitetit fisnor dhe integritetit gjeografik. Letërsia për fëmijë ka një rol të rëndësishëm në edukimin dhe njohuritë shkencore, historike si dhe edukimin artistik dhe estetik të tyre. Kalorësit Dardanë e Moikom Zeqos, është një përmbledhje me tregime që përmbajnë elemente historike, arkeologjike dhe artistike-estetike. Vepra përmban fakte historike mbi heronjtë e mbijetuar dardanë që morën pjesë në luftën e Trojës. Njohës i mirë i arkeologjisë dhe historisë M. Zeqo e mbështet lëndën artistike në thellësitë misterioze të antikitetit pellazg-ilir, të populluar nga heronjtë, e heroinat e kësaj bote magjepsëse, ai i gërsheton këto njohuri me artin e tij me të cilën krijon përgjigje estetike, për ato çështje pak të njohura për fëmijë dhe të rritur. II Rezultatet dhe diskutimi:Një autor që e njeh mirë historinë dhe ato fakte do t’i in- tegrojë ose do t’i ndryshojë për një arsye të mirë në veprën artistike, nuk do të thotë se e ka shtrembëruar historinë ose të vërtetën e saj, por ka dhënë një postulat hipotetik, për t’ a stolisur me elemente estetike veprën, siç është shfaqja e fantazmës tek Hamleti ,1,e cila prezanton hipotezën, ‘’le të jetë një fantazmë’’, lexuesi që nuk pajtohet me faktin se ekzistojnë fantazmat dhe për këtë nuk e lexon veprën, nuk ka vend në letërsi. Një postulat i ngjashëm i pranuar në veprën letrare është një kontratë apo konvencion i lexuesit para se ta lexojë veprën. Ky mospranim nga ana e lexuesit quhet ‘’kuptim literal’’ i cili ka domethënie përshkruese, i lirë nga dykuptimësia që e ka origjinën nga mesjeta, pikërisht nga teologjia e kategorive kritike. Thënia ‘’çdo poezi duhet të ketë një unitet të përkryer’’ siç thotë Blejku, d.m.th, duhet jo pohim faktik por pohim i hipotezës së lexuesit që ai e zgjedh përmes kuptimit që gjen në të. 2 Nga kjo del se ngjarjet që janë dhënë në veprën Kalorësit dardanë nuk janë as historike e as përshkrim i thjeshtë i asaj që ka ndodhur, por një hipotezë e autorit për atë që është e mundshme të ketë ndodhur në të kaluarën e hershme të ilirëve, e që i përshkon të gjitha tregimet. Kthimi i dardanëve në vendlindje, Himni i Niketës, mashtrimi i Jan Kukuzelit nga pronari i anijes, etj. Lexuesit e rinj, madje edhe të rriturit e lexojnë me shumë dëshirë një vepër që ka postulate dy kuptimësore. Ky element është më tërheqës se pjesa reale dhe faktike e veprës. Fiksioni mundëson mënyra të ndryshme interpretimesh që varen nga perceptimi dhe subjektivizmi i lexuesit. Bazuar në ‘’rrethin hermeneutik’’ sipas së cilit ‘’lëvizja nga një hamendje mbi kuptimin e përgjithshëm të një vepre, tek analiza e pjesëve të saj në raport me të tërën, synon një kuptim të

1RWURS)UDM $QDWRPLDHNULWLNsV5LOLQGMD3ULVKWLQsI 1RWURS)UDM $QDWRPLDHNULWLNsV5LOLQGMD3ULVKWLQsI

180 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 modifikuar të saj’’. 3 Sipas Dilthay-it mënyra e trajtimit të një vepre letrare është kuptimi i saj, i cili varet nga përvoja e subjekteve dhe mendjeve tjera, duke u mbështetur në kuptimin tërësor të të gjitha formave të shprehjes e cila i jepet asaj nga interpretimi. 4 Letërsia për fëmijë nuk duhet të ketë më pak elemente se letërsia për të rritur, ajo nuk e sheh fëmijën si miniaturë e njeriut të rritur ! Ajo duhet të jetë e pasur me figura, me elemente fiksionale, mitologjike, reale. Janë shkruar libra për fëmijë në të cilat tregohen trimëritë dhe sakrifica e viktimizimi i heronjve në mbrojtje të atdheut si : Djaloshi me emrin e detit Jon, E. Y., Kalorësit dardanë, në të cilin është integruar edhe rrëfimi për Dazain djalin shtatë vjeç që e mori i ati i tij në luftë! Ky rrëfim tregon historinë e një kohe të lashtë kur fëmijët eduko- heshin dhe frymëzoheshin në mënyrën spartane, se nuk duhet të kishin frikë nga armiku kur bëhet fjalë për mbrojtjen e atdheut. Dazai u rrit në këtë luftë dhe në moshën shtatëmbëdhjetë vjeçare ai ishte një luftëtar trim dhe i kalitur për beteja, madje ai qe i pari që u hodh mbi kalin e drunjtë për ta djegur, që të zhduket simboli i cili e rrënoi Trojën. Ndërsa për akeasit kali ishte simboli i lavdisë dhe djegia e tij i tërboi ! Ngjarjet kapin periudhën kohore të antikës, duke filluar nga shek 10 para epokës së re e deri në mesjetë. Tregimet janë të ndërtuara me karaktere të besueshme, hollësitë e veprimit janë kombinuar me mjeshtëri në sekuencën narrative, si në gjendjen fillestare ekiulibruese ashtu edhe në prishjen e këtij ekuilibri që përbën sekuencën opozitare të së parës, që është analoge me teknikën shkak-pasojë që i vë në lëvizje ngjarjet dhe veprimet në roman. Veprimet ndodhin në hapësirën e banuar nga fiset ilire, të paionëve, dardanëve, albanëve, labëve, etj, të cilët kanë jetuar nga Europa e mesme deri në Peloponez. Subjektet e tregimeve janë me karakter edukativ, etik, estetik, patriotik, me një gjuhë të pasur me figura të gjalla dhe ekspresive, përshkrime të besueshme që e bën këtë vepër të rrallë në letërsinë shqipe. Narra- tori gërmon në thellësinë e shekujve për të na sjellë të freskët, të besueshme dhe plot gjallëri të kaluarën e lashtë ilire. Nga thurja e tregimeve zbulojmë se ilirët kanë kultivuar kulturën dhe civilizimin e tyre të lashtë, dijen, artin marcial, moralin individual dhe kolektiv, traditën e përdorimit të bimëve mjekuese, tek Lulja e jetës, traditën muzikore tek Himni i Niketës, Kënga e Gjergj Elez Alisë me personazhin real-histori Jan Kukuzeli, dashurinë për tokën, trimërinë dhe vetëmo- himin në mbrojtje të atdheut nga armiqtë e shumtë që vinin përtej detit, tek djali me emrin e detit Jon, traditën e shkencave ekzakte, artin, arkitekturën, skulpturën tek Dy koka të pa- përfunduara statujash, traditën e sportit të maratonës Kampioni olimpik nga Epidamni etj. Këta tregime vijnë të freskëta në gjerësinë e kulluar ku pasqyrohen peripecitë e Niketës, Jan Kukuzelit, Jonit, Haxhi Aliut, Teutamit, Dazait dhe dardanëve që luftuan si vëllezër përkrah trojanëve. Tek Vajza e mozaikut narratori e ndërgjegjëson lexuesin për vlerën e veprës së lashtë, që kishte qenë me mijëra vjet aty nën këmbët e tyre dhe e njohur për pushtuesit austro-hun- garezë, por që ishin kujdesur që mos zbulohet madje edhe e kishin dëmtuar. Formë e edukimit

$QQ-HIHUVRQ'DYLG5REEH\ 7HRULWsOHWUDUHPRGHUQH$OEDV7LUDQsI $QQ-HIHUVRQ'DYLG5REEH\ 7HRULWsOHWUDUHPRGHUQH$OEDV7LUDQsI

181 KUMTESAT dhe dashurisë ndaj artefakteve të cilat janë shpirti i një kombi, është përfaqësuar zbulimi i Bukuroshes së Durrësit e cila e frymëzon Arzanën që të studiojë arkeologjinë. Tregimi që pason na çon në kohën e Luftës greko-trojane, se si Dazai e dogji kalin, këtë përbindësh që zhduku përgjithmonë nga faqja e dheut Trojën e lavdishme. Teutami, Zoradi, Bakumi, Pladomeni, Dazai ishin pesë shokët e që mbijetuan dhe u kthyen në Dardaninë e bukur për t’i treguar botës të vërtetën e Trojës. Të gjitha tregimet janë thurë në atë mënyrë që jo vetëm fëmijët por edhe të rriturit t’i lexojnë me interes dhe emocione, për guximin, trimërinë dhe zgjuarsinë e ilirëve që çdoherë kanë qenë vigjilentë për t’i mbrojtur trojet e tyre kundër armiqve të shumtë. Këtë dëshmi e kemi te tregimi Amforat me shpata, Fytyra e gdhendur në gur përballë erërave, Deti me emrin e Jonit, Prangat, Ekranet e nëndetit, Beteja e Albulenës, Shpata me lembën ilire, Dy koka të papërfunduara statujash etj. Ndërsa një pjesë tjetër e tregimeve flet për një traditë të lashtë të kulturës muzikore, për kam- pionët e sportit të vrapimit. Niketa gjeniu virtuoz i konkursit që nuk fitoi sepse ishte ‘’barbar’’. Mjeshtri i madh i muzikës dhe kënga e Gjergj Elez Alisë, trajton historinë e muzikantit të madh të Bizantit, me prejardhje ilire, Jan Kukuzelit i cili tekstet e këngëve që i shkruante i këndonte vetë. Ai migroi nga Dyrrahu në Konstantinopojë dhe, falë talentit e dhuntisë së tij u bë shumë shpejt kompozitori dhe muzikanti më i madh në Bizant, shpiku një sistem unik të shkrimit të notave dhe shenjave muzikore, që u emërtua sistemi kukuzelik. Me gjithë famën dhe mirënjohjen për punën e tij Jani, tentoi të kthehet në atdhe, nga malli për vendlindjen por fati deshi që të vdes në dhe të huaj, në Atos të Greqisë... Bariu me susak në brez, është një tjetër tregim i mrekullueshëm për fëmijë me rrëfime të lashta e të besueshme, plot gjallëri figurash dhe besueshmëri personazhesh e veprimesh sikur hapet një derë diku në botë dhe nga ajo shfaqen paraardhësit tanë plot urtësi e trimëri dhe na rrëfejnë për jetën ankthshme nga sulmet armike, intrigat dhe pabesitë e tyre, por edhe për kohëra të lumtura, në Ilirinë e lashtë me natyrë madhështore, ku takohen bjeshka dhe deti, për Epidamnin / Dyrrahun e famshëm, jetën, kulturën, artin, muzikën, ndërtimet e arkitekturën dhe jetën plot gjallëri e optimizëm të këtyre paraardhësve tanë të lashtë. Tregimi që mban inicialet e arkitektit ilir Epidamn Yleus, flet për robërinë dhe kryengritjen ilire kundër perandorisë romake. Arkitekti i njohur ishte urdhëruar të projektonte dhe ti shkonte deri në fund amfiteatrit të Dyrrahut. Ky ndërtim bëhej për t’i argëtuar romakët me shfaqjen e gladiatorëve, skllevër ilirë dhe luanët e ujqërit e uritur. Shpresa është ëndrra e të zgjuarve thotë Aristoteli, kjo shpresë dhe urrejtje e përzier bash- kë e mbante gjallë Epidamnin dhe skllevërit tjerë se një ditë do të hiqnin qafe zgjedhën romake, do të triumfonin mbi pushtuesin. Përfytyrimet e punës së keqe, torturës, kamxhiku i ndërtuar me lëkurët e skllevërve ilirë me të cilin rrihen skllevërit e gjallë dhe kanosen nga mbikëqyrësi romak se do ta shndërrojë në kamxhik lëkurën e tyre, janë demonike. Ndërtesa me gjithë katakombet që fsheh në të, veglat e punës, bartja e gurëve të rëndë dhe tortura janë demonike, bashkë me kundërpjesët kanosëse. Pretori komandanti romak i qytetit Flav Emil Getuli, që i poshtëronte dhe dhunonte fizikisht skllevërit, përfaqëson përfytyrimin demonik, ndërsa Aplon Brizeri kryemjeshtër i

182 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 skllevërve nga fisi i parthinëve është binari opozitar pozitiv në shoqëri. Kamxhiku i thurur nga lëkurët e skllevërve ndër të tjera edhe i shokut të fëmijërisë së Aplos, Andi Vanzanit është përfytyrim demonik që i nxit skllevërit të rebelohen. Përfundimi final i Aplon Brizerit është ndihmuar nga forcat brenda mundësive të tij, këto ndikime janë indiferente dhe impersonale, ai është heroi tragjik që shkon drejt vdekjes, për t’i dhënë fund dhunës barbare të Flav Emil Getulit. Autori e pasuron temën e tregimeve me trajta të shumëllojshme të narracionit në ndër- timin kompozicional: me retrospektivat, kundërvëniet e personazheve, kontrasti mes personazheve, klasave, etniteteve, besimeve, kulturave, etj, me të cilën formon një kompozicion të larmishëm edhe pse janë tregime të shkurtra, ata arrijnë një efekt emocional të fuqishëm tek lexuesi që është rezultat i arritjes artistike të narratorit. Bazuar në thënien Richards-it se: në momentin e krijimit nuk flet autori por Uni i tij, 5 ky është Uni artistik ajo pjesë e pavetëdijshme e autorit që arrin ti skalisë personazhet me forma artistike estetike e përmbajtjesore. Aspekti emocional i ndërthurur me aspektin artistik reflekton në çdo tregim. Efekti emocional arrihet sidomos kur rrëfehen përpjekjet titanike të heronjve për të mbijetuar dhe për ta mundur armikun ekspansionist që ka shkelur tokën ilire. Me këta rrëfime arrihet efekti katarsës, për heronjtë e shtypur, të mundur e të viktimizuar, Epidamn Yleusi, Niketa, Joni, Haxhi Aliu etj. Tregimet kanë kohën historike dhe kohën e rrëfimit, që nuk është e njëjtë. Për tregimet e këtilla ajo ka ndryshime të mëdha, distancë kohore dhe elemente tjera të ndryshme kulturore e shoqërore. Personazhi përshkruhet nga pamja e jashtme dhe thellësia shpirtërore e psikologjike nëpërmjet mendimeve, nga tërësia e asaj që bën nëpërmjet kombinimeve të elementeve të jashtme dhe të brendshme, dialogut, monologut, përmes personazhit lexuesi gjykon raportin e shkrimtarit ndaj një realiteti artistik. 6 Ndërsa me modulacione të mendimit dhe të shprehjes ngjarjet e rrëfyera të antikës i bën të duken të besueshme, të cilat zgjojnë imazhe dhe asociacione në ndërdijen e lexuesit. Tregimet e këtilla janë një formë themelore dhe paraformë për filma, drama e poezi narrative/ epike. Syzheu i tregimeve bashkëkohore gjendet në tregimet e Moikom Zeqos, pasi që ai mbështetet në përcaktueshmërinë sociale, karakterologjike dhe realizimit jetësor të heronjve. Mes karakterit të heroit dhe syzheut të jetës së tij ka bashkim organik dhe ky bashkim reflektohet në veprimet, aksionet, flijimet, luftërat, veprat madhore artistike dhe ato kombëtare, pjesëmarrjen në lojëra olimpike dhe përfundimin e lavdishëm të tyre edhe pse shpesh ky është një fund tragjik. Alen Rob Grije thotë:‘’forma ekzistuese gjuhësore që poetit i ri para syve, më vonë mbushet me përmbajtjen, e cila në këtë mënyrë shndërrohet në pjesën integruese të veprës, forma kthehet në përmbajtje’’7

$QQ-HIHUVRQ'DYLG5REEH\ 7HRULWsOHWUDUHPRGHUQH$OEDV7LUDQsI )ORUHVKD'DGR 7HRULDHYHSUsVOHWUDUH3RHWLND6+%/87LUDQsI *UXSDXWRUsVK 7HRULDHQRYHOsVGKHWUHJLPLW)ODNDHYsOOD]sULPLW6KNXSI

183 KUMTESAT

Baza imagjinative e tregimeve të M. Zeqos është ajo e mimetikës së lartë të heroit tragjik por edhe e fantazisë me stilizim dinamik dhe narrativ, ku në fokus janë sferat më të thella të karakterit njerëzor, me të cilën realizon edukimin estetik, etik e historiko-antik të brezave. ‘’Heroi tragjik është shumë madhështor në krahasim me ne, por ka diçka nga ana tjetër kundruall audiencës, në krahasim me të cilën është i vogël. Ajo mund të jetë: Zot, perëndi, fat, fatkeqësi, nevojë, fatbardhësi, ose kombinime tjera, për çfarëdo që të jetë heroi tragjik, është ndërmjetës i ynë në të’’8. Analoge me këtë janë vdekja e djaloshit Jon, ajo e Aplo Brizerit, që mbyti arkitektin romak në katakombin e amfiteatrit, gladiatori plagosur ilir që shkonte drejt perandorit romak dhe Flav Emilit, dardanët e rënë në luftën e Trojës, etj. Tregimi i shkurtër është një impresion i vetëm, ndërsa romani thyhet doemos në një varg epi- sodesh. Kësisoj tregimi i shkurtër ka atë që nuk e ka romani-impresionin e ‘’totalitetit’’ atë që Poe e quajti ‘’unitet i përshtypjes’’9. Tregimet e Moikom Zeqos kanë dinamizëm në veprimet e personazheve, autori nuk ndalet në botën psikike të tyre, por këtë e realizon duke përshkruar veprimet e tyre me të cilën bëhen të qarta mendimet, emocionet, impulset e tyre. Tek Kalorësit dardanë rrëfimi retrospektiv flet për heroizmin dhe guximin e tyre, ai e plotëson veprimin e personazheve edhe nëpërmjet këngës së Zoradit:’’Pas dhjetë vjet rrethimi të egër , akeasit futën te të rrethuarit kalin e pabesisë. Ky kalë ishte kryevepra e tyre, dinakëria e armiqve. Në mesnatë Troja mori zjarr, ra vdekja mbi të, atëherë ç’ bëmë ne bijtë e Ilirisë të ardhur që nga larg, nga trojet e Dardanisë e nga trojet e Paionisë? Me mbrojtësit e qytetit u përpoqëm të luftojmë, me shpatë në dorë të vdisnim siç u ka hije trimave. Po Dazai çfarë bëri ? Ai i pari u hodh me shpatë e pishtar flake në duar kundër kalit[...]e ne të mësuar tani me dinakërinë e tyre, ikëm që historinë e kalit të drunjtë ta përhapim nëpër botë, në Dardaninë e Paioninë ilire, në trojet malore, ku shqiponjat e lirisë vërtiten në horizonte” 10 Përshkrimi mjeshtëror krijon imazhe, ton, zë, e sjell para syve lashtësinë ilire të shek 12 p. e. r. ky tregim është Iliada e dardanëve për të vërtetën e tyre, lavdia dhe tmerri trojan. Në fushën e Trojës kishin mbetur tumat e ilirëve të rënë në luftë. “Varret e përbashkëta të ilirëve. Ato kanë formën e kodrave. Në mes të tumës, luftëtarët ilirë vendosën një shpatë të zhveshur e përqa- rk saj, në formë rrethi, hapeshin varret e të vrarëve. Ky ishte zakoni i lashtë i varrimit ilir. Shpata simbolizonte forcën e burrërinë, sidomos krenarinë e ilirëve [...] Në një nga tumat fle përgjithmonë edhe Asteropegu, heroi paionas që pa në ëndërr Pladomeni. [...] Ndërsa në bregdet akeasit kishin ngritur një përmendore guri për lakeun me emër Protesilau, i cili zbriti i pari në tokë nga anijet ak- ease dhe u vra nga iliri me emrin Dardan. Akeasit i ngritën Protesilaut me qëllim këtë përmendore që të tregojnë sa vdekja e tyre ishte më heroike se ajo e trojanëve. Por vdekja e tyre ishte e pushtuesve e një rrëmbyesi të lirisë” 11 Mitografia dhe piktografia është pjesë thelbësore e përmbajtjes së disa tregimeve, Amforat me shpata, Lulja e jetës, Fytyra e gdhendur në gur përballë erërave, që nga këndvështrimi i sotëm janë tregues për kulturën dhe civilizimin ilir.

1RWURS)UDM $QDWRPLDHNULWLNsV5LOLQGMD3ULVKWLQsI *UXSDXWRUsVK 7HRULDHQRYHOsVGKHWUHJLPLW)ODNDHYsOOD]sULPLW6KNXSI 0RLNRP=HTR .DORUsVLW'DUGDQs)ODNDH9sOOD]sULPLW6KNXSI 0RLNRP=HTR .DORUsVLW'DUGDQs)ODNDH9sOOD]sULPLW6KNXSI

184 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Karakteristika e personazhit sipas shenjës dalluese ose sipas një embleme si prosede i veçantë, mënyra e veshjes, vendi ku jeton, si vlerë simbolike e përdorimit metaforik të metoni- misë.12 “ Onufri futi në trastë rrënjët që ia kishte ruajtur bariu e hodhi në sup, e shtrëngoi shkopin, ndihmësin besnik të udhëve të pjerrëta. Para se të përqafohej me mikun, bariu i zgjati susakun, një enë prej kungulli të thatë, të gërryer nga brenda, që e mbante të lidhur në brez.”13 Në shumë raste tregimet përkojnë me mitet antike pellazge e greke siç është ai për mitin e Hermesit dhe fyellin magjik, ashtu si edhe Fyelli i gdhendur në gur në një lapidar të vjetër që gjendet në muzeun e Durrësit. Tregimi ka përmbajtje analoge me mitin e Apollonit dhe Hermesit, për lyrën dhe fyellin që ky i pari ia kërkon. Ndërthurja e mitit në tregime, shërben si sqarim i një situate njerëzore shembullore, që narratori e integron në disa tregime. Hermesi fëmijë por me një dhunti të madhe për muzikë, i aftë për manipulime, të cilin Apolloni e kap duke ia vjedhur lopët, por kur e dëgjon duke i rënë lirës ia fal gabimin, bën një marrëveshje me të, ia kërkon lirën në këmbim të lopëve. Pasi ai kujdeset që lopët të kullosin, ndërkohë këput një thupër prej së cilës bën një fyell dhe fillon të bëjë muzikë. Nga muzika e bukur Apolloni ia kërkon edhe fyellin dhe bien dakord por Hermesi kërkon si shkëmbim që ai t’ia mësojë parashikimet nëpërmjet fluturimit dhe zërit të zogjve, sepse kjo ishte një mjeshtri e vlefshme. Nuk mund të ta mësoj i tha Apolloni, “por n.q.s shkon tek dadot e mia të vjetra që jetojnë në Parnas, ato do ta mësojnë parashikimin me anë të guralecëve”.14 III Përfundimi Shtrirja e historisë në vepër është shkrirë me beletristikën e lindur të autorit dhe me format rrëfimore horizontale (raportet e jashtme të personazheve me realitetin brenda tekstit letrar) dhe vertikale ose (shtresëzimi narrativ i shkallëzuar), si dhe diagonalen e kuptimit. Titulli i përmbledhjes me tregime mban emrin e heronjve eponim, Kalorësit Dardanë, por edhe titujt e tregimeve të veçanta, kanë kuptimin filozofik (Kronikani i një historie të pavdekshme, Prangat), psikologjik, (Komiskortesi arbër, bletët dhe fyejt e flakës, E. Y., Vajza e mozaikut, ), funksion poetik tematik (Kënga e lulëzimit të detit, Lulja e jetës, Fytyra e gdhendur në gur përballë erërave, Ekranet e nëndetit, etj.). Personazhet e M. Zeqos janë realë dhe të imagjinuar. Realë Jan Kukuzeli figurë historike si muzikant dhe krijues. Luftëtarët dardanë që u kthyen në atdhe janë fluktoidë (cast in doubt ). Me artefaktet narratori ndërtoi tregime të cilat janë larg skematizmit dhe përsëritjeve të temave dhe motiveve nga përditshmëria e kohës moderne. Ato janë të mbushura me elemente interesante, tërheqëse dhe emocionuese për historinë që rrëfejnë, me të cilën është zhvilluar historia e gjetur në shkrimet e vjetra e që narratori ka shtuar elementin artistik, estetik, stilistik, gjuhën e pasur figurative dhe emotive, sublimimin e situatave, tragjike dhe dramatike. Një ndër përfaqësuesit e Kritikës së re I. A. Richard’s duke u marrë me rolin e autorit dhe lexuesit në roman, pohonte se autori që ka rëndësi s’është njeriu, por Ai që shkruan, Uni i dytë në vepër.

9HOHN:RUHQ )MDORULHQFLNORSHGLNLVKNHQFDYHWsOLJMsULPLW3ULVKWLQsI 0RLNRP=HTR .DORUsVLW'DUGDQs)ODNDH9sOOD]sULPLW6KNXSI 5REHUW*UDYHV7KH*UHHN0\WKV3HQJXLQ%RRNV/WG+DUPRQGVZRUWK0LGGOHVVH[ I

185 KUMTESAT

Lexuesi që ka rëndësi s’është individi në jetën e përditshme por individi që lexon. Leximi më i mirë është ai ku dy unë, të krijuar nga libri gjejnë akord total. 15 Sipas stilicienëve të Shkollës së Pragës të cilët stilin e ndajnë në katër grupe: si zbukurim, vetreferencë, si përfaqësim dhe si mënyrë. 16 Stili i fundit ngërthen në vetvete të gjitha llojet tjera të stileve që ka kjo vepër dhe është e dallueshme nga forma tipike e përdorimit të gjuhës. Ajo ka tipare karakteristike në përdorimin e grupeve të fjalëve, si: “ Niketa u binte tastave të organos e tingujt e muzikës sikur shpërthenin nga ca thellësira të mëdha. Janë tinguj të lindur atje tej në dheun lindur, në tokën e Ilirisë së moçme, në Dardaninë e stërg- jyshërve, thoshte me vete muzikanti duke u rënë tastave. Njëqind mijë fyej barinjsh janë në këtë tastë fildishi, që unë prek me gisht, njëqind mijë zëra të natyrës ku linda janë në tastën e dytë, njëqind mijë melodi të jetës e të vazhdimësisë janë në tastën e tretë thoshte me vete muzikanti.”17 Edukimit etik, estetik e artistik, arrihet me mënyrën e përdorimit të figurave, të metaforës, metonimisë, sinekdokës etj. Një stil i këtillë ka efekt emotiv dhe sublimues. Efekti emotiv arrihet tek specifikimi i qëllimit dhe përfundimit të tregimit në shthurjen e tij. Megjithëse të thyer nga padrejtësia dhe robëria, personazhet qëndrojnë stoikë edhe kur u mohohet aftësia e gjenia e tyre nëpër konkurse, Jan Kukuzeli e Niketa. Thurja e tregimeve është e thjeshtë, kom- pozicioni shpesh unazor dhe i shkallëzuar, numri i personazheve brenda suazave të tregimit, dy deri pesë, përshkrimi i peizazhit, natyrës, emocioneve dhe vullnetit për të arritur sa më parë në atdhe, është bërë me një estetizëm të veçantë: ”Atdheu ynë krenar plot pyje ullinjsh, dëborë e shqiponja, përpara fytyrës sonë të rudhur nga stuhitë, ndodhet. Kuajt thithin me flegra ajrin e pastër e erën e dheut amëtar. Kuajt ecin vetëm në një drejtim:përpara! Kuajt s’ndalin! Vetëtimat le të bien. As nga uria e as nga -lumenjtë udhëpendues’. As nga egërsirat e as nga gjarpërinjtë e maskuar prapa luleve As nga dhembja e plagëve as nga hidhërimi për shokët e vrarë ne mbi kuaj s’ndalemi, ne vrapojmë pa pushim. 18 Siç thotë Çehovi përshkrimet e natyrës duhet të jenë të shkurtra dhe me karakter a pro- pos.19 Ndërsa psikologu amerikan Bergson, thotë gjeografia e përcakton psikologjinë e njeriut, ndërsa nënqielli përcakton mënyrën e ekspresionit.

)ORUHVKD'DGR 3RHWLNDHYHSUsVOHWUDUH6+%/87LUDQsI $QQ-HIIHUVRQ'DYLG5REEH\ 7HRULDOHWUDUHPRGHUQH$OEDV7LUDQsI 0RLNRP=HTR .DORUsVLW'DUGDQs)ODNDH9sOOD]sULPLW6KNXSI 0RLNRP=HTR .DORUsVLW'DUGDQs)ODNDH9sOOD]sULPLW6KNXSI *UXSDXWRUsVK 7HRULDHQRYHOsVGKHWUHJLPLW)ODNDH9sOOD]sULPLW6KNXSI6KLK DSURSRV UDVWsVLVKWWsUWKRUD]L

186 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Literatura

Zeqo, M. (1993), Kalorësit dardanë, Flaka e vëllazërimit, Shkup. Jeferson, A.-Robbey, D. (2001), Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë. Dado, F. (2001), Poetika e veprës letrare SHBLU, Tiranë. Velek, R.-Woren, O. (1985) Fjalori enciklopedik i shkencave të ligjërimit, Rilindja, Prishtinë. Graves, R. The greek myths, Penguin Books Ltd, Harmondsworth, Middlessex 1955, 1957, 1958, 1960, 1962, 1964, 1966, 1969, 1972. Frye, N. (1990), Anatomia e kritikës, Rilindja, Prishtinë. Grup autorësh, (1995), Teoria e novelës dhe tregimit, Flaka e vëllazërimit, Shkup. Frojd, Z. (1997), Ese mbi luftën dhe vdekjen, SHBLU, Tiranë. Biti, V. (1992), Suvremena teorija pripovedanja, Zagreb. Škreb, Z.-Stamać, A. (1986), Uvod u Književnost, CGP DELO, Ljublana. Daniel-Henri Pageau, (1994), La lLWWࣉUDWXUHJࣉQࣉUDOHHWFRPSDUࣉH, Arman Colin Edituer, Paris.

187 KUMTESAT

188 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

KONVERISONI NË GJUHËN SHQIPE

Afrore Mexhuani [email protected]

ABSTRAKT

-Synimi i këtij punimi është kategorizimi i mënyrës së fjalëformimit të emrave me konversion, ndarja dhe nëndarja e tyre në kategoritë gramatikore përkatëse. Punimi është realizuar duke u mbështetur në fushat grakatikës, leksikore, psikolinguistike, duke i trajtuar më hollësisht në librin ‘’konversioni në gjuhën shqipe’’ sipas autorit Paçrizi, duke dhënë shpjegime dhe sqarime të qasjes së emrave të formuar me konversion në fusha të ndryshme si: qasja kognitive-psikolinguistike, morfosintaksore, leksiko-sematike, po ashtu një nëndarje tjetër duke i trajtuar në qasje shumë diemnsionale të konversionit në gjuhën shqipe. Më pastaj do të flasim për llojet e konversionit dhe fazat e konversionit si process, dhe në fund të punimit me disa shembuj të ndryshëm për formimin e emrave nga emër në mbiemër formime të reja me ndryshim pjese të ligjëratës dhe pa ndryshim pjese të ligjëratës.

Fjalët kyçe: Konversioni, fjalëformimi, fusha gramatikore, psikolinguistike, leksikore, morfologjike.

HYRJE

- Përkufizimi i konversionit është një nga mënyrat për formimin e fjalëve të reja. Kjo mënyrë e formimit e fjalëve të reja dallohet nga mënyrat e tjera të fjalëformimit për shkak se fjala e re ka formë të njejtë me fjalën nga e cila është formuar, është motivuar. Konversioni është një process i fjalëformimit leksikor, me ç’rast mbi bazën e një fjale ndërtohet një kuptim i ri pa përfshirjen e ndajshtesave apo formanteve të tjera fjalëformuese Si synim kam pasur për objektiv të shtjelloj gjatë punimit konversionin në gjuhën shqipe ,konkretisht konversionin në qasjen shumëdimensionale të ndryshëm të emrave në gjuhën shqipe. Kemi trajtuat formimin e emrave me konversion në faza të ndryshme, duke trajtuar më gjersisht se gjatë konversionit ndodh ndryshimi i përkatësisë së pjesës së ligjëratës ose ndryshimi i kategorisë sintaksore të fjalës pa ndonjë ndryshim të formës, pra bëhet formimi i një fjalë të re pa iu ndryshuar forma por vetëm kuptimi.

189 KUMTESAT

Në punim flitet për mënyrën e formimit të konversionit dhe për përkufizimin e konversionit si tërsi, dhe mënyra se si qaset konversioni në fusha të ndryshme. Në mënyrë të veçantë dhe më ndryshe është trajtuar konversioni në gjuhën shqipe sipas Paçarizit ,i cili studion konversionin sipas fushave të psikolinguistikës, leksikore kognitive dhe morfologjike. Korpusi i punimit pothuajse i tëri është mbështetur në hipotezat dhe nëndarjet sipas Paçarizit.

Formimi me Konversion

- Nëpërmjet emërzimit formohen emrat nga mbiemrat. Duke kaluar në klasën e emrave, mbiemrat nuk emërtojnë më cilësi të sendeve, por veta ose sende. Po ashtu edhe pjesoret, kur emërzohen, nuk emërtojnë më një veprim si tipar të një sendi, por një veprim abstrakt të marrë si send . Në radhën e mbiemrave të emërzuar dallohen këto grupe: 1.Emra vetash që mund të jenë: a) Veta të emërtuara sipas një tipari të tyre: besnik, gënjeshtar, i gjallë, Shurdh etj. b) Veta të emërtuara sipas lidhjes që kanë me një send ose dukuri (të ardhur nga mbiemra mardhënior) Jugor, shatanik, shtëpiak, ushtarak etj. c) Veta të emërtuar sipas një veprimi që e kryejnë a e pësojnë ose sipas një gjendjeje (prej mbiemrash prejpjesorë) i ardhur, i dashur, i ditur, i vdekur etj. Këta mbiemra të emërzuar kanë edhe një fjalë përgjejgëse të gjinisë femërore për të emër- tuar veta të seksit femëror. Si në dallimin e gjinisë, ashtu edhe në atë të numrit, mbiemërat e emërzuar shkojnë sipas rregullave: i ri , -e –re, të rinjë - të reja, i shëndoshë - e shëndoshë. 2. Emra nocionesh abstrakte të gjinisë femërore, që përdoren kryesisht në trajtën e shquar: e ardhmja, e bukura, e drejta, e keqja, e mira etj. 3. Emra nocionesh abstrakt të gjinisë asnjanëse: të errë-it, të ftohtë-t, të ngrohtë-t, të kuq-t, të thatë-t etj. 4. Emra femëror pluralia tantum: të ardhurat, të hollat, të lashtat etj.

Përkufizimi i konversionit

- Konversioni është një nga mënyrat për formimin e fjalëve të reja. Kjo mënyrë e formimit të fjalëve të reja dallohet nga mënyrat e tjera të fjalëformimit për shkak se fjale e re ka formë të njëjtë me fjalën nga e cila është formuar, është motivuar etj. Kështu ekziston një pajtueshmëri pothuajse absolute se konversioni është një process i fjalëformimit leksikor, me ç’rast, mbi bazën e një fjale ndërtohet një kuptim i ri, pa përfshirjen e ndajshtesave apo formanteve të tjera fjalëformuese. Gjithashtu në gramatikat tradicionale është krejt mbizotërues përkufizimi se gjatë konversionit ndodh ndryshimi i përkatësisë së

190 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 pjesës së ligjëratës ose së paku ndryshimi i kategorisë sintaksore të fjalës pa ndonjë ndryshim të formes. Termin konverison për t’iu referuar këtij llloji të fjalëformimit e përdori për herë të parë Henry Sweet në librin e tij A New English Grammar ,Logical and Historical,më 1900(38). Në të vërtet, Sweet nuk ka folur për një nga tipat e fjalëformimit, por duke folur për pjesët e ligjëratës ai ka vërejtur se përveç ndajshtesimit, në anglishten vepron edhe një fenomen përmes të cilit ndryshohet pjesa e ligjëratës . Kur ne flasim ëp r bardhësinë e borës (the whiteness of the snow) në vend se të themi bora është e bardhë (the snow is white) ne e bëjmë mbiemrin e bardhë (white) në emër, bardhësi (whiteness). Siç shihet Sweet, i cili i pari e ka përdorur termin konversion, nuk ka synuar të përcaktoj tipa të fjalëformimit, por thjesht ka treguar një mënyrë përmes të cilës fjalët e ndryshojnë për- katësinë e një pjese të ligjëratës, madje Sweet e ka krahasuar këtë ndryshim me fjalëformim prapashtesor, si konvertim që pëson fjala nga një pjesë e ligjëratës në një tjetër. Konverisoni sipas shpjegimeve të gramatikave tradicionale, përfshin ndryshimet e kate- gorisë sintaksore të fjalës pa ndonjë ndryshim të formës, si me rastin e formimit të foljes krip (krip gjellën) nga emri kripë (kripë deti, kripë e jodizuar), apo ndajfoljes vrap (erdhi(me ) vrap, shko (me) vrap) nga emri vrap (vrap i shpejtë). Konverisoni përfshihet në kuadër të grupit të proceseve të fjalëformimit leksikor, pasi shihet si process i formimit të fjalëve të reja.

Qasja kognitive –Psikoliguistike

- Edhe pse për fjalëformimin zero, me morfemën zero në kuadër të saj, është padyshim e thjeshtë dhe bindëse, ajo i ka zbrazëtirat e saj. Në teorinë e fjalëformimit theksohet lidhja ndërmjet formës dhe domethënies. Dhe pikërisht ky theksim kërkon që kuptimi i ri apo ndërtimi i kategorisë duhet të jetë rezultat i shtuarjes së njësisë së formes-edhe nëse nuk ka dëshmi të dukshme të asaj forme. Kjo në vetvete është problematike. Gjithsesi, kjo çon dre- jtpërdrejt te një nga kontestimet më kryesore të kësaj çështjeje: polisemia e morfemës zero. Në prejardhjen tradicionale ne kemi disa ndajshtesa, me ç’rast secila prej tyre bart një kuptim specifik.Të këtilla në shqip janë prapashtesat, si për shembull –je, të cilat kur kombinohen me folje të caktuara japin emra që janë objekt i foljes në të vërtetë, si hyr-je, dal-je, marr-je, dhën- ie, apo prapshtesa -ueshëm që kur kombinohet me foljet jep ndajfolje apo mbiemër që është subjekt i foljes: (i) pij-shëm, (i) ndrit-shëm , (e) punue-shme. Kjo bënë me dije se secila nda- jshtesë e dukshme duket se bart një numër të kufizuar kuptimesh. Kjo ndodh me morfemën zero. Ndodh kështu pasi morfema zero nuk arrin të ndërtojë raporte paradigmatike. Përderisa morfema –je, ndërton emra që kanë të bëjnë me folje, madje me folje si process, prapashtesat -ueshëm apo -shëm, formon mbiemra apo ndajfolje që tregojnë probabilitet dhe nuk mund të përdoren në vend të njëri tjetrit, ndërkaq morfema zero, duke mos qenë e dukshme, nuk arrin të ndërtojë raporte të këtilla, prandaj vepron në pjesë të ndryshme të ligjëratës dhe ndërton fjalë të reja, pa ndonjë kufizim kuptimesh. Sipas kësaj, morfema zero mund të bart shumë

191 KUMTESAT kuptime, që do të thotë se në fjalëformimin zero, lidhja ndërmjet formës (apo mungesës së saj) dhe kuptimit nuk është një lidhje e qartë, pasi nuk ka paradigmë të shprehur me formant të dukshëm morfologjik që do të ndërtonte raporte të caktuara semantike, sintaksore dhe të tjera .Vlera semantike dhe sintaksore e tyre varet nga rrethimi tjetër gjuhësor.

Konverioni në gjuhën shipe – Qasja shumë dimensionale

-Edhe në gramatika e shqipes, ashtu si edhe në gramatika e gjuhëve tjera, trajtmi i fjalëformimit si pjesë e morfologjisë mendoj se e ka kufizuar një trajtim më shumëdiemen- sional të konversionit dhe të fjalëformimit përgjithësisht, pasi konversioni është parë qoftë si fjalëformim me ndajshtesim zero, qoftë si fjalëformim me prejardhje zero, qoftë si kalim i fjalës së derivuar në një pjesë tjetër të ligjëratës nga fjala derivuese (që herë mund të jetë e parme e herë të tjera jo e parme). Që të gjitha këto qasje e shohin fjalëformimin e sidomos konversionin vetëm nga aspekti morfologjik dhe e trajtojnë si fenomen morfologjik e ndon- jëherë edhe si fenomen morfosintaksor, ndërkohë që aspekti semantik, fonetik-fonologjik, ai sociolinguistik dhe psikolinguistik shamngen, duke e kufizuar trajtimin shumëdiemnsional. Konversioni me atributin e ndërrimit të pjesës së ligjëratës nuk mund të përcaktohet si kriter klasifikimi për mënyrat e fjalëformimit, pasi në anglishten të gjitha fjalët marrin prap- shtesë fjalëformuese e ndërrojnë përkatësinë e pjesës së ligjëratës dhe fjalët që nuk marrin prapshtesa dhe e ndërrojnë pjesën e ligjëratës nuk do duhej të bënin përjashtim në këtë kuptim. Pra, kriteri i ndërrimit të pjesës së ligjëratës nuk është kriter i mjaftueshëm klasifikues në tipologjinë e fjalëformimit. Për më tepër, në shqipen e kemi situatën kur fjalët që fitojnë kuptime të reja, të ndryshme apo të diferencuara pavarësisht nga shkalla, nuk e ndërrojnë fare pjesën e ligjëratës. Së kënde- jmi kriteri përcaktues do të duhe të ishte i vendosur mbi bazën e origjinës kuptimore. Në shqipen, për shembull, ka fjalë që duken konversive, por që nuk kanë lidhje kuptimore, si: hap (folje), hap-i(emër). (Paçarzi, 2015: 98-100)

Metodologjia

- Janë disa faza të ndryshimeve semantike mbi të cilat mund të mbështete konversioni si fenomen shumëdimensional: 1. Ngjyrimi kuptimor: 2. Polisemia në zhvillim: ϯ͘ Shpërbërja e polisemisë: 4. Njësia e re leksikore

192 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Konversioni me ndryshim pjese të ligjëratës apo të kategorisë gramatikore, i tillë çfarë pranohet nga gramatika tradicionale, në gjuhën shqipe është disa llojesh. Gjatë fjalëformimit të këtillë, fjala e derivuar fiton atribute të tjera gramatikore. Për shembull në konversionin emër-mbiemër, përderisa fjala derivuese emri, për shembull ftohës, ka atributet e emrit dhe merr përcaktorë, për shembull: ftohësi i makinës, ftohësi i kompjuterit, është prishur ftohësi etj, mbiemri ftohës merr atribute të mbiemrit: makinë ftohëse , aparat ftohës.

Konversioni pa ndryshim pjese të ligjëratës

- Ky lloj ndryshimi semantik pa ndryshime morfologjike, pa ndryshim të formes, është më pak i përhapur në shqipen në kuptim të llojllojshmërisë, sesa konversioni në kuptimin e tij tradicional. Mirëpo, konversioni emër-emër është pa dyshim ndryshimi semantik më i përhapur në gjuhën shqipe.

EMËR-EMËR AJKË-A Shtresë e yndryshme që zë përsipër qumështi, mazë (emër)

Përfundimi

- Gjatë punimit pamë se çka është konversioni qasjen dhe nëndarjet e mënyrës së formimit të emrave me konversion në fusha të ndryshme. Mund të them që konversioni është një nga ndërmarrjet më të rëndësishme në fushë të gjuhësisë, konversioni, për ta shpjeguar thjeshtë është një mënyrë e fjalëformimit, kur një fjalë e caktuar prodhon një kuptim të ri pa e ndryshuar formën e fjalës. Konversioni ne gjuhën shqipe sipas Paçarizit ndahet në fusha të ndryshme dhe në qasjen e tyre shumëdiemsionale sipas ngjyrimit kuptimor polisemisë në zhvillim shpërberja e saj etj, po ashtu qasjen morfosintaksore .kognitive –psikolinguistike ,dhe qasja leksikore –semantike shihen nga një këndvështrim i ndryshëm dhe duke i trajtuar më gjerësisht Gjithashtu procesi i fjalëformimit pa ndryshim te formës në shipen del se ka disa lloje të konversionit në kuptim të përkatësisë së çifteve homonimike pjesës a pjesëve të ligjëratës, dhe që kriteri leksiko-semantik, sipas të cilit konversioni është ndryshim i raportit ndërmjet shenjuesit dhe të shenjuaritk kriteri morfologjik nuk arrin të përfillë këtë ndryshim Po ashtu për kuptimin e fjalëve të ndryshme në gjuhën shqipe konkretishit të emrave me konversion elaboruam me shembuj duke treguar kështu ndryshimin e pjesëve të ligjëratës nga emri ne mbiemër, folje , ndajfolje etj, dhe ndryshimet mes emrave me ndryshim pjese të ligjëratës dhe pa ndryshim pjese të ligjëratës, në bazë të studimit rreth këtij punimi del se tipi konversioni emër-emër është pa dyshim ndryshimi semantik më i përhapur në gjuhën shqipe.

193 KUMTESAT

Është forma më e përhapur, më interesante dhe njëkohësisht edhe më e diskutueshmë e shqipes për shkakun se mosndryshimi i klasës gramatikore bën që problematikat të kundrohet kryesisht në aspektin e shkallës së ndryshimeve semantike.

LITERATURA

-Akademia e shkencave e shqipërsië, instituti i gjuhësisë dhe i letërsisë, Gramatika e gjuhës shqipe 1, Tiranë, 2002. Paçrizi, Rrahman (2015), konversioni në gjuhën shipe, Parnas.

194 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

PËRODRIMI I TRAJTAVE DIALEKTORE NË ESETË E NXËNËSVE TË SHKOLLAVE TË MESME TË PODUJEVËS

MA Luljetë Zeneli [email protected]

ABSTRAKT

- Me anë të këtij hulumtimi kam synuar të shoh se sa përdoren trajtat dialektore në shkrimet e nxënësve të shkollave të mesme të Podujevës. Pjesëmarrës në këtë studim janë nxënës që vijnë të gjithë nga Podujeva dhe rrethina e saj. Korpusi i punimit përbëhet nga tridhjetë ese, që do të thotë se kemi tridhjetë nxënës të përfshirë në studim. Këto ese i kam ndarë në dy grupe. Ku gjithsej pesëmbëdhjetë ese janë nga klasa X, e shkollës së mesme ekonomike “Isa Boletini” në Podujevë, dhe pesëmbëdhjetë të tjera nga klasa XII, të po të së njëjtës shkollë. Këta janë nxënës që i përkasin drejtimeve “Juridik” dhe “Banka dhe Financa”. Këtyre eseve u është bërë një analizë, veçanërisht mënyrës se si janë shkruar, dhe si e sa e kanë përdorur standardin këta nxënës. Më saktësisht, i kam theksuar trajtat dialektore që ata kanë përdorur në shkrimet e tyre. Kështu, duke mos lënë anash edhe shkarjet nga norma drejtshkrimore. Rezultatet e hulumtimit i kam paraqitur të ndara për secilin nxënës, pastaj për secilën klasë, si dhe është bërë një krahasim në mes dy klasave, për të parë se nga cila klasë gjejmë të përdorura më shumë trajta dialektore, a janë ato trajta të përbashkëta apo të veçanta për secilën klasë. Si pjesë të punimit do t’i bashkëngjisim edhe pesë ese, ndër tridhjetë sa janë gjithsej, pjesë e hulumtimit tonë. Këto të dhëna i kam paraqitur edhe me anë të tabelave.

Fjalët kyçe: hulumtim, trajta dialektore, klasa X, klasa XII, shkolla e mesme ekonomike “Isa Boletini” Podujevë.

HYRJE

- Me këtë studim kam synuar se sa përdoren trajtat dialektore nëpër shkrimet e nxënësve të shkollave të mesme të Podujevës. Ky hulumtim përfshin shkollën e mesme ekonomike “Isa Boletini” në Podujevë, përkatësisht klasën X dhe klasën XII, ku kemi marrë nga pesëmbëdh- jetë ese prej secilës klasë. - Këta nxënës mbajnë 3 orë në javë gjuhë shqipe, ky studim na ndihmon të shohim se a është i mjaftueshëm ky numër i orëve që nxënësit ta përdorin standardin në formën e duhur. Duhet pasur parasysh se nxënësit e shkollave të mesme këtë fond të orëve e kanë të ndarë, jo vetëm për fushën gjuhësisë, por shumica e mësimdhënësve, më shumë orë ia kushtojnë

195 KUMTESAT letërsisë sesa gjuhësisë. Kjo gjë, ndonëse nuk është e gabuar, mirëpo që më shumë orë t’i kushtohen gjuhësisë, do të ishte më mirë. - Si fillim do të analizohen esetë, më saktësisht do t’i dallojmë trajtat dialektore, pastaj gabimet drejtshkrimore, dhe në fund do të përcaktojmë se nga klasa X apo nga klasa XII janë përdorur më shumë trajta të tilla dialektore. - Studimi ka të bëjë me gjuhën, më saktësisht dialektet dhe gjuhën standarde. Pasi që punimi lidhet me dialektologjinë, të shohim rëndësinë e kësaj fushe që paraqet për gjuhën. - Njohja dhe studimi i imët i dialekteve janë themelore për gjitha studimet gjuhësore: për fonetikën, për morfologjinë, për sintaksën dhe, pa dyshim, për semasiologjinë dhe fraze- ologjinë e gjuhës. Dialektet dhe të folmet e një gjuhe pasqyrojnë të kaluarën e njerëzimit në përgjithësi, e të një bashkësie shoqërore në veçanti. Për këtë arsye, qysh në fillesat e studimit të dialekteve, studiuesit kanë vënë re se njohja, qëmtimi sa më i thelluar dhe vlerësimi i të dhënave të dialekteve sjellin përfitime jo vetëm në filozofinë po edhe më gjerë (Gjinari & Shkurtaj 2003: 13-15). - Siç e cekëm më lart se ky studim ka të bëjë me gjuhën dhe dialektet, të shohim pak lidhjen e gjuhës me dialektet. Për këtë lidhje në Dialektologjinë e gjuhës shqipe, Gjinari (2003) thotë se të dyja këto janë në lidhje të krahasueshme me atë të rrënjës me trungun e degët e një peme, domethënë të degëzimeve të mëdha, të përbëra nga degëza e filiza a bisqe më të holla, deri te njësia më e vogël, apo e imët e mundshme, që është e folmja e individit-ideolekti (ibid 26). - Gjuha është biografi e popujve, sepse në gjuhën dhe me gjuhën, më mirë se çdo dokument material, ruhet historia e tyre intelektuale, sociale e materiale, kështu thekson Qosja (1983), ku më tej shton se gjuha është instrument shoqëror i komunikimit ndërmjet njerëzve, me të cilin është krijuar, në të cilin jeton dhe në të cilin njëkohësisht, vazhdon të krijohet thesari më i çmueshëm, i çdo populli (Qosja 1983: 3). - Ndërsa Ajeti (1983) për gjuhën thotë se ajo është treguesi dhe tipari më i dallueshëm i çdo njeriu dhe çdo populli, është edhe pasqyra më e qartë e kombësisë dhe e kulturës së saj (Ajeti 1983: 9). - Të shohim se çka është gjuha dialektore. Gjuha dialektore është një tërësi e ndërli- kuar që përbëhet nga sisteme të shkallëve të ndryshme me tipare të përbashkëta e me tipare dalluese, të lidhura me territoret ku shtrihet. Sistemet janë të shkallës së parë dhe të shkallës së dytë, makrosisteme dhe mikrosisteme, që përfaqësojnë variantet në të cilat shfaqet gjuha dialektore në territoret e ndryshme shqiptare dhe në diaspora. Variantet janë të lidhura me njëri-tjetrin në mënyrë të atillë që njëri sistem përfshihet në një sistem tjetër të shkallës më të lartë (Gjinari & Shkurtaj 2003: 29). - Dialekti është gjuha e një krahine, rajoni apo qyteti në krahasim me gjuhën e për- bashkët të mbarë kombit. Gjinari (2003) thotë se dialekti është një variant i një gjuhe, i cili shërben si mjet komunikimi për një kolektiv pak a shumë të vogël njerëzish, përfaqësuesit e të cilit kanë marrëdhënie të drejtpërdrejta në një territor të caktuar (Gjinari & Shkurtaj 2003: 38). Me definicionin e tij për dialektin e përmbyllim këtu pjesën që ka të bëjë me gjuhën dhe

196 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 dialektet duke vazhduar në Kreun I më shumë rreth dallimeve në mes dialekteve dhe për gjuhën standarde.

METODOLOGJIA

Pjesëmarrësit në këtë studim janë nxënës që vijnë të gjithë nga Podujeva dhe rrethina e saj. Korpusi ynë përbëhet nga tridhjetë ese, që do të thotë se kemi tridhjetë nxënës të përfshirë në studim. Këto ese i kemi ndarë në dy grupe. Ku gjithsej pesëmbëdhjetë ese janë nga klasa X, e shkollës së mesme ekonomike “Isa Boletini” në Podujevë, dhe pesëmbëdhjetë të tjera nga klasa XII, të po të së njëjtës shkollë. Këta janë nxënës që i përkasin drejtimeve “Juridik” dhe “Banka dhe Financa”. Këtyre eseve do t’u bëhet një analizë, veçanërisht mënyrës se si janë shkruar, dhe si e sa e kanë përdorur standardin këta nxënës. Më saktësisht, do t’i theksoj trajtat dialektore që ata kanë përdorur në shkrimet e tyre. Kështu, duke mos i lënë anash edhe shkarjet nga norma drejtshkrimore. Rezultatet e hulumtimit do t’i paraqes të ndara për secilin nxënës, pastaj për secilën klasë, si dhe do të bëhet një krahasim në mes dy klasave, për të parë se nga cila klasë gjejmë të përdorura më shumë trajta dialektore, a janë ato trajta të përbashkëta apo të veçanta për secilën klasë. Këto të dhëna do t’i paraqes me anë të tabelave në Kreun IV.

REZULTATET

Meqë kemi kontrolluar të gjitha esetë, arritëm në përfundim se nxënësit e klasës X kanë përdorur një numër më të madh trajtash dialektore, mirëpo sa u përket gabimeve drejtshkrimore, kjo klasë (klasa X) ka më pak gabime në krahasim me klasën XII, ku tek e cila kemi gjetur një numër më të madh gabimesh drejtshkrimore, ndonëse përdorim të trajtave dialektore ka më pak se klasa X. Te klasa X kemi të përdorura trajta dialektore: - te sistemi foljor; - togu ua, i cili ishte i asimiluar në u; - kemi të paraqitur mungesën e rotacizimit, dhe prezencën e nazalizimit si dukuri fonetike; - sistemi përemëror; - pastaj, e gjejmë të përdorur paskajoren gege të tipit me punu. - si dhe kalimi i h në f (ftoft-ftohtë); - në leksik. Ndërsa, te klasa XII kemi të përdorura trajta dialektore: - te sistemi foljor, përafërsisht ishin të njëjtat me ato të përdorura nga nxënësit e klasës X; - ndajfolja; - togu ua, i asimiluar në u. Nga kjo shihet se trajtat dialektore të paraqitura te të dyja klasat janë: - te sistemi foljor;

197 KUMTESAT

- ndajfolja; - togu ua, i asimiluar në u.

Ndërsa të ndryshme ose më saktësisht ato që janë përdorur vetëm te klasa X janë: - mungesa e rotacizmit; - sistemi përemëror; - paskajorja gege; - si dhe kalimi i h në f (ftoft-ftohtë); - në leksik.

Sa prej nxënësve kanë përdorur trajta dialektore Po Jo Nr. % Nr. % Gjithsej ϭϯ ϰϯ͘ϯй 17 56.6% Klasa 10 7 46.6% 8 ϱϯ͘ϯй Klasa 12 6 40% 9 60%

Trajtat dialektore të cilat i kanë përdorur nxënësit e klasës X Po Jo Nr. % Nr. % Sistemi foljor 4 26.6% 11 ϳϯ͘ϯй Përemrat pronorë 1 6.6 % 14 ϵϯ͘ϯй

Ndajfolja 1 6.6% 14 ϵϯ͘ϯй Asimilimi i togut ua në u ϯ 20 % 12 80 %

Kalimi i h-së në f 1 6.6 % 14 ϵϯ͘ϯй Mungesa e rotacizmit 1 6.6 % 14 ϵϯ͘ϯй

Leksik 1 6.6 % 14 ϵϯ͘ϯй

198 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Trajtat dialektore të cilat i kanë përdorur nxënësit e klasës XII Po Jo Nr. % Nr. % Sistemi foljor 5 ϯϯ͘ϯй 10 66.6% Ndajfolja ϯ 20% 12 80% Asimilimi i togut ua në u

16.6%14ϵϯ͘ϯй - Sa është përdorur një trajtë e caktuar nga të gjithë nxënësit Po Jo Nr. % Nr. % Sistemi foljor 9 ϯϬй 21 70% Përemrat pronorë 1 ϯ͘ϯй 29 96.6% Ndajfolja 4 ϭϯ͘ϯй 26 86.6% Asimilimi i togut ua në u 4 ϭϯ͘ϯй 26 86.6% Kalimi i h-së në f 1 ϯ͘ϯй 29 96.6% Mungesa e rotacizmit 1 ϯ͘ϯй 29 96.6% Leksik 1 ϯ͘ϯй 29 96.6%

- Nga këto trajta, ato që gjejnë përdorim më të madh, janë te sistemi foljor, kështu kemi 9 (30%) nxënës që i kanë përdorur trajta të tilla, ndërsa 21 (70% ) që nuk i kanë përdorur. Pas këtyre trajtave, si trajta që gjejnë përdorim të madh, janë ato te ndajfolja, që si formë dialektore është përdorur nga 4 (13.3%) nxënës, ndërsa nga 26 (86.6%) jo. Pastaj togu ua, i asimiluar në u, është përdorur nga 4 (13.3%) nxënës, ndërsa nga 26 (86.6%) jo. Pastaj trajtat të tjera, siç janë, trajta te sistemi përemëror, dhe kalimi i h-së në f, në leksik, rotacizmi, janë përdorur vetëm nga 1 (3.33%) nxënës, ndërsa 29 (96.6%) prej tyre, nuk i kanë përdorur ato. Si përfundim, kemi 17 (56.6%) nxënës, që në esetë e tyre nuk e kanë përdorur asnjë trajtë dialektore. Këta nxënës janë, 8 nga klasa X dhe, 9 nga klasa XII.

DISKUTIMI

Nxënësit e shkollave të mesme të Podujevës kanë përdorur trajta dialektore te sistemi foljor, më saktësisht te foljet ndihmëse kam dhe jam, p.sh. osht, kom, e kena, kum, pastaj format e përbëra të kohës së shkuar të foljeve jokalimtare dalin me foljen jam jo me atë kam p.sh. (jam ardh, jam shkue) jena kanë (kemi qenë), u kanë (ka qenë). Pastaj kemi përdorimin e paskajores gege të tipit me përfundu (në vend se të ishte për të përfunduar).

199 KUMTESAT

Te sistemi përemëror kemi përemrat pronorë im\tim\e të përdorur si jem dhe teme. Ndajfoljen e tipit krejt, tan, në vend se të ishte gjithë, pastaj ndajfoljen e vendit aty e gjejmë të përdorur si atu. Si dukuri fonetike e gjejmë mungesën rotacizmit dhe pranin e nazalizimit njëkohësisht ku kemi fjalët: njani-tjetri

KONKLUZIONET

Nxënësit e klasës X janë ata që përdorur më shumë trajta dialektore në krahasim me klasën XII, ani pse kemi 8 (53.3%) nxënës që nuk kanë përdorur trajta të tilla, e kjo mendoj se ka ardhur si pasojë e asaj që, shkollimin fillor shumica e këtyre nxënësve e kanë kryer nëpër fshatra nga të cilët e kanë prejardhjen, dhe aty është më se e qartë se ndonëse arsimtari i gjuhës shqipe e ka përdorur standardin, atë nuk është se e ka përdorur edhe rrethi me të cilin nxënësi ka pasur kontakt, dhe kjo ka ndikuar që nxënësi mos ta përvetësojë mjaftueshëm standardin dhe që në shkrim të përdorë trajta dialektore. Ndërsa, sa u përket nxënësve të klasës XII, shihet se nxënësit e kësaj klase, trajta dialektore kanë përdorur më pak në krahasim me nxënësit e klasës X, por shkarje nga norma drejtshkrimore ka pasur më shumë. Arsyeja pse ka më pak trajta dialektore te kjo klasë, mendojmë se është nga vetëdijesimi i nxënësve rreth rëndësisë së përdorimit të standardit. Arsyeja tjetër, është kontakti më i madh i këtyre nxënësve me njerëz që vijnë nga zonat më urbane. Ndërsa pse ka më shumë shkarje nga norma drejtshkrimore se sa te klasa X, mendoj se vjen nga vëmendja jo e duhur që ata kanë (nuk kanë) kur shkruajnë. Përveç shkaqeve të lartpërmendura, që ishin mospërdorimi i standardit nga rrethi, vëmendja jo e mjaftueshme kushtuar shkrimit, gjithashtu shkak tjetër është edhe mos për- dorimi i standardit nga arsimtarët\profesorët, ndonëse jo pikërisht ata të gjuhës shqipe por edhe të lëndëve të tjera, shkak tjetër është edhe fondi i vogël i orëve prej tri orësh në javë kushtuar gjuhës shqipe.

200 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

MIRËNJOHJA

Për suksesin e këtij hulumtimi shpreh mirënjohje për profesor Shkumbin Munishi, për drejtorin e shkollës së mesme ekonomike “Isa Boletini” në Podujevë, pastaj profesoreshën Ilmie Cakiqi, si dhe për të gjithë nxënësit që ishin pjesë e këtij hulumtimi.

LITERATURA

- Agalliu, Fatmir & Angoni, Engjëll & Demiraj, Shaban & Dhrimo, Ali & Hysa, Enver & Lafe, Emil & Likaj, Ethem (2002). Gramatika e gjuhës shqipe. Vëllimi I. Morfologjia. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tiranë. - Ajeti, Idriz (1983). Probleme të kulturës së gjuhës. Probleme aktuale të kulturës së gjuhës shqipe. Simpozium shkencor i mbajtur në Prishtinë më 15, 16 dhe 17 dhjetor 1980. Prishtinë. - Bajqinca, Isa (2013). Shqipja standarde dhe probleme të saj. Marrë nga ueb faqja https:// orientalizmi.wordpress.com/2013/04/13/shqipja-standarde-dhe-probleme-te-saj (qasja për herë të fundit më 13 shkurt 2017). - Beci, Bahri (2000). Probleme të politikës gjuhësore dhe të planifikimit gjuhësor në Shqipëri. Dukagjini. Pejë. - Demiraj, Shaban (1988). Gjuha shqipe dhe historia e saj. Shtëpia botuese e librit universitar, Tiranë. - Domi, Mahir (1983). Çështje të kulturës së gjuhës në fushën e sintaksës. Probleme aktuale të kulturës së gjuhës shqipe. Simpozium shkencor i mbajtur në Prishtinë më 15, 16 dhe 17 dhjetor 1980. Prishtinë. - Gjinari, Jorgji & Shkurtaj, Gjovalin (2003). Dialektologjia. Shtëpia Botuese Libri Uni- versitar. Tiranë. - Hudson, Richard A. (2002). Sociolinguistika. Dituria. Tiranë. - Instituti Albanologjik i Prishtinës (1983). Probleme aktuale të kulturës së gjuhës shqipe. Simpozium shkencor i mbajtur në Prishtinë më 15, 16 dhe 17 dhjetor 1980. Prishtinë. - Ismajli, Rexhep (1987). Artikuj mbi gjuhën shqipe. Rilindja. Prishtinë. - Ismajli, Rexhep (2003). Standarde dhe identitete. Dukagjini. Pejë. - Ismajli, Rexhep (2005). Gjuhë standarde dhe histori identitetesh. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Tiranë. - Korrikula bërthamë - marrë nga ueb faqja: https://masht.rks-gov.net/uploads/2015/06/kb-niveli-iii-03-04-2014.pdf (qasja për herë të fundit më 11 dhjetor 2016). Kostallari, Androkli & Domi, Mahir & Çabej, Eqrem & Lafe, Emil (1973). Drejtshkrimi i gjuhës shqipe. Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tiranë. - Kostallari, Androkli (1983). Përsosja e sistemit të gjuhës sonë letrare e kombëtare dhe tiparet themelore të normës së sotme. Probleme aktuale të kulturës së gjuhës shqipe.

201 KUMTESAT

Simpozium shkencor i mbajtur në Prishtinë më 15, 16 dhe 17 dhjetor 1980. Prishtinë. - Lloshi, Xhevat (1999). Stilistika e gjuhës shqipe dhe Pragmatika. Botime Toena. Tiranë. - Munishi, Shkumbin (2013). Probleme të shqipes standarde në Kosovë. ZeroPrint. Prishtinë. - Paçarizi, Rrahman (2008). Gjuha shqipe. Marrë nga ueb faqja: https://aab-edu.net/downloads/01_2008_08_rrahm_gQ5JV.pdf (qasja për herë të fundit më 11 dhjetor 2016). - Podujeva dhe shtrirja e saj gjeografike – marrë nga ueb faqja: https://sq.wikipedia.org/wiki/Besiana (qasja për herë të fundit më 11 dhjetor 2016). - Qosja, Rexhep (1983). Probleme aktuale të kulturës së gjuhës shqipe. Simpozium shkencor i mbajtur në Prishtinë më 15, 16 dhe 17 dhjetor 1980. Prishtinë. - Raka, Fadil (2010). Shqipja letrare e shekujve XIX-XX. Artini. Prishtinë. - Shkolla e mesme ekonomike – marrë nga ueb faqja: http://shmekonomike.weebly.com/ (qasja për herë të fundit më 11 dhjetor 2016).

202 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

KONCEPTI DIDAKTIKË I TEORIVE -*/(6*45*,0ɢ(3"."5*,03&%)&*.1",5* I TYRE NË MËSIMIN E GJUHËVE TË HUAJA

Mr.Sc.Lendita Gjikolli Fakulteti Filologjikފ Hasan Prishtinaފ Departamenti i gjuhës dhe letërsisë frënge Prishtinë e-mail [email protected]

Që nga kohërat e antikës çështja e edukimit ka qenë një sfidë për njerëzimin. Ky reflektim për mësimin e gjuhëve të huaja pasqyron në të vërtet evoluimin historik të gramatikës dhe gjuhës si dhe marrëdhëniet e tyre me didaktikën. Duke krahasuar materialin gramatikor vërejmë impaktin në mes tyre edhe pse në mënyrë paradoksale, paraqitet gjithashtu edhe dimensioni i gramatikës përshkruese si fenomen që gjenerohet gjatë të menduarit si një proces produktiv që nënkupton të gjitha veprimtaritë e standardizuara të të mësuarit Për derisa didaktika karakterizohet sipas disa autoreve arti i të mesuarit, në përgjithësi, gramatika përceptohet si një aktivitet, ushtrim, veprimtari gjuhësore shpeshherë e vështirë dhe e mërzitshme për nxënësit për tu apsorbuar por, megjithate vendi dhe roli i gramatikës në mësimin e gjuhëve të huaja është i pashmangshëm dhe i domosdoshëm pavarësisht nga metodologjië e përdorura, nevojat dhe situatat e krijuara.

Fjalët kyçe: koncept, didaktikë, impakt, veprimtari, gramatikë

Hyrje Reflektimi për të gjetur mënyrën e duhur të realizimit të çështjeve që i përkasin gramatikës e që ndërlidhen me didaktikën vrehën në fund të viteve të 80-ta sidomos, me veprën e shkëlqyer të d’Henri Besse-së dhe Rémy Porquier-së, ފGrammaires et Didactique des languesފ1 apo ފGramatikat dhe Didaktika e gjuhëve të huajaҰ, që është paraqitur më 1984, e më pas në shumë revista tjera të specializuara në didaktikë. Sido që të jetë, qëllimi primar ishte që të mësohen gjuhët e huaja përmes gramatikës tradicionale e që shpeshherë mendohej se nuk jepnin ndonjë rezultat në apektin komunikativ dhe më vonë tendencat për të anashkaluar qasjen gramatikore, për të eleminuar pengesën e fundit pra, duke mohuar nevojën e gramatikës, megjithate nuk dëshmon për një realitet në një orë të gjuhës së huaj e që në fakt, pasqyron një gjendje krejt tjetër, të një varësie elementesh që funksionojnë mes veti si komponente që përbëjnë hallkat e një zingjiri.

%(66(+32548,(55*UDPPDLUHVHWGLGDFWLTXHGHVODQJXHV/$/&UpGLI+DWLHU

203 KUMTESAT

Prandaj, problemin duhet parë në një mënyrë më të gjerë, duke u përpjekur për të vendosur gramatikën si një koncept interesant gjuhësor në kontekstin e mësimdhënies dhe të nxënit brenda stukturës së didaktikës duke e trajtuar rrjedhëshmërinë gjuhësore si një proces të ndërlikuar por produktiv. Megjithëate, trajtimi i problemeve specifike gjuhësore paraqet impaktin ndërgjuhësor, duke analizuar të gjitha çështjet, problemet, ndryshimet dhe ngjajshmëtitë madje edhe me gjuhën amtare si një bazë shumë e rëndësishme për mësimin e një gjuhë të huaj.

Koncepti didaktik i gramatikës

Në kohërat moderne, qëllimi i gramatikës është kryesisht didaktikë dhe roli i gramatikës qëndron në plotësimin e nevojave dhe shërben si një mjet ndihmës didaktikë për mësimdhënësin gjatë procesit të të mësuarit. Me ç’rast krijohen ndonjëherë edhe konfuzione lidhur me domosdoshmërinë dhe vendin e saj duke u nisur nga koha e gjatë e përdorimit të gramatikës. Pra, mësimi i gjuhëve të huaja mbështetej kryesisht në gramatikë apo më mirë të themi në metoda te ndryshme që si primare e kishin përdorimin e gramatikës (si metoda tradicionale, strukturale etj.) edhepse më pas pasoi një periudhe shmagie, duke sforcuar vetëm metodat direkte dhe qasjet komunikative, si më efikase dhe më shpejt të arritshme. Charaudeau e ndan gramatiken në ate përshkruese: “për gjetjen dhe identifikimin e formave njësive morfologjike në kombinim me mekanizmat sintaksor të këtyre formave dhe nën dy gramatikën Ұpedagogjike ose referencialeҰ që ndikon në kompetencën e shprehjes tek nxënësit, që trajton gjuhën bazuar në një qëllim komunikativ”2. Në përgjithësi, gramatika: “perceptohet si një aktivitet i ushtrimit , shpesh i vështirë, ku vendi dhe roli në mësimdhënie është i një rëndësie të ndryshueshme sipas situatave të mësimdhënies/ nxënies duke përfshirë kuadrin endolingual ose exolingual”3. ndonëse në konceptin didaktik ajo konsiderohet si: 1. ҰRezultati i aktivitetit orientues që lejon nxënësit për të ndërtuar një përfaqësim meta- gjuhësor të organizuar nga gjuha që ai studion. 2. Udhëzim nga mësimdhënësi i këtij aktiviteti në bazë të përfaqësimit meta-gjuhësor që organizohet nga gjuha të cilën ai mësonҰ4. Gjatë gjithë veprimtarisë gjuhësore ndeshemi me ndryshime, risi si ފKuadri i referencës për gjuhët e huajaҰ i BE-së që promovon mësimin e më shumë se dy gjuhëve të tjera përveç gjuhës amtare dhe që paraqet një qasje të re me fokus të gjuhës komunikative, pa lënë anash edhe pjesën e gramatikës por, që qasja ndaj saj është shumë më produktive dhe paraqet opsione të

&KDUDXGHDX3DWULFNފ*UDPPDLUHGXVHQVHWGHO¶H[SUHVVLRQފ/H)UDQoDLVGDQVOH0RQGHQMXLOOHW SS &84-HDQ3LHUUHފ8QHLQWURGXFWLRQjODGLGDFWLTXHGHODJUDPPDLUHHQIUDQoDLVODQJXHpWUDQJqUHފ/HVeGLWLRQV 'LGLHU3DULVSJ &84-HDQ3LHUUHފ8QHLQWURGXFWLRQjODGLGDFWLTXHGHODJUDPPDLUHHQIUDQoDLVODQJXHpWUDQJqUHފ/HVeGLWLRQV 'LGLHU3DULVIT

204 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 ndryshme duke insistuar në reflektimin për praktikat e përditshme , qëllimet, idetë dhe disa ecuri: ҰSi rregull i përgjithshëm nga nxënësit pritet që të përftojnë/të mësojnë një L2 sipas një prej modaliteteve të mëposhtëme: a. me ekspozim direkt më përdorim autentik të gjuhës në L2 - ballë për ballë më bashkëbisedues vendas - duke dëgjuar biseda në të cilat nuk merr pjesë - duke dëgjuar radio, regjistrime, etj. - duke dëgjuar dhe parë televizion, video, etj. - duke lexuar tekste të shkruara origjinale dhe jo progresiv (gazeta, revista, tregime, romane, njoftime, reklama, etj.) - duke përdorur programe kompjuterike, CDROM-e, etj. - duke marrë pjesë në forume on-line dhe jashtë linje - duke marrë pjesë në orë mësimore ku përdoret L2 si gjuhë mësimdhënie. b. me ekspozim direkt ndaj bisedave gojore dhe me tekste të shkruara të përzgjedhura (dmth, progresiv) në L2 (—prurje e kuptueshme“) c. me pjesëmarrje direkte në një ndërveprim komunikativ autentik në L2, përshembull si partner një bashkëbiseduesi kompetent. d. me pjesëmarrje në detyra të konceptuara enkas dhe të përpunuara në L2 (—prurje e kuptueshmeҰ) e. në mënyrë autodidakte, me studime individuale (me udhëzues) duke ndjekur objektivat që caktohen dhe duke përdorur materialin pedagogjik të disponueshëm f. me kombinim të prezantimeve, shpjegimeve (mekanike) dhe të aktiviteteve praktike e gjitha e bërë në L2 g. me kombinim të aktiviteteve si në pikën f por duke përdorur L1 për organizimin e orës së mësimit, shpjegimet etj h. me kombinim të aktiviteteve të lartpërmendura duke filluar nga pika f, por duke reduktuar në mënyrë progresive përdorimin e L1, duke propozuar më shumë detyra në kuadër të një planifikimi, realizimi dhe të një vlërësimi të aktivitetit në klasë në mënyrë individuale dhe në grup, me ndihmën e mësuesit dhe duke negociuar ndërveprimin me qëllim që tu përgjigjemi nevojave të nxënësvë të ndryshëm, etjҰ5.

Nga kjo vrejmë një koncept të ri që promovon një reflektim mbi ate se: ¾ Cilat janë synimet tona kur mësojmë një gjuhë të huaj? ¾ Në çfarë mënyre ta mësojmë gjuhën në mënyrë autodidakte apo me ekspozim direkt? ¾ Si ta planifikojmë ate? dhe ¾ Si të negociohet ndërveprimin mes mësimdhënësi dhe nxënësit për të arritur rezultate që plotësojnë nevojat e nxënësit.

Prandaj, të mësuarit e një gjuhe të huaj në vazhdimësi paraqet sfida që kërkojnë përkushtim nga mësimdhënësi, kreativitet, punë me mjete teknologjike (përdorimin e internetit, programeve të ndryshme, që lidhen me njësin mësimore), për të pasur gjithnjë vëmendjen e nxënësve por, edhe duke i motivuar ata, duke i informuar për kulturën, traditën ,

&DGUHHXURSpHQFRPPXQGHUpIpUHQFHVSRXUOHVODQJXHV8QLWpGHV3ROLWLTXHVOLQJXLVWLTXHV6WUDVERXUJZZZFRH LQWODQJ&(&5, fq.183

205 KUMTESAT muzikën , filmin etj.çka do të thotë se mësimdhënësi përveç përgatitjes duhet të ketë njohuri të përgjithëshme, kulturë dhe përpos kompetencave duhet të jetë një menagjer i mirë që i përshtatet situatave të krijuara gjatë një ore mësimi.

Metodologjia:

Ky punim bazohet në metodën analitike përshkruese dhe metodën krahasimtare ngaqë paraqet dhe analizon dallimet në aspektin teorik dhe impaktin në mes të koncepteve didaktike dhe ato gramatikore në bazë të disa teorive didaktiko-gjuhësore.

Konkluzionet:

Në fund mund të konkludojmë se në bazë të analizës së përgjithshme është vet koncepti që ndryshon nga një disiplinë në tjetrën nëse i paraqesim në një situatë të re kontranstive në sistemin e aplikuar me qasjen apo iden e realizimit të qëllimit gjatë procesit të të mësuarit. Kur situatat e ndryshme paraqesin nevojën e përdorimin të gramatikës në orët e gjuhëve të huaja, e që nxjerrin në pah një numër të elementeve të rëndsishme që promovojnë vet institucionet gjatë përzgjedhjes metodologjike si dhe kreativiteti i mësimdhënësve, që i bëjnë veprimtaritë gramatikore shumë më të pranueshme gjatë realizimit të detyrave.

Referencat:

BESSE H., PORQUIER R. : Grammaires et didactique des langues, LAL, Crédif, Hatier, 1984.

&KDUDXGHDX3DWULFNފ*UDPPDLUHGXVHQVHWGHO¶H[SUHVVLRQފ/H)UDQoDLVGDQVOH 0RQGHQMXLOOHWSS &DGUHHXURSpHQFRPPXQGHUpIpUHQFHVSRXUOHVODQJXHV8QLWpGHV3ROLWLTXHV linguistiques, Strasbourg ZZZFRHLQWODQJ&(&5, fq.183. &84-HDQ3LHUUHފ8QHLQWURGXFWLRQjODGLGDFWLTXHGHODJUDPPDLUHHQIUDQoDLVODQJXH pWUDQJqUHފ/HVeGLWLRQV'LGLHU3DULVSJ

&84-HDQ3LHUUHފ8QHLQWURGXFWLRQjODGLGDFWLTXHGHODJUDPPDLUHHQIUDQoDLVODQJXH pWUDQJqUHފ/HVeGLWLRQV'LGLHU3DULVIT

206 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

POEZIA SHQIPE ME KOMUNIKATIVITET TË ULËT

Merita Bajraktari Januzi PhD candidate në degën e letërsisë, Universiteti ”Hasan Prishtina”, Prishtinë [email protected]

ABSTRAKTI

Poezia shqipe që shkon kah hermetizmi, vjen si tekst me domethënie nga një botëkuptim tjetër permes një sistemi figurash simbolike që kërkojnë dekodim. Duke qenë me komunikim të ulët, e mbullur dhe jo e hapur për tù receptuar, ajo lehtësisht mund të ketë shumësi interpretimi dhe konotacion polisemantik. Ndonjëherë edhe vetë lexuesi apo studiuesi, qoftë implicit apo eksplicit, mund të dali jashtë kornizave të ideuara nga autori. Kjo lloj poezie nuk përçon transparencë të mesazheve e ideve letrare dhe si e tillë duke qenë shumë e figurshme dhe me rreth vicioz të komunikimit, të futë në labirinthet e saj dhe më duket se nxitë kër- shërinë për zbërthim e analizë shkencore teoriko-letrare. Duke dashur ta shohim si funksionon kjo poezi në letërsinë shqipe, do tì analizojmë disa nga autorët tanë, si: Fahredin Gunga, Rrahman Dedaj, Sabri Hamiti, Beqir Musliu, Nexhat Halimi dhe Zef Zorba. Fillimisht do tì shohim si duket poezia që shkon kah hermetika e pastaj do ta shohim, shijojmë e interpretojmë atë tipike hermetike, që ka komunikim të ulët me receptuesin. Tema është mjaft e gjerë, ndërkaq kjo kumtesë ofron shkurtimisht elementet bazë të kësaj tematike dhe pak shembuj nga disa prej autorëve të përmendur.

Fjalët kyçe: Poezi shqipe, komunikim i ulët, hermetikë, polisemantikë, interepretim, lexues, receptues.

HYRJE

Poezia shqipe ka ecur duke u zhvilluar e transformuar në periudha e rryma letrare prej filobiblikes e deri te modernia e përtej saj dhe secila prej tyre, barti me vete karakretistika e elementë dallues e kodifikues që lanë shenja e vlera të çmuara letrare. Periudhat e mëvonshme, kryesisht shek XX na vjen me llojllojshmëri rrymash avangarde e trendesh letrare si shprehje të modernitetit me shpërthimet e larmishme, me ndikimet nga letërsitë moderne evropiane e botërore, por me shijen e fortë të brumit të zënë nga fara autoktone, e rritur brenda stuhive e rrebesheve historike, politike e kulturore shqiptare. I kemi parasysh rrymat letrare

207 KUMTESAT avangarde që janë shfaqur para dhe pas Luftës së Parë Botërore si: futurizmi (në Itali dhe Rusi), ekspresionizmi (në Gjermani dhe në Austri) dadaizmi (në Zvicër), surrealizmi ( në Francë) dhe letërsia sociale (në Rusi dhe në shtetet e Evropës së mesme). Pastaj brenda tyre e më tej shohim modernen e postmodernen me rryma të fuqishme si: neoromantizmi, simbolizmi e surrealizmi, parnasizmi ( me poezinë apsolute) dhe të gjitha bashkë tek lidhen me hermetizmin si rrjedhojë e rrethanave shoqërore e politike në hapësirat dhe kontekstet e ndryshme gjeo-historike e socio-kulturore. Kjo e fundit është sfera e interesimeve të mia në punën time shkencore, prandaj do të shohim tutje këtë perspektivë brenda poezisë sonë të bukur shqipe, asaj që ka komunikim të ulët.

III LITERATURA E SHFRYTËZUAR

A handbook to Literature”, C. Hugh Holman, William Harmon; Macmillan, 1986. Avdi Visoka, Koha e shkrimit, 99-AIKD, Prishtinë, 2011. Antologji e poezisë shqipe të shek. XX, Zemra e qiellit, Kosova Pen Center, Prishtinë, 2015Pakti, 2012. Beqir Musliu, Lulëkuqet e gjakut, Rilindja, Prishtinë, 1966. Beqir Musliu, Darka e magjisë, Rilindja, Prishtinë, 1978. Kujtim M. Shala, Letërsia shqipe në katër pamje, Buzuku, 2007. Leka Ndoja, Hermetizmi në letërsinë, Pakti, 2012. Nexhat Halimi, Truphija, Rilindja, 1984. Nexhat Halimi, Faji mitik, Rilindja, 1989. Sabri Hamiti, Studimet letrare, ASHAK, Prishtinë, 2003. Sabri Hamiti, Letërsia moderne, Vepra letrare, Faik Konica, Prishtinë, 2002.

III METODOLOGJIA

Duke pasur parasysh që poezia me komunativitet të ulët/ kah heremtika, nuk përçon transparencë të mesazheve e ideve letrare dhe si e tillë duke qenë shumë e figurshme dhe me rreth vicioz të komunikimit, të futë në labirinthet e saj dhe më duket se nxitë kërshërinë për zbërthim e analizë shkencore teoriko-letrare. Kjo poezi ka kode, shenja, figura simbolike dhe gjithsesi duhet prirja e të kuptuarit dhe interpretuarit të simboleve të tekstit. Kjo prirje dhe tendencë haset pothuajse në të gjitha shkollat kritike moderne dhe kjo qasje provohet edhe këtu.

208 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

IV & V REZULTATET DHE DISKUTIMI

Kjo kumtesë ofron rezultatet si në vijim:

x Koncepte e nocione për hermetizmin x Prirjet e poezisë hermetike shqipe x Aspektet semiotike dhe gjuhën e figurshme brenda poezisë së autorëve të trajtuar,

POEZIA SHQIPE ME KOMUNIKATIVITET TË ULËT

E dimë që ” Letërsia shqipe e shek XX është zhvilluar ndërmjet dy ideologjive të mëdha kolektiviste: nacionalizmit dhe komunizmit.”1 Rrjedhimisht takohen letërsitë, si ajo me vlerë dhe ajo me funksion moral e politik ( dallimin e të cilave e theksojnë me rend studiuesit që nga Konica), të cilët kanalizohen siç i quan Sabri Hamiti në kanone letrare të modernizmit dhe socrealizmit. Këto të dyja përplasen aq shumë në mes vete sa edhe nisin përjash- time, anatemime, të autorëve eminentë që nuk i bindeshin normës, metodës krijuese që tashmë ishte bërë institucionale dhe shtetërore, në funksion të drejtpërdrej politik, ideologjik. Letërsia moderne, në këtë rast poezia moderne, vjen me individualite të shquara letrare që lanë gjurmë me kryeveprat e tyre. ” E shfaqur qoftë si trashëgimi e simbolizmit ( Asdreni Lasgushi), qoftë si realizëm me frymë kritike ( Çajupi, Noli), qoftë në trajtë neoklasiciste ( Fishta, Mjeda, Haxhiademi) apo në trajta të papara të modernitetit në prozë te ne ( Koliqi, Migjeni, Kuteli), letërsia e hershme moderne shqipe që zotëron gjysmën e parë të shekullit 20 ka dy karakteristika themelore: krijimin e trajtave e të strukturave të reja letrare dhe krijimin e vetëdijes (ndërgjegjes) letrare që letërsia është krijim i veçantë estetik pa marrë parasysh qëllimet.”2 Ndërkaq nga gjysma e dytë e shek XX vijnë në shprehje letërsia që ballafaqohet ngusht me ideologjinë komuniste në gjithë hapësirën shqiptare, në Shqipëri e Kosovë, duke iu nënshtruar regjimeve diktatoriale shumë të ashpra. Shumë autorë u trajtuan fare pak ( edhe atë duke u keqinterpretuar e shtrembëruar vlera e veprave të tyre) ose u lagruan fare nga sistemi letrar dhe ai shkollor, nga antologjitë e historitë letrare, të cilat bënë zgjedhje dhe interpretime sipas preferencave ideologjike të kohës. I kemi gjithnjë parasysh shkrimet dhe interpretimet e vonshme mbi krijimtarinë e autorëve të anatemuar ( Fishta, Konica, Kuteli, Prenushi, Vangjel Koça, Branko Merxhani, Anton Harapi, Bernardin Palaj, etj.), ndërkaq e dimë gjithashtu se si hoqën a po si mbijetuan autorët modernë bashkëkohorë të viteve 60- 70 ( Martin Camaj, Teki Dërvishi, Fatos Arapi, Beqir Musliu, Zef Zorba, Xhevahiq Spahiu, Frederik Rreshpja, Moikom Zeqo, etj.) e këndej, të cilët duke dashur t`u shmangen regjimeve bën kompromis me gjuhën poetike, duke i hyrë “aventurës semiologjike” ( nocion i Bartit). Shumica zgjodhën modelin e poezisë me komunikim të ulët, por me figurshmëri të lartë, vështirë të dekodueshme, prandaj na interesojnë shenjat dhe të shenjuarit brenda teksteve të

6DEUL+DPLWL6WXGLPHWOHWUDUH$6+$.3ULVKWLQsIDTH 2 Sabri Hamiti, Letërsia moderne, Vepra letrare, Faik Konica, Prishtinë, 2002, f.10.

209 KUMTESAT tyre. ” Tekstet moderne sprovojnë lexuesin paprerë... Tekstet moderne janë projekte semiotike dhe duam lexim semiotik. Autorët modernë hapen vetëm përpara lexuesve që u ngjajnë dhe bëhen mal i egër për ata që sù ngjajnë”3. Kur themi poezi me komunikimit të ulët, nënkuptojmë poezinë që rri pranë ose brenda poezisë hermetike. Vetë fakti që ajo nuk receptohet lehtë nga lexuesit, d.m.th. mban në vete diçka që nuk vërehet lehtë, diçka që fshihet, apo diçka që ruhet thellë në brendinë e mesazhit apo të mendimit artistik të autorit. Duhet zbërthyer koncepte e nocione që lidhen me hermetizmin, për të pretenduar ta kuptojmë idenë e autorëve që me artin e tyre e përqafuan këtë rrymë. Nëse nisemi nga shpjegimet e konceptit të hermetizmit nga Clarence Hugh Holman, William Harmon, se Hermeticizmi është “ Pjesë e doktrinës mistike dhe okulte, që prek alkiminë dhe spirualizmin. Hermetizmi ka qenë i rëndësishëm për një numër artistësh modernë, interesimi i të cilëve tërhiqet nga shfaqja mekanike e botës së tanishme, shekullare dhe reale”4, i bie që autorët nuk e thonë troç atë që e shohin dhe e ndjejnë në realitetin e tyre, por bëjnë një shmangie nga mesazhi i drejtpërdrejtë, por si dhe pse? Pastaj nëse shikojmë si lindi hermetizmi ( në Itali), si shprehje kundështuese ndaj shoqërisë, pushtetit të kohës, por me një gjuhë novatore në artikulimin e vargut, me shprehjen e thukët, me mendimin e thellë, me pak fjalë por me gjuhë shumë të figurshme e tejet personale, goxha të mbyllur si mesazh, por me shumësi kuptimi e interpretimi. Kështu vijnë autorët reprezentativë dhe përfaqësues të kësaj rryme (Carlo Bo (1911-2001), Mario Luzi (1914-2005), Alfonso Gatto (1909- 1976), Salvatore Quasimodo (1901-1968), Giuseppe Ungaretti, etj.), të cilët u parapëlqyen dhe u bënë model edhe për autorët tanë që kishin kulturë dhe formim letrar me diapazon tejhapësinor e kulturor. Siç thotë studiuesi ynë Leka Ndoja, “ Poezia hermetike merr jetë së shumti nga leximet dhe interpretimet e tyre, pasi ajo nuk i drejtohet drejtpërdrejt të shenjuarve, të shenjuarit e poezisë hermetike zbulohet nga interpretimet e tyre dhe në mistikën e stërhollimit të dhënies së mesazhit. Nga kjo rrymë poetike shkrimtarët tanë morën elementin e fshehtësisë së përc- jelljes së mesazhit, nuk morën aq intertekstet sesa manierën e rrugëtimit të shenjuesit për tù kthyer në të shenjuarin që bart strategjia e tekstit poetik”5 Duke dashur ta shohim si funksionon kjo poezi në letërsinë shqipe, do tì analizojmë disa nga autorët tanë, ata që i kam marrë në trajtim. Mund të vërehet se “ Dimensioni reflektues i letrave shqipe bashkëkohore është zhvilluar veçanërisht në Kosovë, për shkak të truallit më të volitshëm letrar. Në vitet `70 veçanërisht në prozën e Pashkut dhe në poezitë e Sabri Hamitit, Rrahman Dedajt e mjaft autorëve të tjerë, kultura e reflektsionit, e refleksionit si kohë rrëfimi e si kohë lirike, merr ngjyra të larmishme”6 Poezia e kësaj kohe e ndikuar nga rrethanat soci-kulturore e historike, shihet se ka prirje hermetike dhe fillimisht do tì shohim si duket poezia që shkon kah hermetika e pastaj do ta shohim, shijojmë e interpretojmë atë

.XMWLP06KDOD/HWsUVLDVKTLSHQsNDWsUSDPMH%X]XNXIDTH $KDQGERRNWR/LWHUDWXUH´&+XJK+ROPDQ:LOOLDP+DUPRQ0DFPLOODQI 5 Leka Ndoja, Hermetizmi në letërsinë shqipe, Pakti, 2012, faqe 5. $YGL9LVRND.RKDHVKNULPLW$,.'3ULVKWLQsIDTH

210 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 tipike hermetike, që ka komunikim të ulët me receptuesin. Lipset formim dhe vetëdije e lartë letrare për t`iu qasur asaj poezie dhe uroj që t`ia dal në krye pretendimit tim! Ti shohim shkurtimisht brenda kësaj kumtese, disa nga autorët që i kam brenda kësaj teme të madhe:

Zef Zorba - poezia hermetike

Duke qenë në taborrin e poezisë hermetike, faktin e të qenurit në rrethana diktatoriale Z. Zorba e shpreh mjeshtërisht me imagjinatën dhe fiksionin dhe kjo ndodh natyrshëm në suazat e relacioneve që i ka letërsia me të vërtetën, imagjinaren dhe fiksionaren. Ato lidhen bashkë mjeshtërisht për ta transmetuar mesazhin letrar, atë që ndjen dhe përjeton autori në jetën reale. Poezia me referencë personale dhe kohore, e mbushur plotë imagjinatë, herë - herë me prirje kah fantastikja, e bën bukur lidhjen e faktit me fiksionin dhe i jep shkëlqimin e saj artistik, universalitetin, duke i dhënë vendin meritor në thesarin kulturor- artin letrar. Zef Zorba, i rigjetur vonë ( siç thotë Sabri Hamiti dhe të tjerë), ka një përmbledhje poetike me titull “ Buzë të ngrira në gaz”, e cila me diskursin tejet personal e modern, me figura- cionin e ngjeshur poetik si dhe goxha e mbyllur, për sa i përket receptimit, na shtyn në botën e tij imagjinare për të kërkuar faktin prej nga burojnë idetë dhe motivet e tij. Rrjedhimisht na duhet të zbërthejmë e dekodojmë sa të mundemi gjuhën dhe figurën e tij, duke e ndjerë kështu mrekullinë që e bëj lidhja logjike e reales me imagjinaren, për të nxjerrë esencën që e bartin ato. Poezia e tij, ka vargun hermetik, përçon filozofinë e ekzistencializmit dhe ka prurje të reja nga njohja e poetëve modern evropian: Elioti, Montane, Ungaretti, etj., përgjithësisht ligjërimi i tij poetik vjen i mbushur me elementet simbolike, sarkastike, ironike, etj.. Ja disa shembuj:

“ Unë do të vij prapë një natë me heshtë me ty pse fatet na bashkojnë”7 Ose

“Një rreze e hollë Nis tymrat e po i çanë Ne kapemi për të E hypim mbi re”8

( Në kumin e tullave) (Guri i zi)

$QWRORJMLHSRH]LVsVKTLSHWsVKHN;;=HPUDHTLHOOLW.RVRYD3HQ&HQWHU3ULVKWLQsI 8 Po aty, f.97

211 KUMTESAT

Apo poezia: “Një gozhdë e ngulur thik në mur, një gozhdë e ngulur thik në mur, një gozhdë e ngulur… Një gozhdë e futur thellë në mur, një gozhdë e futur thellë në mur, një gozhdë e futur. Një gozhdë e mbetur thatë në mur, një gozhdë e mbetur thatë në mur, një gozhdë e mbetur. e ngulurthik… e futur thellë… e mbetur thatë…” ( Një gozhdë)

Ku mjerimi, përjashtimi, e zhgënjimi, ëndërra e zhgëndra, realja dhe irealja rrinë bashkë, në suazat e botës përplot kontradikta e parodokse, ku mendja të fluturon që të jetë e lirë... Nëse ndalemi te poezia Një gozhdë, simbolika e gozhdës vehet në qendër të vëmendjes nëpërmjet të figurave të përsëritjes dhe të sintaksës, ku anasjellja ( inversioni), gradacioni dhe elipsi shtojnë peshën simbolike dhe e dramatizojnë faktin e mungesës së diçkaje. Ndjenja e mungesës, e heqjes dhe e përjashimit përqohet, por theksi bie te gozhda e ngulur në mur, që shenjon gjurmën se aty kishte diçka të varur dhe lexuesin e shtyn të mendoj çfarë ishte ajo që u hodh e u asgjësua nga sistemi diktatorial i kohës. Ky është arti hermetik, që një gjësendi i jep funksion ideor e estetik e bën të barabartë me subjektin lirik, që e ndjejmë në poezi.

Arti hermetik dhe simbolist i Beqir Musliut

Brenda artit hermetik dhe simbolist cilësohet edhe krijimtaria e Beqir Musliut. Kritika letrare shqipe, si në Kosovë ashtu edhe në Shqipëri, Beqir Musliun e konsideron si prijës të brezit të letërsisë hermetike në Kosovë. Poezia e tij futet në taborrin hermetik, për të qenë lirikë e artikuluar me mjeshtri e delikatesë dhe në funksion esencialisht kombëtar dhe socio-kulturor. Studiuesi Leka Ndoja në vështrimin e tij mbi hermetizmin thotë: ” Nëse do të përdorim termin tërësisht hermetik, tekstet e Beqir Musliu aktualizohen në format kultike të intonimit të poezisë. Toni i poezisë së tij është tërësisht i zymtë, ashtu si edhe libri i tij i parë hermetik ( bëhet fjalë për përmbledhjen Rima të shqetsueme). Vështirë të depërtojë një rreze drite në poezinë e Musliut, ky pra është një nga elementët stilistik përbërës të hermetizmit sidomos me vargun e përpunuar deri në stërhollim, pavarësisht se kuptimi përveç ciklit bizantin, mbetet për t`u interpretuar nga lexuesi implicit apo lexuesi model sipas Umberto Ekos...”9 Filozofia e artit të tij, me diskursin personal, historik, oral e mistik, metaforik e simbolik, shoqëruar me larushi figurative, na shtyn në botën magjike të artit modern, të krahasueshëm me atë evropian/bodlerian. Poezia e tij i dedikohet njeriut, ecjes së tij, lirisë së tij, përmballjes së jetës me vdekjen, prandaj shih shembujt:

/HND1GRMD+HUPHWL]PLQsOHWsUVLQsVKTLSH3DNWLI

212 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

“Përditë vijnë njerëzit: Të panjoftun dhe të largët, Udhëtojnë nëpër dritë dhe terr. Kah jeta. Kah dashunija dhe mënija. Kah gishtat dhe gjymtyrët. Kah njerzit. Na dalim me i pritë ata që s`janë mes nesh...”10

Ku simbolika e vargjeve reflekton errësirën dhe vdekjen që dominon nëpër kohë. Pastaj si ta shpreh mllefin e dhembjen për shqipëtarë e vrarë nëpër kohë nga pushtuesit serbë, pos me interpretimin simbolist në kontekstin nacional, nëpërmjet ”Lule bozhuret”:

”Lulëkuqja dergj gjak për farën e bekuar Zogjtë në degë ëndër të verdhë e thurrin Qiellin e varur thikë viktime që s`është

Në paskajësi të paskaj zgjerohet horizonti Unë mvesh këmishën e kuqe të betejtarëve E margina m`i ha sytë kusheni në ç`Gërmë Nëpër njëmijë e sa luftëra më përbirohet koka.”11

Nexhat Halimi ( Truphija, Fajtori mitik )

Nëse lexojmë përmbledhjen Truphija ( 1984) të autorit Nexhat Halimi ajo është e mbushur prej lirikës meditative e refleksive, ku subjekti lirik përjeton dhimbje, zi e mërzi, ku jeta e vdekja përballen e bëhen një në kornizat e imagjinares, të ndërlidhura me mitiken e lashtësinë. Uji e zjarri, simbole të jetës që sfidohen nga vdekja:

“ Zjarri i fikur djeg gjuhën, gjaku fyellin Drurin e gjelbër Të thyer në breg ....

Bota sillet rreth vetes E në hi reprizohet vdekja e gjallë...12

( Rrënohet ende murohet)

%HTLU0XVOLX/XOsNXTHWHJMDNXW5LOLQGMD3ULVKWLQsI %HTLU0XVOLX'DUNDHPDJMLVs5LOLQGMD3ULVKWLQsI 1H[KDW+DOLPL7UXSKLMD5LOLQGMDI

213 KUMTESAT

Pastaj guri, muri, ura, simbole të qëndresës që rrjedhimisht flasin për sakrificën shqiptare nëpër kohë, të cilave u thurrën mite e legjenda. Autori u kthehet atyre se vendit nuk iu hoq kurrë zia, tmerri, flijimi, frika e dhembja, prandaj sublekti i tij lirik endet me këmishë të bardhë, i kërcënuar nga Vdekja e bardhë, i përgjakur e i dërmuar, i kafshuar dhe cënuar nga gjarpërinjtë, por edhe i zhytur në ankth e vetmi, prandaj është zjarri që e djeg dhe shiu i vet- misë që e lagë dhe ashtu e vashdon jetën:

” Në plagë vë gurin Në hi zjarrin E tehut të shpatës kalojmë Vazhdojmë të jetojmë.13

dhe figurativisht shpreh dhembjen personale e kolektive për ecjen e vështirë drejt lirisë, për rrugën plot kurtha, pengesa, gjarpinj, qen e mace të zeza. Krahas simboleve dhe metaforave të bukura, në vargjet e tij dominon paradoksi dhe jo ras- tësisht Sabri Hamiti e quan poezi të paradoksit, poezinë e tij tek analizon përmbledhjen Faji mitik, e cila vjen si antologji e pozive nga përmbledhjet: Dita e daljes, Trupi i hijes, Gjeli i dylltë dhe Pejzaizhi me zog. Në vështrimin kritik të pjesës hyrëse të përbledhjes Faji mitik, S.H. ndër të tjera thotë: ” Në këtë vijë të dhembje-kryeneçësisë, në këtë alternativë të përhershme ndërtohet pjesa themelore e poezisë së Nexhat Halimit, në këtë pikë kundërshtuese, të pa- pajtueshme, në mes të asaj që është edhe asaj që s`është dhe asaj që dëshirohet e adhurohet, ngritet poetika e kontrastit dhe paradoksit të tij poetik. Kështu lindin dysitë e preferuara të një kontrasti të fuqishëm, i cili del në trajtë të përfunduar kuptimisht dhe semantikishtt në formën” a është/ nuk është/ e është”14. Kështu për ta kuptuar poezinë e Halimit, na duhet t`i shohim me kujdes fjalët figura, simbolet, metaforat simbolike dhe kontrastet e tij që e përshkojnë korpusin e tij poetik. Ç`domethënie ka “strajca e verdhë”, ” Strajca e verdhë e ditës”, ”ftohtësi e verdhë”, lulja e verdhë”, “pluhur i verdhë” po edhe vetë ngjyra e verdhë që e përdorë te shumë vargje. Mbase gjendja e mërzisë, dhembjes, e kontrastin në mes të asaj që është dhe asaj që e dëshiron autori për vendin e vet i kthejnë ngjyrimin e verdhë e melankolik dhe fusin në vetminë e thellë e të rëndë. Atëherë e verdhë i duket edhe strajca e historisë që nuk i jep qartësinë e duhur në rrugën e kërkimit ku pluhuri i verdhë ia humb gjallërinë dhe mjegulla pamjen.

13 Po aty, faqe 33 1H[KDW+DOLPL)DMLPLWLN5LOLQGMDIDTH

214 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VI KONKLUZIONE

Kjo kumtesë është një pjesë e punimit të disertacionit, e ndërtuar nga pjesa hyrëse që flet për një kronologji të zhvillimit të periudhave letrare dhe copëzat e trajtimit të disa autorëve si ( B. Musliu, Zef. Zorba dhe Nexhat Halimi). Këta autorë dhe tre të tjerë: Rrahman Dedaj, Fahredin Gunga dhe Sabri Hamiti do të paraqiten gjerësisht me versionin e plotë të hulumtimit tim në këtë fushë.

VII REFERENCAT

Sabri Hamiti, Studimet letrare, ASHAK, Prishtinë, 2003, faqe 726 Sabri Hamiti, Letërsia moderne, Vepra letrare, Faik Konica, Prishtinë, 2002, f.10. Kujtim M. Shala, Letërsia shqipe në katër pamje, Buzuku, 2007, faqe 69 C. Hugh Holman, William Harmon A handbook to Literature”; Macmillan, 1986, f.234. Leka Ndoja, Hermetizmi në letërsinë shqipe, Pakti, 2012, faqe 5. Avdi Visoka, Koha e shkrimit, 99-AIKD, Prishtinë, 2011, faqe25-26. Kosova Pen Center, Antologji e poezisë shqipe të shek. XX, Zemra e qiellit, Prishtinë, 2015, f. 95 Leka Ndoja, Hermetizmi në letërsinë shqipe, Pakti, 2012, f.43. Beqir Musliu, Lulëkuqet e gjakut, Rilindja, Prishtinë, 1966, f. 28 Beqir Musliu, Darka e magjisë, Rilindja, Prishtinë, 1978, f.104. Nexhat Halimi, Truphija, Rilindja, 1984, f. 11 Nexhat Halimi, Faji mitik, Rilindja, 1989, faqe 14

Recensione të shkurta

Kjo kumtesë vjen me risi në rrafshin e interpretimit të poezisë, duke marrë për bazë poez- inë me komunkativitet të ulët, e cila fare pak, për të mos thënë hiq fare, nuk është trajtuar në studimet tona letrare dhe tani studiuesja Merita B. Januzi me kompetencën dhe formimin e saj letar ofron një hulumtim të mirë dhe të vlefshëm për studimet letrare shqiptare. Në kuadër të temës diktorale “ Poezia shqipe me komukativitet të ulët”, autora veçon me këtë kumtesë tre autorë briliantë të letërsisë shqipe, dy prej të cilëve ( Zef Zorba dhe Nexhat Halimi) fare pak të trajtuar në studimet tona letrare. Ajo flet për natyrën e poezisë hermetike, për simbolikën dhe polisemantikën e saj, duke ofruar shembuj nga vargjet e autorëve të shquar, të cilëve u kemi borxh vëmendjen dhe përkushtimin e duhur institucional dhe të studuesve në vazhdimësi.

Mimoza Hasani Pllana, PHD kandidate

Kjo kumtesë ofron dimensionin e komunikimit të ulët në poezinë shqipe dhe larushinë figurative që e transmeton ajo, bashkë me funksionin polisemantik. Autorja ofron shpjegime

215 KUMTESAT mbi tendencat dhe prirjet kah hermetizmi të autorëve tanë si: Fahredin Gunga, Rrahman Dedaj, Sabri Hamiti, Beqir Musliu, Nexhat Halimi dhe Zef Zorba e bredna kësaj kumtese ndalet kryesisht tre të fundit, duke ofruash shembujt si argumentim për qasjen e tyre letrare nga perspektiva hermetike. Fillisht shpjegon nocione relevante mbi hermetikën dhe aspektet socio-kulturiore që e diktojnë atë e pastaj zbret në nivel të trajtimit të temave dhe stilit të autorëve representativë që i ka në trajtim. Punimi i plotë në këtë fushë do të sjell risi në studimet tona letrare. Fatmir Halimi, Ma. i letërsisë

216 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

RRETH STUDIMIT TË TË FOLMEVE TË PRIZRENIT ME RRETHINË

Prof. ass. dr. Muharrem Gashi Fakulteti Filologjik “Fehmi Agani” Gjakovë [email protected]

ABSTRAKT

Fjalë kyçe: Marash, Sharr, Dardani, Lumbardh, Therrandë etj. Studimet gjuhësore në kuadrin e përimtimit të dialekteve të shqipes kanë arritur rezultate të rëndësishme, në këtë aspekt ato kanë dhënë dorë edhe për studime me karakter përgjithësues, por mbetet edhe për tu bërë, sidomos për thellimin e shqyrtimit të dukurive më kryesore që i tipizojnë dialektet dhe nënsistemet më të vogla të tyre.Në këtë fushë të studimit të dialekteve shqipe janë bërë studime edhe për të folme të Prizrenit dhe rrethinës duke u nisur nga trajtesat përgjithshme deri te studimet monografike, të cilat kryesisht janë të gjysmës së dytë të shekullit të XIX-të e këndej. Ndonëse nuk pasqyrojnë shkallën më të arrirë të trajtimit, megjithatë ndryshojnë për rezultate si dhe për metodën e punës. Kërkimet më të mirëfillta dialektologjike nisin me studiues të huaj, ndësa hapat e parë i ka bërë N. Jokli. Tutje trajtesa veçon rezultate e përimtime të G. Lubotenit, V. Topçiut, I. Badallajt, M. Halimit, A. Zymberit, M. Topallit etj. Studimet kapin të folmet e qytetit të Prizrenit dhe rrethinës, duke u bërë mbështetje për shkencën e dialektologjisë tonë, si: “Ndryshimet më të qensishme dialektore ndërmjet gegnishtes dhe toskënishtes”; “Veçoritë fonetike të së folmes së elemntit katolik të qytetit të Prizrenit”, “E folmja e Hasit”, “E folmja e Kabashit”, “Sistemi fonetik i së folmes së qytetit të Prizrenit” etj. Trajtime këto që edhe më e përforcojnë autoktoninë e hershme në këto troje shqipfolëse, duke i dhënë bazë toponimisë: Marash, Sharr, Lumbardh, fjalëve të moçme:ujk, bijë, dardhë etj., përkrah emërtimeve Naissus-Nishi, Scupi-Shkupi, Ulpiana-Lipjani etj. Emri i lashtë i identifikimit të këtyre trojeve të të folmeve të Prizrenit me rrethinë është Dardania.

HYRJE

Gjuhësia shqiptare në kuadrin e studimit të dialekteve të shqipes ka arritur rezultate të rëndësishme, është bërë pothuajse i plotë hetimi përnjohës si dhe përshkrimi diferencues i të folmeve më kryesore, gjë që ka hapur rrugë edhe për studime me karakter përgjithësues, por mbetet edhe për tu bërë, sidomos për thellimin e shqyrtimit të dukurive më kryesore që i tipizojnë dialektet dhe nënsistemet më të vogla të tyre.Sfera e studimit të materialit dialektor në të folmet tashmë të studiuara padyshim se nuk mund të ndahet prej kushteve dhe mundësive përkatëse si dhe nga koha kur janë bërë këto anketime. Diku ka pasur kushte

217 KUMTESAT më të mira të studimit e diku edhe kanë mbetur prapa, por ka edhe treva e areale që edhe nuk janë studiuar ose që janë përfshirë në trajtimet përgjithësuese. Kjo kryesisht vlen për materialin e gjurmuar në periudhën e pasçlirimit, e cili dukshëm ndryshon, jo vetëm për nga rezultatet, por edhe për nga vetë metodologjia e punës gjatë studimit.Për shkencën e dialektologjisë shqiptare është veçmas me interes të vihen në pah tiparet fonetike të një treve gjuhësore siç është kjo e qytetit të Prizrenit dhe rrethinës së tij ngase paraqet edhe pika të vijave kufitare të një zone kalimtare me atë të së folmes së Lumës, në juglindje të Prizrenit dhe të folmeve të tjera të Gegërisë së Mesme që shtrihen tutje përtej masiveve të Maleve të Sharrit në Maqedoninë Perëndimore. Studimi dialektor i së folmes shqipe të Prizrenit dhe rrethinës është i rëndësishëm, jo vetëm se nuk është trajtuar mjaftueshëm, por edhe se ka të dhëna që do t’i thellojnë e zgjerojnë njohuritë tona dialektologjike, gjë që do të ndihmojë të shihen qartë izoglosat ose vijat e shtrirjes territoriale të dukurive të caktuara fonetike si dhe pasqyrimi i identifikimit me pikat e hartave dialektologjike të ADGJSH-së.

METODOLOGJIA

Për të pasur një pamje sa më gjithëpërfshirëse, gjegjësisht një fizionomi më të plotë të marrëdhënieve shoqëroro-kulturore dhe të folmeve dialektore-krahinore të qytetit të Prizrenit dhe rrethinës së tij, në radhë të parë i jam qasur studimeve dialektologjike të të folmeve të qytetit të Prizrenit, pastaj punimeve të veçanta studimore e monografive të të folmeve të rrethinës së qytetit të Prizrenit. Në kontekst të njohjes së rrethanave shoqëroro e kulturore, padyshim se më është dashur që me vëmendje ta ndjek rrugën e zhvillimit historik në këto hapësira duke i marrë parasysh edhe faktorët jashtëgjuhësorë, të cilët mendoj se kanë ndikim të drejtëpërdrejtë apo edhe të tërthortë në të folmet e arealeve të kësaj treve. Tutje në përcaktimin e kufijve të identifikimit si dhe për bazën e këtyre të folmeve të qytetit të Prizrenit dhe rrethinës së tij janë përimtuar përmbajtjet e vëzhgimeve gjuhësore e kulturore që nisin me autorët e lëtërsisë sonë të vjetër. Ndërsa, në veçanti, Pjetër Bogdani dhe gjuha e krijimtarisë së tij është pasqyruar e trajtuar, pastaj edhe vështrimet e autorëve vendas e të huaj, si Gjon Nikoll Kazazit, Mlladenov e ndonjë tjetër.Pas Luftës së Dytë botërore, kur nisin studime përkushtuese nga institucionet tona arsimore e edukative, kemi edhe punime më të arrira shkencore, ndonëse edhe këto nuk kishin përvojën e shkencave perëndimore. Kryesisht në këto punime kemi identifikuar kufijtë e shtrirjeve së këtyre folmeve, si dhe karakteristikat përkatëse që i veçojnë. Këto elemente janë vëzhguar, janë krahasuar si dhe janë karakterizuar në mënyrë përfaqësuese duke i tipizuar aspektet e tyre të përbashkëta si dhe ato që i dallojnë arealet e këtyre të folmeve të qytetit të Prizrenit dhe rrethinës së tij. Tema e punimit bosht ka dy drejtime, drejtimi i parë mëton të japë aspekte të zhvillimin diakronik me theks të veçantë atij gjuhësor në këto areale të të folmes së qytetit të Prizrenit dhe rrethinës së tij. Ndërsa, drejtimi i dytë mëton që në materialin e vëzhguar të shquajë karakteristikat e përgjithshme të zhvillimeve gjuhësore të këtyre të folmeve duke i krahasuar elementet qenësore të tipizimit në kuadër të zhvillimeve të të arriturave të dialektologjisë shqiptare,

218 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 kështu duke pasqyruar një paralele të këtyre të folmeve në krahasim me rezultatet e Atllasit Dialektologjik të Gjuhës Shqipe. Për të qenë sa më afër këtyre përcaktimeve të elementeve gjuhësore, në këto mjedise më është dashur të bëj vizita hetuese, gjithashtu për të qenë sa më real në evidentimin e materialit gjuhësor të vëzhguar kam përzgjedhur pikat më dëftuese, madje disa prej tyre i kam vizituar më shumë herë. Në kuadrin e ndarjes dialektore të të folmeve të Kosovës, për sa i përket përkufizimit gjeografik të shtrirjes bëjnë pjesë edhe të folmet e trevës shqiptare të Kosovës Lindore, pra të folmet që shtrihen në rrethinat e Preshevës, Bujanovcit1 si dhe ato të rrafshnaltës së Peshterit2. Nga shkrimtarët e vjetër të letërsisë sonë dëshmi burimesh të vjetra gjuhësore që janë botuar për herë të parë në ligjërim të këtyre të folmeve shquhet vepra e Pjetër Bogdanit, e cila u botua në Padovë të Italisë, më l6853. Kjo vepër e parë origjinale që në strukturën e saj ka të gërshetuar edhe shkronja sllave pasqyron “gurin” e parë në fillet e prozës shqipe të shkruar, dokumenton librin e dytë pas “Mesharit” të Gjon Buzukut, ndërsa në këto të folme shënon dëshminë e parë të gjuhës së këtyre arealeve. Shquan tipare me rëndësi dialektore, si: ndërrimi i bashkëtingëlloreve mbylltore qiellzore, përkatësisht formave arkaike kl e gl në fonemat k e g4, gjegjësisht në q e gj: klaj-k¡au-kau-qau, klumësht-k¡umështë-kumësht-qumësht, gluha-g¡uha-guha-gjuha (-Grue mos k¡aj![Pj. II, 60], Ky yll ashtë… i ndriçim e i bardhë si k¡umështë [Pj. I, 25]. -g¡uha jote po të kallëzon [Pj. II, 103]5, etj. që vërtetojnë vjetërsinë e dukurisë gjuhësore të të folmeve shqipe të Kosovës, si dhe të folmes së qytetit të Prizrenit dhe rrethinës së tij. Në përvijimin diakronik të dokumenteve shkrimore të shkrimtarëve kryesisht filobiblikë, përveç Pjetër Bogdanit duhen përmendur edhe autorët e tjerë, si: Gj. N. Kazazin, T. Boshnjakun, Sheh Maliqin e të L. Kujunxhiçin, ndonëse nuk janë drejtpërdrejt nga areali i të folmeve të Prizrenit dhe rrethinave të tij, por janë nga treva fqinje6 me të cilat pikëtakimet thua se janë identike, qoftë të fushës së përkimit, po ashtu edhe atë të dallimit. Reflektim shterues i këtyre rezultateve të studimeve dialektologjike, padyshim se është Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe, i cili nëpërmjet 405 pyetjeve, në 175 vendbanime të shpërndara anë e kënd të gjitha trojeve shqiptare pasqyron punën më meritore të studimeve të derisotme të dialektologjisë sonë. Rezultat i kësaj pune shumëvjeçare është edhe prezantimi i shtatëqind hartave të përpunuara me aspekte të përimtimit të çështjeve më të prekshme gjuhësore7. Kjo drejtpërdrejt nënkupton edhe lëndën e studimit tonë si pjesë e pandashme e këtyre studimeve, ngase pikërisht sikur edhe në çdo vend gjuha shquhet për degëzimet e saja. Në aspektin më të gjerë, mendojmë se është e arsyeshme që edhe në këto varietete vendore

$MHWL,5UHWKGLVDYHoRULYHWsWsIROPHYHWsVKTLSWDUsYHWsUUHWKLW*-$3ULVKWLQsI 0XODNX/%DUGKL00ELWsIROPHQVKTLSHWs3HVKWHULW*-$66+),,³6*-´ ' 3ULVKWLQsI %RJGDQL3³&XQHXV3URSKHWDUXP ³dHWDHSURIHWsYH³ 3LHWUR%RJGDQR H3MHWsU%RJGDQLW 3$7$9,,0'- &/;;;9 3DGRYs ERWXDUQJD'U5XGROI7URIHQLN0h1&+(1 %DGDOODM,'LVDYHoRULIRQHWLNHWsVsIROPHVVs=KXULW*-$66+)93ULVKWLQsI 0XODNX5*MXKDHVKNULPHYHWsYMHWUDVKTLSH 6KHN;9;9,,, 3ULVKWLQsI 'XODM)(IROPMDH5DKRYHFLWPHUUHWKLQs3ULVKWLQs,$3I 6KNXUWDM*-'LDOHNWHWHVKTLSHV7LUDQsI

219 KUMTESAT të të folmeve t’i bëhet një prerje e këtyre arritjeve, madje qofshin ato edhe pjesë e këtyre realizimeve. Studimi i të folmes shqipe të Prizrenit dhe të folmeve të rrethinës së tij është i rëndësishëm, siç e thamë për shkak të veçorive dhe dukurive që i karakterizojnë. Në këtë kontekst duke u përpjekur që t’i përvijojmë shkaqet e këtyre dukurive që i kanë shoqëruar që në krye të kohës, trajtimet e tyre gjuhësore si dhe aspektet që janë zbehur apo edhe që janë bjerrë nga përdorimi. Në njohjen e këtyre të folmeve të arealit të Prizrenit me rrethinë, ndër hapat e parë që në fillet e studimeve me rëndësi sa përshkruese po aq edhe shkencore, është tema e punimit për arritjen e shkallës së magjistraturës së V. Topçiut8. Vështrimi në fjalë shqyrton idiomën e të folmes së qytetit të Prizrenit me rrethinë, trajtesë kjo që është vlerësuar në Universitetin e Prishtinës të Fakultetit Filologjik, në Degën e Gjuhës shqipe: „Veçoritë fonetike të së folmes së elementit katolik të qytetit të Prizrenit“. Rezultatet e përimtuara në këtë vështrim të kasaj së folmeje, pasqyrojnë ndërraportet me grupin e të folmeve të gegërishtes verilindore si dhe të folmeve të tjera të Kosovës duke vënë në dukje karakteristikat e përbashkëta me të folmet verilindore e veçanërisht me të folmen e Anadrinit, si dhe veçoritë dalluese që i ka ky element i besimit të krishterë, jo vetëm në qytetin e Prizrenit, por edhe në mese të tjera të rrethinës së tij. Në këtë punim përveç përfshirjes të kësaj së folmeje në grupin e të folmeve të gegërishtes verilindore9 jepen edhe disa karakteristika që e shquajnë sistemin zanor, si: theksi, hundorësia, gjatësia e zanoreve, diftongjet dhe togjet e zanoreve, pastaj sistemi bashkëtingëllor, ndërrimi i mesgjuhoreve q e gj, në ç e xh, përdorimi i fonemës r-së në vend të rr-së, në mjaft raste, palatalizimi i vlerave k e g me disa përjashtime etj. Pikërisht në këtë periudhë kohore, për të folmen e qytetit të Prizrenit, do ta kemi edhe një trajtesë studimore të M. Topallit: “Sistemi fonetik i së folmes së qytetit të Prizrenit“10. Për sa i përket natyrës së këtij punimi, gjithashtu është vlerësim për arritjen e shkallës së magjistraturës në Degën e Gjuhës Shqipe të Fakultetit Filologjik të Universitetit të Prishtinës. Autori ynë duke punuar shumë vjet në këtë qytet, përkrah kësaj do të eksplorojë edhe material leksikologjik të kësaj ane, të cilin edhe do ta botojë në revista, si atë të Shkollës së Lartë Pedagogjike: “Përmbledhje punimesh”, pastaj revistën shoqërore e kulturore, “Jehona” të Shkupit etj. 11 Studiuesi i Institutit Albanologjik të Prishtinës, M. Halimi, pas një numri studimesh të suksesshme, do ta shqyrtojë edhe materialin dialektologjik të trevës së Rrethit të Bjeshkës së Prizrenit, e në mënyrë të veçantë të folmen e Kabashit të Rrethit të Bjeshkës së Prizrenit: “Në këtë punim nuk do të bëjmë fjalë vetëm për të folmen e fshatit Kabash të Prizrenit, por do të vemë në spikamë tiparet e përbashkëta të së folmes së vëllazërisë Kabash, do të thotë të tri fshatrave fqinje, Kabash e Korishë, që i përkasin komunës së Prizrenit dhe Grejkoc, që administrativisht shkon me Suharekën (Therandën)”12.

8 Topçiu, V. Veçoritë fonetike të së folmes së elemntit katolik të qytetit të Prizrenit, Punim i mbrojtur i Magjistra- turës në Fakultetin Filologjik të UP në Degën e Gjuhës shqipe, Prishtinë, 1988, f. 130. 9 Beci, B. Të folmet veriperëndimore dhe sistemi fonetik i së folmes së Shkodrës, f. 87. 10 Topalli, M. 6istemi Ionetik i së Iolmes së q\tetit të Pri]renit, Punim i mbrojtur i magj., Prishtinë, 1980. 7RSDOOL0)MDOsHVKSUHKMHWsUUDOODWsVKTLSHV³-HKRQD³6KNXS;9,I 12 Halimi, M. Kërkime dialektologjike, Prishtinë, 1985, f. 283.

220 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Pas shqyrtimit të përimtuar fonetiko morfologjik të kësaj së folmeje, autori do të vijë në përfundim se kjo e folme e vëllazërisë Kabashi, ose siç e përkufizon autori, E folmja e Kabashit të Prizrenit është një e folme gege që bën pjesë në të folmet e gegërishtes verilindore, por që ka mjaft edhe tipare të gegërishtes së mesme. Një autor tjetër, i cili është marrë edhe me këto çështje të shqyrtimit të elementeve të rëndësishme të shtrirjes së dukurive dialektore jo vetëm nga areali i së folmes së qytetit të Prizrenit dhe rrethinës së tij, por edhe të elementeve që e dallojnë këtë anë si dhe të folmet e Kosovës dhë me gjërë të ndarjes dialektore është edhe G. Luboteni, i cili e ka trajtuar si dhe i ka përvijuar elementet e pranishme ndërdialektore të shqipes, duke botuar vështrimin: “Ndryshimet ma të qensishme dialektore ndërmjet gegnishtes dhe toskënishtes“, punim studimor i botuar në dy pjesë, në revistën „Përparimi“13. Pa dyshim se në kërkimin e mirëfilltë shkencor të veçorive karakteristike si dhe të atyre të veçanta e të përgjithshme të arealeve që po i shqyrtojmë, shquhet dialektologu I. Badallaj, i cili në kuadër të këtyre trajtimeve së pari do ta shqyrtojë të folmen e trevës së vendlindjes, pra të folmen e Zhurit, në punimin e tij të magjistraturës në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Prishtinës, punim i cili edhe do të botohet më vonë në revistën shkencore „Gjurmime albanologjike“, të Shkencave Filologjike, në Prishtinë (1976), me titull: “Disa veçori fonetike të së folmes së Zhurit“14. Në këtë studim konceptohen veçori fonetike të së folmes së Zhurit në gjendjen e saj të ruajtur, janë marrë për bazë të folurit e subjekteve të padalë e analfabetë ose gjysmë analfabetë dhe të atyre të cilët nuk e njohin ndonjë gjuhë të huaj nga kjo trevë: “Meqë vërehen ndryshime të mëdha midis brezave, jam përpjekur që t`i diferencoj sa më tepër, format e reja të hyra nga njerëzit e shkolluar. Duke i përfshirë tiparet dhe fenomenet fonetike, të cilat janë më specifike për këtë të folme jam ndalur aty këtu edhe në ndonjë krahasim. Vënia në pah e një sërë tiparesh dialektore, që i japin një fizionomi të vetën kësaj së folmeje, të dalluar mirë nga të folmet e tjera, që e rrethojnë, na lehtëson mjaft punën tonë që t`ia gjejmë vendin në arealen e dialektit gegë. Sipas ndarjes dhe klasifikimit të dialektit gegë, që i bëri A V. Desnickaja, e folmja e Zhurit duhet ta ketë vendin në grupin verilindor15. Në të folmen e Hasit, sipas I.Badallajt, por që ka mbështetje, përveç tingujve të mirëfilltë: i, y, u, e, ë, o, dhe a, I. Badallaj duke u mbështetur në rezultatet e kundërvënies së vlerës fonologjike, të shkallës së kuantitetit dhe të hundorësisë nxjerr 24 fonema zanore. Këtë të folme I. Badallaj e ka përshkruar në mënyrë të gjithanshme, së pari, duke e trajtuar me shqyrtime të veçanta, në studime të ndara, si: ”Disa fenomene fonetike në të folmen e Hasit“, „Sistemi konsonantik i së folmes së Hasit“ “Sistemi i zanoreve në të folmen e Hasit”16etj., të botuara në revistat tona shkencore, si „Gjurmime albanologjike“, “Disa fenomene fonetike në të folmen e Hasit“, Prishtinë, (1992, f. 117) e ”Vështrim mbi sistemi foljor në të folmen e Hasit”, „Filologji“e më pas këtë do ta sintetizojë edhe me monografi të përgjithshme të kësaj

13 Lubotenni, G. Ndryshimet më të qensishme dialektore ndërmjet gegnishtes dhe toskënishtes, “Përparimi”, X, ;,3ULVKWLQsI %DGDOODM,'LVDYHoRULIRQHWLNHWsVsIROPHVVs=KXULW*-$66+)93ULVKWLQsI %DGDOODM,3RDW\I %DGDOODM,³)LORORJML´3ULVKWLQsI

221 KUMTESAT së folmeje: „ E folmja e Hasit“, Prishtinë (2oo1).17 Ndonëse më të pakta janë karakteristikat në fushën e morfologjisë, megjithatë ka larmi si në përdorimin numërorit një: ni dhe nja. Po kështu është edhe me përdorimin e përemrit vetor u, un, une. Koha e pakryer e këtyre të folmeve me mbaresa të sistemit sigmatik me -sha, që nuk janë të standardit të gjuhës letrare, por: -jshna, -jshe, -jke, -jshim, -jshit, -jshin, që janë pasqyruar edhe në veprën madhore të gjeografisë gjuhësore të studimit të dialekteve të shqipes në ADGJSH, vëllimi i I-rë, harta numër 118, b/1, f. 352, harta numër 118, a/1, 118, c/6, f. 36418. Pastaj përdorimi i ndryshëm i formave të pashtjelluara të foljes si: punue, me punue si dhe tue punue etj., por ka edhe karakteristika që meritojnë vështrime të veçanta gjuhësore për forma e shprehje që edhe sot e kësaj dite i kultivojnë këto të folme.Në këtë vështrim duhen përmendur edhe studimet e A. Zymberit: “Sistemi foljor në të folmen e fshatit Struzhë të Malësisë së Prizrenit, të botuar në vëllimin e SNGJLKSH-së, në Prishtinë (1987), pastaj përshkrimin e emërtimeve të trevës së Vërmicës së Prizrenit:„Nga leksiku i Vërmicës së Prizrenit“, (1980), gjithashtu në trevën e Hasit të Prizrenit bën përshkrimin e të gjitha fushave të emërtimeve të tre arealeve të varieteteve të të folmeve më të skajshme të kësaj treve, gjithashtu të botuara në revistën shkencore “Gjurmime albanologjike”, SSHF, në Prishtinë, si: “Toponimia e fshatit Mazrek“, (1975), „Toponimia e fshatit Kojush dhe Planejë“, (1976), cilat do të rezultojnë me botimin e Fjalor popullor: rreth 2000 fjalë19. Këtu gjithashtu duhen vënë në pah edhe veçorinë e të së folmes së fshatit Shtrungë [Struzhje]: është kën, pra vetën e tretë të së kryerës, që tërheq vëmendjen e autorit në vështrimin përshkrues, madje duke shprehur edhe mendimin se ndoshta kjo veçori mund ta lëkundë tërë sistemin e kategorisë zgjedhore të shqipes: ”Po u venerua mirë e mirë kjo e folme prej gjuhëtarësh, veçanërisht prej dialektologëve, atëherë mendimi i dialektologëve të derisotëm, për përgjithësimin e të folmeve të Kosovës, do të lëkundej, sepse me do veçanti dalluese që i ka kjo e folme bën që të mos jepen mendime pa u shkelur terrenet, malësitë, siç është në këtë rast edhe trualli gjuhësor i Struzhes (Shtrungës) së Prizrenit, tërheq vëmendjen në studimin “Sistemi foljor në të folmen e fshatit Struzhë të Malësisë së Prizrenit”, (SNGJLKSH, Prishtinë.1987, f.167). Në këtë aspekt, mendojmë se kjo veçori është tipike e këtij areali që bashkë me veçoritë e tjera që e shquajnë këtë të folme, përveç tipareve të ndryshme ka shumë sosh identike me arealet e të folmeve fqinje të së fomes së Vërrinit: sa për shembull, forma foljore e kohës së kryer të thjeshtë: /A ishe?/- /A keje?/që shquan kuptimin e njëjtë: /Unë isha në dasmë./-/Unë kesh në darsëm./, përkatësisht forma pyetëse e po kësaj forme foljore: /A ishe në dasmë?/-/A keje në da(r)sëm?/20 etj. Me gjithë këtë, duke interferuar këtu, në dukje një supozim, në këtë aspekt, mendoj se ka të drejtë autori përderisa rezultatet studimore nuk arrijnë ta përkufizojnë shkencërisht

17 Badallaj, I. E folmja e Hasit, Prishtinë, 2oo1. 18 Shkurtaj, Gj. Dialektet e shqipes, Tiranë, 2013, f. 92. 19 Zymberi, A. Sistemi foljor në të folmen e fshatit Struzhë të Malësisë së Prizrenit, SNGJLKSH, Prishtinë.1987, QUI1JDOHNVLNXL9sUPLFsVVs3UL]UHQLW*-$3ULVKWLQs,;I³7RSRQLPLDHIVKDWLW0D]- UHN*-$9I7RSRQLPLDHIVKDWLW.RMXVKGKH3ODQHMs93ULVKWLQsI)MDORUSRSXOORUUUHWK IMDOs*UDIR%HQL3ULVKWLQs =\PEHUL$9HSsUHFLWI

222 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

çështjen e ngritur. Më tutje në këtë aspekt, mendojmë se do të përafrohen, ose edhe do të thellohen njohuritë tona gjuhësore, e në veçanti ato dialektologjike, duke i përvijuar edhe më qartë dukuritë gjuhësore që i shquajnë si dhe vijat e përkufizimit territorial të këtij areali në kuadër të të folmeve verilindore të gegërishten. Aq më tepër kur kihet parasysh fakti se Prizreni, e në këtë aspekt edhe rrethina e tij, që në krye të herës paraqet një udhëkryq tejet të rëndësishëm, jo vetëm për historisë, por edhe për shumë çështjeve të tjera, pra edhe të atyre gjuhësore. Në këtë kontekst të trajtimit të lëndës së arealeve të kësaj treve edhe N. Pajaziti, ka botuar një numër vështrimesh për të folmen e Anadrinit. Duke qenë nga kjo trevë ai i pasqyron karakteristikat e përgjithshme si dhe ato të veçanta të së folmes së vendlindjes, pra të fshatit të tij të lindjes Qëndresë (Randobravë) „Disa tipare të së folmes së katundit Randobravë“21 etj., prej nga edhe do t’i përmbledhë në monografinë :”E folmja e Anadrinit”(2008). “Në bazë të hulumtimeve të shumta arkeologjike, mund të mësojmë se në territorin e Anadrinisë janë zbuluar gjetje të shumta arkeologjike, të cilat tregojnë se këto vise janë përplot artefakte të hershme romako-ilire. Jo larg nga Rahoveci, në fshatin Retijë janë gjetur dy epitafe- pllaka mermeri të kohës romake, në të cilat është bërë skalitja e tekstit latin22. I. Ajeti, M. Halimi, R. Ismajli, I. Badallaj përbëjnë një brez të spikatur në dialektologjinë kosovare, duke dhënë kontribut të çmuar me studime të hapura e me shpjegime të thukëta të çështjeve që i shquajnë me akribi të mirëfilltë shkencore. Për shumë të dhëna të tjera historike edhe mungojnë burimet, por disa zbulime arkeologjike që janë bërë në afërsi të Krumës (në Planejë) ruajnë dëshmi të vlefshme për historinë e Hasit. I.Badallaj, në monografinë për të folmen e Hasit shënon se pjesa më e madhe e këtyre studimeve janë bërë pa e përfillur metodologjinë bashkëkohore të studimeve dialektologjike që sot përdoret në perëndim, megjithatë janë shënuar rezultate të konsiderueshme. Por, prapëseprapë, tërheq vërejtjen ky autor, gjithsesi se këtu duhet ta kemi parasysh se metodat e reja e të zbatuara në studimet fonetike mund ta vënë në dyshim skemën tradicionale të nyjëtimit të tingujve dhe në mënyrë të veçantë praninë e pozicioneve të ndalesës. Në këtë aspekt veçanërisht në përkufizimin e këtyre të folmeve të arealeve të qytetit të Prizrenit dhe rrethinës së tij, të cilat janë pjesë e varietetit që i përkasin grupit lindor të të folmeve të gegërishtes veriore. Evidentimi i materialit ka vënë në pah edhe afritë edhe dallimet, ndërsa, në anën tjetër, ka përvijuar karakteristikat e përbashkëta të përfaqësimit në aspektin gjeografik, funksional e strukturor të kësaj ndarjeje dialektore. Në mesin e karakteristikave të tjera, kalimi i theksit në rrokjen parafundore te fjalët me burim oriental, reduktimi i zanores së patheksuar ë në rrokje të fjalës, pastaj prania e bashkëtingëlloresn nga asimilimi i grupit ng, mungesa e qiellzoreve të mirëfillta q e gj etj Të folmet e Prizrenit me rrethinë paraqesin një zonë me vija të afërta përkufizuese - ndarëse, por jo kufitare, në kuadër të dialektit të gegërishtes veriore, gjegjësisht të të folmeve

3DMD]LWL1'LVDWLSDUHWsVsIROPHVVsNDWXQGLW5DQGREUDYs*-$3ULVKWLQsI 3DSD]RJOOX)6SRPHQLNVUSVNHNUDOMHYLQH$NDGHPLMHNQM/;;,%HRJUDGI

223 KUMTESAT të grupit të gegërishtes verilindore23 nga veçmas shquhen për tipare sa dalluese po aq edhe përfaqësuese. Në këtë anë të këtyre trojeve tona shquhen edhe pikat më të lashta parahistorike, në këtë aspekt ka thirrje të ndryshme që nxisin, si për shembull nga Instituti Arkeologjik i Republikës së Kosovës: ”Arkeologët, në gjurmë të jetës parahistorike në Kosovë”24etj.

PËRFUNDIME

Marrë në përgjithësi, për sa u parashtrua, këto të folme të qytetit të Prizrenit dhe rrethinës së tij, si edhe të folmet e tjera të Kosovës që i përkasin grupit verilindor të dialektit të gegërishtes, bashkë me të folmet e Medvegjës, Bujannovcit e të Preshevës, në Serbinë e sotme Jugore, të folmet shqipe të Maqedonisë, të Malit të Zi dhe ato të Çamërisë në Greçi, të cilat ndodhen jashtë kufijve të sotëm të Shqipërisë, kanë ndjekur, së paku në vija të përgjithshme, të njëjtën rrugë zhvillimi me të folmet e tjera të shqipes. Nga këndej, nënkuptohet, ato marrin pjesë në mënyrë të drejtëpërdrejtë në evolimin e pandërprerë25 të procesit historik të formimit të gjuhës shqipe26, siç marrinn pjesë përmbajtësisht në skemën e degëzimit të ndarjes së sistemit dialektor të shqipes. Pra edhe këto të folme, për të cilat po bëjmë fjalë marrin pjesë në mënyrë të drejtëpërdrejtë në ndarjen e dialekteve të shqipes, ashtu siç marrin pjesë në mënyrë të drejtëpërdrejtë në zhvillimin e lidhjeve të pandërprera të procesit historik të formimit të gjuhës shqipe, që kur edhe zuri fill dialektogjia shqiptare me veprën e J.G.Hahnit, gjegjësisht teoria e shqyrtimit të këmbimit të tingujve Me gjithë këto karakteristika që i zumë ngoje aty-këtu veçmas, bashkë me karakteristikat si prania e zanoreve hundore, mungesa e rotacizmit, prania e togut vo - voe, ajo e togut ue- mësue; si dhe kundërvënia e zanoreve të gjata me ato të shkurtra, emrat që në temë të tyre dalin me fonema bashkëtingëllore: k, g e h e që gjithashtu shquhen me formantin e trajtës së shquar i e jo u, si: mik-i, zog,-i, krah,-i, format foljore të kohës së pakryer që dalin me prapashtesat -jke: -lajke, -thajke etj., pokështu me forma të vetës së dytë për foljet e tipit pi: të pijsh, në mënyrë të përgjithshme prezantojnë elementet e dialektit të Veriut27, gjegjësisht karakteristikat e të folmeve të grupit verilindor të gegërishtes veriore28, që njëherit edhe janë karakteristikat e së folmes së qytetit të Prizrenit dhe të rrethinës së tij. Këto të dhëna të dialektologjisë, si thekson me të drejtë B.Beci konfirmojnë arritjet e shkencës sonë shqiptare për vendin dhe kohën e formimit të gjuhës shqipe, jo vetëm në territoret e tyre ku ata janë sot.29 Këto të dhëna e përforcojnë autoktoninë e elementit shqiptar jo vetëm në tërësinë etnografike të shqipfolësve që po e shqyrtojmë, por në Mal të Zi, në Serbi, Maqedoni e

23 Beci, B. Dialektet e shqipes dhe historia e formimit të tyre, ”Dituria”, Tiranë, 2002, f. 19. ,$.$UNHRORJsWQsJMXUPsWsMHWsVSDUDKLVWRULNHQs.RVRYs.XOWXUD´.'LWRUH´PDUVI 25 Çabej, E. Problemii vendit të formimit të gjuhës shqipe, SGJ, V, Prishtinë, 1975, f. 29. +DKQ-*$OEDQLVKHQVWXGLHQ+HIW,,:LHQERWXDUPHWsQMsMWLQWLWXOOQs:LHQPs 27 Beci, B. Vendbanimi i hershëm i shqiptarëve, “Dialektologji historike”, “B. sot”, Prishtinë, 2002, f. 23. *MLQDUL-6KNXUWDM*M'LDOHNWRORJMLMD6+/%87LUDQsI %HFL%'LDOHNWHWHVKTLSHVGKHKLVWRULDHIRUPLPLWWsW\UH³'LWXULD´7LUDQsI

224 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Greqi. Më tutje ato i japin bazë toponimisë sonë, posaçërisht emërtimeve indoeuropiane, protoshqiptare30, iliro-arbërore, si: Lumbardh, Drini i Bardhë, Sharr, Therrandë, Dardani, Vërri, gjithashtu fjalëve të moçme shqipe, si: bulk-bujk, ulk-ujk, daz-dash, ditë, natë, dimër, dardhë, etj., po në këtë aspekt përkrah emërtimeve të lashta të qyteteve: Naissus-Nishi, Scupi-Shkupi, Astibo-Shtipi, Ulpiana-Lipjani etj., që janë zhvilluar sipas parimeve fonetike të shqipes31. Emri i lashtë i arealeve të këtyre të folmeve është Dardania, territori ku është kultivuar pema e dardhës, që shpjegohet vetëm sipas parimeve fonetike të shqipes, pra me fjalën shqipe dardhë që, thënë më thjesht, në mënyrë të pandermjemë përfaqëson identifikimin e korpusit gjuhësor të toponimisë sonë të lashtë të periudhës ilire. Gegërishtfolësit duke qenë më të izoluar arritën më mirë t’i ruajnë trajtat më të lashta të shqipes, nga treva e Dardanisë deri në shekullin e XIII nuk qe nën ndikimin sllav, kështu që deri në shekullin e XIX, ky territor i Dardanisë njihej me këtë emër, prandaj që këndej edhe arealet e këtyre të folmeve të Prizrenit dhe rrethinës së tij.

BIBLIOGRAFI E SHFRYTËZUAR:

Ajeti, I. (1997) Vepra, ASHAK, Prishtinë. Ajeti, I. (1969) Rreth disa veçorive të të folmeve të shqiptarëve të rrethit , GJA, 2, Prishtinë. Beci, B. (1995) Të folmet veriperëndimore të shqipes dhe sistemi fonetik i së folmes së Shkodrës, Tiranë. Beci, B. (2002)”Dialektet e shqipes dhe historia e formimit të tyre”, “Dituria”, Tiranë. Bogdani, P. (1976) Çeta e profetëve, Padovë, 1685, (Dr.Rudolf Trofenik), Minhen. Badallaj, I. (1976) Disa veçori fonetike të së folmes së Zhurit, GJASSHF, Prishtinë. Badallaj, I. (2001) E folmja e Hasit, Prishtinë. Badallaj, I. (2002) Nyjat në të folmen e Vërrinit, Seminari i XXI NGJLKSH, Prishtinë. Bardhi, M. (1979) Disa veçori karakteristike në vokalizimin e së folmes së Hasit SGJ, II, (Dilektologji), Prishtinë. Çabej, E. (1975) Problemi i vendit të formimit të gjuhës shqipe, SGJ, V, Prishtinë. Dodi, A. (1966) Fonetika e gjuhësia shqipe, Tiranë. Doçi, R.(1987) Identifikimi i disa antroponimeve mesjetare në patronimet e sotme të shqiptarëve në Kosovë, GJASSHF, 16, Prishtinë. Gjinari J.- Shkurtaj, Gj. (2003) Dialektologjija, SHLBU, Tiranë. Halimi, M. (1985) Kërkime dialektologjike, Prishtinë. Halimi, K. (1992) Zeja e tabakëve në Prizren, “Studime etimologjike”, Prishtinë. Hysenaj, H.(1996) Gjatësia e zanoreve në dritën e hulumtimeve eksperimentale, Filologji, 2 Prishtinë. Ismajli, R.(1987) Artikuj mbi gjuhën shqipe, Prishtinë. Ismajli R. (1974) Mbi disa çështje në sistemin fonetik të shqipes, GJASSHF, II, Prishtinë.

30 Sejdiu, Sh. Sprova etimologjike, ERA, Prishtinë, 2002, f. 129. dDEHM(9HSsUHFLWXDUI

225 KUMTESAT

Ismajli R. (1971) Vërejtje mbi të folmen e Preshevës (Morfologji), “Dituria”, I, Prishtinë. Lubotenni, G. (1960) Ndryshimet më të qensishme dialektore ndërmjet gegnishtes dhe toskënishtes, “Përparimi”, X, XI, Prishtinë. Mulaku, R. (2012) Gjuha e shkrimeve të vjetra shqipe (Shek. XV-XVIII), Prishtinë. Shkurtaj, GJ. (2012) Dialektet e shqipes, Tiranë. Shefkiu, S. (2002) Sprova etimologjike, ERA, Prishtinë. Pajaziti, N. (2008) E folmja e Anadrinit, Prishtinë. Topçiu, V. (1988) Veçoritë fonetike të së folmes së elemntit katolik të qytetit të Prizrenit, Prishtinë. Topalli, M. (1980) Sistemi fonetik i së folmes së qytetit të Prizrenit, Prishtinë. Topalli, M. (1978) Fjalë e shprehje të rralla të shqipes, “Jehona“, Shkup, 6.. Zymberi, A. (1987) Sistemi foljor në të folmen e fshatit Struzhë të Malësisë së Prizrenit, SNGJLKSH, Prishtinë.

226 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

FUNKSIONI I SLENGUT SI FORMË SPECIFIKE E KOMUNIKIMIT

Rinor Matoshi Ma.sc. - Universiteti i Prishtinës “Hasan Prishtina” PRISHTINË [email protected]

ABSTRAKT

Slengu konceptohet si dukuri gjuhësore shumë e theksuar brenda komunikimit shoqëror te brezat e rinj, tek të cilët shihet si formë alternative për realizimin e nevojave komunikuese. Me karakterin joformal dhe ndryshueshmërinë në kohë, ai synon identifikimin në grup, sekretësinë, të folmen “trendi”, shprehjen e kreativitetit etj. Tipi më i përhapur i slengut është ‘backslang’-u apo e folmja e “mbrapshtë”. Slengu ka një ritëm shumë më të shpejtë zhvillimi në raport me gjuhën, dhe pothuaj gjatë gjithë kohës freskohet. Gjuha standarde shpesh nuk u përgjigjet nevojave komunikative të shoqërisë në situata joformale, dhe të folurit e zakonshëm kalon në një lloj monotonie shprehjesh klishe. Grupet e të rinjve përpiqen të sjellin risi krahas teknologjisë edhe në procesin e komunikimit. Gjatë përdorimit të slengut, emocionalisht folësi është i çliruar dhe pa ngarkesë psikike rreth paragjykimeve të mundshme ose të ndonjë ‘lëshimi’ që edhe nëse ndodh nuk është se e dëmton personalitetin e tij. Ky punim ka karakter sociolinguistik dhe është bazuar në literaturë teorike të huaj, përvojat studimore të fushës së sociolinguistikës si dhe hulumtim empirik brenda domenit gjuhësor të të rinjve kryeqytetas të realizuar përmes anketës, bisedës së lirë apo intervistave. Qasja që kam ndërtuar është deskriptive. Veçoritë e slengut si formë komunikimi do të tipizohen nëpërmjet shembujve të slengut të Prishtinës.

Fjalët kyçe: Slengu, gjuha, komunikimi i të rinjve, ‘backslang’, karakteri sekret etj.

HYRJE

“Gjuha ideale është ajo gjuhë e cila me pak mjete arrin rezultate më të mira”. Po e filloj me këtë frazë të studiuesit Eduard Sapiri për gjuhën, duke vënë theksin se tema për trajtesë është një formë komunikimi e prirë të lirohet nga rregullat gramatikore dhe elementet fakul- tative me qëllim të ekonomizojë shprehjen dhe sërish të arrijë rezultatin. Transformimet e shumta gjuhësore të shoqërisë të ndikuara nga faktorët politikë, ekonomikë e shoqërorë si

227 KUMTESAT dhe lëvizjet e popullsisë drejt zonave urbane na çojnë në stile dhe nevoja komunikimi të reja. Disa kanë të bëjnë me prirjen e grupeve të ndryshme të folësve për t’u identifikuar si shtresë apo si individ brenda një rrethi shoqëror, disa me karakterin sekret të mesazhit që përcjellin, e të tjerat me karakterin humoristik e argëtues që përçon brenda rrethit shoqëror. Ky tip i së folmes i përkufizuar herë si subkulturë, herë si kundërkulturë, është sleng (e folme e shkujdesur e të rinjve). Ai paraqet shmangien e vetëdijshme nga standardi, por njëkohësisht edhe nga të folurit e zakonshëm. Atë duhet ta shohim si formë alternative të shprehjes në komunikim, që i shërben njerëzve të arrijnë synimet e tyre komunikuese duke ditur se këta të fundit gjithashtu kanë një prirje të lirohen nga rregullat gramatikore. Synimi i shoqërive subkulturore është që edhe të theksojnë diversitetin e tyre në raport me shoqëritë heterogjene. Gjuha është fenomen që zhvillohet pareshtur me njerëzimin, njësoj edhe kjo idiomë që ka evoluar viteve të fundit, duke mos u identifikuar vetëm si gjuhë të të rinjve të Prishtinës, si e folme metropolitane, por duke u përhapur e duke fituar prestigj edhe në zona folëse për- reth. Gjuhësia sheh përtej kornizës dhe sociolinguistika është e prirë të studiojë çdo manifest gjuhësor që krijohet ose i shërben komunikimit. Slengu ka një ritëm shumë më të shpejtë zhvillimi në raport me gjuhën, dhe pothuaj gjatë gjithë kohës freskohet. Nëpër shiritin e shpejtë me të cilin ecë teknologjia mund të rezervojmë termin “update” – (rifreskim) për të. Gjuha standarde shpesh nuk u përgjigjet nevojave komunikative të shoqërisë në situata joformale, dhe të folurit e zakonshëm kalon në një lloj monotonie shprehjesh klishe. Grupet e të rinjve që përpiqen të sjellin risi krahas teknologjisë edhe në procesin e komunikimit. Shkenca na ka dëshmuar se edhe gjuha standarde, si variant prestigjioz, ka humbur ndikimin e saj në për- dorim dhe madje është zhdukur, kur nuk ka arritur t’iu shërbejë kërkesave shoqërore.

LITERATURA E SHQYRTUAR DHE METODOLOGJIA

Slengu si koncept dhe dukuri gjuhësore ka tërhequr vëmendjen e studiuesve të huaj qysh në shekullin e kaluar. Hulumtime tejet të vyeshme janë bërë nga: Allen, Eble, Fisherman, Crystal, Taylor, Strenstrom, Fromkin etj.. Të gjithë i karakterizon këndvështrimi objektiv dhe mbrojtja që i bëjnë slengut nga paragjykimet pa ngjyrime shkencore. Literatura e huaj ka qenë bazë për punimin në fjalë ngase të folmet shoqërore nuk është se kanë tërhequr vëmendje të madhe ndër studiuesit tanë. Hulumtimet e bëra në këtë rrafsh nga studiues si: Rrahman Paçarizi, Shkumbin Munishi, Bardh Rugova prekin kryesisht vetëm aspekte të veçanta të slengut. Metodologjia është e kombinuar, përfshirë përdorimin e metodës kuantitative, asaj të analizës teorike, morfematike, të diskursit etj. Është bërë anketimi i respondentëve, por edhe monitorime e intervista të pastrukturuara në forme bisede për të matur saktësinë e anketës, bazuar në konceptin sociolinguistik mbi imazhin e individit folës, si dhe për të nxjerrë gjendjen reale të përdorimit të idiomës në fjalë. Puna kërkimore në terren ka qenë forma kryesore për të vjelë materiale, pasi që ka mungesë të korpusit hulumtues për pasojë që statusi i kësaj idiome vazhdimisht është kritikuar dhe konsideruar si dukuri negative gjuhësore. Veç punës

228 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 në terren për burim materialesh kam konsultuar edhe intervista e programe të rinjsh që ruhen në arkivat e ‘youtube’, pas viteve 2000. Tjetër mundësi për kohën kur frymojmë janë rrjetet sociale, më konkretisht ‘facebook’-u i cili përmes metodave kërkuese të ofron mundësinë e gjurmimit të njësive gjuhësore. Për ta konkretizuar me shembull fjala e slengut raptish/ë-a dy vitet e fundit na del të jetë përdorur 12 herë në këtë rrjet social, tregues që ka një rënie të ndjeshme të përdorimit të kësaj fjale të brezi i ri, për dallim nga dy vitet paraprake kur gjendet 25 herë i përdorur.

REZULTATET DHE DISKUTIMI

Slengu i të rinjve të Prishtinës dokumentohet prej viteve 70’ të shekullit të kaluar. Në rrugën e zhvillimit të tij, shumë fjalë kanë pushuar së përdoruri e disa të tjera janë shfaqur, shumë fjalë me burim sllav janë larguar e shumë të tjera janë kyçur, kryesisht nën efektin e globalizmit, rrjeteve sociale dhe të anglishtes si gjuhë ‘lingua-franka’. Anketat tregojnë se slengu i “mbrapshtë” ka pësuar një rënie të përdorimit tek të rinjtë dhe është zbehur karakterin sekret a identifikues në grup. Sot karakteri zbavitës-argëtues dhe trendi i të folurit janë dominues te grupet e të rinjve, ndërsa tek të “rinjtë” e viteve 70’ akoma hasen ndërtime të backslengut të asaj periudhe. Edhe tipi “i mbrapshtë” (backslang) i slengut ka evoluar në “sleng londinez” – metaforial-semantik. Përdorimi i mjeteve semantike për të sjellë interpretime të reja është një nga veçoritë e slengut. Në periudha të caktuara aktualizohet një shprehje, për synime të caktuara për të shënjuar diçka dhe ndërkohë evoluon ose fshihet nga përdorimi. Këtu zbardhet edhe roli i slengut që nuk ndjek semantikën e zakonshme, shërben në një periudhë si ndërkomunikim. Tipat e mjeteve përcaktohen sipas periudhave. Mund të ketë edhe mjete të huaja që i shër- bejnë situatës. Slengun, shumë e përcaktojnë si mjet për të ulur nivelin e diskursit, megjithatë në situata joformale është shumë praktik dhe i pëlqyeshëm. Gjuha është sistemi, ligjërimi si manifestim i atij sistemi, kurse fjala sleng në mënyrë implicite përdoret për të shënuar ndonjë karakteristikë, qoftë të gjuhës ose të ligjërimit. Në nivelin gjuhësor i cili më së miri është hulumtuar, termi sleng ka të bëjë me njësitë leksikore dhe frazeologjike, e sidomos ato gramatikore e fonologjike, andaj edhe pak kuptohet nga folësit e tjerë të së njëjtës gjuhë. Slengu është një grup gjithnjë në ndryshim nga fjalët e gjuhës së folur. Frazat që folësit përdorin për të krijuar apo përforcuar reportin social, identitetar brenda një grupi janë një tendencë mode në shoqëri në përgjithësi. Një arsye mund të jetë për të treguar që i përkasin një grupi apo aderimini në një trend, një tjetër për të “mbajtur jashtmit jashtë ‘(Andersson & Trudgill 1990: 79). Allen (1998: 878) thekson se slengu është më shumë një dukuri sociologjike se një fenomen i pastër gjuhësor, ngase përdoret për të shënuar dallimet sociale në një linjë të njëjtë. Eble argumenton se slengu është përdorur nga njerëz me qëllim të krijuar apo përforcuar marrëdhëniet me një grup apo një prirje. Megjithatë, të veshura me etiketa si bastarduese, të çoroditura, të këqija, të ‘fëlliqta’, gjuhët e të rinjve në përgjithësi, dhe slengjet e zhargonet në veçanti paraqiten si dukuri negative

229 KUMTESAT dhe të rrezikshme për të folurit formal të gjuhës dhe standardit. Etiketimet pezhorative vinë kryesisht nga mosha e shtyrë (50+) dhe prindërit, sipas nesh për disa arsye: përdorimi i fjalëve tabu, mendimi se krijimi i një identiteti grupor është devijim negativ shoqëror, kjo për pasojë mungesës së njohurive për subkulturat dhe kulturën në përgjithësi dhe “dashuria e madhe për standardin e sotëm dhe frika mos lihet anash”. Fakt është që disa prej tyre kanë përdorur fjalë si: cilimi, njushpi gjatë periudhës së sundimit jugosllav. Madje ka edhe gjuhëtarë dalin kundër përdorimit të vernakularit të zakonshëm të miksuar me sleng. Çështja se lihet anash standardi dhe dëmtohet është trajtuar nga studiues të shumtë. Fakti që slengu noton në rrjedhë të kundërt me standardin nuk e dëmton. Ai jep mundësi shprehëse personave që e flasin që në situata joformale nuk i kanë. Standardi i shqipes i ndërtuar mbi bazë toskërishten, sikur konstaton Paçarizi në studimin e tij “shqipja standarde në parametrat linguistikë” nuk ‘fle’ në veshin e gegëfolësve duke marrë parasysh artikulimin dhe fazën e zgjatur të latencës për t’iu përgjigjur stimuluesit. Ndaj tek të rinjtë dalin refuzime kundrejt sistemit arsimor. Rëndësia e slengut është e madhe, në veçanti në pasurimin e fjalorit. Kjo bëhet në dy forma: duke riaktivizuar fjalë të vjetra në kuptim të ri dhe duke krijuar terma të rinj për të shënjuar dukuri, mjete, objekte a procese. Fromkin (2003:470) vëren se disa tërësi fjalësh të gjuhës angleze shprehin koncepte të reja duke zgjeruar fushën semantike: termi “pig” (derr) përdoret si fjalë përçmuese për oficerët e policisë. Disa dukuri tjera që vëren studiuesja Stenstrom (https://aggslanguage.wordpress.com/ slang-to-slanguage/) si rënia e disa tingujve në fillim të fjalës: cos (because) ose në fund të fjalës bro (brother). Në fillim këto krijime disa përqafohen e disa shihen me sy të keq, derisa fitojnë një lloj statusi gjuhësor për shkak të përdorimit të gjerë dhe zënë vend në fjalor. Fjal- orit tonë i mungojnë këto krijime dhe shpreh qëndrim që përpiluesit e tij nuk duhet të jenë kaq dorështrënguar në raport me gjuhën e të rinjve. Çështje e patrajtuar më parë në këtë rrafsh është gramatikaliteti që ka ndërtuar ndër vite kjo e folur shoqërore. Gramatikalitetit duhet kushtuar një rëndësi të veçantë, duke vënë theksin te kategoritë e fjalëve (emrit, foljes, përemrave) dhe trajtave gramatikore në të cilat dalin ato, duke krijuar një ‘gramatikë’ më vete, madje duke ndërtuar edhe fraza shprehjesh, tashmë të idiomizuara.

KONKLUZIONE

Zhvillimi i komunikimeve masive në jetën shoqërore i ka dhënë hov gjuhë- sisë në përgjithësi. Vetë Barti e quan gjuhën institucion social (Bart 1987:98). Gju- ha megjithatë i reziston ndryshimeve të individit sipas tij, përkundër të folurit që është individual dhe i ndryshueshëm. Megjithatë Barti (1987:99) thotë se gjuha është e mundshme vetëm duke u nisur nga të folurit, që e bën atë të evoluojë. Slengu dhe në përgjithësi të folmet shoqërore janë shndërruar në faktorë substancionalë të komunikimit ndërshoqëror. Bëhet fjalë për variacion të ri joformal në stilin gjuhësor, një thjeshtësim i mesazhit, një reduktim i tij, duke përfituar në kohë dhe mund. Për një të tinejx-

230 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 her, zakonisht çështja më e rëndësishme është socializimi brenda grupeve shoqërore, që përf- shin inkuadrimin dhe përshtatjen me të rinj të tjerë. Për të arritur këtë, si komponent qendror në procesin e shoqërizimit është gjuha. Në këtë rrafsh slengu është pushtet. Një i ri që nuk e kupton slengun e një grupi shoqëror së cilit synon t’i përkasë ndihet inferior krahas të rinjve të tjerë që zotërojnë idiomën prestigjioze. Këtu lind ndikimi shoqëror të cilin Hudsoni e konsideron rezultat të përshtatjes së një individi me një tjetër. Veç funksionit komunikues, identitar, slengu është edhe argëtues e kreativ. Gjatë përdorimit të shpeshtë të shprehjeve a shkurtesave në sleng ato fitojnë forma të qëndrueshme me të cilat zgjerojnë shtrirjen edhe në breza tjerë duke fituar. Përfundimisht shpreh mendimin se pretendimet që slengu është mutacion, nuk janë të qëndrueshme. Adams na nxit për të festuar gjallë rezistencën slengut duke e konsideruar sjellje normale e kapacitet të lindur të njeriut, jo vetëm për gjuhën, por për edhe në lëmenj tjerë.

REFERENCA:

1. Allen, I, L. 2001. Slang: Sociology Concise Encyclopedia of Sociolinguistics, Amsterdam. 2. Brown, B.. 1990. The peer Group and Peer Cultures. Threshold: the developing adolescent. Cambridge. ϯ͘ Doka, A. 2008. Ligjërimet rinore, etnitete pa kufij. Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare 27/1. Prishtinë 4. Eble, Connie. 1996. Slang & Sociability: In-group Language Among College Students. https://books.google.com/ books?id=UOwcJcXqroC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false 5. Fisherman, J.. 1972. The relationship betëeen Micro- and Macro- Sociolinguistics in the Study of Ëho Speaks Ëhat Language to Ëhom and Ëhen. Sociolinguistics. 6. Fromkin, V., Rodman, R., Hyams N. (2003). An Introduction to Language. Heinle, Boston. 7. Gjinari, Jorgji dhe Shkurtaj, Gjovalin (2003). Dialektologjia. Libri Universitar. Tiranë 8. Hamilton, A.M. 2001. Urban and rural Forms of Language. Concise Encyclopedia of Sociolinguistics, Amsterdam. 9. Hudson, Riçard.2002. Sociolinguistika. Tiranë. 10. Ibrahimi, Mustafa. 2009. Fjalor i zhargoneve dhe eufemizmave shqiptare , Shkup: Interlingua. 11. Labov, William. 1972. Sociolinguistics Patterns. Philadelphia 12. Munishi, Shkumbin. 2013. Probleme të shqipes standarde në Kosovë. Prishtinë. ϭϯ͘Munishi, Shkumbin. 2009. Gjuha shqipe dhe Interneti http://linguasocio.blogspot. com/2009/05/gjuha-shqipe-dhe-interneti.html 14. Paçarizi, Rrahman. 2011. Shqipja standarde në parametrat psikolinguistikë. Prishtinë 15. Rugova, Bardh. 2004. Gjuha e fshehtë e të rinjve të Prishtinës. Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare 22/1. Prishtinë 16. Rugova, Bardh. 2016. Riçke, Rome, Itaçi, e Zakucati, Trembelat, Prishtinë.

231 KUMTESAT

17. Stenström, Anna-Brita. From slang to slanguage: a description based on teenage talk https://aggslanguage.wordpress.com/slang-to-slanguage/ 18. Taylor R.L. 2001. Subcultures and Countercultures. Concise Encyclopedia of Sociolinguistics, Amsterdam. 19. Ymeri, M 1996. Ligjërimi rinor i studentëve të viteve ’90. Seminari XVIII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Tiranë.

232 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

FIGURA E SHKRIMTARIT NË SYRIN E LEXUESIT (KADAREJA SIPAS ELENËS NË “KOHË E PAMJAFTUESHME”

Dr. Rovena Vata studiuese-albanologe/pedagoge qendra e studimeve albanologjike-tiranë-shqipëri

ABSTRAKTI

Krijimi i një vepre të lirë midis një vendi të robëruar, krijonte shqetësim për shumë njerëz të letrave. Mjaft “shkrimtarë” deklaronin se nuk kishte vepra, ngaqë kanë preferuar të heshtin, duke i quajtur fajtorë ata që kanë shkruar. Kjo gjë u shoqërua shpesh me polemika e me ngjyra humoristike, si për shembull, si mund të dallohej heshtja e një njeriu trim nga ajo e njeriut frikacak. Ose heshtja me një vlerë më të madhe se ajo me vlerë më të vogël, shprehej Helena Kadare në veprën e saj Kohë e pamjaftueshme, në librin e saj të jetës Kujtime. Shkrimtari ka në dispozicionin e tij mjetet artistike dhe ato letrare, për të të mposhtë, kundërvënien tonë ngulmuese, duke i rritur në të njëjtën kohë mundësitë e suksesit. Lexuesi që në rastin konkret është edhe gruaja e shkrimtarit, është e dashuruar në mënyrë të pashmangshme me heroin, pra me shkrimtarin Kadare, që vështirë se mund të quhet një kopje e realitetit, por, fare lehtë mund të kuptohet si element thelbësor i një ëndrre me sy hapur. Çdo njeri krijues, e di që spontaniteti është cilësia kryesore e mendimit krijues si dhe vetia e një vepre letrare qëndron në atë që të shpreh sinqerisht kërkesat dhe idetë që e nxorën atë në dritë. Por nëse vepra artistike është një gjuhë besnike, puna është se këtë gjuhë shpesh është e vështirë ta interpretosh. Më habiste sidomos që Is, i shquar për moskujdesje në të sjellë, për të mos thënë edhe ar- rogant disa herë ndaj të tjerëve, për këtë kategori shkrimtarësh shfaqte një nderim të veçantë. Nuk ishte e vështirë të kuptohej se nderimi i tij nuk kishte lidhe aq fort me veprat e tyre, sesa me ata vetë, si zotërinj të fundit të një bote që kishte perënduar. Fjalët kyçe: Heshtje varri, realizmi socialist, lidhja e shkrimtarëve, Enigma Kadare.

Recensentët: Akad. Prof. Dr. Shaban Sinani, Prof. Dr. Zeqirja Neziri.

233 KUMTESAT

“E hetoja fytyrën e Is tek lexonte tekstin. Ai që nuk dinte kurrë të fshihte as shenjën më të vogël të zemërimit apo përbuzjes, e lexoi deri në fund, me një fytyrë krejtësisht të ngrirë. Në thelb nuk ka të drejtë, tha qetësisht. Pastaj shtoi se nuk kishte të drejtë në asgjë, aq sa ç’kishte të drejtë në gjithçka”. Shprehjet që i hasim më shpesh gjatë leximit të veprës të përdorura nga Helena për të dhënë veçoritë e Ismail Kadaresë janë: Mendjemadh, bukëshkalë, i pabesë, shpërfillës, i rrezikshëm, aventurier, joserioz, imoral, ftohtësia e tij proverbiale, moskomunikimi i tij ishte total, ftohtësi marrëdhëniesh, memecllëkun, pakujdesia, i sertë, rreptësi teatrale. Jemi mësuar që kur flitej për Kadarenë mendja të shkon te veprat e tij letrare (romanet, vël- limet me poezi apo esetë), ose siç ndodh në të shumtën e rasteve, analizat apo kritikat shkencore që u bëhen romaneve, por edhe gjithë krijimtarisë së tij të pasur dhe të shumëllojshme. Objekti i kësaj kumtese siç mund të mendohet nuk është analiza apo kritika e ndonjë romani të tij, por mënyra se si na paraqitet figura e Ismail Kadaresë si individ më shumë sesa si shkrimtarë në syrin e lexuesit. Në veprën Kohë e pamjaftueshme, Helena e nis me njohjen e saj që kishte më Ismail Kadarenë si shkrimtar dhe që ai në atë kohë ishte me studime pasuniversitare në Moskë. Në këtë vepër ajo nxjerr psikologjinë dhe anët e tij më të errëta njerëzore, që ne si lexues nuk e kishim njohur më parë. Kjo libër kujtimesh përbëhet nga 9 pjesë, ku hapet nga një prolog, vijon me jetën në çift, me ngritje dhe shkrirje, i mundur, shkëputja, shkaba e thyer, midis Ti- ranës dhe Parisit, një tjetër stil jete, dhe mbyllet me pjesën një sfinks në dimër. Lexuesi që në rastin konkret është edhe gruaja e shkrimtarit, është e dashuruar në mënyrë të pashmangshme me heroin, pra me shkrimtarin Kadare, që vështirë se mund të quhet një kopje e realitetit, por, fare lehtë mund të kuptohet si element thelbësor i një ëndrre me sy hapur. Çdo njeri krijues, e di që spontaniteti është cilësia kryesore e mendimit krijues si dhe vetia e një vepre letrare qëndron në atë që të shpreh sinqerisht kërkesat dhe idetë që e nxorën atë në dritë. Por nëse vepra artistike është një gjuhë besnike, puna është se këtë gjuhë shpesh është e vështirë ta interpretosh. Këtë fakt e hasim disa herë gjatë leximit të veprës, ku Helena bie në subjektivizëm të vazhdueshëm për shkak të ndjenjave që ushqente për autorin. Në një ditë të ftohtë dhjetori, ndërsa po hyja në klasë, më thanë të shkoja në sekretari të shkollës, sepse kishte ardhur një letër në emrin tim. Pullat mbi zarf ishin të huaja. Po nga vinte ajo? Unë nuk njihja asnjeri që ndodhej jashtë shtetit. Letrën e dërgonte poeti i ri, Ismail Kadare, i cili, siç kisha dëgjuar, ndodhej në Moskë për studime pasuniversitare. Letra ishte një urim për një tregim që unë sapo kisha botuar në faqen letrare Zëri i Rinisë dhe Is më përshëndeste dhe më inkurajonte që të vazhdoja të shkruaja më tej, dhe sidomos të “mos trembesha”. O Zot, si ishte e mundur që kjo mrekulli të më ndodhte mua? Në atë kohë pothuajse tërë gjimnazi e dinte adhurimin që kisha për këtë shkrimtar të ri. Nuk e njihja nga afër. Kisha lexuar vetëm dy librat e tij me poezi, shumicën e të cilave i dija përmendsh1. Krijimi i një vepre të lirë midis një vendi të robëruar, krijonte shqetësim për shumë njerëz të letrave. Mjaft “shkrimtarë” deklaronin se nuk kishte vepra, ngaqë kanë preferuar të heshtin,

1 Helena Kadare, Kohë e pamjaftueshme: kujtime, Onufri, Tiranë, 2011, f. 15.

234 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 duke i quajtur fajtorë ata që kanë shkruar. Kjo gjë u shoqërua shpesh me polemika e me ngjyra humoristike, si për shembull, si mund të dallohej heshtja e një njeriu trim nga ajo e njeriut frikacak. Ose heshtja me një vlerë më të madhe se ajo me vlerë më të vogël, shprehej Helena Kadare në veprën e saj Kohë e pamjaftueshme, në librin e saj të jetës të quajtur Kujtime. Helena që në faqet e para të librit e shfaq hapur simpatinë që shkonte deri në kufirin e adhurimit për shkrimtarin e ri Ismail Kadare, jo si një idhull që çdo kush mund të ketë për një shkrimtar, aktor, këngëtar, por tërheqja e saj ndaj tij ishte erotike. Disa muaj më parë, kur Ismail Kadaresë i qe dhënë një çmim kombëtar, shokët e mi të klasës ma kishin mbushur tërë bankën me fotografitë e tij prerë nga gazetat. Tërheqja ime pas Ismail Kadaresë ishte diçka krejt e veçantë. Ndonëse, si shumica e vajzave, që, kur adhurojnë ndonjë krijues të shquar, e përligjin këtë adhurim si dashuri ndaj letërsisë, muzikës, pikturës, kurse në të vërtetë kjo është e përzier me një tërheqje erotike, unë nuk e kisha pasur kurrë të qartë se ku mbaronte adhurimi im si shkrimtar dhe ku niste ai erotik. Nuk e kisha parë atë asnjëherë së gjalli, veçse në fotografitë që botoheshin nganjëherë në shtypin periodik. Tani që kisha letrën e tij në dorë, një letër të shkruar prej atij vetë, tek unë mbizotëroi mbi gjithçka erotizmi. Nuk kisha mbushur ende shtatëmbëdhjetë vjeç, kurse ai duhej të ishte njëzet e dy apo njëzet e tre vjeç. Ishte student në Moskë, i hollë, siç më kishte thënë Meri L, që njihte shokun e tij, poetin lirik Dhori Qiriazi, ishte pak i zbehtë, ose ashtu më pëlqente mua ta përfytyroja. Nuk ia fsheha vetes se, ndonëse s’kisha prekur kurrë një burrë, ëndërroja veç ta përqafoja e të rrija me të2. Helena nuk e njihte nga afër shkrimtarin që e adhuronte deri në përjetësi, ajo kishte krijuar një imazh për të vetëm nëpërmjet mendimeve të shoqes së saj të ngushtë, poezive të tij të cilat i dinte përmendësh, shtypit dhe kritikës së kohës. Në botimin e librit të xhepit të Natës me hënë, kritikja franceze Linda Li, e cila gjithashtu shfaq mendimin se shkrimtari Is është tepër i mbyllur dhe i padepërtueshëm në çështjet intime, i mjaftojnë disa rreshta të një letre drejtuar dy vajzave ruse, për të shpjeguar mendimin e tij për gratë. Copa e letrës së cituar nga Linda Li është kulmi i moskujdesit të shkrimtarit për të fshehur një episod “të pahijshëm” të jetës së tij, sidomos kur mendon se janë të vetmet letra dashurie që ka botuar deri më sot3. Shkrimtari ka në dispozicionin e tij mjetet artistike dhe ato letrare, për të të mposhtë, kundërvënien tonë ngulmuese, duke i rritur në të njëjtën kohë mundësitë e suksesit. Helena jep përshtypjen e saj në lidhje jo vetëm me mendimin që ajo kishte për autorin në fjalë, por edhe për rrethet letrare në përgjithësi që ajo filloi të njihej për shkak të Ismail Kadaresë. Në rrethet letrare që po i frekuentoja përherë e më dendur, më kishte qëlluar të dëgjoja kureshtira rreth jetës së shkrimtarëve. Përveç intimiteteve të dashurisë, që nxitnin më tepër se çdo gjë fantazinë time, ishte e modës të flitej për rolin që loznin marrëdhëniet me babanë. Me gjysmë zëri përmendej Freud-i për këtë, sidomos në lidhje me Dostojevskin. Përmendej

3RDW\I 3 Po aty, f. 28.

235 KUMTESAT gjithashtu një shkrimtar tjetër, i posalejuar në botën komuniste, por natyrisht i ndaluar në Shqipëri, me emrin Franc Kafka4. Një pjesë të madhe të këtij libri e zë zanafilla e krijimit të krijimtarisë së autorit, nga e mori Ismail Kadare frymëzimin për të krijuar këto romane që i la trashëgim studimeve albanologjike shqiptare. Në librin e tij Kronikë në gur, që ai e shkroi disa vite pas martesës sonë, shpjegohen jo pak gjëra nga ajo atmosferë groteske, që zotëronte jo vetëm në familjen e tij, por në një pjesë të shtëpive të Gjirokastrës. Në atë libër, duke përshkruar shtëpitë e gurta që “vrisnin mishin e butë të jetës”, ai kishte shkruar se “ishte vështirë të ishte fëmijë në këtë qytet”. Duke peri- frazuar tim shoq, unë do të kisha qejf të thosha: “Është e vështirë të jesh nuse në këtë shtëpi”5. Me pas ajo vijon edhe me shpjegimin e romanit të tij Gjenerali i ushtrisë së vdekur dhe që pas botimit të këtij romani Ismail Kadare ishte një ndër njerëzit më të njohur të qytetit, ku në çdo vend dhe çdo bisedë flitej për të dhe veprën e tij. Pas botimit të Gjeneralit të ushtrisë së vdekur, Is në moshën njëzetegjashtëvjeçare ishte shkrimtari më i njohur i vendit. Flitej kudo për të dhe, për habinë time, njerëzit ndaheshin aty për aty në dy klane: admirues të tërbuar dhe armiq po aq të tërbuar. Grindja për të bëhej kudo, në shkolla, në zyra, nëpër darka apo ditëlindje, nëpër njerëz që e njihnin, por më shumë tek ata që nuk e njihnin. Kjo gjë do të vazhdonte gjithë jetën, madje edhe kur ai të bëhej përfaqësuesi kryesor i kulturës shqiptare në botë6. Romani Dasma doli nga shtypi në pranverë të vitit 1968. Kritika e priti me entuziazëm. U cilësua si himn për klasën punëtore, për njeriun e ri. Is nuk u impresionua aspak nga këto lavdërime, përkundrazi. Ai e kishte në shtëpi një roman të fshehur, ku jo vetëm nuk kishte as himne e as njeri të ri, por kishte të kundërtën e tyre. Për më tepër, ai kishte shkruar ndërkaq një pjesë të librit Muzgu i perëndive të stepës, ku tallej dhe dënonte pikërisht këtë lloj letërsie himnizuese7. Në Ftesë në studio Is përmend një fushë me vegla të hedhura andej-këtej, midis të cilave shkrimtari herë pas here zgjedh ato që i duhen. Disa herë në biseda intime ose në intervista ai e ka krahasuar letërsinë, madje dhe gjuhën, me një makinë tepër të ndërlikuar, sekretet e së cilës, ai, si makinist, dinte t’i përdorte më mirë se kushdo8. Në tregimin Ftesa do të flitej për ftesën e pazakonshme që merr prostituta tiranase X., për të qenë e pranishme në festimin e brigadës partizane, në të cilën ajo kishte qenë pjesëtare gjatë luftës9. Shënimet për dy tregime të tjera, Heroina dhe Ftesa janë ndër më të hershmet që kam gjetur. Gjatë qëndrimit në Moskë dhe pas kthimit andej, tema e prostitucionit ka qenë një ndër më të preferuarit e tij. Siç e ka shkruar ai vetë diku, bërthama e Gjeneralit të ushtrisë së vdekur

3RDW\I 3RDW\I 3RDW\I 7 Po aty, f. 195. 3RDW\I 9 Po aty, f. 270.

236 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 ishte tregimi për shtëpinë publike të Gjirokastrës, që u hap në kohën e luftës italo-greke. Pas kthimit nga Moska, bashkë me Dhimitër Xhuvanin, me të cilin në atë kohë iu përputheshin shijet, i tregonin njëri-tjetrit subjekte të tilla “zuskash”, shoqëruar natyrisht me mahnitje të ndërsjellta10. Helena shpesh gjatë rrëfimit të saj në libër shpjegon marrëdhëniet e Ismail Kadaresë me familjen e tij. Sido që u bëra e vëmendshme për këtë, sidomos më pas, kur jetova në familjen e tyre, midis asaj ftohtësie marrëdhëniesh baba e bir nuk arrita të kap asnjëherë ndonjë gjurmë armiqësie. Si të kishin bërë një pakt të heshtur, ata i shmangeshin në gjithçka njëri-tjetrit. Nuk kishin pasur ndonjë konflikt mes tyre dhe nuk kishin bërë fjalë për asgjë, as më parë e as më pas, dhe kjo vazhdoi gjer më 1975, kur vjehrri im dha shpirt11. Helena në raportet e saj me familjen na tregon se vetëm tezja e saj e mirëkuptonte për gjithçka, e sidomos në lidhjen e saj që pati në fillim me shkrimtarin Ismail Kadare, ndërsa raportet që ajo gjeti mes Ismail Kadaresë dhe tezes së tij nuk i anashkalon na i përmendur në këtë libër jete. Raportet e Ismail Kadaresë më tezën e tij Helena na i përshkruan kështu: Ishte e diel pasdreke, ne ishim të dy në dhomën e Is dhe nga kuzhina dëgjoheshin zëra të lartë e jo fort të zakonshëm. Befas te dera e dhomës u ndje një trokitje gjithashtu e pazakonshme dhe tepër nervoze. Pas trokitjes u dëgjua një zë gruaje i panjohur për mua: Is, dil një çikë!”. Is u ngrit gjithë nerva. Ishte hera e parë që në shtëpinë e tij dikush na shqetësonte në këtë mënyrë. Unë pata një parandjenjë të keqe nga ato rënie kërcënuese dhe nuk u gabova. Nga dera që ai e kishte lënë gjysmë të hapur, dëgjova zërin e ftohtë të tij: “Çfarë ke dhe fill pas tij një lëmsh fjalësh të mbështjella si me të qara apo dënesa e mallkime të tezes së tij: “Na turpërove, me atë kurvë..që fut në shtëpi?.. Një çast m’u duk se ai do të më linte në baltë. M’u duk se tezja do të triumfonte. Por kjo s’ishte veçse pasojë e tronditjes sime. U dëgjua zëri i tij, për çudi i ulët, por shumë më kërcënues se të ishte i lartë: “Shtrigë, mbylle gojën!”. Tezja vazhdonte shfryrjet e saj. Ai i thirri prapë: “Shtrigë, dil jashtë!”12. Helena në librin e saj flet edhe për marrëdhëniet e Kadaresë me nënën dhe babai e tij. Isha kureshtare të kuptoja marrëdhëniet e tij me familjen. Andej-këtej nëpër libra e revista kishte shembuj për shkrimtarët e njohur, por te Kadarenjtë gjithçka ishte ndryshe. Përveç moskomunikimit, e para gjë që kisha kapur qysh në drekën e parë tek ata, ishte pakujdesia e plotë që kishte Is për të folur për njerëzit e vet. Ndryshe nga shumica e njerëzve, ku hyja edhe unë vetë, e sidomos ata që shkruanin, të cilët s’linin rast pa treguar se si nëna e tyre ishte modeli i mirësisë e i dhembshurisë, se si babai, ndonëse me halle ekonomike, ishte tejet i ndershëm, por që edhe gjyshja e gjyshi etj., Is nuk e njihte fare këtë anë. Ai s’e kishte për gjë të bënte humor e të shkrihej edhe vetë gazit me njerëzit e familjes e të fisit të vet, pa asnjë kufizim.

10 Po aty, f. 270. 3RDW\I 12 Po aty, f. 97.

237 KUMTESAT

Jo vetëm kaq, ai s’kishte për gjë të tallej me veten e tij si në biseda, ashtu edhe në shkrime, gjë që ishte tepër e rrallë te ne13. Lidhur me shpotitë dhe nervozizmin ndaj njerëzve të vet, unë kujtoja se kjo vinte, ndoshta, nga ndonjë pakënaqësi e fëminisë, siç qe bërë në modë të thuhej për shkrimtarët, por shpejt e kuptova se s’kishte të bënte me këtë gjë. Ndërkohë isha e vëmendshme të dëgjoja hollësira për fëmininë dhe adoleshencën e tij të treguara nga motra, Kakuja, nga tezet, sidomos nga ajo e vogla që s’i pushonte goja, më rrallë nga nëna, dhe të gjithë pa përjashtim jepnin të njëjtin mendim: në familjen e Kadarenjve ai kishte qenë gjithmonë i rrethuar me dashuri më shumë se kushdo. Të gjithë e donin, tregonte motra, nëna, gjyshja, babi, tezet dhe ai e dinte këtë, ndaj, sipas saj, ishte bërë ashtu, i sertë. Unë s’kisha dëgjuar ndonjëherë që njeriu të bëhej i sertë nga kjo gjë, por Kakuja ngulmonte me siguri të plotë. Kakuja vetë, që hiqej gjoja si tepër kritike ndaj tij, të gjithë e kishin kuptuar se po të vinte puna të kritikohej ai, iu hidhej të gjithëve në grykë për të. Ajo bëhej si e marrë kur shihte kritika në shtyp për të vëllanë. Një herë, në kohën që ne jetonim në Paris dhe në shtyp zhvillohej një nga ato fushatat e pështira kundër tij, më kujtohej se gjatë një telefonimi të saj nga Shqipëria, më tha: në qoftë se kjo fushatë do të vazhdojë, unë do të vras veten14. Helena nuk lë pa përmendur edhe mosmarrëveshjet dhe moskuptimet e saj të herepash- ershme me prindërit e Ismailit. Ndryshe nga vjehrrat e tjera, që kishin dëshirë t’i shihnin nuset të bënin ndonjë punë shtëpie, nëna e Is ishte më e qetë kur unë nuk përzihesha në asgjë. Në fillim desha ta ndry- shoja pakëz stilin e asaj shtëpie, që ishte me ca orendi të vjetra e gati të papërdorshme, të sjellja me vete nga qyteti i tyre i largët. Madje, një ditë që u ndodha vetëm në shtëpi, mora dhe hodha në plehra një sasi enësh që m’u dukën krejt të panevojshme, ca si tepsi bakri dhe tenxhere të mëdha, që zinin vendin kot. Por një veprim i tillë shkaktoi pakënaqësi të dukshme. Frika e prishjes së stilit në atë shtëpi zotëronte mbi çdo gjë tjetër. Babai i Is ngrihej nga gjumi dhe binte për të fjetur disa herë gjatë ditës e gjatë natës po ashtu. S’kisha parë ndonjëherë orare më të çuditshme. Kur dilte nga dhoma e tij ishte i veshur gjithmonë me xhaketë, madje edhe me pallto të mëdha dimri kur bënte ftohtë. Kështu, i veshur me pallto të madhe shkonte edhe në banjo. Pasioni i tij më i madh ishte leximi i gazetave. Shpesh, Is sillte nga zyrat e gazetës Drita ku punonte “Buletinin e verdhë”, krejtësisht i ndaluar për lexim të jashtëm. Ishte një nga çastet e rralla kur fytyra, zakonisht e zymtë e vjehrrit tim, zbutej dhe buzëqeshte. I vëmendshëm dhe korrekt, siç ishte me punët që kishin të bënin me Is, e merrte me seriozitetin më të madh porosinë e të birit që ato çka lexonte të mos i bisedonte me askënd në kafene. Mbyllej me çelës në dhomën e vet dhe pasi mbaronte së lexuari, i digjte një nga një, me dorën e tij fletët në stufë. Ishte e vetmja punë që e kisha parë të bënte15. Raporti i shkrimtarit me paratë ishte e ftohtë, ai ishte një person që në vegjëli kishte paratë e tij, por kjo gjë nuk i bënte aspak përshtypje, Helena normale që nuk mund ta linte pa

13 Po aty, f. 99. 3RDW\I 15 Po aty, f. 109.

238 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 e prekur edhe këtë detaj që lidhje me jetën e një shkrimtari që në rastin konkret ishte edhe burri i jetës së saj. Rregullimi i jetës ekonomike te Kadarenjtë ishte një tjetër mister që zbulova me kalimin e kohës me ta. Babai merrte pensionin, kurse Is e jepte gjithë rrogën e vet në shtëpi. Honoratet që në atë kohë ishin ende të mëdha, na mjaftonin plotësisht për shpenzimet tona si çift. Prej honorarëve, ai paguante gjithashtu shpenzimet e studimeve të të vëllait, si dhe të gjitha blerjet e rëndësishme për shtëpi. Një pjesë e madhe të kohës e kalonim tani jashtë shtëpisë. Is, gjith- monë në traditën e Kadarenjve, nuk dinte fare se ç’bëhej në familje16. Is s’kishte as idenë më të vogël se si mund të prisheshin paratë në një qytet si Gjirokastra. Ai i vendoste kartëmonedhat që merrte nëpër fletët e librave në raftin e bibliotekës së vogël. I ati, si njeri strikt që ishte, nuk ia trazonte. Nganjëherë, tek ishte duke lozur në pushtimin e madh në shkollë, shokët e thërrisnin: “Ej Is, të kërkon nëna!”. Dhe nëna, me zë të ulët i thoshte: “Më tha babit, mund t’i huash ca të holla për ca ditë”?. I brengosur nga prishja e lojës, ai ia kthente: ‘I keni te libri i arithmetikës ose i gjeografisë, ik tani!”17. Ajo nuk la pa përmendur edhe marrëdhëniet që Helena pati me të ëmën e Ismailit e cila e përshkruan kështu: Javët e para të martesës vazhdoja të isha ende si e dehur. Në fakultet nuk shkoja rregullisht dhe interesi për të mbaruar studimet nuk ishte më në prioritetet e mia. Is gjithashtu, ngaqë vetë kishte qenë i çrregullt në universitet, nuk i bënte përshtypje marrja apo mosmarrja e diplomës sime. Gjatë kësaj kohe unë po përpiqesha të përshtatesha me shtëpinë e Kadarenjve, gjë që më ngjante gjithmonë më e vështirë. Sado që bëra disa përpjekje për të marrë pjesë në punët e shtëpisë apo në ndonjë përgatitje dreke a darke, mbeta krejtësisht e huaj në të. Në atmosferën e përgjithshme të moskomunikimit total, më dukej e pamundur të bëja diçka për ta thyer në njëfarë mënyre akullin. Që në mëngjesin e parë, kur jo pa njëfarë ndrojtje e përshëndeta vjehrrën me fjalën “mirëmëngjes” ajo më pa gjithë habi. Duke kujtuar se nuk më dëgjoi, e përsërita përshënde- tjen, por ajo, me një nënqeshje të kursyer, më tha se po flisja “si në thjatro”. E skuqur e pyeta se ç’donte të thoshte me këtë dhe ajo mezi më shpjegoi se në shtëpinë e tyre, si në shumicën e shtëpive gjirokastrite, përdorej formula e vjetër “si u gdhitë?”, përgjigja për të cilën duhej të ishte” shyqyr Zotit, mirë”18. Paralelisht me botën që përmenda më lart, një tjetër botë që më tërhiqte në një tjetër mënyrë, sihte ajo jashtë rrethit familjar dhe fisnor. I vështirë në familje e në fis, Is kishte një rreth të gjerë miqsh e të njohurisht. Në këtë sfond, edhe më interesante më dukshin njohjet me shkrimtarë dhe intelektualë të shquar të kohës, që ai i njihte krejt. Përveç Sterjo Spasses, me të cilin Is kishte qenë në Moskë, para rastin të njihesha me shkrimtarë dhe intelektualë të vjetër, një pjesë e të cilëve kishin qenë të shquar qysh në kohën e mbretërisë. Kështu, përveç më të famshmëve, si Lasgush Poradeci, Dhimitër Pasko, Eqrem Çabej, pata rastin të njihe-

3RDW\I 17 Po aty, f. 110. 18 Po aty, f. 108.

239 KUMTESAT sha me Odhise Paskalin, Vedat Kokonën, Skënder Luarasin, Nonda Bulkën, Petro Markon, Dhimtër Shuteriqin etj. Edhe këta ashtu si farefisnitë tona, sihin të ndarë përgjithësisht në dy grupe: të afërt me shtetin dhe fare të mënjanuar prej tij19. Ai mund të na mbajë për një kohë të gjatë në errësirë mbi natyrën e vërtetë të ndodhive ose jo sipas shprehet Aristoteli në veprën e tij Poetika, se letërsia është më filozofike se historia, se “njëri rrëfen ç’ngjan e tjetri si mund të ngjajë”20 mbi të cilën bazohet bota që përshkruhet ose mund të shmanget dinakërisht apo me mjeshtëri, dhe kjo gjë arrihet vetëm nga mendja dhe fantazia e një shkrimtari, lexuesi është ai pastaj i cili e sheh këtë botë të realizuar nga pena e shkrimtarit, ku e interpreton sipas shijes që atij i lë gjatë leximit apo interpretimit të saj. Më habiste sidomos që Is, i shquar për moskujdesje në të sjellë, për të mos thënë edhe ar- rogant disa herë ndaj të tjerëve, për këtë kategori shkrimtarësh shfaqte një nderim të veçantë. Nuk ishte e vështirë të kuptohej se nderimi i tij nuk kishte lidhje aq fort me veprat e tyre, sesa me ata vetë, si zotërinj të fundit të një bote që kishte perënduar21. Ata ishin fare të ndryshëm nga njëri-tjetri, nga mënyra si visheshin e si flisnin. Vedat Kokona, burrë aq i hijshëm, dhe Nonda Bulka ruanin ende elegancën pariziane. Petro Marko- ja ishte një tip i vrullshëm. Luftëtar në luftën e Spanjës, pasi kishte bërë edhe ca kohë në burg në komunizëm, ai nuk e kishte humbur gjallërinë dhe atë frymë anarkie që kish pasur. Veiz Sejko, edhe pse ishte quajtur disa herë “borgjez me të kaluar fashiste”, vazhdonte të përdorte gjuhën e nacionalistëve që donin Shqipërinë etnike. Skulptori Odhise Paskali, ndonëse kishte bërë bustin zyrtar të Enver Hoxhës, në studion e tij të madhe, ku na ftonte shpesh, i pëlqente të fliste kryesisht për Firencen dhe për bukurinë e përjetshme të gruas. Një tjetër botë që më tërhiqte në një tjetër mënyrë, ishte ajo jashtë rrethit familjar dhe fisnor. I vështirë në familje e në fis, Is kishte një rreth të gjerë miqsh e me shkrimtarë dhe intelektualë të shquar të kohës, që ai i njihte krejt. Shoku i tij më i ngushtë ishte Drago Siliqi. Kritik i njohur ndërkaq, ai kishte shkruar mjaft vjersha dhe kishte mbaruar Institutin Gorki në Moskë disa vjet përpara Is. Dragoja ishte i pari që e lexoi pas meje tregimin Gjenerali i ushtrisë së vdekur. I rrëmbyeshëm dhe pasionant siç ishte, në një nga mbledhjet e shkrimtarëve deklaroi se “pas dy-tri javësh ata do të lexonin në revistën Nëntori një kryevepër”22. Gjuhëtari i madh Eqrem Çabej, bashkë me gruan e tij të fisme dhe jashtëzakonisht të mençur, Shyretin, tregonin aq bukur ngjarje të kohës kur kishin bërë studimet në Evropë, si dhe për fatet e çuditshme të njerëzve të fisit të tyre të madh. Gjuhëtari i shquar, që në gjithë botën pritej me aq nderime, në Tiranë jetonte në një apartament fare të thjeshtë, dhe vepra e tij madhore shumëvjeçare mbetej arkivave e sirtarëve, ngaqë ai edhe zyrën e kishte aq të vogël, sa s’kishte ku e mbante23.

3RDW\I $ULVWRWHOL3RHWLND%X]XNX3ULVKWLQsI 21 Po aty, f. 117. 22 Po aty, f. 101. 23 Po aty, f. 118.

240 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Helena Kadare në lidhje me jetën e saj në çift shprehej se “Një nga gjërat e para që kuptova tek Is ishte se ai nuk i merrte seriozisht jo vetëm dekorin, ritualet e regjimit, por as vendin, as kohën. Ta merrje seriozisht, sipas tij, ishte t’i bëje nder. Ëndrra e tij absolute ishte të shkruante letërsi sikur ai regjim të mos ekzistonte. Po të kryente këtë, kishte kryer gjithçka. Të tjerat s’i interesonin24. Më habiste sidomos që Is, i shquar për moskujdesje në të sjellë, për të mos thënë edhe ar- rogant disa herë ndaj të tjerëve, për këtë kategori shkrimtarësh shfaqte një nderim të veçantë. Nuk ishte e vështirë të kuptohej se nderimi i tij nuk kishte lidhe aq fort me veprat e tyre, sesa me ata vetë, si zotërinj të fundit të një bote që kishte perënduar. Lexuesi që në këtë rast ishte Helena i kishte vënë në sy se në gazetat dhe revistat e emigracionit shqiptar, që ndiqnin me vëmendje çdo gjë që ndodhte në Shqipëri, asnjëra nuk e përmendi këtë dramë. Vetëm Martin Camaj, në Munih të Gjermanisë, siç u mor vesh më vonë nga ata që kishin folur me të, kishte thënë disa herë “se duhet t’i kujtojmë vuajtjet e shkrimtarëve shqiptarë. Në fillim të viteve ’70, letërsia dhe artet përfituan pak nga zbutja, por koha ishte e shkurtër për të dhënë rezultate. Me disa përjashtime të rralla, letrat shqipe mezi mbijetuan. Shkrim- tarët Petro Marko dhe Dhimitër Shuteriqi bënin përpjekje të shkruanin prozë ose studime serioze, por aty për aty nisnin telashe të tjera për ta dhe puna ndërpritej. Shkrimtarë më të rinj, si Fatos Arapi, Teodor Laço, Dhimitër Xhuvani, Faik Ballanca, Zija Çela vazhdonin të botonin jo pa vështirësi. Ata që quheshin tashmë si klasikë: Jakov Xoxa e Sterjo Spasse vazhdonin ciklet e romaneve të tyre voluminoze25. Në fund Helena e mbyll veprën e saj me një fakt historik dhe me emrin e një shteti me të ri në Evropë siç është Kosova. Në vjeshtë të vitit 1999, gjatë vizitës sonë të parë, fill pas lufte, në Kosovë, në një mbrëmje, në orën e lajmeve në TV-in shqiptar, ishte dhënë lajmi se shtëpia e Kadarenjve në Gjirokastër ishte djegur e rrënuar krejtësisht brenda natës nga një zjarr i fuqishëm. Ishte e kuptueshme që gazetarët shqiptarë apo të huaj që ndodheshin me shumicë në Prishtinë, do të kërkonin të merrnin prej Is ndonjë përshtypje për djegien e banesës shekullore, që ai e kishte bërë të njohur kudo në disa nga veprat e tij. Ai refuzoi të jepte qoftë edhe komentin më të vogël. Tha se në sfondin e gërmadhave të Kosovës, që akoma nxirrnin tym pas tragjedisë së luftës, nuk do të pranonte të thoshte as edhe një fjalë për fatin e shtëpisë së vet26. Kohët e fundit gjithmonë e më tepër ishte bërë zotëruese ideja se jeta e shkrimtarit ishte fare e parëndësishme dhe se gjithë interesi duhej të përqendrohej te vepra, te teksti i tij. Çdo ditë e më shumë vija re se kujtimet jo vetëm që nuk e pengonin zbërthimin e veprës, por e ndihmonin atë. Në arkivin tonë familjar ishin qindra faqe shënimesh, sinopsesh, letrash, të gjitha tepër të rëndësishme për kuptimin dhe zbërthimin e veprës së tij.

3RDW\I 3RDW\I 3RDW\I

241 KUMTESAT

BIBLIOGRAFIA:

ARISTOTELI (1998), Poetika, Buzuku, Prishtinë. ECO, Umberto (2007), Gjashtë shëtitje në pyjet e tregimtarisë, Dituria, Tiranë. ECO, Umberto (2003), Si shkruaj, AIKD, Prishtinë. ELSIE, Robert (2001), Histori e Letërsisë Shqiptare, Dukagjini, Pejë. KADARE, Helena (2011), Kohë e pamjaftueshme: kujtime, Onufri, Tiranë. KRASNIQI, Bajram (1980), Komunikime letrare, Rilindja, Prishtinë. KRASNIQI, Bajram (1985), Poetika e romanit historik shqiptar, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë. KUÇUKU, Bashkim (2005), Kadare në gjuhët e botës, Onufri, Tiranë. UÇI, Alfred (2000), Grotesku kadarean, Onufri, Tiranë. VELEK, R., VOREN O (1982)., Teoria e letërsisë, Rilindja, Prishtinë. ZHENET, Zherar (1985), Figura, Rilindja, Prishtinë.

242 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Letër reference Për Dr. Rovena Vatën

Dr. Rovena Vata është punonjëse e Qendrës së Studimeve Albanologjike (QSA) prej afro shtatë vjetësh, si Kërkuese Shkencore. Njohja ime e drejtpërdrejtë me dr. Rovena Vatën është më e gjatë, prej vitit akademik 2009-2010, kur ajo kryente studimet në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë, specialiteti “Letërsi e krahasuar”, shkalla e masterit shkencor (në atë periudhë dyvjeçar). Si titullar i lëndës “Folkloristikë e krahasuar”, pata mundësi ta njoh dr. Rovena Vatën si studente dhe njëherësh si një specialiste në formim, përmes pjesëmarrjes në procesin mësimor dhe më shumë përmes punëve të pavarura, të kryera prej saj me zell, me kërkesa të larta ndaj vetes, me pasion dhe mendim të pavarur, me bibliografi e burime të pasura. Në përfundim të këtyre studimeve ajo u nderua me “Medaljen e Artë”. Më pas dr. Rovena Vata u regjistrua në Shkollën e Masterit dhe të Doktoratës të QSA, duke e fituar kuotën e saj përmes një procesi konkurrues. Teza e saj e doktoratës “Miti i malit në letërsinë shqipe”, për të cilën kam pasur kënaqësinë të jem drejtues shkencor, dhe ku teza e saj çmohet sidomos për origjinalitet, për strukturën efikase, për thellësinë dhe larminë e kërkimeve, për vullnetin dhe pasionin e kandidates. Dr. Rovena Vata, konsiderohet kërkuese e specializuar për raportet dhe kushtëzimet midis letërsisë dhe traditave gojore, folklorike, etnologjike, etnojuridike etj. Gjatë këtij procesi formimi ajo ka marrë dije të shkallës parësore në disa disiplina teorike e praktike, si antropologjia juridike, kulturore e sociale; mitologjia; folklori vendës dhe i popujve fqinje. Vetë teza e doktoratës është një pasqyrë e denjë e kompetencave të autores, duke përfshirë njohjen dhe përdorimin në kërkim të gjuhëve të huaja. Në periudhën prej studimeve të shkallës master deri në përfundimin e mbrojtjes së doktoratës dr. Rovena Vata ka marrë pjesë në rreth 100 konferenca, evente, seminare, simpoziume ndërkombëtare e kombëtare, me kontribute shkencore të sajat; si dhe ka botuar artikuj të shumtë në revista e periodikë të specializuar për kërkime antropologjike e letrare. Së fundi ka marr pjesë në konferencën shkencore Java e Shkencës, 2017 me temë: “FIGURA E SHKRIMTARIT NË SYRIN E LEXUESIT (KADAREJA SIPAS ELENËS NË “KOHË E PAMJAFTUESHME”. Kjo temë e ideuar prej saj dhe e mbajtur në këtë sesion shkencor, dallohet për risi që në përzgjedhjen e temës si dhe për origjinalitetin në kërkimin shkencor dhe daljen e saj me tepër sukses në fund të konferecnës. Këtë letër reference e nënshkruaj me përgjegjësinë time.

Akademik. Prof. Dr. Shaban Sinani Qendra e Studimeve Albanologjike

243 KUMTESAT

REFERENCË PËR DR. ROVENA VATËN

U bënë gati 9 vjet prej kur Rovena Vatën e njoh si studiuese. Qysh prej leksioneve të studimeve të masterit në orët e leksioneve e të seminarit, si dhe në pjesën e organizimit të provimit Rovena u tregua se ka një afinitet të veçantë për studimin e letërsisë, se është këmbëngulëse dhe e thelluar në hulumtimet e lëndës në studim, që lexon shumë e me interes përcjell studimet në fushën e dijes së letërsisë dhe është në udhë të mbarë të formohet në një studiuese që premton shumë. E kam përcjellë me një vëmendje të veçantë vazhdimin e ngritjes e të formimit të saj profesional shkencor në periudhën pasuese pas masterit dhe në kohën e përgatitjes së disertacionit. Kjo dëshmohet me pjesëmarrjen e saj nëpër konferenca, që organizohen nga institucione shkencore kryesisht brendashqiptare, si në Shkodër, Gjirokastër, Tiranë, Vlorë, Korçë, Elbasan, Prishtinë, Tetovë, Shkup. E fundit është konferenca e para një muaji në Prishtinë. Në të gjitha paraqitjet e saj është treguar e aftë ta intrigojë vëmendjen e pjesërmarrësve, të bëhet sfiduese e debateve për çështjet që ka ngritur dhe e zoja t’i mbrojë pikëpamjet e veta. Të rrallë janë studiueset si Rovena që me paraqitjet e veta arrijnë t’i intrigojnë të pranishmit, por edhe të mbesin të kënaqur të dy palët për debatin e zhvilluar. Pata kënaqësinë të jem recensent i temës së saj që ka mbajtur këtë vit në konferecën që organizon vit për vit Java e Shkencës, 2017, ku Dr. Rovena Vata mbajti kumtesën me titull: “Figura e shkrimtarit në syrin e lexuesit (Kadare sipas Elenës në “Kohë e pamjaftueshme”. Përzgjedhja e kësaj teme meriton lëvdatë edhe për faktin se paraqet interes për studiues të disiplinave të ndryshme shkencore, në radhë të parë antropologë, mitologë, etnofolkloristë, filologë e studiues të letërsisë. Është për t’u vlerësuar edhe mënyra e strukturimit të problemeve që rreh dhe të materialeve që ka marrë për ilustrim. Prof. dr. Zeqirja Neziri

244 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

MOTIVI I RINGJALLJES DHE INTERTEKSTI

Serafina Lajçi- MA Asistente në Fakultetin e Filologjisë Universiteti i Prishtinës [email protected]

ABSTRAKTI

Lënda mitologjike na dëshmon më së miri lidhjet e saj me letërsinë e kur jemi në këtë sfond, mund t’iu referohemi një numri të madh veprash të njohura botërore që si paramodel kanë pikërisht mitin e baladën. Në këtë punim, do të vëmë përballë legjendën shqiptare, “Konstantini e Doruntina” me poemën e Byrgerit, “Lenora” dhe me tregimin e Petrushevs- kajes. Në këtë ndërlidhje, si tregim që e vë në qendër njeriun dhe vdekjen, të lidhur përmes një raporti mistik-fantastik do të kemi edhe tregimin e Buxatit, “Kapota”. Duke i ballafaquar së bashku, do të vihet në pah marrëdhënia ndërtekstuale e inkorporuar nga letërsia gojore në atë të shkruar, përmes një zhvillimi e përpunimi të mëtutjeshëm.

Fjalët kyçe: miti, balada, paramodeli, ndërtekstualiteti

MOTIVI I RINGJALLJES DHE INTERTEKSTI

(‘Kapota’ e Buxatit dhe ‘Lenora’ e Byrgerit, ‘Një ndodhi në Sokolnik’ e Petrushevskajes dhe ‘Konstandini e Doruntina’)

Lënda mitologjike, dëshmon më së miri, lidhjet e saj me letërsinë e cila ‘është trualli më i përshtatshëm për ta mbajtur të gjallë mitin’1. Sipas Herman Brohit, paraardhësi i çdo shprehjeje narrative është miti e këtë konstatim të tij, mund ta ndërlidhim edhe me pohimin e Bartit, se miti është vetë fjala. Në këtë sfond, mund t’iu referohemi një numri të madh veprash të njohura letrare, që si burim, kanë pikërisht mitin e baladën. Kështu, Buxati, është një ndër autorët i cili luan me elementin e fantastikës, të ireales, mistikës, e që ndonjëherë, tregimet e tij, duket sikur kanë modelin e një interteksti. Si shembull për këtë, do të marrim tregimin, Kapota, që është një ndërlidhje e mistikes me fantastiken, si një lloj paramodeli, arketipi, përmes një stili të qartë e shprehës, që argumenton shrehjen e Buxatit, se sa më fantastik të jetë subjekti, aq më tepër stili duhet të jetë i thjeshtë e konciz. Tregimi, fillon me kthimin e Xhovanit në shtëpi e që në plan të parë, duket sikur është një kthim fizik. Në këtë pjesë, përmes shenjave konkrete, si shpata e bereta, lexuesi arrin të

2VPDQ*DVKL³/HWsUVLDGKHPLWL´203ULVKWLQsI

245 KUMTESAT përceptojë që Xhovani është ushtar dhe që po rikthehet në shtëpinë e tij. Deri këtu, ky lexues, veçse e krijon vizionin e tij të parë, kthimin e ushtarit. Por, tregimi fillon të marrë një tjetër nuancim, kur elementi mistik, vë në pikëshenjestër personazhin. I zbehtë, e kembëngulës për të mos e hequr kapotën, Xhovani, arrin të proklamojë, kultin e misteriozes e të të papriturës, të shkrira në linjën e rrëfimit: Ai bëri një lëvizje të shpejtë e të pavullnetshme per t’u mbrojtur, duke e ngjeshur kapotën rreth vetes, sikur të frikësohej mos ia shkulnin nga trupi.2 Përshkrimi i tablosë tek Kapota, pasqyrohet përmes dy reflekseve, si gëzim e mall nga e ëma, vëllai e motra, dhe si shtangim e dhimbje nga Xhovani. Është pikërisht ky kontrast që vë pikëpyetjen e një raporti e situate të tillë, e cila shkon duke u thelluar gjithnjë e më shumë. Silueta e zezë, që rri e pret jashtë që të kthehet Xhovani, është një tjetër segment që i shtohet këtij përshkrimi kontrastik. Çfarë mund të jetë kjo siluetë e zezë që rri e pret jashtë shtëpisë për Xhovanin? Lexuesi, tani është në sfondin e të bërit një me rrëfimin, duke qenë në pozicion të përbashkët me nënën e Xhovanit, e e cila poashtu, ende nuk arrin të kuptojë qartë. Zbulimi i papritur i plagës së Xhovanit, do të jetë kthesa e sqarimit dhe e qartësisë. Silu- eta e zezë, kapota e mbërthyer, shtangimi i Xhovanit, dhimbja e shprehur në sy, nga pikëvësh- trimi e përshkrimi misterioz, shndërrohen në atë mistik e fantastik. Qartësimi i situatës, dhe përfundimi, sinjifikon vdekjen, si shenjë të paevitueshme. Këtu, edhe zbulohet vdekja, si pakt i nënshkruar me njeriun, i cili është në kërkim të lamtumirës së fundit.

Pakti i njeriut me vdekjen

Sipas Haruki Murakamit, vdekja nuk është e kundërta e jetës, por pjesë e saj. Në letër- si, tema e vdekjes është kudo e pranishme. Si e tillë, edhe ndërlidhja e saj me mitin është e fuqishme. Si tregim që vë në qendër njeriun dhe vdekjen, të lidhur përmes një raporti mistik-fantastik, që shfrytëzon një bazë të mundshme mitike, Kapota, e ka të hapur mundësinë e komunikimit me vepra të tjera, të kësaj natyre. Kjo, për faktin se burimi që shfrytëzon ajo është burim i përbashkët i shumë temave që për subjekt kanë motivin e ringjalljes. Sipas studiuesit, Xhonatan Kaller, ‘prej se të lexohet një poemë si letërsi është ta lidhësh me poema të tjera, të krahasohet e të dallohet mënyra që e bën me kuptim me mënyrat e të tjerave’3. Në këtë rast, Kaller, i referohet pikërisht rrafshit të intertekstualitetit. Meqë motivi i ringjalljes është i hershëm dhe lidhet me formimet e para kulturore të njeriut, shfaqjen e tij mund ta shohim në vepra të shumta, varësisht prej qëllimeve e koncepteve autoriale. Kështu, poema e njohur Lenorë, e njohur ndryshe, edhe si Leonora, e shkrimtarit gjerman Byrger, ngjashëm sikurse Kapota e Buxatit, e shpërfaq fantastikën e horrorin, si dy elemente që ndërtojnë fuqishëm konceptin e vdekjes. Lenora, ka pasur një ndikim dhe efekt të dukshëm në baladat e shkruara më vonë, duke thurur kështu, një rrjetë të tërë intertekstuale. Ajo është përhapur furishëm nga Skotlanda në Polandë dhe Rusi, nga vendet skandinave në Itali. Një kalorës me kalin e zi, i shoqëruar më të dashurën e tij është shndërruar më vonë,

'LQR%X[DWL³*UXDMDPHÀDWUD´1DLP)UDVKsULI ;KRQDWDQ.DOOHU7HRULOHWUDUH(UD3ULVKWLQsI

246 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 në një frymë të re poetike, duke prodhuar edhe variante e versione të shumta e të ndryshme. Subjekti i saj, lidhet me përfundimin e luftës, në Betejën e Pragës, me protagonistë, Vilhelmin, të fejuarin e Lenorës dhe Lenorën. Kur ushtarët fillojnë të kthehen nëpër shtëpitë e tyre, Le- nora, duke mos gjetur ndonjë fajtor të mundshëm për moskthimin nga lufta të të dashurit të saj, e fajëson perëndinë për padrejtësi. Përshkrimi shkon duke u thelluar, duke marrë një trajtë horrori. Një mesnatë, një i panjohur që ngjason me Vilhelmin, troket në derën e shtëpisë së saj, duke i kërkuar Lenorës që ta shoqërojë për në shtratin e martesës. Përshkrimi i autorit në këtë pjesë, është një skenë frike rrëqethëse: Lenora e terrorizuar e pyet Vilhelmin se pse kali i tij kalëron aq shpejt, dhe përgjigjja i vjen e papritur, e shumë tmerruese, sepse i vdekuri shpejt kalëron.4 Përfundimi i poemës është i vënë në bazë të figurës së kontrastit, lindjes së diellit dhe çiftit që arrijnë në shtratin e tyre martesor që nuk është tjetër, pos një varr i madh. Lindja e diellit, si shenjë jete dhe varri, si shenjë e vdekjes, reflektojnë në harmoni me njëra-tjetrën, ligjin e natyrës, procesin e lindjes dhe atë të shuarjes. Ky motiv, është i shpërfaqur edhe tek autorja e njohur ruse, Ljudimilla Petrushevskaja, konkretisht, në tregimin Një ndodhi në Sokolnik. Subjekti i këtij tregimi, pikëtakohet më atë të Lenores, veçmas sa i përket fillimit, thuajse misterioz dhe skenës së horrorit në përfundim. Një burrë i ri që vritet gjatë luftës në Rusi, por nuk varroset si duhet, i shfaqet se shoqes, më të cilen edhe bashkohet për një periudhë kohore. Dhe vjen një moment i caktuar, ku ai i kërkon asaj, që të shkojnë në një pyll, që t’i marrin rrobat ku i kishte groposur gjatë luftës. Pas përfundimit të gropimit, Lida nuk arrin ta gjejë të shoqin në pyll dhe e tmerruar kthehet në shtëpi. Fundi është grotesk. ‘Dhe në ëndërr iu shfaq i shoqi, i cili i tha: Falemnderit, Lida, që më varrose”.5 Pra, nëse tek Kapota, kemi plagën si identifikim të vdekjes, tekLenora , varrin, si vendbanim i përhershëm i vdekjes, tek tregimi i Petrushevskajes, vdekja diktohet përmes ëndrrës, si një formë iluzioni, për të shpalosur qëndrimin e autores, se edhe vet jeta është një formë e iluzionit. Ndërkaq, në letërsinë shqipe, balada e Konstandinit me Doruntinën, e njohur edhe në variante të tjera, si Kënga e Dhoqinës, Konstandini e Garentina, Kënga e Halil Garrisë, etj është një motiv i njohur i ngritjes së vëllait të vdekur nga varri, për të kthyer në gjini, motrën e martuar larg. Kjo baladë, përjashtim asaj të Lenorës, ngre lartë kultin e besës, shenjtërinë e fjalës së dhënë, për hir të së cilës, mallkimi mund të ndjekë në këtë dhe në jetën tjetër. Rimarrja e këtij motivi, në romanin “Kush e solli Doruntinën”, të Kadaresë, sipas studiuesve, proklamon ringjalljen e një epoke të re historike.

Funksionimi i kodit

“Konstandini e Doruntina” si baladë shqiptare dhe “Lenora”, si gjermane, janë shprehëse të porosive që njeriu ia ka lënë trashëgim njeriut. Në rastin e parë, balada shqiptare ini- con kultin e besës, si një marrëveshje etike, e pashkruar, ndërkaq, në rastin e dytë, ‘Lenora’,

3HWUDT.ROHYLFD³3RH]LJMHUPDQHDXVWULDNH]YLFHUDQH´/RJRUHFLI 5 Ljudmilla Petrushevskaja, “Përralla dhe histori të frikshme”, përkthyer nga Aleksandër Koli, f. 21.

247 KUMTESAT proklamon kultin e besimit në perëndinë, konceptin e blasfemisë, si dhe ndëshkimin si pasojë e saj. Pra, që të dyja baladat, janë inicuese të ideve e të cilat lidhen që me formimin e hershëm të njeriut, si vetëdije individuale, në radhë të parë, pastaj sociale e kulturore. Në këtë rast, besa e dhënë, në baladen shqiptare është që në fillim e paracaktuar të mbahet: Të jap besën zonja mëmë se kur ta duash ti Doruntinën, qoftë për gaz, qoftë për helm, vete unë e ta sjell. Pra, kodi i dhënies së besës dhe ai i pranimit dhe zbatimit të saj, duhen të jenë me patjetër në përputhje më njëri-tjetrin sepse në të kundërten, do të mungojë akti final, etika, ajo për të cilën konk- retizohet rrëfimi. ‘Lenora’, ndërkaq, shfrytëzon atë që mungon tek Konstandini, ndëshkimin. Nëse tek balada shqiptare, besa proklamon frymën e karakterin popullor të personazhit, tek ‘Lenora’, kjo shndërrohet në frymë ndëshkuese. Personazhi, në këtë rast Lenora, fiton pikërisht, sipas kodit funksional të balades, atë që e meriton, ndëshkimin, vdekjen:

Nga lart një zë seç ulërin, Perposh një tjetër angullin. Iu drodh zemra Lenorës Mes vdekjes e jetës, së gjorës.6

Pra, balada në të dy rastet, funksion e ka kodin i cili padyshim, funksionon si i prerë, në të kundërtën, si ndëshkues. Tregimet, “Kapota” e Buxatit dhe “Një ndodhi në Sokolnik” e Petrushevskajes, shfrytëzo- jnë pikërisht lidhjen e këtyre kodeve, por jo më si në variantin e parë, por si ide që proklamo- jnë koncepte autoriale. Është pikërisht kulti i ringjalljes i cili manifestohet në të dy tregimet, si një lloj interteksti që shfrytëzon, pra, një model paraprak. Ky model paraprak, me tematikë të tillë, është kryesisht në formën e balades, sikurse Konstandini e Lenora. Kështu, të dyja tregimet, në këtë rast, i nënshtrohen një rrëfimi të njohur dhe të pranueshëm më parë nga lexuesi, por që të inkorporuara nga pikëvështrime autoriale, ato rikontekstualizohen e fitojnë veçanti të reja shprehëse.

Përfundime

Nëse i vendosim brenda një kornize, Kapotën, Lenorën, Ndodhinë në Sokolnik e Konstandi- nin, mund të arrijmë në disa konkluzione të përbashkëta. Në të gjitha rastet, vdekja është motivi që shpërfaq trajtën e rrëfimit. Kjo trajtë, është e veshur me elemente mistike-fantastike që reflektojnë bazën e një modeli paraprak. Në të tri rastet, protagonisti është në nxitim e sipër, Xhovani tek hija, që personifikon vdekjen, Vilhelmi tek varri, personazhi i Petrushevskajes poashtu tek varri, dhe Konstandini tek shtëpia me motrën, që më pastaj, të mund të prehet i qetë. Secili nga protagonistët, në këtë udhëpërshkim fantastik, e përfundojnë misionin e tyre. Kështu, Vilhelmi e merr Lenorën, për ta bërë gruan e tij të përhershme, Konstandini e kthen Doruntinën në shtëpi, për ta ruajtur besën, personazhi i Petrushevskajes arrin të var-

3HWUDT.ROHYLFDYHSUDHFLWXDUI

248 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 roset si duhet dhe Xhovani arrin të përshendetet me familjen, për t’iu kthyer sërish vdekjes. Kali, i paraqitur si një kafshë misterioze, i shpjen në cak e edhe i largon protagonistët, me një shpejtësi gjithmonë të rrufeshme (në të tri rastet, përjashtim tek Petrushevskaja). Fuqizimi i koloritit të natyrës, ku dominon ngjyra e zezë, sikurse nata, që dikton kobin e të papriturën është një gërshetim tjetër që përafron rrëfimin e këtyre veprave, të cilat të ndryshme në formë, (tregim, poemë, baladë popullore), por të afërta në përmbajtje e konceptim, janë shkrirje e modelit paraprak (popullor) me atë autorial.

LITERATURA

1. Buxati, Dino (1993) Gruaja me flatra, Naim Frashëri, Prishtinë 2. Gashi, Osman (2014) Letërsia dhe miti, OM, Prishtinë 3. Kolevica, Petraq (2000) Poezi gjermane, austriake, zvicerane, Logoreci, Tiranë 4. Kaller, Xhonatan (2001) Teori letrare, Era, Prishtinë 5. Petrushevskaja, Ljudmilla, Përralla dhe histori të frikshme, përkthyer nga Aleksandër Koli

249 KUMTESAT

250 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ALBANESE – ARTISTËT SHQIPTARË GJATË RENESACËS ITALIANE

Prof. Ord. Mr. Shyqri Nimani Dekan Fakulteti i Arteve dhe Arkitekturës Universiteti AAB Prishtinë

ABSTRAKTI

Albanese – Artistët Shqiptarë Gjatë Renesancës Italiane

“... Kjo është toka e heronjve të të gjitha kohërave ... Homeri aty e gjeti Akilin, grekët Aleksandrin e Madh, turqit Skënderbeun, këta njerëz të së njëjtës racë, të të njëjtit gjak”.

- Alphonse de Lamartine (1790 –1869)

Vëllimi i pagëzuar me titullin ‘Albanese – Artistët Shqiptarë Gjatë Renesancës Italiane’ pasqyron veprimtaritë madhështore të një vargani të konsiderueshëm të krijuesve shqiptarë, të cilët kanë jetuar dhe krijuar gjithandej nëpër shtetet me të civilizuara të Evropës Perëndimore. Veprimtaria e tyre në ngulitjet diasporike, pas disa valëve të ekzodeve të mëdha nga shkaku i vërsuljeve osmane, ka krijuar një sindrom paradoksal që shqiptarët më shumë të kontribuojnë për vendet e tjera se sa për vendin e tyre. Shqiptarët braktisen vatrat e tyre shekullore sidomos pas vdekjes së herojit të tyre kombëtar, Gjergj Kastriotit Skënderbeut (6 maj 1405-17 janar 1468), të cilin Papa Kalisti III e propagandonte si “mbrojtës të krishterimit” dhe të cilit i kishte shkruar më 1457 se “Nuk ka njeri në botë i cili të mos dijë trimëritë që keni bërë dhe i cili të mos ju lavdërojë deri në qiell si një kryembrojtës të vërtetë dhe si një luftëtar bujar të krishterimit”. Në mesin e këtyre veprimtarëve të jashtëzakonshëm shqiptarë që dhanë më shumë për të tjerët se sa për vendin e tyre, shquhen: piktorët Mikeli i Vlorës (shek XV), Andrea Aleksi (1425-1505), Viktor Karpaçi (1460-1525) dhe Mark Bazaiti (1496-1530); dijetarët Leon- ik Tomeu (1456-1531) dhe Marin Beqikemi (1468-1526) - rektorët e universitetit më të vjetër të Evropës - Universitetit të Padovës në Itali; Aleks Tarketa (shek XVI), Merkur Bua (1478-1542) dhe Gjergj Basta (1544-1607) – stratiotët e famshëm shqiptarë; muzikantët

251 KUMTESAT

Niketë Dardani (340 - 414), autori i ‘Te Deum’ - himnit bazë dhe simbol të krishtërimit; Jan Kukuzeli (shek XIII) dhe Gjergj Danush Lapacaja (1495-1570). Një nga figurat më të shquara është edhe Aleksandër Albani (1692-1779), një nga koleksionistët e parë të veprave të artit dhe ndër themeluesit e parë të muzeve të arteve në Evropë, me muzeun e tij ‘Vila Albani’. Ndërkaq, nga shekulli XVI po vepronte me sukses të jashtzakonshëm e ashtuquajtura ‘Kalorësia ndihmëse shqiptare’ (Cavalerie Albanaise auxiliaire), që huazohej gjithandej nga ushtritë e shteteve më të fuqishme evropiane.

HYRJE

Shkolla e Shqiptarëve (Scuola degli Albanesi) Shkolla e Shqiptarëve, e njohur në italisht si ‘Scuola degli Albanesi’, përbëhej nga një ndërtesë që gjendej në qytetin e famshëm në Venedik (Venezia) të Italisë Veriore. Ajo ishte themeluar më 1442 si një vëllazëri e shqiptarëve të shpërngulur nga Shqipëria, e cila me shekuj shërbente si një qendër kulturore dhe shoqërore e shqiptarëve të krishterë që banonin apo që vizitonin Venedikun deri në shekullin XIX. Fillimisht anëtarët e saj takoheshin në Shën-Severe, ku një manastir që i kushtohej Shën-Gallos ishte themeluar që në vitin 810. Pikërisht ky patron, Shën-Gallo, ishte zgjedhur si Patron i Shkollës Shqiptare së bashku me Madonna del Buon Consiglio, e quajtur prej tyre ‘Zonja jonë e Shkodrës’ – Mbrojtësja e Shqipërisë. Ndërkohë, pas shtatë vjetësh, më 1447, Shkolla e Shqiptarëve u zhvendos në kishën Shën-Maurizio, ku ata e kishin një altar dhe hapësirën e varrezave për anëtarët e tyre. Shën-Maurizio nderohej si patroni i tretë i Shkollës. Ndërtesa autentike e kishës Shën-Mau- rizio ishte ngritur që në vitin 699 por ndërkohë ishte demoluar. Fasada e ndërtesës së tanishme të Shkollës së Shqiptarëve është zbukuruar me stemat e familjeve Loredan dhe Da Lezze, të cilët ishin heronjtë e rrethimit të Shkodrës të vitit 1474 dhe 1479. Në këtë fasadë gjenden edhe relievet e tjera të punuara nga punëtoria e vëllezërve Lombardo, siç janë: ‘Virg- jëresha me Fëmijën’, ‘Shenjtorët Gallo dhe Mauritius’ si dhe shembëllesa e ‘Sulltan Mehmetit II Fatihut duke e rrethuar Shkodrën’. Ky reliev pasqyron ngjarjet historike të shekullit XV kur Shqipëria po kërcenohej nga përparimi i pandalshëm i osmanëve. Ndërkaq, nga vitet 1504-1508, salla kryesore e pagëzuar ‘Albergo’, u dekorua me një cikël të pikturave të përmasave të mëdha të titulluara ‘Rrëfimet e Virgjëreshës’ të pikturuara nga piktori me prejardhje shqiptare, Viktor Karpaço (Vittore Carpaccio). Por, ndërkohë, ‘Shkolla e Shqiptarëve’ do të përjetojë ndryshime, të themi drastike, sepse më 1780 ndërtesa shërbeu si ‘Shkollë e Bukëpjekësve’ (Scuola degli Pistori). Për më keq, më 1808, ‘Shkolla’ do të mbyllet me ligjet imponuese të pushtimeve të Napoleon Bonapartit – ashtu siç do të mbyllen edhe vëllazëritë e tjera venedikase. Gjatë kësaj kohe të gjitha veprat artistike u rrëmbyen. Si paso- jë, sot pikturat e Viktor Karpaços janë të shpërndara gjithandej nëpër muzetë e Venedikut, Milanos, Bergamos e gjetiu.

252 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

PËRMBAJTJA E TEKSTIT

Andrea Aleksi – Durrësaku Andrea Aleksi – Durrësaku apo Andrea Alleshi (kroatisht: Andrija Aleši; italisht: Andrea Alessi di Durrazzo), ka lindur në Durrës të Shqipërisë më 1425 dhe ka vdekur në Split të Kroacisë rreth vitit 1505. Ai ishte njëri nga arkitektët dhe skulptorët më të rëndësishëm dhe më karakteristikë të Dalmacisë së shek. XV. Veprimtaria artistike e Andrea Aleksit përputhet me kohën e kalimit të shprehjes stilistike artistike nga Gotika në Renenesancë. Radiusi i ve- primtarisë së tij ka shtrirje të gjerë gjithandej nëpër Kroaci (Zarë, Shibenik, Split, Trogir dhe në ishujt Rab e Braç) dhe në Itali (Ancona dhe ishujt Tremiti). Që në moshë shumë të re, në vitin 1435, Andrea Aleksi do ta braktisë vendlindjen e tij Durrësin dhe do të vendoset në Zarë (Zadar) të Kroacisë. Në këtë krahinë të Zarës gjendet Arbanasi, komunitet me origjinë shqiptare i cili flet një dialekt të gegërishtes. Dihet se këta arbëreshë janë ngulitur këtu gjatë mërgimeve të shek. XV-XVI, të cilët ishin pjesëtarë të fisit të Kastriotëve, njërit nga fiset e shumta të Arbërisë Veriore. Sot, ky komunitet është i shpërn- darë gjithandej nëpër Kroaci. Ngulitjet e tyre fillestare, pos Arbanasit (Arbneshit të Zarës e rrethinës), ishin kryesisht edhe Zemunik, Draçevc, Cërno, Plloçë etj. Në Zarë Aleksi do të qëndrojë për një kohë mjaft të gjatë për të mësuar aftësitë e skalitjes së gurit në punëtorinë e magjistrit Markë Pjetër Trojës (nga Troia, krahinë italiane e Apulisë). Për këtë na dëshmon kontrata e lidhur mes Nikollë Aleksit (babait të Andreas) më 1435, dhe mjeshtrit Troja për ta punësuar Aleksin si çirak në punishtën e mjeshtrit të njohur. Në këtë krahinë në jug-lindje të Italisë flitej një dialekt arbëresh nga një komunitetet i vogël, qyshkur refugjatët shqiptarë u vendosen atje që nga shekulli XV. Pas përfundimit të mësimeve në zotërimin e shkathtësive mjeshtërore të skalitjeve artistike, Aleksi shkon në Shibenik, ku pas disa vjetësh krijimtarie të zellshme, bëhet bashkëpunëtor i skulptorit të mirënjohur, Gjergj Dalmata (më 1445 si ndihmës, ndërsa më 1447 si mjeshtër), gjatë ndërtimit të Katedralës së Shibenikut. Ndërkaq, kontributi i vërtetë i Andrea Aleksit në ndërtimin e këaj katedrale të famshme të Shibenikut nuk është vërtëtuar me saktësi. Sipas studiuesit kroat, L. Karaman, supozohet se punët e tij janë nishetat e skalitura lehtas në muret e brendshme dhe të jashtme të katedrales me sipër- faqe të kaneluara dhe me kapela gjysëmrrethore guacash. Karaman bazohet në faktin se An- drea Aleksi këtë motiv e kishte zbatuar në një mori punimesh të tij, ashtu siç i atribuhet edhe frizi i fëmijëve që mbajnë kurorën dhe disa kapitella. Mjeshtri i madh, Giorgio da Sebenico (kroatisht: Juraj Dalmatinac; 1410 –1475) ishte skulptor dhe arkitekt venecian nga Dalmacia Veneciane, i cili punoi kryesisht në Shibenik (Kroaci) dhe në qytetin italian Ancona. Në një kontratë ai ishte nënshkruar (1441): ‘Georgius lapicida quondam Mathei de Jadra Civis Sibeni- cenis’ (‘Gjergji skulptor, biri i Mateut nga Zara, qytetar i Shibenikut). Ndërkohë, më 1448, edhe pse në moshë mjaft të re, 23 vjeçare, Andrea Aleksi do ta brak- tisë punëtorinë e Gjergj Dalmatës në Shibenik dhe do të vendoset në një qytet tjetër bregde- tar, në Split. Në këtë kohë Aleksi ndjehej se ishte shumë i aftësuar profesionalisht dhe se dev- otshmëria e tij ndaj krijimtarisë po bëhej gjithnjë e më pasionante. Meqë ishte i stërngarkuar

253 KUMTESAT me angazhimin e tij në ndërtimin a kapelës së Shën-Katarinës në kishën dominikane, ai pavarësohet duke themeluar një punëtori vetanake, në të cilën pranon dy nxënës, Jan Bizakun (Giovanni Bizaschi) dhe Marin Veselkon (Marino fu Veselco). Por, megjithatë, ka të dhëna se Aleksi në të njëjtën kohë mbante edhe një punëtori në Shibenik, ku e kishte angazhuar një tjetër nxënës. Në ndërtimin e kapelës së Shën-Katarinës Aleksi do të punojë intenzivisht deri në përfundimin e saj në vitin 1450. Kjo kapelë së bashku me kishën dominikane, për fat të keq, janë shkatërruar gjatë luftërave me osmanët. Gjatë kësaj kohe Andrea Aleksi angazhohet edhe në punët e Pallatit të Komunës. Supozohet se ai kishte punuar në lozhën me biforë. Përkundër veprimtarive të shumta si artist i pavarur, megjithatë, Andrea Aleksi vazhdon të bashkëpunojë me Gjergj Dalmatën, mes viteve 1451 dhe 1457, në punimet e disa pallateve. Ndërkaq, në vitin 1452 Andrea Aleksi ftohet nga Gjergj Dalmata të punojë në Ancona të Italisë, me ç’rast nënshkruajnë një marrëveshje të detajuar mbi kryerjen e punëve. Ata puno- jnë për realizimin e projektit për ndërtimin e Lozhës së Tregtarëve (Loggia dei Mercanti) në pallatin Palazzo Benincasa. Me këtë rast Aleksi i kryen shumicën e punëve skalitëse pos atyre të figurave në nisha dhe relieveve të kalorësve. Loggia dei Mercanti përfundon së realizuari në vitin 1454 dhe, sipas vlerësimeve të disa studiuesve, paraqet njërën nga kryeveprat e artit të vonshëm gotik. Tanimë Andrea Aleksi po krijonte intenzivisht në dy projekte të njëkohë- sishme, në Ancona (Loggia dei Mercanti) dhe në ishullin Rab (Arbë). Në këtë ishull të bukur të Dalmacisë, sipas kontratës së lidhur (1453) me fisnikun rabian, Collan de Cernotis, obligo- het t’ia ndërtojë kapelën dhe varrezën në kishën e Shën-Gjon Ungjillorit. Një kontratë Aleksi e nënshkruan edhe me një fisnik tjetër rabian, Nikollë Skafa, që t’ia ndërtojë një kapelë të njëllojshme në anën tjetër të kishës. Në të njëjtën kohë Aleksi nënshkruan edhe dy kontrata, njërën me peshkopin Jan Skafa, për t’ia ndërtuar pllakën e varrezës së tij pranë altarit të Kat- edrales së Rabit, si dhe rrethojëzat e stolitë gurore, ndërsa tjetrën me ish-peshkopin rabian, Zudeniko Zudenika, për t’ia ndërtuar pllakën e varrezës. Ndërkohë, me rritjen e kërkesave gjithnjë e më të mëdha, Aleksi krijon punëtorinë e tij në Rab (1459) dhe është i detyruar që të punësojë një numër ndihmësish. Punëtoria e tij bën piktura murale, skalitjen e portaleve prej gurësh dhe korniza dritaresh për pallatet rabiane të fisnikëve Nimira, Zudeniko dhe Cernotis. Ndërkohë, Aleksi ngarkohet me detyra të tjera të rëndësishme. Detyrohet të zhvendoset nga Spliti në Trogir (1460), për të ndërtuar Pagëzimoren e qytetit. Ndërtimi i këtij objekti ka zgjatur deri në vitin 1467. Me atë rast Aleksi e shënon emrin e tij në pjesën e mbrendshme të dyerëve të Pagëzimores, duke e quajtur vetën ‘opifex’ - ndërtues të Pagëzimores :

ANDREAS ALEXIUS DURRACHINUS OPIFEX MCCCCXVII. Hapësira vëllimore e pagëzimores është në trajtë të katrorit të thjeshtë. Sipër hollit të pagëzimores së katedrales është vendosur një reliev i pagëzimit të Krishtit. Pagëzimorja përmban tri vepra skulpturore të Andrea Aleksit: relievin e pagëzimit të Krishtit në lunetë mbi hyrje, Shën-Jeronimin mbi altar dhe skulpturën e Jan Pagëzorit po në altar. Ky reliev kushtuar Shën-Jeronimit, sikur edhe relievët e tjerë kushtuar po këtij shenjëtori të famshëm me prejardhje ilire, paraqet devotshmëri me pretendime pasionante skulpturale të autorit.

254 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Studiuesi i mirënjohur kroat i Andrea Aleksit, Kruno Prijatelj, ndër të tjera, shprehet: ‘Kom- pozicioni është shumë i bukur. Qetë dhe natyrshëm është i ulur shenjti, ndërsa lojën e bukur e bëjnë këmbët dhe shkopi, të përbashkët, në kompozicionin mjeshtëror, të tërësisë. Natyrshëm janë vendosur shembëllesat e kafshëve. Ndjehet lehtazi atmosfera e rrëfimit në përputhje të këndshme me detajet dhe tërësinë. (‘Kompozicija je vrlo fina. Mirno i prirodno sjedi svetac, a finu igru linija tvore noge i štap, u zajedničkoj, majstorski komponiranoj, cjelini. Nenametljivo su postavljeni likovi životinja. Osjeća se pomalo atmosfera priče u finoj usklađenosti detalja i cjeline’). Duhet shtuar se Andrea Aleksi këtë reliev të përmasave të mëdha e ka skalitur nga një tërësi e vetme mermeri. Sipas studiuesit kroat Ivančević, ky reliev është njëri ndër dokumentet më të rëndësishëm të skulpturës së hershme rilindase në Dalmaci. Në Trogir Aleksi ka realizuar një pjesë të opusit të tij më të rëndësishëm. Mbrenda gjashtë viteve ai punoi edhe në pallatet e peshkopit Torlon dhe fisnikut Koriolan Cipikos. Supozohet se ka bashkëpunuar edhe me Nikollë Fiorentinin. Pra, krijimet e tij më të rëndësishme Aleksi i ka realizuar në Katedralen e Shën-Lovrit në Trogir. Shën-Lovrin (225- 258), shenjtor i krishterë dhe gjakon romak, e ekzekutuan gjatë kohës së perandorit Valerian. Kjo katedrale është ngritur në shekullin XIII si bazilikë romanike treanijate. Aleksi së pari ndërton pagëzimoren e pastaj edhe kapelën e Shën-Jan Trogirasit (Ursinit). Sipas arkitektit dhe studiuesit të mirënjohur kroat, Andreja Mutnjaković, Andrea Aleksi ‘ka krijuar me pagëzimoren e tij veprën e parë rilindase në Kroaci, në të njëjtën kohë kur renesanca kishte filluar të formohej në Itali dhe disa dhjetëvjetësha para se renesanca kishte filluar të shfaqej në vende të tjera evropiane’. Pagëzimorja e Trogirit paraqet një ve- për komplete të projektuar dhe të realizuar të invencës aleksiane, në të cilën autori ka shkrirë tërë spektrin mjeshtëror të aftësive të tij krijuese. Për Pagëzimoren e Trogirit Andrea Aleksi është shpërblyer me 4980 lira. Dëshmia, se Katedralja e Trogirit kishte filluar së ndërtuari më 1460, gjendet në manuskriptin e historianit të Trogirit, Pal Andreut (1650). Ndërkaq, sipas kontratës së nënshkruar më 1 nëntor të vitit 1461 mes Andrea Aleksit dhe qytetarit të Splitit, Johani ser Augustinit, kuptohet se Aleksi ia kishte dhënë Johanit me qera shtëpinë e Splitit dhe vreshtat e veta për vlerën vjetore prej 55 lirash. Nga kjo mund të konstatohet se Andrea Aleksi kishte qëndruar jashtë Splitit për rreth tre vjet në ndonjë vend tjetër. Veprat cilësore artistike të krijimtarisë së Andrea Aleksit në bashkëpunim me Nikollë Fiorentinin (Nicolo Giovanni da Firenze), po zgjonin interesim edhe jashtë mjedisit të Dal- macisë për t’u shtrirë deri në Itali. Mjeshtrit u ftuan që të shkojnë në njërin nga ishujt Tremiti – në ishullin San Nicollo, për ta punuar fasadën dhe kapelën e kishës augustiane kushtuar Shën-Mërisë. Ishujt Tremiti përbëjnë një arkipelag në Detin Adriatik në jug-lindje të Ital- isë, në komunën Foggia. Emri i ishujve Tremiti do të thotë ‘dridhje’, meqë ata shumë herë kërcënoheshin nga termetet. Këta ishuj dukën si pesë margaritarë të hedhur në Adriatik, me një thesar të llojllojshëm të bukurive natyrore që e bëjnë si një parajsë nga më magjepset në Mesdhe. Thuhet se në manastirin e Shën-Mërisë të ishullit San Nicolo është varrosur një murg me emrin Nicolo. Legjenda rrëfen se sa herë që ndokush është orvatur t’ia tërheqte murgut eshtrat nga ishulli, një stuhi e ashpër do të shpërthente, duke parandaluar lundrimin rreth ishullit. Manastiri i Shën-Mërisë është ngrituar në shekullin XI në trajtë të kështjellës,

255 KUMTESAT sepse manastiri është sulmuar nga piratët shumë herë. Kisha e Shën-Mërisë është bazilikë trianiatshe në të cilën gjenden mozaikë që nga koha e themelimit. Aleksi dhe Fiorentini janë kontraktuar që, për 700 dukatë, ta ndërtojnë fasadën e kësaj kishe, ndërsa në të ta krijojnë një portal reprezentativ. Ndërtimet në balloren dhe portalin e kësj kishe mjeshtrit i kanë filluar në vitin 1471 ose 1472 për t’i përfunduar më 1473. Supozohet se punët e pjesëve gurore të ballores dhe të portalit janë kryer në punëtorinë e Andrea Aleksit në Split dhe pastaj sipas një kontrate janë bartur me anijen e një pronari nga Zara për në Tremiti. Andrea Aleksi dhe Ni- kollë Fiorentini, me fasadën dhe portalin e kishës së Shën-Mërisë në Tremiti, krijuan njërën nga veprat më të çmueshme të opusit të tyre krijues. Pas përfundimit të punimeve, zyrtari i kishës u siguroi mjeshtërve dëftesën me shkrim për përfundimin e punëve dhe për pagesën e mbetur, nga 38 dukatë secilit, deri në Pashkët e vitit të ardhshëm. Por, zyrtarët e kishës nuk ishin treguar korrekt ndaj mjeshtërve për pagesën sipas dëftesës deri në Pashkët e vitit 1474, kur artistët menjëherë iu kishin ankuar Papës, Sikstit IV. Pas disa vjetësh procesesh gjyqsore, megjithatë, artistët do të arrijnë t’i realizojnë kërkesat e tyre të ligjshme. Gjatë kohës deri sa ishte duke punuar në kishën e Shën-Mërisë në Tremiti, Aleksi kthehet përsëri në Split, më 1472. Një kohë bashkëpunon me Nikollë Fiorentinin në riparimin e kumbonares së katedrales së Splitit dhe pastaj ndërpret bashkëpunimin me të. Tashmë i moshuar Aleksi krijon një vargan relievesh me motive të Shën-Jeronimit. Nga ky poliptik dallohet si më i suksesshmi ai në kishën e Shën-Jerës në lagjen Marjan të Splitit nga viti 1480. Por, ka të dhëna se Aleksi, sipas një dokumenti të vitit 1488, ka punuar edhe në Venedik, ku i atribuhoen zbukurimet në kishën së Shën-Mërisë (Santa Maria della Carità). Ndërkaq, më 1503, kur ishte mjaft i moshuar, rreth tetëdhjetëvjeçar, Andrea Aleksi e punoi vetë monumentin e varrit të tij, të cilin e vendosi në kishën e Shpirtit të Shenjtë në Split. Artisti ynë i madh, Andrea Aleksi, e ka skalitur me krenari, mbi pllakën e varrit, prejardhjen e tij shqiptare me këtë tekst të shkurtër por shumë të rëndësishëm në latinisht:

ANDREAS ALEXIUS EPIROTA DURACHINUS. NOBILIS GENERE. CIVIS SPALATINUS OB MERITA FACTUS. S. SPIRITUS GOLLEGIATUS. H/oc/ SIBI M/onumentum/ VIVENS POSUIT ANNO S. MDIII.

(ANDREA ALEKSI EPIROT DURRËSAK. ME PREJARDHJE FISNIKE. QYTETAR I SPLITIT ME MERITË. ANËTAR I SHOQËRISË FRYMA E SHENJTË. E NGRITI KËTË PËRMENDORE DERISA ISHTE GJALLË NË VITIN 1503).

Me këtë tekst, të skalitur me dorën e vet, ANDREAS ALEXIUS EPIROTA DURACHI- NUS, Andrea Aleksi nuk ka lënë kurrfarë dyshimi se ai ishte shqiptar dhe nga qyteti i lashtë

256 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 shqiptar i Durrësit. Ndërkaq, fjala EPIROTA, është përdorur në Mesjetë në transkripcionin latin si emërtim i zakonshëm për përkatësinë kombëtare shqiptare. Andrea Aleksi kishte dhunti për zotërimin edhe të gjuhëve të huaja. Ai, pos shqipes që e kishte ghuhë amëtare, zotëronte edhe kroatishten, italishten dhe latinishten. Siç dëshmon ky mbishkrim domëthënës në latinisht, Andrea Aleksi në shumë raste e shprehte me mallëng- jim prejardhjen e tij shqiptare, duke e theksuar me krenari emrin, mbiemrin, kombësinë dhe emrin e qytetit të tij të lindjes. Për më tepër, Andrea ishte martuar me një shqiptare fisnike, Mirushe Balisterin (Marusa de Balistis), familja e së cilës gjithashtu kishte mërguar nga Shqipëria në Split të Kroacisë. Meqë nuk kishte fëmijë, më 1487, Aleksi kishte birësuar nipin e Mirushës, Jan Pjetër Balisterin. Tashmë Andrea Aleksi ishte bërë mjaft i pasur dhe mund të blente shtëpija, vreshta, ara dhe shitore. Por, Andrea Aleksi tashmë kishte arritur moshën e shtyer dhe po i mbushte të tetëdhjetat. Sipas politikanit dhe senatorit italian, Alessandro Dudan (1883-1957), autorit të një studimi të hershëm mbi Andrea Aleksin, mund të konstatohet sipas dokumenteve se Andrea kishte vdekur rreth vitit 1505, meqë emri i tij tashmë nuk figuronte në regjistrat e kohës. Duhet theksuar me këtë rast se, pos disa studiuesve shqiptarë, janë një vargan historianësh dhe studiuesish kroatë, të cilët kanë bërë hulumtime të mirëfillta dhe kanë botuar vepra serioze mbi jetën dhe veprat e arkitektit dhe skulptorit të shquar Andrea Aleksit – gjithnjë duke e theksuar prejardhjen e tij shqiptare: Kruno Prijatelj, Cvito Fisković - Albanski umjetnik Andrija Aleši u Splitu i u Rabu, Konzervatorski zavod Dalmacije, Split, 1948; Kruno Prijatelj - Novi prilog o Andriji Alešiju, Prilozi povjesti umjetnosti u Dalmaciji, Split, 1950; Cvito Fisković: Alešijev reljef u Londonu. Peristil, 1967-1968; knj. 10/11; Andrija Mutnjaković - Andrija Aleši, Architectonica Croatica, VII, Zagreb, 1998. Është e ditur se, që në shekujt e hershëm, Shqipëria qe një djep i mjeshtërve të ndërtimit të kullave, të kështjellave, të urave, të faltoreve të krishtera e islamike me invencë teknike dhe teknologjike në inxhinieri dhe në arkitekturë monumentale. Mjeshtërit shqiptarë shquheshin edhe në përdorimin e mëndafshit me qendisje maestrale, të arit dhe të argjendit (filigrani) me kombinimin e jashtëzakonshëm të gurëve të ndryshëm të çmuar, si sedefin, fildishin, koralin, safirin apo rubinin, për zbukurimin e armëve, të instrumenteve muzikore. Ata shquheshin edhe për gdhendjen e jashtëzakonshme të drurit (ikonostaset e tempujve) dhe stolisjet personale. Fama e tyre kishte depërtuar gjithandej nëpër viset e ndryshme të Ballkanit dhe të Pellgut të Mesdheut. Në shekullin XIV, vetëm nga Shqipëria e Veriut janë shpërngulur për të punuar në Dalmaci me dhjetëra e dhjetëra arkitektë, skulptorë dhe piktorë shqiptarë. Në bregdetin e Dalmacisë, ç’është e vërteta, gjendet një numër mjaft i madh me vepra të shkëlqyera të gjenisë krijuese të shqiptarëve, të cilët kanë jetuar dhe vepruar në ato hapësira ndër shekuj. Njëri nga ata ishte Mjeshtër Radovani, skulptor dhe arkitekt që jetoi dhe veproi në Dalmacinë e shekullit XIII. Vepra e tij më e famshme është i ashtuquajturi Portal i Radovanit në hyrjen kryesore të Katedrales së Shën-Lovrit në Trogir. Këtë portal të jashtëzakonshëm Mjeshtri Radovan e ka skalitur më 1240, gjatë kohës së peshkopit Treguana nga Firence, me ç’rast është nënshkruar me ‘Per Raduanum’ në mbishkrimin në lunetë:

257 KUMTESAT

FUNDATUR VALVE POST PARTUM VIRGINIS ALME PER RADUANUM CUNC- TIS.... Ky portal vlerësohet të jetë më i rëndësishmi i mesjetës në bregdetin e Adriatikut Lindor e më gjerë. Portali është vepra më monumentale e stilit romanik-gotik në Kroaci. Tërësitë skulpturale shfaqin Mëkatin e Parë (Adami dhe Eva) dhe Shpengimin (Lindja e Krishtit), ciklin kristologjik, disa shenjtorë dhe apostuj, shfaqjen e muajve dhe skena të gjuetisë. Lidhur me jetën e Mjeshtrit Radovani kanë arritur fare pak të dhëna nga thellësitë e errëta mesjetare. Dihet vetëm se ai ishte nga fisi i Radovanëve të Shirokës, fshat në bregun perëndi- mor të Liqenit të Shkodrës. Nga gjiri i këtij fisi dolën prelatë e tregtarë të përmendur si dhe mjeshtër ndërtimësh nëpër Dalmaci. Edhe skulptori më i shquar bashkëkohor i Kroacisë dhe anëtari i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kroacisë, Kosta Angjeli Radovani (1916- 2002), ma ka pohuar personalisht prejardhjen e tij shqiptare nga Radovanët e Shkodrës. Ndërkaq, historiani, politikani dhe shkrimtari i mirënjohur kroat, Ivan Kukuljević Sakcinski (1816 -1889), që moti e kishte vlerësuar Andrea Aleksin me fjalët: ‘Si artist, hyn në rradhën e parë të artistëve dalmatin të shekullit të tij, ndërsa krijimet e tij artistike, që janë ruajtur deri më tani në Dalmaci, janë monumente madhështore, me të cilat çdo vend do të mund të krenohej’. (‘Kao umjetnik, spada u prvi red umjetnika dalmatinskih svog vieka, a njegovi umotvori, sto su dosad sačuvani u Dalmaciji, krasni su spomenici, kojima bi se svaka zemlja ponositi mogla’). Ndërkaq, në afërsi të Pallatit të Perandorit Dioklecian në Split, gjendet rruga e pagëzuar me emrin e Andrea Aleksit. Legjendat e veprave: - Portali i pallatit Nimira, Rab. - Pallati Cipiko (detaj nga ballorja), Trogir. - Ballorja e pagëzimorës së katedrales me relievin e ‘Pagëzimit të Krishtit’, Trogir. - Brendia e pagëzimores së katedrales, Trogir. - Varreza e Sobotës në kishën e ‘Shën-Dominikut’, Trogir. - ‘Shën-Jeronimi në Shkretëtirë’ në thesarin e kishës së Shën-Mihovilit, Zarë. - Katedralja e Shën-Lovrit është njëra ndër monumentet më të famshme të Trogirit, e cila mbrohet nga UNESCO si trashëgimi botërore. - Vepër skulpturale e Kosta Angjeli Radovanit (1916-2002). - Qyteti i vjetër i Trogirit dhe katedrala e Shën-Lovrit ku kanë punuar Mjeshtri Radovan dhe Andrea Aleksi. - Tremiti: pamje e ishullit San Nicollo, shikuar nga ishulli i afërt San Domino, me manastirin e Shën-Mërisë në kompleksin e fortifikuar, ku ka punuar arkitekti shqiptar, Andrea Aleksi. - Hartë e vjetër e ishujve Tremiti. - Kisha e Shën-Mërisë (Chiesa di Santa Maria), shek.XI, Tremiti.

258 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

BIBLIOGRAFIA

- ALBANIEN, Schätze aus dem Land der Skipetaren, Verlag Philipp von Zabern, Mainz, 1988. - L’Albania veneta: la Serenissima e le sue popolazioni nel cuore dei Balcani, Milano 2012 (Pa- trimonio Veneto del Mediterraneo). ǹȇǺǹȃǾȉǼȈǽȍīȇǹĭȅǿȉǾȈȃǼȍȉǼȇǾȈǼȁȁǹǻǹȈ±ǾȂǼȇȅȁȅīǿȅǹĬǾȃǹ - Atil, Esin: SÜLEYMANNAME, The Illustrated History of Süleyman The Magnificent, National Gallery of Art, Washington & Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York, 1986. - Bellusci, Antonio: RICERCHE E STUDI TRA GLI ARBERORI DELL’ ELLADE, Centro Ricerche Socio-Culturali “G. Castriota” Cosenza, 1994. - Bonario, Bernard: Marco Basaiti – A stady of the Venetian Painter and a Catalogue of his Works, University of Michigan, 1974. - Ceka, Neritan dhe Korkuti, Muzafer: ARKEOLOGJIA, ‘Libri Universitar’, Tiranë, 1998. - Cemal, Mithat: MEHMET AKIF ERSOY, Hayati-Seciyesi-Sanati, Ankara, 1986. - DIAMOND JUBILEE, Albanian Orthodox Church in America, Boston, 1983. - Dudan, Bruno: I commerci veneziani in Albania e gli Albanesi a Venezia, Officine grafiche Carlo Ferrari, 1940. - EVLYA ÇELEBI IN ALBANIA AND ADJACENT REGIONS (KOSOVO, MONTENE- GRO, OHRID), Brill-Leiden-Boston-Köln, 2000. - FJALORI ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR, Tiranë, 1985. - Fraschery, Ch. Samy Bey: KÂMÛS AL-A’LÂM (DICTIONNAIRE UNIVERSEL D’HIS- TOIRE ET DE GÉOGRAPHIE), Constantinople, 1889. - Frashëri, Mit’hat: SHQIPTARËT, (LES ALBANAIS CHEZ EUX ET A L’ÉTRANGER), Lausanne 1919. - Gjergji, Andromaqi: VESHJET SHQIPTARE NË SHEKUJ, ASH e Shqipërisë – Instituti i Kulturës Popullore, Tiranë 1988. - Kiel, Machiel: OTTOMAN ARCHITECTURE IN ALBANIA 1385-1912, Research Centre for Islamic History, Art and Culture, Istanbul, 1410-1990. - Koçollari, Irakli: ARVANITËT, ‘Albin’, Tiranë, 1994. - Kodas, Sotiris: MOUNT ATHOS, Athens, 1980. - Kolendić, P.: Dokumenti o Andriji Alešiju u Trogiru, Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju, Beograd 1924, 70. - Kolendić, P.: Grob Andrije Alešija u Splitu, Glasnik skopskog naučnog društva, 2 (1926), 491. - KURESHTI NGA JETA E NJERËZVE TË SHQUAR, ‘Toena’, Tiranë, 1998. - L’ART ALBANAIS A TRAVERS LES SIECLES, Petit Palais, Paris, 1974/75.

259 KUMTESAT

- Mathias, Énard: TREGOJU PËR BETEJAT, MBRETËRIT DHE ELEFANTËT, Buzuku, Prishtinë 2013. - Molmenti, Pompeo / Gustav, Ludwig: The Life and Works of Vittorio Carpaccio, London, 1907. - Muner, Paolo: Shpnesa e Shcypeniis – La Speranza dell’ Albania (Shqiptarë të Trieshtit – Al- banesi di Trieste, Botimet Jozef, Durrës 2015. - Muraitis, Thanassis: ARVANITIC SONGS, Athens, 1987. - Mutnjaković, Andrija: Andrija Aleši – Andrea Alessi, Architectonica Croatica, VII, Zagreb, 1998. - Muzaka, Gjon: HISTORIA DHE GJENEALOGJIA E SHTËPISË SË MUZAKAJVE, ‘Toena’, Tiranë, 1996. - Nadin, Lucia: Shqiptarët në Venedik – Mërgim e Integrim 1479-1552, (Migrazioni e inte- grazione: il caso degli Albanesi a Venezia (1479-1552), Shtëpia Botuese ‘55’, Tiranë 2008. - Nadin, Lucia: Statutet e Shkodrës në gjysmën e parë të shekullit XIV me shtesat deri më 1469. - Nimani, Shyqri: TROJET SHQIPTARE NË HARTA DHE STEMA, Prishtinë, 1996 (si dhe botimet në anglisht dhe gjermanisht, Prishtinë, 1997). - Palača in družina Bruti v Kopru: s knjižnimi deli škofa Agostina grofa Brutija = Il palazzo e la famiglia Bruti a Capodistria: coi libri del vescovo Agostino conte Bruti (ur. P. Štoka), Ko- per = Capodistria 2014 (Bibliotheca iustinopolitana n. 6). - PLUTARKU: Jetë njerëzish të shquar të lashtësisë, SHB Naim Frashëri, Tiranë 1980. - Popa, Theofan: MBISHKRIME TË KISHAVE NË SHQIPËRI, ASHSH, Tiranë, 1998. - Prenushi, Mikel: KONTRIBUT SHQIPTAR NË RILINDJEN EVROPIANE, 8 Nëntori, Tiranë 1981. - Skendo, Lumo: ALBANAIS ET SLAVES, AVEC NEUF CARTES, Lausanne, Librairie Centrale des Nationalites, 1919 - Sokoli, Ramadan: 16 SHEKUJ, ‘EuroRilindja’, Tiranë. - Vasari, Giorgio: VITE DEI PIU ECCELENTI PITTORI, SCULTORI ED AR- CHITETTI / ŽIVOTI SLAVNIH SLIKARA, VAJARA I ARHITEKATA, Kultura, Beograd 1961. - Venturini, Domenico: La famiglia albanese dei conti Bruti, Parenzo 1905. - Von Volborth, Carl Alexander: HERALDY OF THE WORLD, London, 1973. - Vllizpa, Brilho: ILIRSKI KRALJEVI I PLEMENA.

260 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

REFLEKSIVITETI NË GJUHËN SHQIPE: STUDIM KRAHASIMTAR

Teutë BLAKQORI Dr.Asistente: Universiteti i Prishtinës Departamenti: Gjuhë dhe Letërsi Frënge Prishtinë [email protected]

HYRJA

Nisur nga pritja e ndihmesave të nevojshme në fushën e sintaksës shqipe të sotme, ky punim trajton pikërisht një çështje me rëndësi të veçantë, refleksivitetin. Lidhur me mendimin gjuhësor shqiptar për refleksivitetin, kemi shumë pak punime të nxjerura e domethënëse të këtij termi në gjuhësinë shqiptare. Shumica e gjuhëtarëve pajtohen me idenë se kur flasim për refleksivitetin, kemi në mendje nocionin e referencës dhe të koreferencës. Për shembull, përemri vetvetor vete është koreferencial i kryefjalës në fjalinë: Gjithkush e ka për vete. Ky punim merr parasysh problematikën e përgjithshme që përbëhet prej dy peytjeve interesante : Pse termet vete apo vetvete quhen përemra vetvetorë përderisa këta të fundit kanë një natyrë emërore ? Dhe cilët faktorë ndikojnë në shfaqjen e tij nërpër stuktura sintaksore dhe çfarë shërbejnë në të vërtetë? Sipas gjuhëtarëve botërorë, ekzistenca e një përemri vetvetor është dëshmi e një lashtësie të konsiderueshme për një gjuhë, kjo vërteton se gjuha shqipe është gjuhë indoevropiane. Ky punim trajton disa aspekte morfosintaksore dhe interpretative të refleksivitetit në gjuhën shqipe dhe sjell risi interesante e të dobishme si për gjuhësinë shqiptare ashtu edhe për gjuhësinë e përgjithshme teorike e përshkruese krahasimtare. Shembujt ilustrativë të përdorur në përpilimin e këtij punimi dëshmojnë se gjuha shqipe ka një sistem foljor shumë të pasur. Foljet vetvetore janë folje që përdoren për të përshkruar një veprim i realizuar në vetën e tij dhë për vetën e tij. Përemri vetvetor1, në radhë të parë duhet parë si përemër vetor që shpreh një anafor. Përveç tjerash, mua, më intereson edhe ekuivalentet e përemrit vetvetor vete në gjuhët tjera. Në literaturën tonë shqiptare, nuk kemi shumë punime kushtuar fjalës vete, edhe ato që i kemi, reflektojnë më tepër si pikëpamje morfosintaksore dhe janë të bazuara në shembuj të marrë nga ligjërimi letrar i shkruar. Këtu, do t’i afrohem efektit të përemrit vetvetor dhe do e krahasoj me atë të frëngjishtës në mënyrë që të kemi një shpjegim shkencor sa më të qartë.

6LSDVJMXKsWDULWWsQMRKXU-/DOORW SsUHPUDWYHWsYHWRUsGXKHWNRQVLGHUXDUJMLWKPRQsVLSsUHPUD YHWRUs3RWsQMsMWLQPHQGLPHQGDQHGKH'DQLHO3HWLW LFLOLWKRWsVH³/DQRWLRQGHUpÀH[LYLWpHVWLOHVW YUDLFRPSOH[H(OOHSHXWrWUHGp¿QLHGDQVXQHSUHPLqUHDSSUR[LPDWLRQTXLGHYUDVDQVGRXWHrWUHFRUULJpHFRPPH XQHDQDSKRUHH[FOXVLYHDXVXMHWGHODSURSRVLWLRQRXSOXVJpQpUDOHPHQWjVRQWRSLTXHF¶HVWjGLUHO¶pOpPHQWTXL\ joue le rôle le plus essentiel”.

261 KUMTESAT

I. LITERATURA E SHQYRTUAR

Meqë kjo temë është një ndër temat më pak të studiuara nga gjuhëtarët tanë shqip- tarë, nuk mud të citoj shumë punime në gjuhën shqipe rreth kësaj teme, për të studiuar e shpjeguar sa më mirë këtë temë, kam shfalosur, ndër të tjerash këtë literaturë: Riza (1958); Demiraj(1969); Agaliu (1975); Çabej (1976); Beci – (1988, 2003, 2006); Bracquenier (2007), Chomsky (1986, 1987), Kayne (1994), Iliescu, Maria / Zörner, Lotte(1987), Imoto (2007), Zribi-Hertz (1996) dhe Zribi-Hertz & Glaude (2007); Memushaj (2008); Abrashi, T.(2013); Grup autorësh - Gramatika e gjuhës shqipe (2002). Teksti Akademia e Shqipërisë, “Gramatika e gjuhës shqipe, I, Morfologjia, Tiranë, 1995, f:270, jep shpjegime rreth njohjes teorike për format foljore të diatezës joveprore2 të foljes në gjuhës shqipe (veprore, pësore, vetvetore dhe mesore), këtu do të trajtoj vetëm diatezën vetvetore apo kategoria gramatikore shprehëse e lidhjes në mes veprimit të foljes dhe kryefjalës së një fjalie. Thënë ndryshe, do të përqëndrohem vetëm rreth termit “refleksivitet” me efekt “vetvetor”.

II. METODOLOGJIA: Gjuhësia krahasimtare

Metodologjia ime është më tepër semantike dhe është bazuar në vëzhgime të shembujve të ndryshëm. Për të kuptuar natyrën e një shenje gjuhësore, është thelbësore jo vetëm testi i pranueshmërisë dhe kufizimet semantiko-sintaksore, por edhe vëzhgimi i një korpusi shembujsh për të llogaritur frekuencën e përdorimit të tyre në një regjistër të caktuar gjuhësor (i thjeshtë, i zakonshëm apo letrar). Mundësia për të thënë se ky punim ka një metodë të thjeshtë është pak e vogël, por një gjë është e sigurt se këtu kemi një stil shpejgimi të qartë dhe me shumë shembuj sqarues e të kuptueshëm. Krahasimi i (vet)vete me termat perkatës ne gjuhët tjera zë një vend me rëndësi në punimin tim. Dhe kjo për arsye se studimi krahasimtar më intereson jashtë mase, mendoj se vetëm përmes krahasimit mund të nxjerrim rezultate interesante dhe me bazë të fortë studimi shkencor. Edhe pse këtë metodë unë e përdor vetëm për çështje furnizimi materialesh e jo si objekt studimi në vete. Përveç përshkrimit dhe krahasimit, si pjesë përbërse të metodologjisë sime, unë përdor edhe metodën e gjenerativistve, metodën e hipotezës së DP-ës të gjuhësisë gjenerative. Do të filloj me një prezantim të përg- jithshëm rreth termit të refleksivitetit, pastaj me një analizë të detajuar të përemrit vetvetor në aspektin e gjuhësisë krahasuese. Sipas hipotezës sime, të mbështetur në teoritë e lartpërmen- dura, refleksiviteti gjen shpjegim të qartë përmes paraqitjes skematike të përemrit vetvetor, të mundësuar plotësisht nga asimetria e sintaksës moderne dhe nga teoria X-bar e konstituancës (shih: Chomsky 1981).

6KSHVKQsSsUJUDPDWLNDWRQDVKNROORUHKDVLPNsWsVKSMHJLPYHWsPIROMHWMRYHSURUH MRNDOLPWDUH NDQsGLD- tezën vetvetore-pësore.

262 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

III. REZULTATET: hipotezë

Mendoj se fjala vete është shkurtesë e fjalës vetvete. Dhe nëse e pranojmë këtë hipotezë, atëherë nuk i kemi dy elemente por një për të shprehur refleksivietitn në gjuhën tonë, sepse për të thënë se kemi dy përemra vetvetorë në gjuhën shqipe, këta të fundit duhet të kenë shtrirje të ndryshme brenda kontekstit leksikor. Së pari, që të dy lidhen me kryefjalën duke e paraqitur atë si kryersin e veprimit.

(1) a. Ai fotografon veten. b. Ai fotografon vetveten. (2) a. Ai vuri foton përballë vetes. b. Ai vuri foton përballë vetvetes. (3) a. Ai mendon vetëm për veten. b. Ai mendon vetëm për vetveten. (4) a. Ja çfarë i bëri vetes. b. Ja çfarë i bëri vetvetes.

Në shembujt e mësipërm, mund të vërejmë se shtrirja e këtyre shembujve është krejtësisht e njejtë. Andaj vete dhe vetvete janë të njejtë. Në fakt, me refleksivitet në gjuhën shqipe, tema realizohet brenda një kornize bashkësie sikurse edhe në matematikë (shif : Relacioni i barazisë në bashkësi) ku funksionet e tyre na bëjnë të bindemi se tema (psh. Linda) kryen një veprim i cili finalizohet me një përemër vetvetor si në Linda flet me vete. Vetvetorët marrin nuancat morfologjike të emrit që përfaqësojnë dhe kemi gjithsej tri mënyra foljore për të shprehur refleksivitetin në gjuhën shqipe.

(5)

mbaresat Vrit-et. diateza pësore/vetvetore pjesëzë specifike u vra . diateza pësore përemri vetvetor Ai vrau veten. diateza vetvetore

Elementi i fundit është bartës i kuptimit leksikor tek vetvetori, gjë që shtyn vetvetorin tonë të ketë status të pavarur në aspektin sintaksor. Refleksiviteti shprehet përmes formave të ndyshme morfologjike të cilat ndryshojnë prej gjuhe në gjuhë.3 Të dhënat e rrjedhura si rezultat i këtij hulumtimi përmblidhen në paraqitjen skematike vijuese që tregon kombinimin e tri informacioneve funksionale brenda një sintagme nomina- le: rasa, trajta dhe numri4.

1sYHoDQWLVKTLSMDNDIROMHWsGLDWH]sVPHVRUH GHSRQHQWH TsQXNNDQsIRUPDSsUJMHJMsVHWsGLDWH]sVYHSURUH IDTMD GKHLOOXVWURKHQQsOLEULQ$NDGHPLDHVKTLSHVQJDEHVDWRKHPGHUJMHPGXNHPNDFDYDUHPNDFD- virrem, kollem, kollitem, krenohem, kujdesem, mërdhezem, mërehem, motohem, mrekullohem, muget, muzget, mykem, pendohem, përfytem, përgjigjem, përleshem, përvesem, përvesohem, sulem, vërsulem, zotohem. Folje deponente quajmë foljet që normalisht nuk marrin kundrinor dhe kuptimisht janë të përafërta me foljet jokalimtare. .sWXLQIRUPDWFLRQHWIXQNVLRQDOH UDVDWUDMWDQXPULNRKD MDQsSDUDTLWXUPHVKNXUWHVD.3'31XP3

263 KUMTESAT

(6)

(6) Struktura sintgmatike sipas teorisë X-bar:

IV. DISKUTIMI: Vete shenjues i refleksivitetit

Në terminologjinë gramatikore shqiptare, ende termi “refleksivitet” nuk është adaptuar. Në gjuhën shqipe, folje refleksive nuk kemi si në finlandishte. Por e shprehim refleksivitetin me formën joveprore të foljeve, për ndryshe, foljet e diatezës pësore. Foljet refleksive janë ato folje që kanë një përemër i cili i referohet një individi tashmë të cekur më parë në diskurs. Themi përemra sepse kanë vlerë përemërore, por ata nihen edhe si emra femëror sepse kanë stukturë emërore të gjininë femërore në trajtën e shquar. Dhe pikërisht, për këtë arsye, vetvetori mund të përdoret edhe me parafjalë: E përmblodhi vetën....ndihej aq e sigurt në vetvete. Meqë ka kuptim përemëror ai përdoret në çdo vetë për të treguar atë, kurse për të treguar sende, përemri vetvetor përdoret më rrallë: Ai zë sillte me vete jehonën e largët të shumë ninananave. Sipas gramatikës sonë, vetvetori del vetëm në njëjës singularia tantum, ndërsa ai shoqëron të gjitha vetat, si në njëjës (Ai shpëtoi vetë veten) ashtu edhe në shumës (Mund ta shpëtojmë vetë veten). Themi se ka stukturë emrërore meqë ai lakohet në trajtën e shquar. Sipas gramatikës sonë: Teksti Akademia e Shqipërisë, “Gramatika e gjuhës shqipe, I, Morfologjia, Tiranë, 1995, faqe 228, përemri vetvetor nëvete përmban vetëm një numër: njëjësin dhe kat- egorinë e shquarsisë për të gjitha rasat, ndërsa atë të pashquarsisë vetëm në rasën kallëzore dhe zakonisht të paraprirë nga një parafjalë çfardo. Kjo e dhënë është ilustruar në tabelën këtu poshtë formën e të cilës e kam përpiluar unë:

264 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

(7) Format e përemrit vetvetor në shqip:

Rasa e DP-së Përemri vetvetor tr. e pashquar tr. e shquar e thjeshtë e përbërë e thjeshtë e përbërë Emërore vet-ja vetvetja Kallëzore vet-e vetvet-e vet-en vetveten Oblike (i, e) vetes (i, e) (vetvetes) Gramatikat tona, na bejnë të ditur se vetvetori, kur nuk ndiqet nga një përcaktor, përdoret në trajtën e pashquar vetën në rasën kallëzore të prirë nga një parafjalë: në, me, mbi, për etj...

(8) E ke me vete pasaportën? [Teksti Akademia e Shqipërisë 1995: 229]

Refleksiviteti në fushën e sintaksës është një efekt semantik që del nga struktura ku në të cilën dy vepruesit e aksionit kanë vetëm një referent. Përndryshe këtë ndërtim mund ta quajmë ndërtim vetvetor sepse aksioni kryhet mbi vetveten. I pandryshueshëm në gjini dhe numër, me kuptim përemëror dhe strukturë emërore, përemri vetvetor përdoret për të treguar se i njëjti person vepron dhe i njëjti pëson. Është e vërtetë që rastet kontekstuale të përdorimit të tij na tregojnë se ai mund të paraqitet edhe me parafjalë.

(9) a. Ai (ajo) e ndjen veten mirë. b. Ai (ajo) flet mevete .

Për dallim nga gjuha shqipe, në gjuhën frënge përemri vetvetor nuk ka rasa, por ka kat- eroginë e gjinisë në vetën e tretë dhe numrit për të gjitha vetat.Tabela në vijim tregon sesi frëngjishta ka forma të veçanta për të dalluar numrin shumës. (10) Përemri vetvetor në frëngjisht:

Njëjës Shumës moi-même nous-mêmes (unë vetë, vetja, vete, veten, vetes) (ne vetë, vetja, vete, veten, vetes) toi-même vous-mêmes (ti vetë, vetja, vete, veten) (ju vetë, vetja, vete, veten, vetes) mashkullor lui-même eux-mêmes (ai vetë vetja, vete, veten, vetes) (ata vetë, vetja, vete, veten, vetes) femëror elle-même elles-mêmes (ajo vetë vetja, vete, veten, vetes) (ato vetë, vetja, vete, veten, vetes)

265 KUMTESAT

Sipas Givon (1993) e më vonë Zribi-Hertz (2003) : shpjegimi i termit vetvetor dhe i refleksivitetit është ky:

(11) Me ndërtim vetvetor nënkuptojmë dy elemente të ndryshme me role semantike të ndryshme (veprues e pësues) tregojnë të njejtin individ në një fjali të dhënë5.

Dhe sipas këtij interpretimi, fjalitë në vijim janë vetvetore : (12)

a. Marcz respects himselfz. [anglisht] b. Marc se respecte. [frëngjisht] c. Marku e respekton veten. [shqip]

Sipas fjalive vijuese, shqipja i afrohet anglishtës për dallim nga frëngjishtja ku vetovetori nuk ka këtë mundësi përdorimi:

(13)

a. Johnz put the book [{near/behind/above} him(self)z] [anglisht] b. John a mis le livre {près de/derrière/au-dessus-de} lui. [frëngjisht] [Zribi-Hertz 2003 :198]

c. Xhoniz e vuri librin [{afër/prapa} tij/vetesz]. [shqip]

Sipas punimeve të mëparshme, kemi shkallë të ndryshme të refleksivitetit. Krahasuar apo jo me gjuhët tjera, semantika e vetvetorit në gjuhën shqipe, në strukturën e thellë sintaksore, ka statusin e kryefjalës. Duhet bërë kujdes tek përkthimi i sintagmave parafjalore të tipit:by himself ,« vetë, pa ndihmën e askujt», në shqip (P.sh:. Shkoi vetë në Prishtinë), ku nuk ka efekt refleksiviteti janë vetëm shprehje ndajfoljore të leksikalizuara. Në anglisht e në frëngjisht, peremri vetvetor mund të qëndrojë afër përemrave por edhe emrave për qëllime fokalizimi. Një gjë e tillë në gjuhën shqipe nuk është e mundur :

(14) a. [ John himself ] should fix the sink. [anglisht] b. Jean lui-même devrait réparer l’évier. [frëngjisht] c. * Gjoni vete duhet të rregullojë pjatalarësen. [shqip]

(15) a. Il a lui-même accordé ce piano. [frëngjisht] [Zribi-Hertz 1990 :377] b. * Ai vete e akordoi këtë piano. [shqip]

,PRWR 8QHFRQVWUXFWLRQHVWGLWHUpÀHFKLHVLOHPrPHUpIpUHQWSDUWLFLSHjODSURSRVLWLRQGDQVGHX[ U{OHV>VpPDQWLTXHV@GLIIpUHQWV

266 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Për dallim nga gjuha shqipe, anglishtja dhe frëngjishtja në shembujt e fundit (14 dhe 15) nuk e respektojnë definicionin e parë ku thuhet se refleksiviteti tregon një person qe vepron e pëson në të njejtën kohë. Dhe kështu, në këta dy shembujt e fundit nuk kemi « pësues ». Kjo do të thotë se himself dhe lui-même nuk janë përemra vetvetorë sipas definicionit të parë. Bile sipas Zribi-Hertz (2003, 2004), përemri i gjuhës frënge lui-même është një përemër me fekt intensif nga i cili rrjedh efekti refleksiv. Përemri i gjuhës shqipe ka vetëm një përdorim, atë argumentit të pavarur, nuk ka vlerë intensive fare. Në gjuhën angleze dhe frënge, shprehjet himself dhe lui-même mund të përdoren edhe pranë përemrave dhe emrave me vlerë intensive. Për shembull në frëngjisht, përemri lui- même shërben si vetvetor në pozitën e argumentit :

(16) a. Pierre compte sur lui-même. [frëngjisht] [Zribi-Hertz 1990 :389] b. Pjerri ka besim në vete. [shqip]

Sipas Becit 1998, vetvetori shpreh refleksivitetin në gjuhën shqipe dhe tregon personin që njëkohësisht e kryen dhe e pëson një veprim :

(17) I dhimset vetja. ;ϭϴͿ Ă͘ ƟũŝƉģůĞŶǀĞƚũĂ͘

[ Beci 1998 : 72] ď͘ ŝŶƵŬŝĂƉƌŝƐŚƋĞĮŶǀĞƚĞƐ͘

c. Të bëhemi mjekë të vetvetes.

[ Beci 1998 : 72]

Përdoret për të gjitha vetat, ka format e lakimit të shquar të emrave femërorë në njëjës dhe mund të luajë të gjitha funksionet e një emri (Shif.15) : kryefjalë, kundrinor dhe përcaktor. Për dallim, nga gjuhët tjera romane, edhe gjuha rumune ka përemra vetvetorë në rasën dhanore dhe kallëzore:

(19) a. îmi amintesc de aceastä întîmplare. « Më kujtohet kjo ngjarje». b. Ion îçi punea siesi o întrebare. « Joni ia bëri vetes një pyetje.» [Iliescu, Maria / Zörner, Lotte 1987 : 322] c. Ion îsi comanda un costum de haine. « Joni i preu vetes një kostum ».

267 KUMTESAT

Në gjuhën shqipe, përemrat në dhanore kanë një shtrirje më të madhe se në gjuhët tjera. Psh.:

(20) a. Po i kërkoj vetes një CD të mirë, një film të mirë ! [shqip] b. *Je me cherche un bon CD, un bon film. [frëngjisht]

Refleksiviteti shprehet edhe me foljet tema e të cilave mbaron me çfaro zanore (la-h-em) apo bashkëtingëllore (hap-em, mat-em) në diatezen pësore. Siç thonë gramatikanët tanë,vetvetori ka të gjitha funksionet e emrit, shoqërohet shpesh me përemrin vetë që ka kuptim të përemrit përcaktues, identifikues. Përemrat vetvetor, besa në të gjitha gjuhët, konsiderohet si një anafor. Gati gjithëçka që ne mund të dimë rreth këtij efekti interpretativ vjen nga punimet e shumta të gjuhësisë së sotme, Zribi-Hertz (1996). Kur flasim për refleksivitetin prekim doemos efektin anaforik të përemrave dhe për këtë, teoria e Chomsky-it (shif Zribi-Hertz 1998:117) vë bazën mbi tri principe A, B dhe C. Sipas principit C, një shprehje R (përemri) është e lirë.

V. KONKLUZIONET

Pra, refleksiviteti në shqip realizohet me përemrin vetvetorvete e në frëngjisht me lui- même. Ky term semantik është i lidhur me logoforicitetin (logophoricité). Nga aspekti sintaksor, përemri vetvetor përdor të gjitha funksionet që një element gjuhësore me natyrë emërore. Ndërsa në frëngjisht, siç thotë edhe Anne Zribi-Hertz (2003) Natyra thelbësore e lui-même është intensifikacioni (l’intensification) dhe që të gjitha funksionet, përdorimet apo efektet semantike të lui-même « vete », rrjedhin nga kjo karakteristikë. Siç e dimë, përdorim anaforikët për të evituar përsëritjet e tepërta dhe siguruar qartësimin e një teksti të dhënë. Në mesin e tyre (gramatikorë e leksikorë) kemi përemrin vetvetor vete të konsideruar si anaforë gramatikore meqë ka vlerë kuptimore përemërore, por konsiderohet edhe si anafor leksikore meqë ky përemër mund të përmbajë në të njejtën kohë edhe një strukturë emërore. Pa marrë parasysh se në çfarë situate gjendet regjistri i gjuhës, i kushtëzuar nga nje mënyrë e veçantë e të folurit apo të të shkruarit, vetvetori nuk përdoret për ndonjë shprehje me ngjyrë të theksuar emocionale, por përdoret për të shprehur vetëm refleksivitetin në fjalinë e tij. Refleksiviteti realizohet nga përdorimi i një fjalori jo të koduar apo të panjohur. Në letërsinë sotme, hasim shpesh në përdorimin e vetvetorit dhe kështu paraqitja një ngjarjeje apo portreti behet me jetësore falë tij.

268 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VI. REFERENCAT

Abrashi, T. (2013) A ka fjali njëgjymtyrëshe (pa kryefjalë) në gjuhën shqipe? Refleksion rreth sintaksës së Mehmet Çelikut. Studime 20: 59-84. Prishtinë: ASHAK. Agalliu et al. (2002) Gramatika e gjuhës shqipe Vëllimi I Morfologjia, Tiranë: ASHSH Beci, B. (2003) Gjuha shqipe, Prishtinë: Libri shkollorë. Bracquenier, Ch.(2007) “Pronoms et adjectifs réfléchis et leur concurrence en russe con- temporain”. L’énoncé réfléchi, Presses universitaires de Rennes, pp.273-300. Çabej, E. (1977) Studime gjuhësore, vëllimi IV. Prishtinë : Rilindja. Çeliku et al. (2002) Gramatika e gjuhës shqipe Vëllimi II Sintaksa, Tiranë: ASHSH Chomsky, N. (1987) La nouvelle syntaxe. Paris : Seuil. Demiraj, Sh. (1969) Rreth kategorisë së shquarësisë e të pashquarsisë në gjuhën shqipe, Studime filologjike IV: 145-159, Tiranë. Kayne, R. (1994) The antisymmetry of syntax, Cambridge : The MIT press. Graur, Al., (1938) Les verbes « réfléchis» en roumain, dans «Bulletin linguistique»VI, 42-89. Chomsky, Noam. 1986. Knowledge of Language: its nature, origins and use. New York: Praeger. Kayne, Richard. 1975. French Syntax. Cambridge MA: The MIT Press. Iliescu, Maria / Zörner, Lotte(1987) « Sur les fonctions du pronom réfléchi au datif en roumain» in Revue de linguistique romane. Në versionin PDF: Persistenter Link: http:// dx.doi.org/10.5169/seals-399811. Imoto, H. (2007) « L’expression de la « réflexivité » en japonais et en français : étude comparative », Modèles linguistiques, 56 : 11-35. Artikull i konsultueshëm në internet prej 16 dhjetor 2013, consulté le 23 juillet 2016. URL : http://ml.revues.org/477. Milner, J.Cl. (1978) De la syntaxe à l’interprétation. Paris : Le Seuil. Rami, M. (2003) Gjuhësia gjenerative.Tiranë: TOENA Zribi-Hertz, A. (1996) L’anaphore et les pronoms Paris, Presses Universitaires: Septentrion. Zribi-Hertz, A. ; & Glaude, H. (2007) ‘La réflexivité en haïtien : réexamen et comparaison’, in K. Gadelii & A. Zribi-Hertz (sld.) Grammaires créoles et grammaire comparative: 151- 182. Saint-Denis : PUV.

269 KUMTESAT

270 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

MJERIMI DHE VARFËRIA NË SYTË E DICKENSIT DHE MIGJENIT

PhDc Vjona Sylejmani Shabani

“Varfëria nuk është faji i njerëzve që po e përjetojnë dhe po i rezistojnë asaj, por faji është tek institucionet duke e përfshirë edhe vetë qeverinë”.

Charles Dickens

ABSTRAKT

Shfrytëzimi i mediave elektronike dhe i informacioneve që ato ofrojnë lidhur me mjerimin dhe varfërinë sot, nuk janë se ekzistojnë vetëm në aktualitetin që jetojmë. Gjendjet e rënda socio-ekonomike, dallimet racore e fetare, konfliktet mes popujsh e etnishë kanë ekzistuar prej kohësh dhe akoma vazhdojnë aktualitetin e tyre duke mos sjellë gjë tjetër veç mjerimit dhe varfërisë. Në konceptin psiko-social punimi paraqet konceptin e mjerimit dhe varfërisë si përgjegjësi shoqërore në zhvillimin e fëmijës dhe familjes si njësia më e vogël shoqërore, duke iu referuar mjerimit dhe varfërisë që kemi parë dhe vazhdojmë ta shohim, lexojmë, analizo- jmë, krahasojmë dhe mund ta riinterpretojmë edhe sot nga ‘sytë’ e Migjenit dhe Dickensit. Madje, këto riinterpretime letrare, përmes analizash psikoanalitike dhe formash kontrastive mund edhe të ‘kriposen’ e ‘sheqerosen’ me interese të ripërtërira apo tërësisht të reja në shër- bim të paraqitjes psiko-sociale të etikës dhe kaosit shoqëror që e shohim sot, në shekullin 21. Duke shfrytëzuar letërsinë në dekodimin e varfërisë në kujtesë përmes interpretimit të personazheve dhe duke i analizuar faktorët që ndikojnë në ruajtjen e fenomenit ‘mjerim’, vihet në pah nevoja për shfrytëzimin dhe angazhimin e letërsisë në gjetjen e zgjidhjes së këtij fenomeni shoqëror.

Fjalë kyçe: mjerim, varfëri, fëmijëri, familje

I. Hyrje Prezenca e problemeve duket sikur janë esenca e jetës dhe lloj-llojshmëria e tyre sikur një motiv për një jetë më të mirë. Se sa sfidues është ballafaqimi me problemet jetësore është fakti se ‘motivi’ për një jetë më të mire shpesh sjell probleme të tjera sekondare si pasojë e atyre të parave. Thënë më thjeshtë, nganjëherë njerëzit duan t’i zgjidhin me nguti (apo qoftë edhe në mënyrë racionale) problemet ekzituese por, në fakt, krijojnë ankth. Synimi studimor i punimit është analizimi i varfërisë si fenomen dhe i pasojave të shkaktuara nga ajo tek romani Dickensit dhe tregimet e shkurtëra/skicat e Migjenit me qasje individuale sociokritike.

271 KUMTESAT

Duke qenë se krijimtaria e të dy autorëve dallon nga pikëpamja gjeografike, historike dhe për nga forma letrare dhe duke marrë parasysh se krijimet e krahasuara janë të ndryshme, njëra roman e tjetra skicë, analiza krahasimtare del të jetë e vështirë, por jo e parealizueshme. Prandaj në kryerjen e këtij studimi pati kufizime ku fokusi u përqëndrua në qasje sociokritike, analitike e kontrastive të prezencës së varfërisë dhe ndikimit të saj në zhvillimin e fëmijërisë dhe familjes si njësia më e vogël e shoqërisë. Kjo u analizua në personazhin kryesor të Oliver Twistit dhe të Lulit të vocër në bashkëanalizë me tregimet e shkurtëra të Migjenit dhe Dick- ensit. Studimi u bazua në qasje individuale psiko dhe sociokritike. Analizimi i teksteve të Dickens dhe Migjenit shfrytëzoi metodën kualitative meqë nuk u paraqit nevojë për hulumtime statistikore dhe fakte shtesë. Të dhënat e studiuara në këtë punim janë të dhëna tekstuale që përbëhen nga fjalë, fraza dhe fjali ku shfrytëzohen burime primare – “The Adventures of Oliver Twist” dhe tregime e novelëza nga Charles Dickens; “Luli i vocërr” dhe tregimet e shkurtëra të Migjenit, si dhe burime sekondare – burime të marra nga burime të tjera që ndërlidhen me të parat, si: Biografia e autorëve, web-faqet nga interneti që përkojnë me përshkrime të teksteve të sipërpërmendura dhe çdoherë në mbështetje të analizës ku mbledhja e të dhënave për analizë studimore është bërë me metodën e dokumentimit. Tregimet e shkurtëra të Migjenit, e në veçanti “Luli i vocërr” janë tregime me mesazhe shoqërore në të cilat paraqitet jeta e vështirë e popullit përmes personazheve e ambienteve të caktuara. Me detajshmërinë e përshkrimeve, duket qartë se Migjeni pret nga lexuesi i vet pranueshmërinë e Lulit të vocër, dhe të tjerëve si ai, që në kohën kur njerëzimi në mbarë botën ballafaqohej me zhvillimin industrial Luli akoma ballafaqohej me ‘gojën e madhe’ të këpucës së tij që duket sikur donte ta hante mësuesin. Tregimet e këtij lloji janë shkruar nga Migjeni për ta vënë në pah dallimin mes klasave shoqërore të asaj kohe, e që nuk dallojnë shumë nga koha e sotme. Në anën tjetër, tek analizojmë punën e Charles Dickensit, shihet qartë se tema kryesore është po e njëjta me të Migjenit, varfëria dhe mjerimi i ngjizur si pasojë e problemeve që sjellë e para nën përgjegjësinë e shoqërisë. Prandaj, Dickens në përgjithësi njihet si socio-kritik, veçanërisht për varfërinë. Sipas tij, varfëria nuk ishte faji i njerëzve që po e përjetonin dhe po i rezistonin asaj, por faji ishte tek institucionet duke e përfshirë edhe vetë qeverinë. Me keqardhje, marr guximin të theksoj se si Dickens ashtu edhe Migjeni do ta ndanin po të njëjtin mendim edhe sot – për varfërinë, fajin e ka qeveria.

II. Analizë e përgjithshme

Sikurse në të gjitha veprat dhe shkrimet e Migjenit dhe Dickensit edhe tek tekstet e marra për objekt studimi, tematika është sa madhore dhe e rëndësishme po aq e komplikuar. Per- sonazhet që krijojnë që të dy autorët vijnë nga shtresa të ndryshme shoqërore me personazhe kryesore që i përkasin kryesisht shtresave më të ulta e të vobekta të shoqërisë. Qartazi, që të dy autorët tregojnë prirje për rrëfime gjendjesh reale varfërie e mjerimi.

272 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tek të dyja veprat, si tek “Oliver Twist” si tek “Luli i vocërr”, lexuesi është dëshmitari më i mirë i ndërthurjes së komentimeve shoqërore në një temë ngjethëse që ka të bëjë me mjerimin në këndvështrim të shumëfishtë. Në njërën anë, kritika e kushteve të jetesës si në qytete ashtu edhe fshatra shtrohet me përpikëri dhe veçanti. Në anën tjetër, jeta fshatareske idealizo- het dhe imazhi që jipet për pamjen krahasuese mes fshatit dhe qytetit është tejet kontrastiv, ku me një qasje psikosociale sikur jep domethënien e mjerimit shpirtëror të shtresave të larta në qytete ndaj skamjes së shtresave të ulëta. Dallimet e tilla përjetohen rëndë si nga Luli ashtu edhe nga Oliveri dhe shumë të tjerë që i hasim tek tregimet e shkurtëra dhe novelëzat. Rrëfimi për Oliverin fillon në një internat të varfërish në të cilin ai lindet nga e ëma që i vdes në lindje. Aty Oliveri kalon nëntë vitet e para të jetës në kushte të mjerueshme me varfëri ushqimore, kujdestarie, dashurie e edukative që në vitet në vazhdim sjellin për te mjerimin si fenomen psikologjik. Si ngarkesë ndaj kësaj i vihet edhe periudha e kaluar nën kujdesin e Z. Sowerberry, jeta me gangsterë rrugësh të menaxhuar nga Fagin, përjetime që për një fëmijë të moshës së tij çojnë në krijimin e një karakteri kriminel. Megjithatë, përkundër kushteve për zhvillimin e ‘kriminelit të ri’, autori bënë një përkuj- desje të veçantë për personazhin e tij duke i vështirësuar kushtet e jetesës së Oliverit dhe duke i ofruar atij mundësinë e rikuperimit nga sëmundja nën kujdesin e Z. Brownlow ku njëherit Oliver për të parën herë në jetën e tij ndeshet me përjetimin e mirësisë dhe dashurisë së të rriturit për një fëmijë. Ndryshe nga personazhet e Dickensit që përveç urisë e kanë edhe mungesën prindërore, personazhet e Migjenit dallojnë me prezencën e prindërve por jo me elementet e shpërfaqjes së urisë e skamjes. Në këtë rast Luli nga Migjeni paraqitet ‘i panjohur madje edhe nga shokët me të cilët lozë’ (teksti Luli i vocerr, Prishtinë 2006). Migjeni që në fillim të rrëfimit nuk potencon nëse Luli ka apo nuk ka prindër por e potencon dallimin mes shtresash dhe ankthin që Luli ndjen nga skamja duke e vërejtur dallimin mes vetes së tij dhe shokëve me këpucë të lustruara. Metafora “këpucët me e hanger mësuesin” jep shumë për të kuptuar gjendjen e ankthit të skamjes që e përjeton Luli, me pak rëndësi nëse ka apo nuk ka prindër.

- Matrica e mjerimit dhe varfërisë Që në fillim të punimit u paralajmërua se pse, si dhe cilat personazhe do të shfrytëzohen si matrica në identifikimin dhe dekodimin e formave të varfërisë me ndikim mendor dhe emocional tek fëmijët. Rëfimet për varfërinë nga Migjeni dhe Dickens na paraqesin Lulin dhe Oliverin si dy narratorë të cilët tashmë kanë qenë ‘përtej varfërisë’ dhe si të ‘mbijetuar’mund të na rrëfejnë sot e përgjithmonë mbi përvojën e tyre. Rrëfimin e tyre si përfitim të shoqërisë sot mund ta nxjerrin vetëm mësuesit e letërsisë duke i mbajtur gjallë këto personazhe dhe duke ua mësuar nxënësve të tyre ‘mësim-leximin’si i vetmi mjet identifikues dhe dekodues përje- timesh psikokritike dhe sociokritike të kohës. Skemat mendore që identifikohen tek Luli dhe Oliveri diskutohen sipërfaqësisht në vijim dhe mund të shërbejnë si matricë për hulumtime të mëtejme kualitative.

273 KUMTESAT

- Një mentalitet i pavarur dhe vetëgjykues Përmes narracionit që e hasim tek të dyja personazhet, kuptojmë se edhe Luli edhe Ol- iveri ndjeheshin të përjashtuar dhe të padëshiruar e të padashur. Oliveri ndjehej i tillë sepse njihej si bastard, e që kjo në aspektin psiko-social shfaqet si mjerim mëvete, e në anën tjetër Luli përshkak të skamjes dhe ‘tollumbaceve’ të tij të dala jashtë nga ‘goja e këpucëve’ dhe nga fytyra me ‘puça’ nuk lënte vend a dëshirë për tu pranuar, dëshiruar e dashur nga rrethi. Ndjenja e mos përshtatjes me rrethin ka një peshë të rëndë, aq më tepër kur me të duhet të ballafaqohen të miturit. Kjo tek personazhet në fjalë shtyen drejt përcaktimit të marrjes së përgjegjësisë vetanake, duke mos dashur dhe pritur ndihmë nga të tjerët. Pasoja të ngjajshme me ato të dy personazheve kryesore hasim edhe tek personazhet e tjera të tregimeve të Migjenit e të Dickensit që çojnë në përjetime pasojash të tjera, ku tashmë në krijimin e një mentaliteti të lire nuk shihet vetëm mohimi i ndihmës njerëzore por edhe mohimi i ndihmës së Zotit. Ky rast në aspektin psiko-social mund të identifikohet si mashtrim i vetëvetes – një mentalitet fare i ulët mosbesimi. Mentaliteti i tillë vetëm sa e thellon tutje mjerimin dhe varfërinë si përjetim dhe gjendje psikike. Humbja e besimit në Zot çon në humbje të besimit në vetëvete dhe në mohim të vetëvetes, mohim të vlerave personale çka tek tregimet e shkurtëra të migjenit shfaqet me përshkrime shtytjesh të forta kundërshtuese psikologjike. E vetmja garancë që këto personazhe nuk e pësojnë në jetëgjatësinë e tyre narrative janë vetë autorët e kujdesshëm (Migjeni dhe Dickens) që kanë krijuar personalitete të forta dhe mirëformuara për moshën dhe rrethanat në të cilat gjenden ato, ashtu që e gëzojnë edhe mundësinë e ecjes tutje kundrejt mostrave mendore negative e konfliktuoze. Realizimi narrativ i varfërisë si në romanin e Dickensit ashtu edhe tek tregimi i shkurtër i Migjenit vënë në pah turpërimin nga varfëria. Si rezultat nga turpi, si tek Luli ashtu edhe tek Oliveri, shohim shfaqje direkte apo indirekte të ndjenjës së të qenit të padobishëm. Pra, për shkak të frikës nga mospranueshmëria në shoqëri krijohet një mentalitet ‘i varfëruar’ me mbi- zotërimin e bindjes se vendi ekzistues është vendi meritor, edhepse në brendinë shpirtërore tek të dyja personazhet hasim në një thirrje për të vazhduar tutje dhe për të dalë nga pozita e varfërisë, por është ankthi dhe frika që nuk lejojnë kalimin ‘mëtanë pasqyrës’. Mentaliteti i varfërisë shkakton braktisjen e dëshirave personale, braktisje kjo që çon në krijimin e strategjive manipuluese (p.sh: shfrytëzimin e lotëve në arritje të nevojave). Kështu, keqardhja ndaj vetëvetes të dyja personazheve ua jep bindjen se nuk ekziston mënyrë për të dalë nga situata të caktuara që janë shkaktuar nga varfëria. Një cikël tillë, sa i ashpër edhe i mbrapshtë, shpjegohet duke u konfirmuar me thënien “Ç’farë ndjen zemra, zien koka”.

- Multifragmentizimi i varfërisë dhe mjerimit Ekspozimi i fëmijëve para situatave të ndryshme dhe ambienteve të papërshtatshme për ta, çon në tmerrimin e tyre duke lënë pasoja të pashlyeshme dhe të papërmirësueshme. Si Oliveri ashtu edhe Luli ballafaqohen me situata që nuk janë fare të përshtatshme për psikikën fëmijërore.

274 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Mospasja familje del të jetë varfëri më vete duke u bërë fragmnetizimi i parë i mjerimit. As tek rasti i Oliverit e as tek i Lulit nuk gjejmë ndonjë imazh të familjes së mirëfilltë. Aq më tepër, personazhi anglez na vjen nga një internat të varfërish dhe fare i paditur rreth prejardhjes së tij; të kuptuarit e prejardhjes dhe të qenit bastard shfaqin një tjetër shok më vete për psikikën fëmijërore të cilës ngarkesë më vete i bëhen edhe përgojimet e rrethit. Nga njëri këndvështrim mund të themi se mësuesit e letërsisë së fëmijëve duhet pasur kujdes dhe t’jua mësojnë fëmijëve varfërinë vetëm përmes elementit skamnor – mospasje ushqimi, element ky i bollshëm tek Migjeni dhe Dickens. Megjithatë, në anën tjetër, varfëria prindërore, shoqërore, emocionale e dashurore janë sindromë më vete për tu analizuar dhe mësuar në letërsi madje në bashkëpunim me lëndë të tjera si historia, gjeografia, edukata qytetare, civilizimi, mësimbesimi, etj. Rëndësia e psikologjisë në adresimin e çështjes së varfërisë po zë vend në shumë fusha studimore e edhe në hulumtime e studime letrare. Eldar Shafir, profesor në Universitetin e Princetonit dhe asokohe edhe këshilltar i Presidentit të SHBA-ve, Barak Obama, pohoi: “Varfëria bukur shumë i përket gjendjes emocionale” (Shafir 2012). Sipas profesorit Shafir, shoqëria është ajo e cila e përçon mesazhin se të varfërit nuk janë të dobishëm duke u thënë ‘ti je i varfër sepse nuk je i vyer’. Kjo ndihmon në krijimin e ndjenjës së inferioritetit meqë njerëzit në telashe mendimet e tilla i pranojnë si të ‘vërtetëqena’. Me këtë rast Shafir komenton se: “të varfërit nuk janë më pak të aftë, por ata janë të hutuar nga turpi”. Hipoteza e Shafirit qartëson se hutia e krijuar nga gjendja emocionale që krijon turpi nga varfëria mund të ndikoj tek njerëzit në marrje të gabuar vendimesh e që e thellojnë tutje varfërinë dhe mjerimin. - Nevoja për bukë dhe dashuri Nga shtjellimi më sipër dalim tek zhvillimi psikologjik i fëmijës pa prindër (në rastin tonë konkret Oliveri) që mund të jetë mjerimi më i ashpër i përjetuar nga fëmija, ngaqë varfëria nuk del të jetë vetëm uri nga të qenit i uritur për bukë, por varfëria del të jetë edhe emocionale e dashurore, veçanërisht në marrëdhëniet fëmijë-prindër në rastet e humbjes së këtyre të fundit. Sipas Robert Firestone në librin e tij Compassionate Child Rearing, thuhet se vetëm nëse prindërit janë me të vërtetë të dashur ndaj fëmijëve dhe do t’ju përshtaten kërkesave të tyre, atëherë do të kenë efekt pozitiv në edukimin e fëmijëve të tyre, e që krejt kjo dashuri ka efekt pozitiv në zhvillimin e vazhdueshëm psikologjik të fëmijës. Shih për këtë tek Oliver dhe të gjitha personazhet jetime të Dickensit ndeshemi me një nevojë të fortë emocionale për dashuri prindërore nga e cila këta fëmijë janë privuar qysh në foshnjëri apo femijëri të hershme. Kjo gjendje emocionale në përshkrimet e Dickensit shfaqet të jetë tejet primitive dhe me dhembje të cilën personazhet e tij shpesh e shpërfaqin me dëshpërim si nevojë e mbushjes së zbrazëtisë që përjetojnë. Sipas Firestone një zbrazëtirë e tillë ndërlidhet me ndjenjen e dhimbjes nga ndarja dhe në realitet nuk mund të kompenzohet asnjëherë me kujdestarë të tjerë. Prandaj, njëri nga aspektet më të rëndësishme të zhvillimit psikologjik të fëmijës që nga foshnjëria është lidhja e krijuar fëmijë-prind (nënë) sepse qysh

275 KUMTESAT në etapën më të hershme të zhvillimit e krijon ndjenjën e përkatësisë. (Shih: http://www. healthofchildren.com/P/Parent-Child-Relationships.html#ixzz4YeGucbDw) Ndryshe nga Oliveri, Luli edhe mund të ketë pasur prindër dhe dashuri prindërore, por privimi nga dashuria e shokëve dhe ankthi i shëmtimit nga skamja duket ta kenë shkallmuar psikologjikisht tej mase Lulin e vocërr. Në vargun e shtruar tek paragrafi i fundit: “Nganjiher i afrohet mësuesi Lulit. Dhe kur Luli e ka ftyrën e dlirë dhe pa puça, mësuesi ia ledhaton faqet, gushën…” duket qartë privimi i Lulit nga dashuria e mësuesit për shkak të ‘padlirësisë’ së faqeve të tij edhepse kjo ‘padlirësi’ shkaktohet nga varfëria duke sjellur edhe pasoja të tjera të mjerueshme si ankthi prej dallueshmërisë në shoqëri. Në ndërlidhje ndaj kësaj, në parafrazim të Ekornås, Heiman, Heyerdahl, Lundervold, Tjus në punimin e tyre të publikuar në Journal of Social and Clinical Psychology (Vol. 30, Nr. 6, 2011, fq. 570-582) gjejmë se fëmijët me probleme emocionale kanë pranueshmëri sociale më të ulët se sa fëmijët me çrregullime mendore. Tutje në vazhdim të paragrafit shohim përgjigjen e pakusht të Lulit ndaj dashurisë së kushtëzuar të mësuesit dhe përkundër faktit të gjendjes skamnore ai dëshiron t’i dhuroj më- suesit diçka. “… e Luli i afrohet, ja merr dorën, e shikon me sy pëllumbi, dhe kishte me dashtë t’i falë diçka mësuesit. Por vjollca nuk ka”. Në njërën anë ‘sytë e pëllumbit’ tregojnë gjendjen e ndryshueshme emocionale të Lulit, apo më mirë ta quajmë varfërinë emocionale të krijuar nga parakushtet e mungesës së bukës si ushqim barku dhe të dashurisë si ushqim shpirtëror. Në anën tjetër ‘vjollcat’ – simbol i lules së kultivuar nën ferra, paraqesin dashurinë e pakusht të Lulit për mësuesin, por jo vetëm për te. Përkundër kushteve të mjerueshme që paraqiten nga të dy autorët në veprat e tyre, sipas shtjellimit të paragrafëve të mësipërm krijohet përshtypja se si Luli ashtu edhe Oliveri nuk i rezistojnë zhvillimit të tyre të mbrendshëm në mënyra të njëjta përshkak të rrethanave psikosociale në të cilat rriten dhe me të cilat ballafaqohen. Edhepse i rrethuar me rrethana dhe njerëz të pamoralshëm Oliverit nuk duket t’i jetë dëmtuar morali nga ndikimi i së kalu- arës së tij. Ngjajshëm, Luli edhepse i rrethuar me mospërfillje dhe me dashuri të rezervuar për arsye e faktorë të ndyshëm mjerimi, duket se nuk zhvillon urrejtje si kundërpërgjigje ndaj të tjerëve. Pra, që në fillim të leximit të teksteve vërehet se të dy autorët u vëjnë theks të veçantë ndjenjave të fëmijëve më shumë se sa zhvillimit të karaktereve të personazheve kryesore të tyre.

III. Ballafaqime epistemologjike

Edhepse paraqitja e një dimenzioni psikologjik në diskutimin e varfërisë duket gjë e natyrshme dhe që kërkon më shumë kontribut, megjithatë, nuk është krejtësisht e lehtë sepse gjatë diskutimit hasen komplikime epistemologjike. Prandaj, në përpjekje për të identifikuar përjetimin psikologjik dhe sociologjik të varfërisë nga personazhet e studiuara si mostra

276 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 duhet bazuar në teori themelore për varfërinë për të formuluar koncepte të reja që përkojnë me botën e sotme teknologjikisht të avancuar, ngaqë kjo e fundit është edhe shkaktari i humbjes së lëndës së parë në studimin e varfërisë me metoda kualitative.

IV. Përfundim

Shtjellimi i jetës së jetimëve dhe skamnorëve nga të dy autorët, jetë e cila qëndron e varur nga institucionet shoqërore dhe që zhvillohet në kushte të mjerueshme bëhet fushë joshëse hulumtimi, studimi e kritike madje edhe në sferën psikologjike e sociologjike. Në të dyja shtjellimet hasim në prezencë karakteresh adulte të cilat interferojnë në karakteret e fëmijëve lexues, biles, tek Oliver Twist hasim në raste ku mund të argumentohen futja e fëmijëve në telashe, megjithatë, ruajtja e karakterit të personazheve kryesore nga vetë autorët është për çdo lëvdatë dhe leximi nga fëmijët është meritor dhe i sigurtë. Të gjeturat e kësaj analize tregojnë se përmes shpërfaqjes së gjendjes shoqërore të nd- ikojnë tek fëmijët dhe nga fëmijët tek institucioni familje dhe tek institucionet e tjera. Një ndikim i tillë përmes leximit shihet të jetë i dobishëm pasi ndihmon formimin dhe kalitjen e karakterit të tyre duke mos lejuar raste fëmijësh për ‘përmirësime’ apo fëmijë të lazdruar. Pra, koncepti i ‘mbijetesës’ pa bukë dhe pa prindër mund të shtjellohet nga mësuesit e letërsisë në bashkëpunim me lëndët e tjera dhe me ideologjinë/filozofinë e stoicizmit. Dallimi i vetëm që mund të shihet tek shtjellimi i po të njejtës temë nga dy autorë të ndry- shëm janë elementet religjioze, respektivisht përshkrimet e praktikimit të fesë nga Migjeni në tregimet e tij të shkurtëra dhe në novelëza, e që shihen më të pakta tek Dickens.

BURIMET E REFERUARA

Akhtaj, Nur Aini, Inferiority Feeling Of Oliver Twist In Roman Polanski‘s Oliver Twist: An Individual Psychological Approach, 2010. Amungkasi, Hanif Lutfiana. Self-Actualization Of Oliver In Charles Dicken‘s Oliver Twist: A Humanistic Psychological Approach, 2009. Arinto, Tri Yuni. The World View Of Charles Dickens in Oliver Twist: A Genetic Structur- alism Approach, 2008. Deutschendorf, Brian. DICKENS‘S OLIVER TWIST. Dickens, Charles. The adventures of Oliver Twist,1872, New York: Harper & brothers Firestone, W. Robert. Compassionate Child-Rearing: An In-Depth Approach to Optimal Parenting, December 1, 1990 Freud, S. New Introductory Lectures on Psycho-Analysis. London: Hogarth Press. (Original work published 1933). Journal of Social and Clinical Psychology (Vol. 30, Nr. 6, 2011, fq. 570-582) Lanckford, William. ‘The Parish Boy´s Progressތ: The Evolving Form of Oliver Twist. PMLA 93. 1 (1978) : 20-32. JSTOR. Web. 1 April 2011.

277 KUMTESAT

Levin, Harry. Project literacy: continuing activities, Volume 1, U.S. Office of Education, Bu- reau of Research, 1969 Migjeni. Luli i vocërr, shtëpia botuese Gutenberg, Prishtinë, 2006 Renitasari Oktaviastuti. Poverty In Charles Dickens‘ Oliver Twist: Sociological Approach, 2005. Stone, Lawrence. The Family, Sex and Marriage in England 1500 – 1800. Abr. ed. Harmond- sworth: Penguin Books, 1977. Print Thomson, Corey Evan. Dickens‘s Oliver Twist. http://www.healthofchildren.com/P/Parent-Child-Relationships.html#ixzz4YeGucbDw

278 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

HISTORI

279 KUMTESAT

280 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

SHQIPËRIA GJATË LUFTËS SË PARË BOTËRORE SIPAS SHTYPI BRITANIK

Albina Drançolli Ramadani Asistente në Fakultetin Filozofik, Departamentin e Historisë - Dr. Sc / Universiteti i Pr- ishtinës “Hasan Prishtina” PRISHTINË E-mail: [email protected]

ABSTRAKTI

Britania e Madhe, si pjesë e Antantës, kishte përcjellur me mjaft interesim zhvillimet në Shqipëri gjatë Luftës së Parë Botërore, për shkak të pozitës së jashtëzakonshme gjeostrategjike të këtij vendi. Në këtë kontekst, njoftime mbi situatën në Shqipëri, që nga fillimi i luftës, përfshirë situatën e brendshme të krijuar në vend, pushtimet, qëndrimin e shqiptarëve ndaj pushtuesve të tyre në zona të ndryshme të pushtimit si dhe operacionet luftarake të aleatëve në Shqipëri, i gjejmë të pranishme jo vetëm në burimet arkivore britanike, por edhe në shtypin britanik të kohës, si një shtyllë shumë e rëndësishme e opinionit publik britanik. Rëndësia e njoftimeve që dalin nga shtypi ditor dhe revistat ka qenë e shumëfishtë meqë si të tilla ato jo vetëm që kanë plotësuar njoftimet zyrtare për gjendjen në Ballkan, përkatësisht në Shqipëri, por sidomos për faktin se në Britani të Madhe opinioni publik tradicionalisht ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm dhe në ndonjë rast edhe ka ndikuar në qëndrimet zyrtare politike për çështje të caktuara. Meqë historiografia shqiptare nuk i ka bërë ndonjë trajtim të veçantë qasjes së opinionit publik britanik ndaj Shqipërisë, për periudhën të cilën po e trajtojmë, ky punim shkencor synon që të analizojë një sërë artikujsh të gazetave e revistave të njohura britanike si The Manchester Guardian, The Observer, The Times, The Irish Times, The Scotsman, The Near East, The Contemporary Review, duke sjellur informacione të reja për çështjen në fjalë.

Fjalët kyçe: Shtypi Britanik, Shqipëria, Lufta e Parë Botërore.

281 KUMTESAT

I. HYRJE

Kur flasim për burimeve britanike për Shqipërinë gjatë periudhës të cilën e kemi në shqyrtim, duhet theksuar se një rëndësi të padiskutueshme ka pasur shtypi britanik i kohës. Informacionet mbi situatën në Shqipëri që i siguronte shtypi britanik qoftë përmes korre- spondentëve të saj apo përmes agjencioneve të huaja të lajmeve, shumë shpesh plotësonin informacionet zyrtare britanike, duke pasur parasysh se jo gjithmonë, posaçërisht gjatë peri- udhës së pushtimeve të Fuqive të Bllokut Qendrorë në Ballkan, zyrtarët kishin qasje në disa pjesë të Ballkanit. Artikujt e ndryshëm nga gazetat dhe revistat e shfrytëzuara, janë vetëm disa nga një numër i konsiderueshëm i tyre që ofronin njoftime të vazhdueshme për zhvillimet në Shqipëri dhe Ballkan në përgjithësi përgjatë gjithë Luftës së Parë Botërore por edhe për qëndrimin e Fuqive të Mëdha ndaj shteteve dhe kombeve të vogla. Disa nga artikujt madje edhe bënin thirrje për drejtësi ndaj popullit shqiptar apo ofronin sugjerime se si duhej vepruar diplomacia shqiptare pas përfundimit të luftës.

II. LITERATURA E SHFRYTËZUAR

Për shkruarjen e këtij punimi shkencor janë përdorur 21 artikuj nga shtypi britanik të shfrytëzuar nga The British Library, 3 artikuj të shfrytëzuar nga një vëllim burimor dhe po ashtu lëndë burimore nga një monografi shkencore.

III. METODOLOGJIA

Për hulumtimin dhe shkruarjen e këtij punimi shkencor është ndjekur metodologjia standarde e përdorur në shkencën e historisë. Pas përdorimit të metodës së hulumtimit historik e cila konsiston në: hulumtimin në The British Library, ku edhe gjenden të arkivuara gazetat dhe revistat britanike; hulumtimin e vëllimeve burimore dhe literaturës relevante; dhe marrjen dhe përzgjedhjen e artikujve më me interes për çështjen në fjalë, është bërë një analizë e detajizuar të tyre, duke i krahasuar të dhënat, sa i përket saktësisë së tyre, edhe me njoftime nga burime arkivore diplomatike dhe nga literatura. Gjatë procesit të shkruarjes kam aplikuar edhe metoda të tjera si atë të përshkrimit, komparacionit dhe analogjisë.

IV. REZULTATET

Interesimi i shtypit britanik për Shqipërinë gjatë periudhës së Luftës së Parë Botërore kishte nisur që nga fillimi i luftës. Një çështje që kishte tërhequr mjaft vëmendje ishte largimi i Princ Wied-it nga Shqipëria. The Near Eastkishte publikuar shkrimin e studiueses Mary Edith Durham, e cila me dëshprim e përshkruante ngjarjen në fjalë si dhe arsyet që e kishin shtyrë Wied-in të largohej nga Shqipëria, që sipas saj ishte jo vetëm kryengritja e cila për tre muaj ishte shpërndarë në pjesën më të madhe të Shqipërisë, por edhe mungesa e mjeteve

282 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 financiare në Shqipëri. Si fajtore për të gjitha këto vështirësi në Shqipëri, Durham e shihte Italinë. “Italia qëllimisht i ka krijuar të gjitha këto vështirësi. Ajo ka shiquar dhe ka pritur momentin e saj të duhur; dhe është shpërblyer […] Që kur Shqipëria është bërë Shtet autonom, Italia ka treguar vetëm pak keqardhje për të, dhe është mjaft e pafavorshme për zhvillimin kombëtar, siç kishte dëshmuar mbrojtja e saj e Essad Pashës […]”, shprehej Edith Durham. 1 Prestigjiozja britanike The Manchester Guardian, më 9 shtator 1914, mbështetur në lajme nga Durrësi, paralajmëronte arritjen e Esat Pashë Toptanit aty dhe njoftonte që ai do të bëhej kryeministër i Shqipërisë, Mbret i Shqipërisë do të bëhej djali i ish-sulltanit Abdul Hamid, ndërsa një ish-zyrtar turk tanimë ishte caktuar komandant i Durrësit. Po ashtu bëhej e ditur se flamuri turk tashmë ishte ngritur në Durrës.2 Po e njëjta gazetë, në artikullin e titulluar “The Albanian Revolt” (“Revolta Shqiptare”) do të raportonte për situatën e acaruar në Durrës, në fillim të janarit, 1915. Nga dy anije italiane ishin qëlluar kolonat e kryengritësve duke i detyruar që të shpërndahen dhe të pushojnë sulmet e tyre. Po ashtu, sipas një telegrami të dërguar nga Vlora, ishte mësuar se kryengritësit po synonin ta sulmonin Vlorën. 3 Krahas ngjarjeve të lartëpërmendura shtypi britanik kishte spikatur po ashtu edhe pushtimet në Shqipëri që nga fillimi i Luftës së Parë Botërore. Kështu, më 28 tetor 1914, The Manchester Guardian shkruante se ministrat grekë tanimë u kishin bërë me dije Fuqive të Mëdha për vendimin e Greqisë për ta ripushtuar Shqipërinë e Jugut, apo siç i referoheshin në artikull, Epirin,4 ndërsa dy ditë pas, kjo gazetë informoi se Italia tanimë kishte dërguar asis- tenca mjekësore dhe të tjera në Vlorë si dhe supozonte se kishte pasur një marrëveshje në mes të qeverive italiane, greke dhe austriake sa i përket veprimeve greke dhe italiane në Shqipëri. Po ashtu ky artikull publikoi edhe një deklaratë të Legatës Greke në Londër e cila mohonte kategorikisht të dhënat e raportuara nga një telegram i Romës, i datës 26 dhjetor, sipas së cilit telegram grekët i kishin sulmuar dhe kishin vrarë shqiptarë.5 Këto pushtime pasohen nga Pakti i Fshehtë i Londrës, i cili po ashtu u publikua me vonë edhe në shtypin britanik, ndër të tjera në gazetën The Manchester Guardian, në janar të vitit 1918.6 Opinioni publik britanik, përmes shtypit do të njoftohej edhe për pushtimet serbe në Shqipëri. Gazeta britanike The Observer, bënte të ditur se Byroja Serbe e Shtypit kishte lësh- uar një deklaratë sipas së cilës, masat në fjalë kinse Serbia ishte detyruar që t’i ndërmarrë, për t’u dhënë fund inkursioneve nga Shqipëria.7

0(GLWK'XUKDP³1RWHVIURP$OEDQLD´7KH1HDU(DVW6HSWHPEHUWKLQ0(GLWK'XUKDP$OEDQLD DQG7KH$OEDQLDQ6HOHFWHG$UWLFOHVDQG/HWWHUVHG%HMWXOODK'HVWDQL /RQGRQ&HQWUHIRU$OEDQLDQ 6WXGLHV ³0RVOHP.LQJRI$OEDQLD´7KH0DQFKHVWHU*XDUGLDQ6HSWHPEHU ³7KH$OEDQLDQ5HYROW´7KH0DQFKHVWHU*XDUGLDQ-DQXDU\ ³*UHHFHDQG$OEDQLD´7KH0DQFKHVWHU*XDUGLDQ2FWREHU ³7KH3RZHUV $OEDQLD´7KH0DQFKHVWHU*XDUGLDQ2FWREHU ³7KH$OOLHV¶7UHDW\ZLWK,WDO\´7KH0DQFKHVWHU*XDUGLDQ-DQXDU\ 7 “Serbian Invasion of Albania,” The Observer, June 13, 1915, 10: “Serbia has found it necessary to take measures WRSXWDVWRSDWDQ\UDWHIRUWKHGXUDWLRQRIWKHSUHVHQWZDUWRWKHVHLQFXUVLRQVIURP$OEDQLD6KHUHDOLVHVWKDWWKH $OEDQLDQTXHVWLRQLVRQHZKLFKPXVWEHVHWWOHGE\(XURSHDVDZKROHEXWVKHLVHTXDOO\FRQ¿GHQWWKDWWKHPHD- VXUHVVKHLVWDNLQJDUHDVPXFKLQWKHLQWHUHVWVRIKHU*UHDW$OOLHVDVLQKHURZQ´

283 KUMTESAT

Që të gjitha këto pushtime në Shqipëri po lejoheshin nga Fuqitë e Antantës, përfshirë këtu edhe Britaninë e Madhe, përkundër faktit se burrshtetasit britanik që në fillim të luftës, duke pasur parasysh se lufta kishte filluar pas sulmit ndaj dy shteteve të vogla, kishin shprehur përkrahjen e tyre për shtetet dhe kombet e vogla, qëndrime këto të cilat i kishin spikatur edhe të përditshmet e njohura britanike si The Times dhe The Manchester Guardian.8 P.sh. The Times, i datës 10 nëntor 1914, njoftonte për deklaratën e kryeministrit britanik, H. H. Asquith për rëndësinë që duhej dhënë të drejtave të kombeve të vogla.9 Po aq i zëshëm sa i përket kësaj çështje, si njofton The Manchester Guardian, kishte qenë edhe kryeministri D. Ll. George i cili madje kishte pohuar se këtë problematikë e kishte marrë posaçërisht “afër zemrës”.10 Siç e citonte një fjalim të tij e përditshmjaThe Times, D. Ll. George në mes tjerash kishte deklaruar se Britania e Madhe po luftonte për mbrojtjen e të dobtëve nga të fortët e paskrupullt.11 Këto deklarime, qëllimet e të cilave, sipas studiuesit Harry Hanak ishin padyshim propagandistike, duket të kenë pasur impakt mjaft të madh edhe tek shtypi britanik, të cilat edhe kishin marrë qëndrime të tilla. P. sh e përditshmja britanike The Times e paraqiste Luftën e Parë Botërore si një luftë për kombet e vogla. 12 Zhvillimet në territoret shqiptare do të viheshin posaçërisht në fokus të opinionit publik britanik pas pushtimeve të Fuqive të Boshtit Qendrorë në Ballkan, në fund të vitit 1915 dhe në fillim të vitit 1916. Një vëmendje e veçantë i ishte kushtuar tërheqjes serbe dhe tërheqjes së doktorëve britanikë përmes Kosovës, Shqipërisë dhe Malit të Zi. Ndër të tjera përshkruhet edhe përvoja e Mbretit Serb gjatë udhëtimit nëpër Shqipëri.13 Një artikull tjetër mjaft mbresëlënës, i publikuar në The Manchester Guardian, bënte fjalë për peripcitë e Dr. A. Hillyard Holmes, pjestarë i Kryqit të Kuq Britanik. I gjithë njësiti i tij spitalor ishte burgosur, ndërsa Dr. A. H. Holmes dhe një motër medicionale kishin ikur dhe kishin shkuar fillimisht në Prizren. Ai i kishte dërguar babait të tij një telegram nga Elbasani, ku njoftonte se së bashku me oficerët serbë po udhëtonte drejt Durrësit. Në artikull theksohej se doktori dhe motra ishin detyruar që në këmbë të ecnin nëpër maleve.14 Parlamenti britanik kishte ngritur çështjen e qëndrimit që po mbanin shqiptarët ndaj serbëve gjatë tërheqjes së tyre. Siç njofton The Irish Times, aty ishte theksuar se shqiptarët në Shqipërinë Qendrore kishin treguar qëndrim miqësor ndaj serbëve gjë që nuk mund të thuhej për një pjesë të popullatën veriore shqiptare, të cilët u treguan më armiqësorë.15 Në fillim të janarit 1916, The Observernjoftonte opinionin publik britanik se forcat bullgare tanimë e kishin kaluar Lumin Shkumbin, ndërkaq forcat austriake po lëviznin drejt Sarajevës. Esat Pashë Toptani, i cili ishte mjaft i pranishëm në shtypin britanik, sipas artikullit

+DUU\+DQDN*UHDW%ULWDLQDQG$XVWULD+XQJDU\GXULQJWKH)LUVW:RUOG:DU /RQGRQ2[IRUG8QLYHUVLW\3UHVV 9 Ibid.,58. 10 Ibid.,58. 11 Ibid. 12 Ibid., 58-59. ³6WRU\RI.LQJ3HWHU¶V)OLJKW´7KH0DQFKHVWHU*XDUGLDQ-DQXDU\ ³%ULWLVK5HG&URVVGRFWRU¶VHVFDSHIURP6HUELD´7KH0DQFKHVWHU*XDUGLDQ'HFHPEHU ³%DONDQ:DU7KHDWUH´7KH,ULVK7LPHV-DQXDU\

284 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 në fjalë i kishte ofruar një forcë të konsiderueshme Fuqive të Antantës, forcë këtë, të cilën do ta komandonte vet ai.16 “Essad’s devotion: ‘With the Allies till death’” (“Devotshmëria e Esatit: ‘Me Aleatët deri në vdekje”’), e titullonte shkrimin gazeta britanike The Observer, më 30 janar 1916, ku edhe njoftohej të ketë thënë Esat Pashë Toptani, në një intervistë se “[…] sado e tmershme të bëhet situata vendimi që ai kishte marrë ishte i parevokueshëm dhe ai ishte me Aleatët deri në vdekje […].”17 Ky qëndrim i tij është pasqyruar në shtypin britanik edhe në fund të vitit 1915, respektivisht në muajin tetor kur gazeta The Scotsman, informonte se me urdhërin e Esat Pashës ishin vrarë disa banorë të Durrësit, nën dyshimin se po vepronin si agjentë sekretë për Austrinë dhe Gjermaninë. Sipas artikullit në fjalë me këto vrasje synohej që të parandalo- heshin intrigat e mëtejme ndaj Qeverisë në Shqipëri.18 Pushtimet e forcave të Bllokut Qendrorë në Shqipëri e shqetësonin tejet mase Britaninë e Madhe, si pjesë të Antantës, dhe kjo reflektohej dukshëm edhe në shtypin e vendit. Më 17 janar 1916, The Scotsman, njoftonte se sipas deklaratave të oficerëve gjermanë, ushtria gjermane në bashkëpunim me ushtrinë e Austrisë, do ta okuponte Shqipërinë, në mënyrë që “ta pastronte këtë rajon nga të gjitha gjurmët e armikut”.19 Vetëm dhjetë ditë pas, The Times-i britanik bënte të ditur se austriakët të cilët kishin pushtuar pjesën më të madhe të Malit të Zi, ishin duke depërtuar nëpër Shqipëri. Ata tanimë e kishin okupuar Shkodrën dhe Shëng- jinin ndërsa pritej që edhe qyteti i Durrësit dhe i Vlorës të sulmoheshin nga forcat e Boshtit Qendrorë.20 Po në janar të vitit 1916 The Manchester Guardian informon për vrasjen e patrotit shqiptarë, Isa Boletinit dhe djalit të tij. 21 Pushtimet e vazhdueshme në Shqipëri, gjatë Luftës së Parë Botërore, kishin qenë subjekt edhe i artikullit “Champions of Albanian Indipendence” (“Kampionët e Pavarësisë së Shqipërisë”) , të shkruar nga G. Ward Price në prill të vitit 1917. Ajo që i ishte dukur shumë interesante autorit ishte se pushtues të ndryshëm kishin rekrutuar shqiptarët që të luftonin për ta, si forca të rregullta, dhe të gjithë shqiptarët po luftonin për pavarësinë e Shqipërisë.22 Në përfundim të Luftës së Parë Botërore, operacionet ushtarake të forcave të Antantës në Shqipëri u treguan shumë të suksesshme dhe për këto suksese parreshtur kishin njoftuar gazetat britanike. Nga artikujt në The Scotsman23 dhe The Manchester Guardian24 kuptojmë posaçërisht për suksese të trupave italiane dhe franceze në operacionet e tyre në Shqipëri në maj të vitit 1918.

³'HIHQFHRI6DORQLFD´7KH2EVHUYHU-DQXDU\ ³(VVDG¶V'HYRWLRQµ:LWKWKH$OOLHVWLOO'HDWK¶´7KH2EVHUYHU-DQXDU\ 18 “German intrigues in Albania,” The Scotsman, October 8, 1915, 8. ³$OEDQLD¿UVW´7KH6FRWVPDQ-DQXDU\ ³$XVWULDDQGWKH$GULDWLF´7KH7LPHV-DQXDU\ ³0RQWHQHJULQ$IIUD\VZLWK$OEDQLDQV´7KH0DQFKHVWHU*XDUGLDQ-DQXDU\ ³&KDPSLRQVRI$OEDQLDQ,QGLSHQGHQFH´7KH7LPHV$SULO 23 “Italian Front,” The Scotsman, May 7, 1918, 5; “Progress in Albania,” The Scotsman, May 21, 1918, 5. ³$OEDQLDQ6DOLHQW5HGXFHG´7KH0DQFKHVWHU*XDUGLDQ0D\

285 KUMTESAT

Ndërsa në vazhdën e marrjes së disa qyteteve shqiptare nga forcat aleate, në tetor, 1918, The Scotsman, do të njoftojë se francezët e kishin marrë Prishtinën dhe se trupat austriake me shpejtësi po largoheshin nga Shqipëria.25 Më 13 dhjetor, 1918, kur lufta veç kishte përfunduar, The Manchester Guardian, në artikullin e titulluar “The Case of Albania” i spikati shqiptarët si popullin më të vogël nga të gjithë ata që shpresonin në drejtësi në Konferencën e Paqes. Pozicioni i shqiptarëve nuk ishte fare i mirë meqë asnjë nga Fuqitë e Mëdha nuk shqetësohej shumë për ta ndërsa në anën tjetër ishin fqinjët me të cilët nuk kishin raporte të mira. Në artikull sygjerohej që në Paris shqiptarët duhej të paraqiteshin si një popull që synonte bashkëpunim me fqinjët e saj, e jo si një vegël e shtetit Italian të cilën kjo e fundit e shfrytëzonte kundër sllavëve.26 Përveç njoftimeve të vazhdueshme nuk duhet lënë pa përmendur edhe hapsirën që shtypi britanik i kishte kushtuar punimeve mbi historinë e popullit shqiptar, traditën, gjuhën, kulturën etj. Sigurisht se kontribuesja më e madhe në këtë drejtim ka qenë Edith Durham e cila në revista britanike kishte publikuar një sërë punimesh. Duhet theksuar shkrimin e saj “Albania Past and present: The Race Instict,” publikuar në The Near East në mars të vitit 1917 ku ajo i bënë një vështrim të përgjithshëm historisë së Shqipërisë që nga kohërat më të lashta dhe shpreh shpresën që edhe për popullin më të vjetër të Ballkanit do të ketë drejtësi më në fund.27 Po në këtë vit Durham e publikoi punimin “The Albanian Question” në The Contemprary Review, ku krahas historisë së popullit shqiptarë ajo diskuton në përgjithësi për çështjen shqiptare, gërshetimin e interesave të Fuqive të Mëdha në Shqipëri, rezistencën që populli shqiptar i kishte bërë pushtimeve të shumta si dhe në fund ofron opinionin se si duhej përfundimisht zgjidhur çështja shqiptare. Sipas saj, pas luftës, Fuqitë e Mëdha, në vend që të dërgonin një Komision të Kontrollit në Shqipëri, duheshin caktuar një Protektor asaj, dhe Italia ishte Fuqia e cila ishte më e përshtashme për këtë funksion.28 Hapsira e mjaftueshme që i është dhënë çështjeve ballkanike në përgjithësi, dhe Shqipërisë në veçanti, në shtypin britanik mund të ketë ndikuar edhe në qëndrimin që Britania e Madhe do ta merrte në përfundim të luftës për Shqipërinë. Duke qenë se shtypi britanik shpesh bazohej jo vetëm në burimet britanike të informacioni por edhe në burimet e huaja si ato franceze, italiane, austro-hungareze, të cilët ishin prezent në zona të caktuara në Shqipëri, konsiderohet se këto njoftime, të mbështetura edhe nga burimet arkivore, janë me shumë interes për historiografinë tonë në përgjithësi.

25 “Balkan Front: French occupy Prishtina,” The Scotsman, October 12, 1918, 5. ³7KHFDVHRI$OEDQLD´7KH0DQFKHVWHU*XDUGLDQ'HFHPEHU 27 M. Edith Durham, “Albania Past and present: The Race Instinct,” The Near East, March 2nd 1917, in: 'XUKDP$OEDQLDDQG7KH$OEDQLDQV 0(GLWK'XUKDP³7KH$OEDQLDQ4XHVWLRQ´7KH&RQWHPSRUDU\5HYLHZ2FWREHULQ'XUKDP$OEDQLD and The Albanians, 83-90.

286 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

V. REFERENCAT

Burimet e botuara

Durham, M. Edith: Albania and The Albanians: Selected Articles and Letters 1903-1944. Edited by Bejtullah Destani. London: Center for Albanian Studies, 2001.

Literatura

Hanak, Harry. Great Britain and Austria-Hungary during the First World War. London: Oxford University Press, 1962.

Shtypi

“Moslem King of Albania.” The Manchester Guardian, September 9, 1914. “The Albanian Revolt.” The Manchester Guardian, January 6, 1915. “Greece and Albania.” The Manchester Guardian, October 28, 1914. “The Powers & Albania.” The Manchester Guardian, October 30, 1914. “The Allies’ Treaty with Italy.” The Manchester Guardian, January 18, 1918. “Serbian Invasion of Albania,” The Observer, June 13, 1915 “Story of King Peter’s Flight.” The Manchester Guardian, January 11, 1916 “British Red Cross doctor’s escape from Serbia.” The Manchester Guardian, December 13, 1915. “Balkan War Theatre,” The Irish Times, January 11, 1916 “Defence of Salonica.” The Observer, January 9, 1916. “Essad’s Devotion: ‘With the Allies till Death’.” The Observer, January 30, 1916. “German intrigues in Albania.” The Scotsman, October 8, 1915. “Albania first.” The Scotsman, January 17, 1916. “Austria and the Adriatic.” The Times, January 27, 1916. “Montenegrin Affrays with Albanians.” The Manchester Guardian, January 20, 2016. “Champions of Albanian Indipendence.” The Times, April 24, 1917. “Italian Front.” The Scotsman, May 7, 1918. “Progress in Albania.” The Scotsman, May 21, 1918. “Albanian Salient Reduced.” The Manchester Guardian, May 20, 1918. “Balkan Front: French occupy Prishtina.” The Scotsman, October 12, 1918. “The Case of Albania.” The Manchester Guardian, December 13, 1918.

287 KUMTESAT

288 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ARBEN PUTO - KONTRIBUTI NË HISTORIOGRAFINË SHQIPTARE

Arian Pulaj Student i Masterit Universiteti i Prishtinës Fakulteti Filozofik Departamenti i Historisë Prizren [email protected]

ABSTRAKTI

Në këtë punim do të trajtojmë për njërin ndër figurat më të shquara dhe më të rëndë- sishme për historiografinë shqiptare siç ishte Arben Puto. Me hapjen e Universitetit të Ti- ranës më 1957 ka punuar si pedagog dhe punonjës shkencore në Fakultetin Juridik, derisa doli në pension më 1990. Trajtimi që do të sjell në këtë punim është për Arben Puto, si një studiues i pa lodhur për shkencën e historisë, dhe njëkohësisht autori i parë shqiptar që merret me marrëdhënieve shqiptaro-angleze gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe njeriu që ka pru risi në shkencën e historisë. Është autor i një numri monografisë në fushën e Historisë së Diplo- macisë. Ka botuar një varg artikujsh dhe kumtesash në revista të ndryshme brenda dhe jashtë Shqipërisë. Ka marrë pjesë në konferenca shkencore ndërkombëtare dhe ka mbajtur ligjërata në institucione të ndryshme arsimore dhe shkencore. Arben Puto i është dhënë mundësia në vite të tëra të bëjë hulumtime nëpër arkiva të huaja, p.sh. Arkivin e Francës, Romës, Londrës dhe të Vjenës, kjo ishte provoj shumë e duhur për shkrimin e librave duke u bazuar në dokumente primare siç ishte arkivore. Veprimtaria shkencore e akademik Puto shtrihet në më shumë se një gjysmë shekulli në historisë së Shqipërisë si histori e së drejtës kombëtare e ndërkombëtare, si histori diplomatike e politike. Në vitin 2003 është pranuar në Akademinë e Shkencave e Shqipërisë.

Fjalët çelës: Arben Puto, Tiranë, punonjës shkencore, pedagog, akademik.

I. HYRJA

Arben Puto jetoi në një periudhë të vështirë të Shqipërisë, siç ishte periudha e komunizmit. Duhet pranuar se njëanshmëria e ka dëmtuar trajtimin e lëndës historike në kohën e regjimit komunist.

289 KUMTESAT

Me hapjen e Universitetit të Tiranës më 1957 ka punuar si pedagog dhe punonjës shkencore në Fakultetin Juridik, derisa doli në pension më 1990. Arben Putos i është dhënë mundësia në vite të tëra të bëjë hulumtime nëpër arkiva të huaja, p.sh. Arkivin e Francës, Romës, Londrës dhe të Vjenës, kjo ishte provoj shumë e duhur për shkrimin e librave duke u bazuar në dokumente primare siç ishte arkivore. Arben Puto është i ndërgjegjshëm se veprat e tij historiko-diplomatike të kohës së regjimit komunist, vende-vende nuk i kanë shpëtuar metodës mbizotëruese të kohës, citateve të cilat ishin të detyrueshme të shkruheshin në libër për shkak se nuk do të botohej libri. Por kjo nuk do të thotë që të hedhet poshtë vepra dhe kjo është e paqëndrueshme, citatet nuk e ia ulin vlerën e punës së tij shkencore dhe të pa lodhur dhe sfiduese.

Biografia e Arben Putos

Arben Puto lindi në Gjirokastër në vitin 1924. Ishte nxënës i Liceut Francez të Korçës ( 1935-1939). Liceut Francez dhe Liceut Klasik në Romë (1940-1942). Mori pjesë në Lëviz- jen Nacionalçlirimtare, fillimisht në Gjirokastër, dhe prej vitit 1943 në Tiranë. Arsimin e ndërprerë e përfundoi pas Çlirimit në Gjimnazin e Tiranës më 1946. Po atë vit shkoi në Moskë ku ndoqi dhe mbaroi Fakultetin e Drejtësisë të Universitetit të Moskës, dega e së Drejtës Ndërkombëtare Publike më 1951.1 Punoi në seksionin juridik të Ministrisë së Punëve të Jashtme (1951-1957).2 Me hapjen e Universitetit të Tiranës më 1957 ka punuar si pedagog dhe punonjës shkencore në Fakultetin Juridik, derisa doli në pension më 1990. Është autor i një numri monografisë në fushën e Historisë së Diplomacisë. Ka botuar një varg artikujsh dhe kumtesash në revista të ndryshme brenda dhe jashtë Shqipërisë. Ka marrë pjesë në konferenca shkencore ndërkombëtare; ka mbajtur ligjërata në institucione të ndryshme arsimore dhe shkencore.3 Në vitin 1988 ka qëndruar për dy muaj në Heidelberg i ftuar prej institutit gjerman “ Max Planck Institute”, ku ka kryer kërkime bibliografike dhe ka mbajtur ligjërata mbi probleme të Historisë së Shqipërisë.4 Ka marrë pjesë aktive në proceset demokratike pas vitit 1990, duke kryesuar Komitetin Shqiptar të Helsinkit që nga krijimi (1990) dhe me ndërprerje deri në vitin 2000.5 Në vitin 2003 është pranuar në Akademinë e Shkencave e Shqipërisë. Ka marrë Çmimin e Republikës të shkallës së parë.6 Arben Puto ndërroi jetë në vitin 2016, duke lënë pas vete bagazh shumë të pasur të krimtarisë së tij.

3XWR$UEHQ3DYDUsVLDVKTLSWDUHGKHGLSORPDFLDH)XTLYHWs0sGKD 7LUDQs7RHQD $NDGHPLDH6KNHQFDYHH6KTLSsULVs)MDORULHQFLNORSHGLNVKTLSWDUYRO 7LUDQs.ULVWDOLQD.+ 3 Puto, Pavarësia. 3XWR3DYDUsVLD DNDGJRYDODVKDVDPEOHMDWHQGDUHMHWD"LG DNDGJRYDODVKDVDPEOHMDWHQGDUHMHWD"LG

290 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Monografi historiografike

1. Nëpër analet e diplomacisë angleze (Planet antishqiptare të Britanisë së Madhe gjatë Luftës së dytë Botërore në bazë të dokumenteve të Forein Ofisit të viteve 1939-1944), Tiranë : 8 Nëntori, 1976. 2. Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912-1914, Tiranë, 8 Nëntori 1978. 3. Historia diplomatike e Çështjes shqiptare 1878-1926, Tiranë: Albin, 2003. 4. Shqipëria politike 1912-1939, Tiranë : Toena, 2009. 5. Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1912, Tiranë: Duda, 2010. 6. Demokracia e rrethuar : Qeveria e Fan Nolit në marrëdhëniet e jashtme, Tiranë: Fan Noli , 2010. 7. Lufta italo-greke, Diktatorë e kuislingë, Tiranë: Toena, 2011. 8. Shkurorëzimi i Mbretit Zog në mërgim, Tiranë: Toena, (2012)

Botime dokumentare

1. Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së imperializmit. Përmbledhje dokumentesh me një vështrim historik, vëllimi I (1867-1912), Tiranë: 8 Nëntori, 1984. 2. Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së imperializmit. Përmbledhje dokumentesh me një vështrim historik, vëllimi II (1912-1918), Tiranë: 8 Nëntori, 1987. 3. Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare pas Luftës I Botërore, Përmbledhje dokumentesh me një vështrim historik vëllimi III (1919-1926), Tiranë: Albin, 2001.

Bashkautor në sintezën historiografike

1. Historia e Shqipërisë, Vëllimi III (1912-1939), Kreu I\ 1, 2 e 4, Kreu II, dhe Kreu III\ 1 e 2, Tiranë: Toena 2007 Arben Puto ishte një figurë qendrore e shkencës shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX e në vijim. Ai me të drejtë konsiderohet studiuesi më autoritar i historisë diplomatike të Shqipërisë, dhe i rolit të faktorit gjeopolitik në çështjen shqiptare. Për të shkruar histori duhet të kesh guxim dhe këtë e kishte studiuesi Arben Puto. Studiuesi Puto është autor i një numri veprash në fushën e së drejtës ndërkombëtare dhe historisë së diplomacisë dhe një varg veprash monografike, të hartuara dhe të mbështetur në burime shqiptare e të huaja. Arben Puto ka bërë të njohur aspektet ndërkombëtare të pavarë- sisë së Shqipërisë, kushtëzimin e saj prej interesave të faktorëve vendimmarrës evropianë e botërorë, rolin individual të protagonistëve politikë shqiptarë në periudhën midis dy luftërave, marrëveshjet dhe protokollet e fshehta dhe padrejtësitë e kohërave.

291 KUMTESAT

Arben Putos i është dhënë mundësia në vite të tëra të bëjë hulumtime nëpër arkiva të huaja, p.sh. Arkivin e Francës, Romës, Londrës dhe të Vjenës, kjo ishte provoj shumë e duhur për shkrimin e librave duke u bazuar në dokumente primare siç ishte arkivore. Një eksperiencë shumë e frytshme ishte marrja e iniciativës për dërgimin e një ekipi studiuesish të Universi- tetit të Tiranës për në kryeqytetin britanik në vitin 1972, në mesin e tyre ishte edhe studiuesi Arben Puto. Objekti kryesore i kërkimit kishte qenë materialet e periudhës së Luftës së Dytë Botërore, ku edhe kurorëzohet me librin e tij nëpër analet e diplomacisë Angleze. Puto ka botuar një varg artikujsh dhe kumtesash në revista të ndryshme brenda dhe jashtë Shqipërisë. Punimet e tij ai i botoi kryesisht në revistat Studime Historike dhe Për- parimi etj. Gjithashtu ka marrë pjesë në konferenca shkencore ndërkombëtare dhe ka mbajtur ligjërata në institucione të ndryshme arsimore dhe shkencore. Arben Puto është edhe bashkautor i sintezave historiografike edhe në gjuhë të huaja për Historinë e Shqipërisë në gjuhën frënge dhe angleze Studiuesi Puto është një prej historianëve dhe ekspertët shqiptarë më të njohur të dre- jtës ndërkombëtare. Ishte ndër të parët që bëri një botim të plotë të historisë politike të Shqipërisë. Ishte autor i një serë veprash mbi marrëdhëniet ndërkombëtare të Shqipërisë, si dhe i historisë së vendit kryesisht në periudhën nga Pavarësia deri në Luftën e Dytë Botërore dhe njeriu që ka pru risi në shkencën e historisë. Arben Puto ishte një studiues i pa lodhur për shkencën e historisë, energjik, ambicioz. Duhet pranuar se njëanshmëria e ka dëmtuar trajtimin e lëndës historike në kohën e regjimit komunist. Autori është i ndërgjegjshëm se veprat e tij historiko-diplomatike të kohës së regjimit komunist, vende-vende nuk i kanë shpëtuar metodës mbizotëruese të kohës, citateve të cilat ishin të detyrueshme të shkruheshin në libër për shkak se nuk do të botohej libri. Por kjo nuk do të thotë që të hedhet poshtë vepra dhe kjo është e paqëndrueshme, citatet nuk e ia ulin vlerën e punës. Në vitin 2003 është pranuar në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë. Veprimtaria shkencore e akademik Putos shtrihet në më shumë se një gjysmë shekulli në historisë së Shqipërisë si histori e së drejtës kombëtare e ndërkombëtare, si histori diplomatike e politike. Akademik Arben Puto la një veprimtari të madh në studimet për historinë politike e diplomatike të çështjes shqiptare. Veprat e tij janë një referencë e patejkalueshme për brezat e studiuesve. Monografia ëpërn analet e diplomacisë Angleze, është libër specifik si në aspektin strukturor ashtu edhe në atë përmbajtjesor, edhe pse me volum të vogël por me përmbajtje shumë të veçanet . Arben Puto është autori i parë shqiptar që merret me shkrimin dhe studimin e marrëdhënieve shqiptaro-angleze gjatë Luftës së Dytë Botërore. Autori gjatë shkrimit të librit është bazuar në Arkivin Forien Ofis dhe libra të autorëve të huaj. Arben Puto me librin Nëpër anale të Diplomacisë Angleze ka sjellë risi në qasjen e shkrimin për diplomacinë An- gleze, kur dihet që vitet kur ka vepruar. Studiuesi Arben Puto e sheh Britania e Madhe si

292 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 shtetin që ka luajtur rolin kryesor në Ballkan gjatë Luftës së Dytë Botërore. Studiuesi Puto na vejnë në përfundim se oficerët britanikë kishin gjithnjë shpresë se mund të arrinin në marrëveshje konkrete për rezistencë aktive në Shqipëri kundër nazi-fashizmit. Në veprën tjetër Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912-1914. Libri pas ribotimit në vitin 2012, është përpunuar dhe janë larguar citimet e kohës së komunizmit. Vepra në fjalë është vepër që e shtjellon shumë mirë ndaj ndikimin e diplomacisë të Fuqive të Mëdha ndaj Shqipërisë. Libri ka një bazë të gjerë burimesh. Janë konsultuar gjatë shkrimit të librit arkivat e Fuqive të Mëdha: Romës, Parisit, Vjenës dhe Londrës. Kjo është pa dyshim një periudhë kthese në historinë tonë kombëtare, por edhe e vetmja periudhë që i hapet trajtimit të çështjes shqiptare me të gjitha problemet që ka shtruar. Në veprat e më parshme studiuesi Arben Puto përqendrohej kryesisht në aspektet diplomatike të çështjes shqiptare , si p.sh. trajtimi i çështjes shqiptare nga Fuqitë e Mëdha, në Konferencën e Paqes, në Kongresin e Ambasadorëve, në momentet të tilla vendimtare për njohjen e shtetit shqiptar. Kurse në veprën Shqipëria Politike 1912-1939, këtu jep një pasqyrë përmbledhëse , bënë një histori gjithëpërfshirëse prej viteve 1912-1939, ky është ndryshimi i parë dhe ka ndryshime të tjera në metodën e trajtimi. Arben Puto gjykon në bazë të dokumenteve arkivore në libër. Studiuesi Puto punoi 6 vjet për të nxjerr në botim librin Shqipëria politike 1912-1939. Një punë e ngjeshur dhe me angazhime shumë të madhe. Synimi kryesor të hulumtimit shkencore që e ka libri është se Pavarësinë e Shqipërisë dhe krijimin e shtetit shqiptar e quan rezultat të përpjekjeve të shqiptarëve. Libri me titull Shqipëria politike 1912-1939 padyshim është kryevepra e studiuesit Arben Puto. Arben Puto ndërroi jetë në vitin 2016, duke lënë pas vete bagazh të pasur të krimtaris së tij.

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

1. Puto, Arben. (2012) .Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha (1912- 1914), Tiranë: Toena. 2. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. (2009) Fjalori enciklopedik shqiptar, vol. 3, Tiranë: Kristalina-KH. 3. akad.gov.al/ash/asambleja/te-ndare-jeta?id=203, 04.12.2016.

III. METODOLOGJIA

Metodologjia që e kam përdor në punimin me titull Arben Puto - Kontributi në histo- riografinë shqiptare, janë: metoda analogjike (diskursi analizës) dhe sintezës. Kështu që, metodën analogjike e kam aplikuar tek prezantim i Arben Putos dhe rolin e tij në historiografinë shqiptare.

293 KUMTESAT

Metodën kualitative e kam aplikuar në shumicën e rasteve tek nxjerrja e rezultateve rreth punës studimore të Arben Puto. Metoda e Sintezës më ka shërbyer me rastin e përfundimit dhe përmbylljes së punimit, si dhe në nxjerrjen e përfundimeve (konkluzioneve).

IV. KONKLUZIONET

Arben Puto ishte një figurë qendrore e shkencës shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX e në vijim. Ai me të drejtë konsiderohet studiuesi më autoritar i historisë diplomatike të Shqipërisë, dhe i rolit të faktorit gjeopolitik në çështjen shqiptare. Për të shkruar histori duhet të kesh guxim dhe këtë e kishte studiuesi Arben Puto. Studiuesi Puto është autor i një numri veprash në fushën e së drejtës ndërkombëtare dhe historisë së diplomacisë dhe një varg veprash monografike, të hartuara dhe të mbështetur në burime shqiptare e të huaja Puto ka botuar një varg artikujsh dhe kumtesash në revista të ndryshme brenda dhe jashtë Shqipërisë. Punimet e tij ai i botoi kryesisht në revistat Studime Historike dhe Përparimi etj. Veprimtaria shkencore e akademik Putos shtrihet në më shumë se një gjysmë shekulli në historisë së Shqipërisë si histori e së drejtës kombëtare e ndërkombëtare, si histori diplomatike e politike. Në vitin 2003 është pranuar në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë. Veprimtaria shkencore e akademik Putos shtrihet në më shumë se një gjysmë shekulli në historisë së Shqipërisë si histori e së drejtës kombëtare e ndërkombëtare, si histori diplomatike e politike. Akademik Arben Puto la një veprimtari të madh në studimet për historinë politike e diplomatike të çështjes shqiptare. Veprat e tij janë një referencë e patejkalueshme për brezat e studiuesve.

V. REFERENCAT

4. Puto, Arben. (2012) .Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha (1912- 1914), Tiranë: Toena. 5. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. (2009) Fjalori enciklopedik shqiptar, vol. 3, Ti- ranë: Kristalina-KH. 6. akad.gov.al/ash/asambleja/te-ndare-jeta?id=203, 04.12.2016.

294 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ASPEKTE TË QËNDRIMIT TË GREQISË NDAJ ÇËSHTJES SHQIPTARE NË KONFERENCËN E PAQES NË PARIS

Prof. Asoc. Dr. Esilda Luku Fakulteti i Shkencave Politike – Juridike Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës E-mail: [email protected]

ABSTRAKTI

Ky punim ka për qëllim të analizojë diplomacinë greke ndaj çështjes shqiptare gjatë punimeve të Konferencës së Paqes së Parisit (1919-1920). Kryedelegati grek, Eleftheros Venizellos paraqiti pretendimin për aneksimin e të ashtuquajturit “Vorio-Epir”, me argumente si: 1) shumica e popullsisë së Shqipërisë së Jugut ishin të nacionalitet grek, përkatësisht 120.000 grekë dhe 80.000 shqiptarë; 2) ndërgjegjja kombëtare dhe jo raca e gjuha ishin faktorë determinues në përcaktimin e identitetit kombëtar dhe 3) cilësimin e shqiptarëve ortodoksë si grekë. Arsyetime të tilla u hodhën poshtë nga delegacioni shqiptar, të cilët nënvizuan se Shqipëria qëndroi asnjanëse gjatë Luftës së Parë Botërore, për rrjedhojë kufijtë ishin ato të përcaktuar në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, më 1913. Synimet aneksioniste greke ndaj Shqipërisë së Jugut u bënë objekt diskutimi midis Fuqive të Mëdha në Komisionin për Çështjet territoriale të Greqisë, ku u evidentuan qëndrimet kontradiktore të të mëdhenjve në përputhje me interesat e tyre gjeopolitike në Ballkan. Ato u konsakruan në një sërë marrëveshjesh, ndër të cilat kompromisi anglo-franko-italian i 13- 14 janarit 1920 sanksiononte copëtimin e Shqipërisë ndërmjet tre vendeve fqinje, ku Greqia përfitonte Korçën dhe Gjirokastrën. Falë ndërhyrjes së SHBA-së, Shqipëria arriti të ruante tërësinë tokësore dhe sovranitetin politik.

Fjalët kyçe: diplomacia greke, “Epiri i Veriut”, delegacioni shqiptar, Konferenca e Paqes së Parisit.

295 KUMTESAT

I. HYRJE

Konferenca e Paqes së Parisit i filloi punimet më 18 janar 1919, në ndërtesën e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Francës, në Versajë. Në të morën pjesë përfaqësues të 32 shteteve, ndonëse vendimmarja i takoi “Katër të mëdhenjve”, përkatësisht kryeministrit britanik David Lloyd George, atij francez Georges Clemenceau, homologut italian Vittorio Orlando dhe presidentit amerikan Wodroow Wilson. Ajo kishte për qëllim përcaktimin e rendit të ri të pasluftës, nëpërmjet nënshkrimit të traktateve të paqes me vendet e mundura. Paqebërësit evropianë mbështesnin ndëshkimin e Gjermanisë, si shkaktaren kryesore të luftës, për të justifikuar kostot e mëdha të saj. Ata u udhëhoqën nga paktet sekrete në favor të interesave të tyre, ndërsa përfaqësuesit amerikanë ishin për arritjen e “paqes pa fitore”. Presidenti Wilson kritikonte diplomacinë e fshehtë, që e kishte çuar Evropën në marrëveshje të përllogaritura, premtime të nxituara dhe aleanca të ndërlikuara. Ndaj, ai bënte thirrje që traktatet e paqes të bazoheshin në programin e tij “14 Pikat”, për të shmangur një konflikt të mundshëm në të ardhmen.1 Ndërsa aleatët e fuqive fituese shpresonin të përfitonin nga tryeza e negociatave për të zmadhuar hapësirën e tyre territoriale2 dhe të vegjëlit besonin në zbatimin e parimit të vetëvendosjes. Synime të tilla kontradiktore udhëhoqën punimet e Konferencës së Versajës, që shënoi zyrtarisht fundin e Luftës së Parë Botërore. Në këtë klimë përplasjesh parimore dhe qëndrimesh nënvlerësuese mbërriti i paftuar në Paris delegacioni i Qeverisë së Përkohshme të Durrësit, nën drejtimin e kryeministrit Turhan Pashë Përmeti. Në të bënin pjesë personalitete, si: Mehmet Konica, Mit’hat Frashëri, Mihal Turtulli dhe pas këshillave të ministrit të Jashtëm italian, S. Sonnino, u ftuan në delegacion edhe imzot Luigj Bumçi, ipeshkëv i Lezhës dhe ministër pa Portofol, si përfaqësues i Shqipërisë së Veriut, si dhe Mustafa Kruja, ministër i Postë-telegrafëve, si i dërguar i Shqipërisë së Mesme.3 Delegacionin zyrtar e përkrahën edhe përfaqësues nga diaspora shqiptare e Amerikës, Rumanisë, Turqisë etj.4 Përballë delegatëve shqiptarë me pikëpamje të paunifikuara qëndronin të mirëorganizuara dërgatat e shteteve fqinje, ku u dalluan veçanërisht përfaqësuesit grekë. Ata udhëhiqeshin me shumë zotësi nga Eleftheros Venizellos, i cili kishte investuar edhe në aparencë për rezultatin e bisedimeve, duke marrë me qira krejt hotelin “Mercator”, për delegacionin e tij prej vetëm 16 anëtarësh.5 Me diplomacinë e tij agresive, ai kundërshtonte interesat shqiptare në mbështetje të nacionalizmës greke. Por ky orientim, nuk e pengoi kryedelegatin e fqinjit jugor të mirëpritej nga paqebërësit evropianë.6

0DUJDUHW0DFPLOODQ3DULVJMDVKWsPXDMTsQGU\VKXDQERWsQ7LUDQs3OHMDGI &KDUOHV %DUEDUD-HODYLFK7KHPHOLPLLVKWHWHYHNRPEsWDUHWs%DOONDQLW7LUDQs'LWXULDI 275 3 Valentina Duka. Histori e Shqipërisë 1912-2000. Tiranë: SHBLU, 2007, f. 102 -RVHSK6ZLUH6KTLSsULD±QJULWMDHQMsPRQDUNLH7LUDQs'LWXULDI 0LVKD*OHQQ\+LVWRULH%DOONDQLW7LUDQs7RHQDI 3DVNDO0LOR3ROLWLNDHMDVKWPHH6KTLSsULVsYsOO 7LUDQs7RHQDI

296 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

II. DIPLOMACIA GREKE NDAJ SHQIPËRISË NË KONFERENCËN E PAQES SË PARISIT

Delegacioni grek, i kryesuar nga kryeministri E. Venizellos, gëzonte simpatinë dhe vlerësimin e aleatëve. Ai kishte këmbëngulur në përfshirjen e Greqisë në Luftën e Parë Botërore përkrah Antantës dhe kishte lejuar zbarkimin e trupave britanike dhe franceze në Selanik, që mbahej ende neutral. Venizellos-i kishte shpenzuar shuma të konsiderueshme në ushtri. Ai jo vetëm që kishte futur trupat greke në luftë, por edhe i kishte dërguar ata në mbrojtje të forcave aleate anti-bolshevike në Rusi. Ai dallohej për besnikërinë e tij ndaj vlerave perëndimore; ishte kundërshtar i militarizmit gjerman dhe përkrahës i parimeve uillsoniane e krijimit të organizatës së Lidhjes së Kombeve.7 Eleftheros Venizellos konsiderohet shembull i modelit klasik nga ana fizike dhe mendore. Ai spikati për punën e tij të tejzgjatur dhe të palodhur gjatë qëndrimit në Paris, duke shkruar një sërë letrash dhe memorandumesh, duke dhënë intervista në media, instrumente që i garantuan atij suksesin. Me energjinë e tij, forcën e argumentit, oratorinë, kryetari i qeverisë greke arriti të zotëronte mbi britanikët, të miklonte francezët, të bindte amerikanët dhe thuajse të neutralizonte italianët. Ndonëse e vlerësonin karakterin dhe aftësinë e tij, paqebërësit po ashtu i druheshin hijeshisë së tij të padiskutueshme. Venizellos-i cilësohej aseti më i madh për Greqinë, pa të cilin shteti helen nuk do të kishte përfituar aq shumë në Konferencën e Versajës.8 Në memorandumin zyrtar dërguar Këshillit Suprem, kryeministri grek paraqiste pseudoargumentet për aneksimin e Shqipërisë së Jugut, që preferonte ta quante “Vorio-Epir”, thjesht si një zgjatim territorial të Epirit grek. Duke bërë një ekspoze me shënime, statistika dhe albume fotografike, Venizellos-i e njëjtësonte kombësinë greke me fenë ortodokse. Sipas tij, “Epiri i Veriut banohej nga 230.000 veta, nga të cilët 150.000 ishin grekë; dhe se po të përjashtohej ajo pjesë e kazasë së Tepelenës dhe Përmetit që gjendej në veri të Vjosës dhe kazaja e Starovës, mbetej një rajon i banuar nga 120.000 grekë dhe 80.000 shqiptarë të pleksur në mënyrë të pandashme”.9 Kryedelegati grek vijonte me arsyetimin se jugu i Shqipërisë banohej nga popullsi e krishterë dhe myslimane, por ndërsa këta të fundit u kthyen në turq dhe pranuan sundimin e Portës së Lartë, të krishterët mbetën të lidhur pas Greqisë. “Mbi 30.000 nga këta të krishterë të Shqipërisë së jugut emigruan në drejtim të Greqisë, me synim për t’u mbrojtur nga persekutimi i muhamedanëve. Këta 30.000 shqiptarë janë helenizuar, si në mënyrën e jetesës, ashtu edhe në zakone, ndërsa ruajnë gjuhën shqipe. Ata luajnë tani një rol të rëndësishëm në jetën ekonomike të Greqisë”.10

00DFPLOODQRSFLWI ,ELGI -6ZLUHRSFLW 5RPHR*XUDNXTL6KTLSsULDGKHosVKWMDVKTLSWDUHSDV/XIWsVVs3DUs%RWsURUH6KNRGsU&DPDM3LSDI 38-39

297 KUMTESAT

Analizat dhe statistikat e paraqitura prej grekëve për të mbështetur pretendimet e tyre ndaj Shqipërisë u hodhën poshtë nga delegatët shqiptarë, sepse kishin një bazë të gabuar. Në aktet e para të qeverisë turke, të gjithë të krishterët ortodoksë të perandorisë cilësoheshin rumë (grekë). Ky gabim rridhte nga fakti që këta të krishterë vareshin nga pikëpamja fetare prej Patrikanës së Stambollit, por kjo nuk nënkuptonte se e gjithë popullsia e krishterë i përkiste kombësisë greke. Vetëm duke i identifikuar si të tillë, mundej qeveria greke të gjente njëfarë shumice në territorin shqiptar. Por, sipas kësaj përllogaritjeje, nuk kishte asnjë shqiptar të besimit ortodoks në Shqipëri.11 Përpos të dhënave statistikore të pasakta, Venizellos-i vazhdonte analizën me përcaktimin e ndërgjegjjes nacionale si elementin themelor të identitetit kombëtar. Kështu, ai kritikonte regjistrimin e popullsisë, të kryer nga Komisioni i Shqipërisë së Jugut, mbi bazën e gjuhës së folur në familje, duke i kategorizuar si shqiptarë ata që komunikonin shqip në shtëpi.12 Në favor të tezave megalomane greke, ai anashkalonte gjuhën amtare të banorëve, duke theksuar se në shkollat greke mësohej greqisht dhe se gjuha e kultit në kisha e manastire ishte greqishtja. Prandaj trojet, ku ndodheshin institucionet arsimore dhe fetare, që përdornin gjuhën greke, cilësoheshin toka të paçliruara, të cilat duhet t’i bashkoheshin shtetit grek.13 Duke përjashtuar racën dhe gjuhën si komponentë të identitetit kombëtar, Eleftheros Venizellos nënvizonte rëndësinë e vetëdijes nacionale. Ai arsyetonte se grekët e Epirit, ndonëse flasin shqip, bëjnë pjesë në familjen greke prej shekujsh, të cilës i kanë dhënë disa krerë të luftës për pavarësinë e Greqisë. Për më tepër, aktualisht disa funksionarë janë me origjinë shqiptare. Venizellos përmendi zëvendëskryeministrin, Lopoulis, Shefin e Shtabit të Ushtrisë së Greqisë, gjeneralin Danglis dhe Shefin e Shtabit të Forcave Detare, admiralin Condouriotis.14 Për të justifikuar rivendikimet territoriale greke, kryedelegati Venizellos shtoi faktin e qytetërimit epror që përfaqësonte Greqia, ndërsa në Shqipëri mungonte jeta politike. “Armiqtë e kombit shqiptar e paraqitën atë si të ndarë dhe të përçarë, që nuk meritonte të jetonte më vete, si disa fise që nuk ishin bashkuar asnjëherë me njëri-tjetrin, si njerëz të egër dhe të padisiplinuar, që po të liheshin të lirë do të turbullonin paqen e përgjithshme”.15 Me argumentin e paaftësisë së shqiptarëve për t’u vetëqeverisur, kryeministri grek paraqiti synimet e tij tokësore. Ai i kërkoi Konferencës së Paqes, “kufijtë veriorë të territorit të Epirit të Veriut, të cilët janë të shënuar prej një linje që kalon përmes Himarës, në veri të Tepelenës, në

11 Hamdi Karazi, “Kërkesat e Shqipnis në Konferencën e Paqes në Paris”, Bashkimi i Kombit, v. II, nr. 32, Tiranë, (PsUNXUsVKNXUWI 12 Hamdi Karazi “Shqipnija përpara Konferencës së Paqes në Paris”, Bashkimi i Kombit, v.II, nr.29, Tiranë, E VKWXQsVKNXUWI 3LHUUH&DEDQHV2OLYLHU&KDOLQH%HUQDUG'RXPHUFHWM+LVWRULDH$GULDWLNXW7LUDQs6KWsSLDH/LEULWGKHH .RPXQLNLPLWI 7DMDU=DYDODQL+LVWRULH6KTLSQLV7LUDQs3KRQHQL[ 6KWsSLDH/LEULWI 15 R. Gurakuqi, op.cit., f. 39

298 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 perëndim të Moskhopolis, drejt Liqenit të Prespës, ku bashkohet me ish kufirin e Greqisë”.16 Këto kërkesa territoriale të delegacionit grek u hodhën poshtë nga përfaqësia shqiptare, që rikujtonte se Shqipëria ishte njohur de jure nga Fuqitë e Mëdha dhe kufijtë jugorë të saj ishin përcaktuar në Konferencën e Ambasadorëve në Londër dhe me Protokollin e Firences. Ajo kishte qëndruar neutrale gjatë L.I.B, çka i bënte të vlefshme këto vendime nga pikëpamja ndërkombëtare. Ndaj delegacioni shqiptar nuk kërkonte copëtim tjetër, por mëvetësinë dhe tërësinë tokësore të Shqipërisë, si dhe sigurimin e dëmshpërblimeve për numrin e fshatrave të djegura nga grekët dhe dëmet e shkaktuara prej ushtrive të Mbretërive Qëndrore.17 Që në seancën e parë të Komisionit mbi Çështjet Greke, më 12 shkurt 1919, nën drejtimin e diplomatit francez Jules Cambon dhe me pjesëmarrjen e përfaqësuesve britanikë Sir Robert Borden dhe Sir Eyre Crowe; atyre francezë Jean Gout dhe Laroche, italianëve De Martino dhe Colonel Castoldi dhe homologëve amerikanë W. L. Westerman dhe Clive Day, diskutimet u përvijuan mbi linjat nacionale.18 U shfaqën qartë qëndrimet e Fuqive të Mëdha mbi rivendikimet greke. Franca dhe Britania përkrahën kërkesat e Venizellosit për aneksimin e Korçës dhe të Gjirokastrës. Delegatët amerikanë mbajtën një qëndrim më të distancuar dhe më të moderuar, duke arsyetuar se zgjidhja e propozuar nga grekët nuk përkonte me kufijtë etnikë. Ndërsa përfaqësuesit italianë, që paraqiteshin si njohës më të mirë të çështjes shqiptare, sollën si argument se feja nuk përbënte kriter përcaktues për kombësinë, duke theksuar se edhe hartat e përgatitura nga Komisioni i Kufirit Jugor u bazuan para së gjithash tek elementi gjuhësor.19 Kjo tezë u përforcua nga fjala e delegatit shqiptar Mihal Turtulli, i cili deklaroi se “dihet botërisht se në trevat që grekët quajnë Epiri i Veriut, kurse ne i quajmë Shqipëria e Jugut, nuk ka asnjë grek. Unë jam prej Korçe. Kam punuar si mjek në këtë qytet. Unë them se nuk ka asnjë grek, as në Korçë as në rrethin e Korçës. Greqia i ngatërron gjërat. Ajo mendon se të krishterët, siç jam edhe unë, janë grekë”.20 Ai mohoi prerazi që Epiri të ketë qenë pjesë e Greqisë, duke nënvizuar faktin se edhe shkollat greke atje, ishin në të vërtetë shkolla ortodokse shqiptare. Qëndrimin refuzues ndaj pretendimeve greke e konsolidoi delegacioni italian, që insistoi në shfrytëzimin e Protokollit të Firences si pikë referimi për caktimin e kufirit jugor të Shqipërisë. Italia kundërshtonte prezencën e një Greqie të fortë përgjatë Adriatikut. Në takën e çizmes italiane ndodhej pjesa më e ngushtë e Adriatikut. 60 milje në lindje të saj, në bregun shqiptar gjendet porti i Vlorës, si dhe ishulli i Sazanit, që kishin rëndësi gjeostrategjike për Romën. Nëse ajo i merrte të dyja edhe ishullin dhe portin mund të kontrollonte Adriatikun, që

,ELGI $UNLYLL0LQLVWULVsVs3XQsYHWs-DVKWPH $03- 9')O 5*XUDNXTLRSFLWI $UEHQ3XWRdsVKWMDVKTLSWDUHQsDNWHWQGsUNRPEsWDUHSDV/XIWsV,%RWsURUHYsOO 7LUDQs$OELQ 2001, f. 10 20 Lavdosh Ahmetaj, “Shqipëria në Konferencën e Paqes së Parisit”, Gjurmime albanologjike - seria e shkencave KLVWRULNH3ULVKWLQsI

299 KUMTESAT e konsideronte “mare nostrum”. Në qoftë se një fuqi kundërshtare mbizotëronte në bregdetin lindor, Italia do të mbetej gjithmonë në mëshirën e saj.21 Bisedimet e Komisionit Cambon vazhduan në mbledhjen e 24 shkurtit 1919, e cila iu kushtua tërësisht parashtresës së Eleftheros Venizellos, ideologut kryesor të Megali Idea. Ai kritikoi vendimet e Konferencës së Londrës dhe të Protokollit të Firences të 1913, që e detyruan Greqinë “të tërhiqte trupat e saj nga Epiri i Veriut”. Propaganda greke e paraqiste lëvizjen vorio-epirote të vitit 1914 si një kryengritje të popullit të Shqipërisë së Jugut për t’u bashkuar me Greqinë, duke u përpjekur të mohonte rolin e Zografosit dhe Carapanos, që drejtuan oficerët grekë të mbetur atje pas largimit të ushtrisë greke. Ata përdorën andartët famëkeq të Kretës dhe ushtarët me uniforma greke,22 për të djegur fshatra dhe vrarë popullsinë vendase, çka i detyroi mijëra banorë të shpërnguleshin në ullishtat e Vlorës për t’i shpëtuar mizorive greke. Venizellos-i fajësonte për këto veprime “të krishterët violent” që gjetën rastin të hakmerren kundër myslimanëve. Përpos dallimit fetar, ai nxiti po ashtu ndarjen krahinore të shqiptarëve në gegë dhe toskë. Ai pohoi rastet e izoluara të keqtrajtimit të myslimanëve nga të krishterët, duke ia atribuar gegëve myslimanë masakrat e kryera ndaj 15.000 toskëve.23 Këto pseudoarsyetime të grekëve u kundërshtuan fuqishëm në procesverbalin e dërgatës shqiptare drejtuar Kryesisë së Konferencës së Paqes. Përfaqësuesit shqiptarë i konsideronin të pathemelta kërkesat e grekëve, sepse shqiptarësia e viseve që ata kërkonin ishte njohur nga një Komision Ndërkombëtar. Për më tepër, ata e cilësonin qeverinë e Zografosit një lëvizje greke, që dogji e shkretoi vendin. Vetëm ky fakt mjaftonte për të provuar se “epirotët” nuk e kishin vendin e tyre atë që shkatërruan. Ndjenjat e banorëve mund t’i vërtetonin edhe ushtarët francezë dhe italianë që gjendeshin aty që nga viti 1916. Veç kësaj, bashkimi i Epirit me Greqinë jo vetëm do të humbiste lulëzimin e krahinës, por do ta bënte të pamundur ekzistencën e Shqipërisë. As argumentet strategjike dhe politike të grekëve nuk qëndronin, sepse Shqipëria, në bazë të vendimit të Londrës, ishte një shtet neutral, për rrjedhojë nuk kishte arsye të paqëtohej me fqinjin jugor.24 Shqyrtimi i kufirit greko-shqiptar vijoi në seancat e datës 4 dhe 6 mars 1919, me propozimet e komisionit katërpalësh, të ngritur nga Këshilli i të Katërve pranë Konferencës së Paqes. Delegacioni anglez dhe ai francez, që ishin në favor të aneksimit të Korçës dhe të Gjirokastrës nga Greqia, e mbështesnin vendimin e tyre në arsyetimet e mëposhtme: 1) Statistikat që posedonin mbi Shqipërinë e Jugut nuk ishin të mjaftueshme për të ndërtuar një kriter praktik, për të kuptuar dëshirat e popullsisë përkatëse. Të dhënat e tyre përkonin me elementin fetar, që nuk ishte në favor të shqiptarëve, dhe me gjuhën, që nuk përfaqësonte një kriter të drejtë për grekët. Në këto kushte, të dyja delegacionet morën në konsideratë

00DFPLOODQRSFLWI 22 T. Zavalani, op.cit., f. 255 23 A. Puto, op.cit., f.18 $03-9')O

300 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 arsyet pse kufiri i vitit 1913 nuk u pranua nga popullsitë e interesuara. 2) Në të njëjtën kohë, përfaqësuesit anglezë dhe francezë mbetën të impresionuar nga faktet e prezantuara prej z. Venizellos dhe Carapanos në lidhje me ndjenjat helenofile të pjesës më të madhe të popullsisë dhe për varësinë ekonomike të rajonit të Korçës nga rruga kryesore që shkon deri në Sarandë. 3) Delegacioni anglez analizoi edhe alternativën e dhënies së këtij rajoni ose Greqisë ose Shqipërisë, ose vendosjen e tij nën mbrojtjen e një fuqie evropiane. Ndonëse ai shprehte mendimin se nuk do të ishte një zgjidhje e drejtë për Greqinë dhe Serbinë, që një territor kaq jetik sa Korça të vihej nën kontrollin e një fuqie evropiane.25 Përpos argumenteve të parashtruara nga përfaqësuesit anglezë dhe francezë, delegacioni amerikan e cilësoi si një provë të pamjaftueshme mbrojtjen e kësaj apo asaj teze, bazuar në historinë e trazirave të viteve 1913-1914, në të cilat luajtën një rol të madh intrigat e huaja, si dhe në dëshmitë e palëve të interesuara. Përfaqësuesit e SHBA-së i mbështetën përfundimet e veta në raportet e vëzhguesve, të plotësuara më të dhënat statistikore që mundën të siguronin në terren. Sipas tyre, 1) ndarja e rrethit të Korçës nga ai i Gjirokastrës nëpërmjet ndërtimit të një rruge që shkon deri në Vlorë, duke kaluar në Përmet, nuk shkakton ndonjë dëm ekonomik. 2) Shumica e popullsisë në pjesën jugperëndimore të lumit Vjosë është me ndjenja dhe prirje politike greke dhe lidhet me anë të marrëdhënieve tregtare dhe komunikacionit me shtetin grek. 3) Në rrethin veriperëndimor të lumit Vjosë, pjesa më e madhe e popullsisë është shqiptare si nga gjuha, ashtu edhe nga ndërgjegjja kombëtare. Mungojnë të dhënat që ky rajon, ku spikat vetëdija e bashkimit kombëtar dhe devotshmëria për çështjen nacionale, të shkëputet nga Shqipëria. Ndërsa, delegacioni italian vijonte në përkrahje të qëndrimit fillestar mbi domosdoshmërinë e ruajtjes së kufirit ekzistues shqiptaro-grek.26 Kontradikta të tilla midis përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha e lanë problemin e kufirit të Shqipërisë së Jugut të pazgjidhur dhe të hapur për diskutime të mëvonshme, çka tregonte se gjeopolitika kishte prevaluar mbi parimin e vetëvendosjes.27 Mungesa e unanimitetit në mesin e paqebërësve mbi çështjen e përcaktimit të vijës kufitare midis Shqipërisë dhe Greqisë rriti pakënaqësinë në radhët e përfaqësuesve shqiptarë. Kryedelegati Turhan Pasha, në notën dërguar Georges Clemenceau, më 7 mars 1919, kritikoi punën e Komisionit mbi Çështjet Greke, që ishte fokusuar tek pretendimet e Greqisë ndaj jugut të Shqipërisë, duke anashkaluar kërkesat e drejta shqiptare mbi Çamërinë e pushtuar prej grekëve. Ato bazoheshin në arsye historike, etnike e gjuhësore, si dhe në ndjesitë kombëtare të popullsive të atyre viseve që u sakrifikuan nga grekët dhe sllavët dhe në vullnetin e zjarrtë të tyre për t’u bashkuar me vendin amë. Sipas Turhan Pashës, nëse argumentet e parashtruara

$03-9')O .RUUHVSRQGHQFsQGsUPMHW'HOHJDFLRQLWVKTLSWDUQs.RQIHUHQFsQH3DTHVGKH shoqërisë shqiptare “Vatra” mbi veprimtarinë e kësaj shoqërie, bashkimin me partinë politike dhe programi për osVKWMHQH6KTLSsULVs $NDGHPLDH6KNHQFDYHH6KTLSsULVs'UHMWRULDH3sUJMLWKVKPHH$UNLYDYHWs6KTLSsULVs/XIWDHSRSXOOLWVKTLS- WDUSsUoOLULPNRPEsWDU YsOO,7LUDQsI 27 Nicola Guy. Lindja e Shqipërisë. Tiranë: Pegi, 2012, f. 209

301 KUMTESAT në Konferencë nuk dukeshin bindëse, shqiptarët kërkonin mandatin për një ose dy vjet të qeverisë së SHBA-së mbi Çamërinë dhe viset e Shqipërisë së Poshtme, të cilat u shpopulluan nëpërmjet përdorimit të dhunës, me qëllim që grekët të siguronin njëfare shumice. Kryetari i delegacionit shqiptar kërkonte organizimin në këto krahina të një plebishiti nën mbikëqyrjen e amerikanëve, që do t’i mundësonte popullsisë vendase të shprehte lirisht dhe pa asnjë shtrëngim vullnetin e tyre dhe të vendosnin vetë për fatin e tyre. Ai besonte se Konferenca e Paqes do ta përkrahte lutjen e drejtë dhe të ligjshme të popullit shqiptar.28 Por, kërkesa e përfaqësuesve të Qeverisë së Përkohshme të Durrësit nuk u mor parasysh nga të mëdhenjtë në Pallatin e Versajës, të cilët, veçanërisht francezët ishin përqendruar te fati i krahinës së Korçës pas tërheqjes së autoriteteve të tyre ushtarake. Në letrën që Ministri i Punëve të Jashtme të Francës, Pishon, i dërgonte kryeministrit dhe ministrit të Luftës, theksohej domosdoshmëria e orientimit progrek të qeverisë së Parisit. Ai argumentonte rëndësinë ushtarake të krahinës së Korçës, nga njëra anë, si rruga që lidhte drejtpërdrejtë pjesën jugore të Serbisë me detin, dhe, nga ana tjetër, si nyje për kontrollin e të gjithë komunikacionit me Greqinë veriperëndimore. Gjeografikisht kazaja e Korçës i takonte Shqipërisë, megjithatë ajo përbënte një luginë më vetë dhe ekonomikisht lidhej më lehtë me Epirin se me Shqipërinë. Nga pikëpamja etnografike, kjo krahinë ishte shqiptare, por kultura greke ishte mjaft e përhapur dhe një pjesë e madhe e popullsisë i përkiste besimit të krishterë. Nëse Korça i mbetej Shqipërisë dhe Italisë i njihej njëfarë protektorati mbi Shqipërinë, atëherë Roma do të vinte nën kontroll të vetmen rrugë komunikimi të Manastirit me detin Jon dhe do të nxiste konfliktin me Greqinë. Për këtë arsye, autoritetet franceze që nuk kishin interes ta shihnin Korçën të bëhej italiane nën një etiketë shqiptare, penguan shqiptarizimin e kësaj krahine dhe përkrahën rivendikimet greke mbi Korçën.29 Megjithatë, tensioni italo-grek për zona influence në Shqipëri u sheshua me kursin e ri diplomatik të ndjekur nga qeveria e kryeministrit italian Francesco Nitti. Ajo u tregua e gatshme të bënte kompromise me Greqinë, duke sakrifikuar edhe kufijtë jugorë të Shqipërisë, me qëllim përmirësimin e marrëdhënieve bilaterale. Negociatat përfunduan me nënshkrimin e Marrëveshjes Tittoni-Venizellos, më 29 korrik 1919.30 Sipas saj, Italia angazhohej të mbështeste në Konferencën e Paqes pretendimet greke për Thrakën Lindore dhe Perëndimore, nëse Greqia binte dakord të hiqte dorë në favor të Italisë nga synimet e veta në Azinë e Vogël. Gjithashtu, Italia shprehte gadishmërinë t’i lëshonte shtetit grek ishujt e Dodekanezit dhe të Detit Egje, me përjashtim të Rodosit. Në lidhje me Shqipërinë, kompromisi italo- grek paraqitej në nenin 2 dhe 3 të marrëveshjes, si vijon: Italia merrte përsipër të përkrahte kërkesën greke për aneksimin e Shqipërisë së jugut, ndonëse iu dha me qira për 50 vjet një pjesë e portit të Sarandës dhe e drejta për të ndërtuar një hekurudhë prej këtej e në brendësi,

6KTLSQLDSsUSDUD.RQIHUHQFsVVs3DTHV%OHL3DUs5RPD7LSRJUD¿D&RRSHUDWLYD6RFLDOHI /XIWDHSRSXOOLWVKTLSWDUSsU«YsOO,I $UNLYLL,QVWLWXWLWWs+LVWRULVs7LUDQs $,+ $9)O

302 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 në qoftë se ajo nuk ndërtohej prej qeverisë greke. Nga ana tjetër, Greqia angazhohej të mbështeste përpara Konferencës mandatin e Italisë mbi shtetin shqiptar, sovranitetin e saj mbi Vlorën e hinterlandin përreth dhe konfirmonte neutralizimin e Kanalit të Korfuzit, të vendosur nga Konferenca e Londrës.31 Pëmbajtja e kësaj marrëveshjeje u kritikua ashpër nga kryetari i ri i delegacionit shqiptar, Luigj Bumçi, në telegramin dërguar Georges Clemenceau, më 14 gusht 1919. Ai e cilësonte atë një akord të bazuar për fat të keq në klauzolat e Traktatit të Fshehtë të Londrës të 1915-ës, në të cilën territori shqiptar copëtohej për hir të lakmive të fqinjëve. Përfaqësuesit shqiptarë nuk mund të pranonin ndarjen për së gjalli të një kombi, pa u kujdesur për ekzistencën e tij. Kjo mënyrë veprimi kundrejt Shqipërisë ishte në kundërshtim me parimin e të drejtave të popujve të vegjël, të shpallur nga presidenti amerikan Wilson dhe homologët e tij evropianë. Në këto rrethana, populli shqiptar nuk do t’i nënshtrohej “vendimit për vdekje”, të marrë në mungesë të tij.32 Marrëveshja Tittoni-Venizellos nuk u prit me entuziazëm as nga diplomacia pariziane, e cila refuzoi ta linte Korçën pa arritur një akord më të përgjithshëm. Në gusht 1919, Ministri i Luftës së Francës, Georges Clemenceau, i dërgoi disa udhëzime telegrafike gjeneralit francez Franshe D’Esperi, mbi mënyrën e dorëzimit të Korçës trupave greke pas largimit të ushtrive franceze. Por ky veprim duhej të mbahej i fshehtë deri në marrjen e një vendimi zyrtar nga Konferenca e Paqes. Sugjerohej që para mbërritjes së trupave greke të arrihej një marrëveshje midis komandantit të detashmentit francez dhe oficerëve grekë për të marrë masa të përbashkëta lidhur me çarmatimin e kryetarëve të bandave shqiptare dhe me riorganizimin e xhandarmërisë lokale.33 Çështja e evakuimit të Korçës nga trupat franceze u bë po ashtu objekt diskutimi mes paqebërësve në mbledhjen e 11 shtatorit 1919, në Paris. Kryediplomati italian, Tomasso Tittoni, shprehu shqetësimin mbi lajmet e përhapura për zëvendësimin e ushtrisë franceze nga trupat greke. Një masë e tillë, sipas tij, do të shkaktonte probleme të mëdha. Një pjesë e popullsisë myslimane po përgatitej të emigronte, ndërsa pjesa tjetër po formonte grupe të armatosura për t’iu rezistuar grekëve. I vetëdijshëm se evakuimi i trupave franceze ishte i pashmangshëm, Tittoni kërkoi angazhimin e qeverisë franceze që me largimin e ushtrisë së saj, të pengohej një okupim i mundshëm i Korçës nga trupat greke.34 Shqetësimin për Korçën, Ministri i Jashtëm i Italisë, ia paraqiti edhe përfaqësuesve të delegatës shqiptare, Luigj Bumçit, Luigj Gurakuqit dhe Mehdi Frashërit, në takimin e datës 26 tetor 1919. Ai i njoftonte se Konferenca e Paqes nuk kishte marrë ende asnjë vendim për

31 AIH, A.V.25, f. 3-5 32 “Mbi godie italo-greke”, Shqipnia përpara Konferencës së Paqes, Ble i Dytë. Shkodër: Shtypëshkroja Franq- iskane, 1921, f. 15 33 Lufta e popullit shqiptar për …, vëll. I, f. 309 /XVK&XODM³dsVKWMDVKTLSWDUHGKHGLSORPDFLDHVKWHWHYHYHQGRVsVHQs.RQIHUHQFs´*MXUPLPHDOEDQRORJMLNH – seria e shkencave historike 39-2009, Prishtinë, 2010, f. 217-218

303 KUMTESAT kufirin e Shqipërisë së Jugut. Gjirokastra ishte në rrezik, sepse tre Fuqitë e Mëdha, Amerika, Anglia dhe Franca, i kishin njohur kërkesat e Greqisë. Sa për Korçën, nga komunikimi me delegatin amerikan, z. Polk, do të këmbëngulet që të mos i shkëputet territorit shqiptar. Për Gjirokastrën, mund të kërkoni plebishit dhe nëse e shihni në favorin tuaj, mund të përfshini edhe Korçën. Por, organizimi i plebishitit për të dyja distriktet kërkon përgatitjen e të gjithë dokumentacionit të nevojshëm për të provuar të drejtat tuaja para paqebërësve. Tittoni i garantoi përfaqësuesit shqiptarë për mbështetjen e Italisë.35 Në këto rrethana, delegacioni zyrtar shqiptar dhe përfaqësuesit e diasporës në mbledhjen e radhës, në Paris, më 9 nëntor 1919, diskutuan mbi çështjen e Gjirokastrës. Kryetari i “Vatrës”, Kol Tromara, dëshmoi mbi gadishmërinë e mbi 1000 shqiptarëve të Amerikës, për të ardhur në Shqipëri dhe për të kontribuar në shpëtimin e atdheut. Delegati Luigj Gurakuqi e mbështeti një angazhim të tillë të bashkatdhetarëve në SHBA. Ai argumentoi se ata ishin të përparuar dhe të disiplinuar dhe mund të shërbenin fare mirë në xhandarmëri dhe në milici. Në qoftë se bëhet plebishiti, ata mund të votojnë, dhe të luftojnë nëse qeveria e sheh të arsyeshme që të mos i lëshojë viset e saj pa gjak, po qe se Konferenca vendos që Gjirokastra t’i jepet Greqisë. Bashkë më ardhjen e shqiptarëve të Amerikës, qeveria duhet të përpiqet për zbatimin e projektit për ngritjen e një administrate në fshatrat ortodokse dhe formimin e zyrës së propagandës në Gjirokastër. Këto masa mund të përdoren me fitim për zgjidhjen e problemit të Shqipërisë së Jugut.36 Një tjetër çështje shqetësuese për delegatët shqiptarë ishte veprimtaria antikombëtare e dhespotit grek, Jakob, në Korçë. Sipas informatave të Luigj Gurakuqit, ai po tentonte të bënte marrëveshje me myslimanët e qytetit, por nuk kishte gjetur mbështetjen e tyre, me përjashtim të myftiut turk dhe disa keqbërësve si Fuad Musareja. Ky i fundit, së bashku me dhespotin, kishte bërë ligësi të shumta rreth Korçës. Qëllimi ishte që grekët të mund të përdornin si argument se myslimanët kishin vrarë të krishterët dhe se shqiptarët nuk mund të vetëqeveriseshin, për rrjedhojë, Korça t’i jepej Greqisë. Duket se intrigat e dhespotit Jakob nuk u pranuan nga shqiptarët, ndonëse atij nuk i mungonin instrumentet e veprimit.37 Ndërkohë, më 27 nëntor 1919, delegati anglez, A.W.A. Leeper, pas konsultimeve intensive me Harold Nicolson-in, përgatiti një draft bazuar në pikat 5 dhe 6 të “Deklaratës finale”, të presidentit Wilson. Problemi më delikat paraqitej përcaktimi i kufirit greko-shqiptar. Eksperti anglez, Leeper, propozonte që Korça t’i mbetej Shqipërisë, ndërsa Greqia të merrte Bilishtin dhe disa territore të tjera kufitare. Gjirokastra parashihej t’i kalonte fqinjit jugor. Leeper-i e cilësonte të domosdoshme arritjen e një marrëveshjeje për të konstatuar qëndrimin e Fuqive Aleate në lidhje me kufijtë e Shqipërisë.38

35 AMPJ, V. 1919, D. 8, Fl. 73 ,ELG)O $UNLYL4HQGURU6KWHWsURU $46+ )'9)O /XVK&XODMdsVKWMDVKTLSWDUHQs.RQIHUHQFsQH3DULVLW3ULVKWLQs,QVWLWXWL$OEDQRORJMLNI 273

304 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Drafti i hartuar nga përfaqësuesi anglez, Leeper, me disa modifikime për vijën kufitare, shërbeu si bazë për memorandumin anglo-franko-amerikan të 9 dhjetorit 1919. Në përmbajtjen e tij sanksionohej: 1) t’i ngarkohej Italisë mandati mbi shtetin shqiptar në përputhje me kushtet e përcaktuara në Paktin e Lidhjes së Kombeve. 2) Qeveria jugosllave siguronte të drejtën të ndërtonte e të shfrytëzonte vija hekurudhore në Shqipërinë veriore në veri të paralelit 41°15’, si dhe të gëzonte privilegjin e plotë të transportit ndërkombëtar në Shqipërinë e Veriut. 3) E drejta e kontrollit për zhvillimin e Bunës i jepej Këshillit të Lidhjes së Kombeve, me mundësi delegimi të punimeve qoftë Italisë apo Shtetit Serbo-Kroato-Slloven me restriksionet e përshtatshme, duke supozuar Malin e Zi si pjesë përbërëse të Jugosllavisë.39 Parashikohej që kufijtë veriorë dhe lindorë të ishin ato të fiksuara në Konferencën e Londrës më 1913, por do të lihej e hapur për bisedime me qeverinë greke çështja e kufirit jugor, me përjashtim të Gjirokastrës, që do t’i kalonte Greqisë.40 Memorandumi i nënshkruar nga përfaqësuesi i Anglisë z. E. Crowe, ai i Francës G. Clemenceau dhe i SHBA-së F. Polk nuk u prit mirë nga delegacioni shqiptar, që e cilësoi si një vijim të politikës së të mëdhenjve për ta përdorur Shqipërinë “si një monedhë ndërrimi për me rregullue miqësisht konflikte interesash të pjelluna nga bashkëlakmitë e lagjeve në kundërshtim”.41 Kjo marrëveshje e Fuqive të Mëdha krijoi pakënaqësi edhe te qeveria e Athinës, e cila kritikonte mungesën e vendosmërisë përsa i përket Korçës. Ndonëse përfaqësuesit e Qeverisë së Përkohshme të Durrësit i kishin paraqitur një notë kryetarit të Konferencës së Paqes së Parisit, G. Clemenceau, ku i propozonin disa lëshime në favor të shteteve fqinje, me qëllim garantimin e tërësisë tokësore të Shqipërisë. Në lidhje me mbrojtjen e pakicave ortodokse shqiptare të Epirit të Veriut, çështje e ngritur nga Greqia, delegatët shqiptarë treguan gadishmërinë për t’i siguruar këtyre minoriteteve një autonomi komunale, që përmbante më tepër koncesione se sa mund të dëshironin bashkëqytetarët e tyre.42 Pavarësisht lëshimeve të herëpashershme të delegacionit shqiptar në Paris, Britania dhe Franca ishin gati të bënin çdo lloj tregtie për të lehtësuar rregullimet territoriale të aleatëve të tyre ballkanikë.43 Më 14 janar 1920, kryeministri britanik, francez dhe ai italian, përkatësisht: David Lloyd George, Georges Clemenceau dhe Francesco Nitti, në cilësinë e delegatëve në Konferencën e Paqes, por në mungesë të përfaqësuesit të SHBA-së, Frank L. Polk, nënshkruan, një marrëveshje që parashikonte copëtimin e Shqipërisë midis tri shteteve fqinje. Në pikën 4 të memorandumit përcaktohej se, në bazë të dispozitave të Paktit të Londrës, Italia do të mbante Vlorën e njëkohësisht mandatin mbi Shqipërinë; krahinat shqiptare që do të administroheshin prej Jugosllavisë, do të gëzonin një regjim të veçantë, të ngjashëm me atë që përmendej në traktatin e nënshkruar prej Republikës Çekosllovake për krahinat

39 AIH, A.V.53, Fl. 107-108 'U$*MRQ6KOODNX+LVWRULDÀHWNsVKWX6KNRGsU³$W*MHUJM)LVKWD´I 3UDQYHUD'LEUD 7HOL 6KTLSsULDGKHGLSORPDFLDDQJOH]H7LUDQs1HUDLGDI 6KTLSQLDSsUSDUD.RQIHUHQFsVVs3DTHV%OHL'\Ws6KNRGsU6KW\SsVKNURMD)UDQTLVNDQHI $,+$9)O

305 KUMTESAT autonome të Çekosllovakisë; ndërsa kufiri jugor i Shqipërisë do të ishte vija që dërgatat franceze e britanike i kishin propozuar komisionit për punët e jashtme, e cila ua linte grekëve Gjirokastrën dhe Korçën.44 Memorandumi anglo-franko-italian, që cënonte tërësinë tokësore dhe mëvetësinë e Shqipërisë, shqetësoi delegatët shqiptarë të cilët, me firmën e Imzot Luigj Bumçit, dërguan një telegram në adresë të Sekretarit të Departamentit të Shtetit, Robert Lansing. Në të shkruhej se Konferenca e Paqes po flijonte popullin e vogël e të dobët shqiptar, me qëllim zgjidhjen e konfliktit italo-jugosllav, duke ofruar territore të tij si kompensim për synimet imperialiste të shteteve fqinje. Ata shtonin se viktima nuk ka mjet tjetër për mbrojtje përveç parimeve të shpallura nga Presidenti Wilson dhe kërkonin me insistim përkrahjen e drejtë të SHBA-së.45 Përgjigja e kreut të Shtëpisë së Bardhë erdhi më 6 mars 1920 në notën drejtuar aleatëve evropianë, të cilëve u kërkonte mospërfshirjen e problemit shqiptar në negociatat për zgjidhjen e “Çështjes së Adriatikut”. Ai kundërshtonte haptazi zbatimin e klauzolave të Traktatit të Fshehtë të Londrës të prillit 1915-ës, që rrezikonin copëtimin e Shqipërisë për ambiciet politike të fqinjëve të vet.46 Paralelisht me lobimin pranë diplomacisë amerikane, Luigj Bumçi dhe Dr. Mihal Turtulli shkuan në Londër, për të ndërgjegjësuar qeverinë angleze mbi të drejtat e kombit shqiptar dhe paudhësitë e kryera ndaj tij, si dhe për ta bindur atë mbi aftësinë e shqiptarëve për të qenë të pavarur e sovran. Përfaqësuesit shqiptarë, me kontributin e miqve angleze, si z. Herbert, morën pjesë në dy mbledhje të organizuara në njërën nga dhomat e parlamentit britanik, ku u diskutua, ndër të tjera, edhe çështja shqiptare.47 Gjatë qëndrimit në Londër, delegatët Bumçi dhe Turtulli u njoftuan mbi përgatitjen e trupave greke për të zëvendësuar ushtrinë franceze pas largimit nga Korça. Kjo situatë ngjalli reagimin e autoriteteve politike shqiptare. Këshilli i Parësisë, si përfaqësues i popullsisë së qarkut të Korçës, me vendim të Asamblesë Kombëtare dhe në përgjigje të dëshirës së popullit, shpalli, më 26 maj 1920, administrimin e Korçës së bashkuar dhe të pandarë me Qeverinë qëndrore të Tiranës, nën drejtimin e Eshref Frashërit.48 Ndërkohë, banorët e qytetit të Korçës, kishin ngritur flamurin shqiptar dhe ishin mbledhur për t’u bërë rezistencë grekëve, kurse vullnetarë nga krahina të tjera të vendit po nxitonin në ndihmë të bashkatdhetarëve të tyre. Edhe qeveria franceze dhe ajo britanike nuk e mbështeti përparimin e trupave greke në Shqipëri, kur po shqyrtohej çështja e kufirit jugor.

+DPGL.DUD]L³1MLNRPSURPLVDQJORLWDOMDQSsUFRSWLPLQH6KTLSQLVPs´%DVKNLPLLNRPELWY,,QU 7LUDQs(GMHOsSULOOI 30LORRSFLWI /&XODMRSFLWI 'U$*M6KOODNXRSFLWI $NDGHPLDH6KNHQFDYHH6KTLSsULVs'UHMWRULDH3sUJMLWKVKPHH$UNLYDYHWs6KTLSsULVs/XIWDHSRSXOOLWVKTLS- WDUSsUoOLULPNRPEsWDU YsOO7LUDQsI

306 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Nga ana tjetër, vetë grekët po ashtu nuk donin të ndërmerrnin ndonjë veprim që mund të paragjykonte negociatat për përfundimin e Traktatit të Sevrës me Turqinë.49 Në këto rrethana, më 28 maj 1920, u nënshkrua Protokolli shqiptaro-grek i Kapshticës. Pala greke merrte përgjegjësinë të ndalonte përparimin e ushtrisë greke që po avanconte për të pushtuar Korçën, pas tërheqjes së trupave franceze. Qëllimi i këtij ndalimi ishte të lehtësonte marrëveshjen ndërmjet qeverisë greke dhe asaj shqiptare, si dhe të forconte marrëdhëniet e fqinjësisë së mirë midis dy popujve. Deri sa çështja të rregullohej nga Konferenca e Paqes, pala shqiptare angazhohej që asnjëri nga grekët që banonte në territoret, të cilat nuk u pushtuan nga ushtria greke, nuk do të vuante nga çfarëdo qoftë për ndjenjat e tij. Gjithashtu, shkollat dhe kishat greke do të funksiononin rregullisht në këto territore. Të dyja palët kontraktuese ranë dakord të respektonin vendimin e Konferencës së Paqes, që do të përcaktonte përfundimisht vijën e kufirit.50 Kështu, nga Protokolli i Kapshticës, Shqipëria e Jugut mbeti e lirë nga trupat greke, me përjashtim të një hapësire të vogël në juglindje të Korçës, që përfshinte 26 fshatra. Çështja e kufirit shqiptaro-grek u bë objekt diskutimi edhe në punimet e Konferencës së Ambasadorëve në Paris dhe në Këshillin e Lidhjes së Kombeve. Ky i fundit, pas kritikave të kryetarit të delegacionit shqiptar, Fan Noli, në fjalimin e mbajtur në sesionin V të Asamblesë së kësaj organizate ndërkombëtare, vendosi që qeveria greke të tërhiqej nga 14 fshatrat rreth liqeneve të Prespës, të cilat u morën në dorëzim nga qeveria shqiptare në fund të tetorit 1924.51

III. PËRFUNDIME

Greqia, si vend aleat i Antantës, fituese e Luftës së Parë Botërore, pati mundësinë të paraqiste kërkesat e saj në Komisionin e Çështjeve territoriale greke. Pretendimet e saj në raport me Shqipërinë, që u rendit padrejtësisht në radhën e të mundurve në luftë, ndonëse zyrtarisht qëndroi asnjanëse, ishin ankesimi i të ashtuquajturit “Vorio-Epir”, mbështetur në argumentin se ndërgjegjja nacionale, jo raca e gjuha ishin faktorë përcaktues të kombësisë, si dhe identifikimin e shqiptarëve të besimit ortodoks me nacionalitetin grek. Mirëpo, synimet territoriale greke nuk gjetën aprovimin unanim të Fuqive të Mëdha, të cilat e përvijuan kursin e politikës së jashtme bazuar në interesat e tyre gjeostrategjike, me përjashtim të diplomacisë amerikane, që veproi në përputhje me programin e “14 Pikave” të Presidentit Wilson. Për rrjedhojë, çështja e kufirit të Shqipërisë së Jugut, me gjithë përpjekjet e kryeministrit grek, Eleftheros Venizellos, dhe lobimit të tij pranë kancelarive evropiane, për të aneksuar Korçën dhe Gjirokastrën, nuk u zgjidh përfundimisht në Konferencën e Paqes. Ajo u

-6ZLUHRSFLWI $03-9')O 51 AIH, A.V.129, Fl. 19-20

307 KUMTESAT shqyrtua nga të mëdhenjtë edhe gjatë punimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Paris dhe në Këshillin e Lidhjes së Kombeve, që vendosi largimin e trupave greke nga 14 fshatrat në juglindje të Korçës, në tetor 1924.

IV. REFERENCAT

Burime arkivore Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme (AMPJ), V. 1919, D. 5 AMPJ, V. 1919, D. 8 AMPJ, V. 1919, D. 19 (Korrespondencë ndërmjet Delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes dhe shoqërisë shqiptare “Vatra” mbi veprimtarinë e kësaj shoqërie, bashkimin me partinë politike dhe programi për çështjen e Shqipërisë) AMPJ, V. 1921, D. 41 Arkivi Qendror Shtetëror (AQSH), F. 1070, D. 8, V. 1919-1920 Arkivi i Institutit të Historisë, Tiranë (AIH) A.V.79 AIH, A.V.53 AIH, A.V.95 AIH, A.V.129

Bibliografia

Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shqipërisë. Lufta e popullit shqiptar për çlirim kombëtar (1918-1920), vëll. I. Tiranë, 1975 Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shqipërisë. Lufta e popullit shqiptar për çlirim kombëtar (1918-1920), vëll. 2. Tiranë, 1976 Ahmetaj, Lavdosh. “Shqipëria në Konferencën e Paqes së Parisit”, Gjurmime albanologjike - seria e shkencave historike 36-2006, Prishtinë, 2007 Cabanes, Pierre et.al., Historia e Adriatikut. Tiranë: Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit, 2005 Culaj, Lush. “Çështja shqiptare dhe diplomacia e shteteve vendosëse në Konferencë”, Gjurmime albanologjike – seria e shkencave historike 39-2009, Prishtinë, 2010 Culaj, Lush. Çështja shqiptare në Konferencën e Parisit 1919-1920. Prishtinë: Instituti Albanologjik, 2010 Dibra (Teli), Pranvera. Shqipëria dhe diplomacia angleze, 1919-1927. Tiranë: Neraida, 2005 Duka, Valentina. Histori e Shqipërisë 1912-2000. Tiranë: SHBLU, 2007 Glenny, Misha. Histori e Ballkanit 1804-1999. Tiranë: Toena, 2007 Gurakuqi, Romeo. Shqipëria dhe çështja shqiptare pas Luftës së Parë Botërore. Shkodër: Camaj- Pipa, 2007 Guy, Nicola. Lindja e Shqipërisë. Tiranë: Pegi, 2012

308 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Jelavich, Charles & Barbara. Themelimi i shteteve kombëtare të Ballkanit, 1804-1920. Tiranë: Dituria, 2004 Karazi, Hamdi. “Kërkesat e Shqipnis në Konferencën e Paqes në Paris”, Bashkimi i Kombit, v. II, nr. 32, Tiranë, E mërkurë, 9 shkurt 1944, f. 1 Karazi, Hamdi. “Nji kompromis anglo-italjan për coptimin e Shqipnis më 1920”, Bashkimi i kombit, v.II, nr. 89, Tiranë, E djelë, 16 prill 1944, f. 1 Karazi, Hamdi. “Shqipnija përpara Konferencës së Paqes në Paris”, Bashkimi i Kombit, v.II, nr.29, Tiranë, E shtunë, 5 shkurt 1944, f.1 Macmillan, Margaret. Paris 1919: gjashtë muaj që ndryshuan botën. Tiranë: Plejad, 2006 Milo, Paskal. Politika e jashtme e Shqipërisë, vëll. 1 (1912-1939). Tiranë: Toena, 2013 Puto, Arben. Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare pas Luftës I Botërore, vëll. 3 (1919-1926). Tiranë: Albin, 2001 Swire, Joseph. Shqipëria – ngritja e një monarkie. Tiranë: Dituria, 2005 Shllaku, Dr. A. Gjon. Historia flet kështu. Shkodër: “At Gjergj Fishta”, 1944 Shqipnia përpara Konferencës së Paqes, Ble i Parë. Roma: Tipografia Cooperativa Sociale, 1919 Shqipnia përpara Konferencës së Paqes, Ble i Dytë. Shkodër: Shtypëshkroja Franqiskane, 1921 Zavalani, Tajar. Histori e Shqipnis. Tiranë: Phonenix & Shtëpia e Librit, 1998

309 KUMTESAT

310 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ASPEKTE TË QËNDRIMIT TË GREQISË NDAJ ÇËSHTJES SHQIPTARE NË KONFERENCËN E PAQES NË PARIS

Prof. Asoc. Dr. Esilda Luku Fakulteti i Shkencave Politike – Juridike Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës E-mail: [email protected]

ABSTRAKTI

Fjalët kyçe: diplomacia greke, “Epiri i Veriut”, delegacioni shqiptar, Konferenca e Paqes së Parisit.

311 KUMTESAT

I. HYRJE

312 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Por ky orientim, nuk e pengoi kryedelegatin e fqinjit jugor të mirëpritej nga paqebërësit evropianë.6

II. DIPLOMACIA GREKE NDAJ SHQIPËRISË NË KONFERENCËN E PAQES SË PARISIT

3DVNDO0LOR3ROLWLNDHMDVKWPHH6KTLSsULVsYsOO 7LUDQs7RHQDI 00DFPLOODQRSFLWI ,ELGI -6ZLUHRSFLW

313 KUMTESAT për t’u mbrojtur nga persekutimi i muhamedanëve. Këta 30.000 shqiptarë janë helenizuar, si në mënyrën e jetesës, ashtu edhe në zakone, ndërsa ruajnë gjuhën shqipe. Ata luajnë tani një rol të rëndësishëm në jetën ekonomike të Greqisë”.10 Analizat dhe statistikat e paraqitura prej grekëve për të mbështetur pretendimet e tyre ndaj Shqipërisë u hodhën poshtë nga delegatët shqiptarë, sepse kishin një bazë të gabuar. Në aktet e para të qeverisë turke, të gjithë të krishterët ortodoksë të perandorisë cilësoheshin rumë (grekë). Ky gabim rridhte nga fakti që këta të krishterë vareshin nga pikëpamja fetare prej Patrikanës së Stambollit, por kjo nuk nënkuptonte se e gjithë popullsia e krishterë i përkiste kombësisë greke. Vetëm duke i identifikuar si të tillë, mundej qeveria greke të gjente njëfarë shumice në territorin shqiptar. Por, sipas kësaj përllogaritjeje, nuk kishte asnjë shqiptar të besimit ortodoks në Shqipëri.11 Përpos të dhënave statistikore të pasakta, Venizellos-i vazhdonte analizën me përcaktimin e ndërgjegjjes nacionale si elementin themelor të identitetit kombëtar. Kështu, ai kritikonte regjistrimin e popullsisë, të kryer nga Komisioni i Shqipërisë së Jugut, mbi bazën e gjuhës së folur në familje, duke i kategorizuar si shqiptarë ata që komunikonin shqip në shtëpi.12 Në favor të tezave megalomane greke, ai anashkalonte gjuhën amtare të banorëve, duke theksuar se në shkollat greke mësohej greqisht dhe se gjuha e kultit në kisha e manastire ishte greqishtja. Prandaj trojet, ku ndodheshin institucionet arsimore dhe fetare, që përdornin gjuhën greke, cilësoheshin toka të paçliruara, të cilat duhet t’i bashkoheshin shtetit grek.13 Duke përjashtuar racën dhe gjuhën si komponentë të identitetit kombëtar, Eleftheros Venizellos nënvizonte rëndësinë e vetëdijes nacionale. Ai arsyetonte se grekët e Epirit, ndonëse flasin shqip, bëjnë pjesë në familjen greke prej shekujsh, të cilës i kanë dhënë disa krerë të luftës për pavarësinë e Greqisë. Për më tepër, aktualisht disa funksionarë janë me origjinë shqiptare. Venizellos përmendi zëvendëskryeministrin, Lopoulis, Shefin e Shtabit të Ushtrisë së Greqisë, gjeneralin Danglis dhe Shefin e Shtabit të Forcave Detare, admiralin Condouriotis.14 Për të justifikuar rivendikimet territoriale greke, kryedelegati Venizellos shtoi faktin e qytetërimit epror që përfaqësonte Greqia, ndërsa në Shqipëri mungonte jeta politike. “Armiqtë e kombit shqiptar e paraqitën atë si të ndarë dhe të përçarë, që nuk meritonte të jetonte më vete, si disa fise që nuk ishin bashkuar asnjëherë me njëri-tjetrin, si njerëz të

5RPHR*XUDNXTL6KTLSsULDGKHosVKWMDVKTLSWDUHSDV/XIWsVVs3DUs%RWsURUH6KNRGsU&DPDM3LSDI 38-39 11 Hamdi Karazi, “Kërkesat e Shqipnis në Konferencën e Paqes në Paris”, Bashkimi i Kombit, v. II, nr. 32, Tiranë, (PsUNXUsVKNXUWI 12 Hamdi Karazi “Shqipnija përpara Konferencës së Paqes në Paris”, Bashkimi i Kombit, v.II, nr.29, Tiranë, E VKWXQsVKNXUWI 3LHUUH&DEDQHV2OLYLHU&KDOLQH%HUQDUG'RXPHUFHWM+LVWRULDH$GULDWLNXW7LUDQs6KWsSLDH/LEULWGKHH .RPXQLNLPLWI 7DMDU=DYDODQL+LVWRULH6KTLSQLV7LUDQs3KRQHQL[ 6KWsSLDH/LEULWI

314 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 egër dhe të padisiplinuar, që po të liheshin të lirë do të turbullonin paqen e përgjithshme”.15 Me argumentin e paaftësisë së shqiptarëve për t’u vetëqeverisur, kryeministri grek paraqiti synimet e tij tokësore. Ai i kërkoi Konferencës së Paqes, “kufijtë veriorë të territorit të Epirit të Veriut, të cilët janë të shënuar prej një linje që kalon përmes Himarës, në veri të Tepelenës, në perëndim të Moskhopolis, drejt Liqenit të Prespës, ku bashkohet me ish kufirin e Greqisë”.16 Këto kërkesa territoriale të delegacionit grek u hodhën poshtë nga përfaqësia shqiptare, që rikujtonte se Shqipëria ishte njohur de jure nga Fuqitë e Mëdha dhe kufijtë jugorë të saj ishin përcaktuar në Konferencën e Ambasadorëve në Londër dhe me Protokollin e Firences. Ajo kishte qëndruar neutrale gjatë L.I.B, çka i bënte të vlefshme këto vendime nga pikëpamja ndërkombëtare. Ndaj delegacioni shqiptar nuk kërkonte copëtim tjetër, por mëvetësinë dhe tërësinë tokësore të Shqipërisë, si dhe sigurimin e dëmshpërblimeve për numrin e fshatrave të djegura nga grekët dhe dëmet e shkaktuara prej ushtrive të Mbretërive Qëndrore.17 Që në seancën e parë të Komisionit mbi Çështjet Greke, më 12 shkurt 1919, nën drejtimin e diplomatit francez Jules Cambon dhe me pjesëmarrjen e përfaqësuesve britanikë Sir Robert Borden dhe Sir Eyre Crowe; atyre francezë Jean Gout dhe Laroche, italianëve De Martino dhe Colonel Castoldi dhe homologëve amerikanë W. L. Westerman dhe Clive Day, diskutimet u përvijuan mbi linjat nacionale.18 U shfaqën qartë qëndrimet e Fuqive të Mëdha mbi rivendikimet greke. Franca dhe Britania përkrahën kërkesat e Venizellosit për aneksimin e Korçës dhe të Gjirokastrës. Delegatët amerikanë mbajtën një qëndrim më të distancuar dhe më të moderuar, duke arsyetuar se zgjidhja e propozuar nga grekët nuk përkonte me kufijtë etnikë. Ndërsa përfaqësuesit italianë, që paraqiteshin si njohës më të mirë të çështjes shqiptare, sollën si argument se feja nuk përbënte kriter përcaktues për kombësinë, duke theksuar se edhe hartat e përgatitura nga Komisioni i Kufirit Jugor u bazuan para së gjithash tek elementi gjuhësor.19 Kjo tezë u përforcua nga fjala e delegatit shqiptar Mihal Turtulli, i cili deklaroi se “dihet botërisht se në trevat që grekët quajnë Epiri i Veriut, kurse ne i quajmë Shqipëria e Jugut, nuk ka asnjë grek. Unë jam prej Korçe. Kam punuar si mjek në këtë qytet. Unë them se nuk ka asnjë grek, as në Korçë as në rrethin e Korçës. Greqia i ngatërron gjërat. Ajo mendon se të krishterët, siç jam edhe unë, janë grekë”.20 Ai mohoi prerazi që Epiri të ketë qenë pjesë e Greqisë, duke nënvizuar faktin se edhe shkollat greke atje, ishin në të vërtetë shkolla ortodokse shqiptare. Qëndrimin refuzues ndaj pretendimeve greke e konsolidoi delegacioni italian, që insistoi në shfrytëzimin e Protokollit të Firences si pikë referimi për caktimin e kufirit jugor të

15 R. Gurakuqi, op.cit., f. 39 ,ELGI $UNLYLL0LQLVWULVsVs3XQsYHWs-DVKWPH $03- 9')O 5*XUDNXTLRSFLWI $UEHQ3XWRdsVKWMDVKTLSWDUHQsDNWHWQGsUNRPEsWDUHSDV/XIWsV,%RWsURUHYsOO 7LUDQs Albin, 2001, f. 10 20 Lavdosh Ahmetaj, “Shqipëria në Konferencën e Paqes së Parisit”, Gjurmime albanologjike - seria e shkencave KLVWRULNH3ULVKWLQsI

315 KUMTESAT

Shqipërisë. Italia kundërshtonte prezencën e një Greqie të fortë përgjatë Adriatikut. Në takën e çizmes italiane ndodhej pjesa më e ngushtë e Adriatikut. 60 milje në lindje të saj, në bregun shqiptar gjendet porti i Vlorës, si dhe ishulli i Sazanit, që kishin rëndësi gjeostrategjike për Romën. Nëse ajo i merrte të dyja edhe ishullin dhe portin mund të kontrollonte Adriatikun, që e konsideronte “mare nostrum”. Në qoftë se një fuqi kundërshtare mbizotëronte në bregdetin lindor, Italia do të mbetej gjithmonë në mëshirën e saj.21 Bisedimet e Komisionit Cambon vazhduan në mbledhjen e 24 shkurtit 1919, e cila iu kushtua tërësisht parashtresës së Eleftheros Venizellos, ideologut kryesor të Megali Idea. Ai kritikoi vendimet e Konferencës së Londrës dhe të Protokollit të Firences të 1913, që e detyruan Greqinë “të tërhiqte trupat e saj nga Epiri i Veriut”. Propaganda greke e paraqiste lëvizjen vorio-epirote të vitit 1914 si një kryengritje të popullit të Shqipërisë së Jugut për t’u bashkuar me Greqinë, duke u përpjekur të mohonte rolin e Zografosit dhe Carapanos, që drejtuan oficerët grekë të mbetur atje pas largimit të ushtrisë greke. Ata përdorën andartët famëkeq të Kretës dhe ushtarët me uniforma greke,22 për të djegur fshatra dhe vrarë popullsinë vendase, çka i detyroi mijëra banorë të shpërnguleshin në ullishtat e Vlorës për t’i shpëtuar mizorive greke. Venizellos-i fajësonte për këto veprime “të krishterët violent” që gjetën rastin të hakmerren kundër myslimanëve. Përpos dallimit fetar, ai nxiti po ashtu ndarjen krahinore të shqiptarëve në gegë dhe toskë. Ai pohoi rastet e izoluara të keqtrajtimit të myslimanëve nga të krishterët, duke ia atribuar gegëve myslimanë masakrat e kryera ndaj 15.000 toskëve.23 Këto pseudoarsyetime të grekëve u kundërshtuan fuqishëm në procesverbalin e dërgatës shqiptare drejtuar Kryesisë së Konferencës së Paqes. Përfaqësuesit shqiptarë i konsideronin të pathemelta kërkesat e grekëve, sepse shqiptarësia e viseve që ata kërkonin ishte njohur nga një Komision Ndërkombëtar. Për më tepër, ata e cilësonin qeverinë e Zografosit një lëvizje greke, që dogji e shkretoi vendin. Vetëm ky fakt mjaftonte për të provuar se “epirotët” nuk e kishin vendin e tyre atë që shkatërruan. Ndjenjat e banorëve mund t’i vërtetonin edhe ushtarët francezë dhe italianë që gjendeshin aty që nga viti 1916. Veç kësaj, bashkimi i Epirit me Greqinë jo vetëm do të humbiste lulëzimin e krahinës, por do ta bënte të pamundur ekzistencën e Shqipërisë. As argumentet strategjike dhe politike të grekëve nuk qëndronin, sepse Shqipëria, në bazë të vendimit të Londrës, ishte një shtet neutral, për rrjedhojë nuk kishte arsye të paqëtohej me fqinjin jugor.24 Shqyrtimi i kufirit greko-shqiptar vijoi në seancat e datës 4 dhe 6 mars 1919, me propozimet e komisionit katërpalësh, të ngritur nga Këshilli i të Katërve pranë Konferencës së Paqes. Delegacioni anglez dhe ai francez, që ishin në favor të aneksimit të Korçës dhe të Gjirokastrës nga Greqia, e mbështesnin vendimin e tyre në arsyetimet e mëposhtme: 1)

00DFPLOODQRSFLWI 22 T. Zavalani, op.cit., f. 255 23 A. Puto, op.cit., f.18 $03-9')O

316 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Statistikat që posedonin mbi Shqipërinë e Jugut nuk ishin të mjaftueshme për të ndërtuar një kriter praktik, për të kuptuar dëshirat e popullsisë përkatëse. Të dhënat e tyre përkonin me elementin fetar, që nuk ishte në favor të shqiptarëve, dhe me gjuhën, që nuk përfaqësonte një kriter të drejtë për grekët. Në këto kushte, të dyja delegacionet morën në konsideratë arsyet pse kufiri i vitit 1913 nuk u pranua nga popullsitë e interesuara. 2) Në të njëjtën kohë, përfaqësuesit anglezë dhe francezë mbetën të impresionuar nga faktet e prezantuara prej z. Venizellos dhe Carapanos në lidhje me ndjenjat helenofile të pjesës më të madhe të popullsisë dhe për varësinë ekonomike të rajonit të Korçës nga rruga kryesore që shkon deri në Sarandë. 3) Delegacioni anglez analizoi edhe alternativën e dhënies së këtij rajoni ose Greqisë ose Shqipërisë, ose vendosjen e tij nën mbrojtjen e një fuqie evropiane. Ndonëse ai shprehte mendimin se nuk do të ishte një zgjidhje e drejtë për Greqinë dhe Serbinë, që një territor kaq jetik sa Korça të vihej nën kontrollin e një fuqie evropiane.25 Përpos argumenteve të parashtruara nga përfaqësuesit anglezë dhe francezë, delegacioni amerikan e cilësoi si një provë të pamjaftueshme mbrojtjen e kësaj apo asaj teze, bazuar në historinë e trazirave të viteve 1913-1914, në të cilat luajtën një rol të madh intrigat e huaja, si dhe në dëshmitë e palëve të interesuara. Përfaqësuesit e SHBA-së i mbështetën përfundimet e veta në raportet e vëzhguesve, të plotësuara më të dhënat statistikore që mundën të siguronin në terren. Sipas tyre, 1) ndarja e rrethit të Korçës nga ai i Gjirokastrës nëpërmjet ndërtimit të një rruge që shkon deri në Vlorë, duke kaluar në Përmet, nuk shkakton ndonjë dëm ekonomik. 2) Shumica e popullsisë në pjesën jugperëndimore të lumit Vjosë është me ndjenja dhe prirje politike greke dhe lidhet me anë të marrëdhënieve tregtare dhe komunikacionit me shtetin grek. 3) Në rrethin veriperëndimor të lumit Vjosë, pjesa më e madhe e popullsisë është shqiptare si nga gjuha, ashtu edhe nga ndërgjegjja kombëtare. Mungojnë të dhënat që ky rajon, ku spikat vetëdija e bashkimit kombëtar dhe devotshmëria për çështjen nacionale, të shkëputet nga Shqipëria. Ndërsa, delegacioni italian vijonte në përkrahje të qëndrimit fillestar mbi domosdoshmërinë e ruajtjes së kufirit ekzistues shqiptaro-grek.26 Kontradikta të tilla midis përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha e lanë problemin e kufirit të Shqipërisë së Jugut të pazgjidhur dhe të hapur për diskutime të mëvonshme, çka tregonte se gjeopolitika kishte prevaluar mbi parimin e vetëvendosjes.27 Mungesa e unanimitetit në mesin e paqebërësve mbi çështjen e përcaktimit të vijës kufitare midis Shqipërisë dhe Greqisë rriti pakënaqësinë në radhët e përfaqësuesve shqiptarë. Kryedelegati Turhan Pasha, në notën dërguar Georges Clemenceau, më 7 mars 1919, kritikoi punën e Komisionit mbi Çështjet Greke, që ishte fokusuar tek pretendimet e Greqisë ndaj

317 KUMTESAT jugut të Shqipërisë, duke anashkaluar kërkesat e drejta shqiptare mbi Çamërinë e pushtuar prej grekëve. Ato bazoheshin në arsye historike, etnike e gjuhësore, si dhe në ndjesitë kombëtare të popullsive të atyre viseve që u sakrifikuan nga grekët dhe sllavët dhe në vullnetin e zjarrtë të tyre për t’u bashkuar me vendin amë. Sipas Turhan Pashës, nëse argumentet e parashtruara në Konferencë nuk dukeshin bindëse, shqiptarët kërkonin mandatin për një ose dy vjet të qeverisë së SHBA-së mbi Çamërinë dhe viset e Shqipërisë së Poshtme, të cilat u shpopulluan nëpërmjet përdorimit të dhunës, me qëllim që grekët të siguronin njëfare shumice. Kryetari i delegacionit shqiptar kërkonte organizimin në këto krahina të një plebishiti nën mbikëqyrjen e amerikanëve, që do t’i mundësonte popullsisë vendase të shprehte lirisht dhe pa asnjë shtrëngim vullnetin e tyre dhe të vendosnin vetë për fatin e tyre. Ai besonte se Konferenca e Paqes do ta përkrahte lutjen e drejtë dhe të ligjshme të popullit shqiptar.28 Por, kërkesa e përfaqësuesve të Qeverisë së Përkohshme të Durrësit nuk u mor parasysh nga të mëdhenjtë në Pallatin e Versajës, të cilët, veçanërisht francezët ishin përqendruar te fati i krahinës së Korçës pas tërheqjes së autoriteteve të tyre ushtarake. Në letrën që Ministri i Punëve të Jashtme të Francës, Pishon, i dërgonte kryeministrit dhe ministrit të Luftës, theksohej domosdoshmëria e orientimit progrek të qeverisë së Parisit. Ai argumentonte rëndësinë ushtarake të krahinës së Korçës, nga njëra anë, si rruga që lidhte drejtpërdrejtë pjesën jugore të Serbisë me detin, dhe, nga ana tjetër, si nyje për kontrollin e të gjithë komunikacionit me Greqinë veriperëndimore. Gjeografikisht kazaja e Korçës i takonte Shqipërisë, megjithatë ajo përbënte një luginë më vetë dhe ekonomikisht lidhej më lehtë me Epirin se me Shqipërinë. Nga pikëpamja etnografike, kjo krahinë ishte shqiptare, por kultura greke ishte mjaft e përhapur dhe një pjesë e madhe e popullsisë i përkiste besimit të krishterë. Nëse Korça i mbetej Shqipërisë dhe Italisë i njihej njëfarë protektorati mbi Shqipërinë, atëherë Roma do të vinte nën kontroll të vetmen rrugë komunikimi të Manastirit me detin Jon dhe do të nxiste konfliktin me Greqinë. Për këtë arsye, autoritetet franceze që nuk kishin interes ta shihnin Korçën të bëhej italiane nën një etiketë shqiptare, penguan shqiptarizimin e kësaj krahine dhe përkrahën rivendikimet greke mbi Korçën.29 Megjithatë, tensioni italo-grek për zona influence në Shqipëri u sheshua me kursin e ri diplomatik të ndjekur nga qeveria e kryeministrit italian Francesco Nitti. Ajo u tregua e gatshme të bënte kompromise me Greqinë, duke sakrifikuar edhe kufijtë jugorë të Shqipërisë, me qëllim përmirësimin e marrëdhënieve bilaterale. Negociatat përfunduan me nënshkrimin e Marrëveshjes Tittoni-Venizellos, më 29 korrik 1919.30 Sipas saj, Italia angazhohej të mbështeste në Konferencën e Paqes pretendimet greke për Thrakën Lindore dhe Perëndimore, nëse Greqia binte dakord të hiqte dorë në favor të Italisë nga synimet e veta në Azinë e Vogël. Gjithashtu, Italia shprehte gadishmërinë t’i lëshonte shtetit grek ishujt e Dodekanezit

6KTLSQLDSsUSDUD.RQIHUHQFsVVs3DTHV%OHL3DUs5RPD7LSRJUD¿D&RRSHUDWLYD6RFLDOHI /XIWDHSRSXOOLWVKTLSWDUSsU«YsOO,I $UNLYLL,QVWLWXWLWWs+LVWRULVs7LUDQs $,+ $9)O

318 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 dhe të Detit Egje, me përjashtim të Rodosit. Në lidhje me Shqipërinë, kompromisi italo- grek paraqitej në nenin 2 dhe 3 të marrëveshjes, si vijon: Italia merrte përsipër të përkrahte kërkesën greke për aneksimin e Shqipërisë së jugut, ndonëse iu dha me qira për 50 vjet një pjesë e portit të Sarandës dhe e drejta për të ndërtuar një hekurudhë prej këtej e në brendësi, në qoftë se ajo nuk ndërtohej prej qeverisë greke. Nga ana tjetër, Greqia angazhohej të mbështeste përpara Konferencës mandatin e Italisë mbi shtetin shqiptar, sovranitetin e saj mbi Vlorën e hinterlandin përreth dhe konfirmonte neutralizimin e Kanalit të Korfuzit, të vendosur nga Konferenca e Londrës.31 Pëmbajtja e kësaj marrëveshjeje u kritikua ashpër nga kryetari i ri i delegacionit shqiptar, Luigj Bumçi, në telegramin dërguar Georges Clemenceau, më 14 gusht 1919. Ai e cilësonte atë një akord të bazuar për fat të keq në klauzolat e Traktatit të Fshehtë të Londrës të 1915-ës, në të cilën territori shqiptar copëtohej për hir të lakmive të fqinjëve. Përfaqësuesit shqiptarë nuk mund të pranonin ndarjen për së gjalli të një kombi, pa u kujdesur për ekzistencën e tij. Kjo mënyrë veprimi kundrejt Shqipërisë ishte në kundërshtim me parimin e të drejtave të popujve të vegjël, të shpallur nga presidenti amerikan Wilson dhe homologët e tij evropianë. Në këto rrethana, populli shqiptar nuk do t’i nënshtrohej “vendimit për vdekje”, të marrë në mungesë të tij.32 Marrëveshja Tittoni-Venizellos nuk u prit me entuziazëm as nga diplomacia pariziane, e cila refuzoi ta linte Korçën pa arritur një akord më të përgjithshëm. Në gusht 1919, Ministri i Luftës së Francës, Georges Clemenceau, i dërgoi disa udhëzime telegrafike gjeneralit francez Franshe D’Esperi, mbi mënyrën e dorëzimit të Korçës trupave greke pas largimit të ushtrive franceze. Por ky veprim duhej të mbahej i fshehtë deri në marrjen e një vendimi zyrtar nga Konferenca e Paqes. Sugjerohej që para mbërritjes së trupave greke të arrihej një marrëveshje midis komandantit të detashmentit francez dhe oficerëve grekë për të marrë masa të përbashkëta lidhur me çarmatimin e kryetarëve të bandave shqiptare dhe me riorganizimin e xhandarmërisë lokale.33 Çështja e evakuimit të Korçës nga trupat franceze u bë po ashtu objekt diskutimi mes paqebërësve në mbledhjen e 11 shtatorit 1919, në Paris. Kryediplomati italian, Tomasso Tittoni, shprehu shqetësimin mbi lajmet e përhapura për zëvendësimin e ushtrisë franceze nga trupat greke. Një masë e tillë, sipas tij, do të shkaktonte probleme të mëdha. Një pjesë e popullsisë myslimane po përgatitej të emigronte, ndërsa pjesa tjetër po formonte grupe të armatosura për t’iu rezistuar grekëve.

319 KUMTESAT

I vetëdijshëm se evakuimi i trupave franceze ishte i pashmangshëm, Tittoni kërkoi angazhimin e qeverisë franceze që me largimin e ushtrisë së saj, të pengohej një okupim i mundshëm i Korçës nga trupat greke.34 Shqetësimin për Korçën, Ministri i Jashtëm i Italisë, ia paraqiti edhe përfaqësuesve të delegatës shqiptare, Luigj Bumçit, Luigj Gurakuqit dhe Mehdi Frashërit, në takimin e datës 26 tetor 1919. Ai i njoftonte se Konferenca e Paqes nuk kishte marrë ende asnjë vendim për kufirin e Shqipërisë së Jugut. Gjirokastra ishte në rrezik, sepse tre Fuqitë e Mëdha, Amerika, Anglia dhe Franca, i kishin njohur kërkesat e Greqisë. Sa për Korçën, nga komunikimi me delegatin amerikan, z. Polk, do të këmbëngulet që të mos i shkëputet territorit shqiptar. Për Gjirokastrën, mund të kërkoni plebishit dhe nëse e shihni në favorin tuaj, mund të përfshini edhe Korçën. Por, organizimi i plebishitit për të dyja distriktet kërkon përgatitjen e të gjithë dokumentacionit të nevojshëm për të provuar të drejtat tuaja para paqebërësve. Tittoni i garantoi përfaqësuesit shqiptarë për mbështetjen e Italisë.35 Në këto rrethana, delegacioni zyrtar shqiptar dhe përfaqësuesit e diasporës në mbledhjen e radhës, në Paris, më 9 nëntor 1919, diskutuan mbi çështjen e Gjirokastrës. Kryetari i “Vatrës”, Kol Tromara, dëshmoi mbi gadishmërinë e mbi 1000 shqiptarëve të Amerikës, për të ardhur në Shqipëri dhe për të kontribuar në shpëtimin e atdheut. Delegati Luigj Gurakuqi e mbështeti një angazhim të tillë të bashkatdhetarëve në SHBA. Ai argumentoi se ata ishin të përparuar dhe të disiplinuar dhe mund të shërbenin fare mirë në xhandarmëri dhe në milici. Në qoftë se bëhet plebishiti, ata mund të votojnë, dhe të luftojnë nëse qeveria e sheh të arsyeshme që të mos i lëshojë viset e saj pa gjak, po qe se Konferenca vendos që Gjirokastra t’i jepet Greqisë. Bashkë më ardhjen e shqiptarëve të Amerikës, qeveria duhet të përpiqet për zbatimin e projektit për ngritjen e një administrate në fshatrat ortodokse dhe formimin e zyrës së propagandës në Gjirokastër. Këto masa mund të përdoren me fitim për zgjidhjen e problemit të Shqipërisë së Jugut.36 Një tjetër çështje shqetësuese për delegatët shqiptarë ishte veprimtaria antikombëtare e dhespotit grek, Jakob, në Korçë. Sipas informatave të Luigj Gurakuqit, ai po tentonte të bënte marrëveshje me myslimanët e qytetit, por nuk kishte gjetur mbështetjen e tyre, me përjashtim të myftiut turk dhe disa keqbërësve si Fuad Musareja. Ky i fundit, së bashku me dhespotin, kishte bërë ligësi të shumta rreth Korçës. Qëllimi ishte që grekët të mund të përdornin si argument se myslimanët kishin vrarë të krishterët dhe se shqiptarët nuk mund të vetëqeveriseshin, për rrjedhojë, Korça t’i jepej Greqisë. Duket se intrigat e dhespotit Jakob nuk u pranuan nga shqiptarët, ndonëse atij nuk i mungonin instrumentet e veprimit.37

/XVK&XODM³dsVKWMDVKTLSWDUHGKHGLSORPDFLDHVKWHWHYHYHQGRVsVHQs.RQIHUHQFs´*MXUPLPHDOEDQRORJMLNH – seria e shkencave historike 39-2009, Prishtinë, 2010, f. 217-218 35 AMPJ, V. 1919, D. 8, Fl. 73 ,ELG)O $UNLYL4HQGURU6KWHWsURU $46+ )'9)O

320 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Ndërkohë, më 27 nëntor 1919, delegati anglez, A.W.A. Leeper, pas konsultimeve intensive me Harold Nicolson-in, përgatiti një draft bazuar në pikat 5 dhe 6 të “Deklaratës finale”, të presidentit Wilson. Problemi më delikat paraqitej përcaktimi i kufirit greko-shqiptar. Eksperti anglez, Leeper, propozonte që Korça t’i mbetej Shqipërisë, ndërsa Greqia të merrte Bilishtin dhe disa territore të tjera kufitare. Gjirokastra parashihej t’i kalonte fqinjit jugor. Leeper-i e cilësonte të domosdoshme arritjen e një marrëveshjeje për të konstatuar qëndrimin e Fuqive Aleate në lidhje me kufijtë e Shqipërisë.38 Drafti i hartuar nga përfaqësuesi anglez, Leeper, me disa modifikime për vijën kufitare, shërbeu si bazë për memorandumin anglo-franko-amerikan të 9 dhjetorit 1919. Në përmbajtjen e tij sanksionohej: 1) t’i ngarkohej Italisë mandati mbi shtetin shqiptar në përputhje me kushtet e përcaktuara në Paktin e Lidhjes së Kombeve. 2) Qeveria jugosllave siguronte të drejtën të ndërtonte e të shfrytëzonte vija hekurudhore në Shqipërinë veriore në veri të paralelit 41°15’, si dhe të gëzonte privilegjin e plotë të transportit ndërkombëtar në Shqipërinë e Veriut. 3) E drejta e kontrollit për zhvillimin e Bunës i jepej Këshillit të Lidhjes së Kombeve, me mundësi delegimi të punimeve qoftë Italisë apo Shtetit Serbo-Kroato-Slloven me restriksionet e përshtatshme, duke supozuar Malin e Zi si pjesë përbërëse të Jugosllavisë.39 Parashikohej që kufijtë veriorë dhe lindorë të ishin ato të fiksuara në Konferencën e Londrës më 1913, por do të lihej e hapur për bisedime me qeverinë greke çështja e kufirit jugor, me përjashtim të Gjirokastrës, që do t’i kalonte Greqisë.40 Memorandumi i nënshkruar nga përfaqësuesi i Anglisë z. E. Crowe, ai i Francës G. Clemenceau dhe i SHBA-së F. Polk nuk u prit mirë nga delegacioni shqiptar, që e cilësoi si një vijim të politikës së të mëdhenjve për ta përdorur Shqipërinë “si një monedhë ndërrimi për me rregullue miqësisht konflikte interesash të pjelluna nga bashkëlakmitë e lagjeve në kundërshtim”.41 Kjo marrëveshje e Fuqive të Mëdha krijoi pakënaqësi edhe te qeveria e Athinës, e cila kritikonte mungesën e vendosmërisë përsa i përket Korçës. Ndonëse përfaqësuesit e Qeverisë së Përkohshme të Durrësit i kishin paraqitur një notë kryetarit të Konferencës së Paqes së Parisit, G. Clemenceau, ku i propozonin disa lëshime në favor të shteteve fqinje, me qëllim garantimin e tërësisë tokësore të Shqipërisë. Në lidhje me mbrojtjen e pakicave ortodokse shqiptare të Epirit të Veriut, çështje e ngritur nga Greqia, delegatët shqiptarë treguan gadishmërinë për t’i siguruar këtyre minoriteteve një autonomi komunale, që përmbante më tepër koncesione se sa mund të dëshironin bashkëqytetarët e tyre.42 Pavarësisht lëshimeve të herëpashershme të delegacionit shqiptar në Paris, Britania dhe Franca ishin gati të bënin çdo lloj tregtie për të lehtësuar rregullimet territoriale të aleatëve të

/XVK&XODMdsVKWMDVKTLSWDUHQs.RQIHUHQFsQH3DULVLW3ULVKWLQs,QVWLWXWL$OEDQRORJMLNI 273 39 AIH, A.V.53, Fl. 107-108 'U$*MRQ6KOODNX+LVWRULDÀHWNsVKWX6KNRGsU³$W*MHUJM)LVKWD´I 3UDQYHUD'LEUD 7HOL 6KTLSsULDGKHGLSORPDFLDDQJOH]H7LUDQs1HUDLGDI 6KTLSQLDSsUSDUD.RQIHUHQFsVVs3DTHV%OHL'\Ws6KNRGsU6KW\SsVKNURMD)UDQTLVNDQHI

321 KUMTESAT tyre ballkanikë.43 Më 14 janar 1920, kryeministri britanik, francez dhe ai italian, përkatësisht: David Lloyd George, Georges Clemenceau dhe Francesco Nitti, në cilësinë e delegatëve në Konferencën e Paqes, por në mungesë të përfaqësuesit të SHBA-së, Frank L. Polk, nënshkruan, një marrëveshje që parashikonte copëtimin e Shqipërisë midis tri shteteve fqinje. Në pikën 4 të memorandumit përcaktohej se, në bazë të dispozitave të Paktit të Londrës, Italia do të mbante Vlorën e njëkohësisht mandatin mbi Shqipërinë; krahinat shqiptare që do të administroheshin prej Jugosllavisë, do të gëzonin një regjim të veçantë, të ngjashëm me atë që përmendej në traktatin e nënshkruar prej Republikës Çekosllovake për krahinat autonome të Çekosllovakisë; ndërsa kufiri jugor i Shqipërisë do të ishte vija që dërgatat franceze e britanike i kishin propozuar komisionit për punët e jashtme, e cila ua linte grekëve Gjirokastrën dhe Korçën.44 Memorandumi anglo-franko-italian, që cënonte tërësinë tokësore dhe mëvetësinë e Shqipërisë, shqetësoi delegatët shqiptarë të cilët, me firmën e Imzot Luigj Bumçit, dërguan një telegram në adresë të Sekretarit të Departamentit të Shtetit, Robert Lansing. Në të shkruhej se Konferenca e Paqes po flijonte popullin e vogël e të dobët shqiptar, me qëllim zgjidhjen e konfliktit italo-jugosllav, duke ofruar territore të tij si kompensim për synimet imperialiste të shteteve fqinje. Ata shtonin se viktima nuk ka mjet tjetër për mbrojtje përveç parimeve të shpallura nga Presidenti Wilson dhe kërkonin me insistim përkrahjen e drejtë të SHBA-së.45 Përgjigja e kreut të Shtëpisë së Bardhë erdhi më 6 mars 1920 në notën drejtuar aleatëve evropianë, të cilëve u kërkonte mospërfshirjen e problemit shqiptar në negociatat për zgjidhjen e “Çështjes së Adriatikut”. Ai kundërshtonte haptazi zbatimin e klauzolave të Traktatit të Fshehtë të Londrës të prillit 1915-ës, që rrezikonin copëtimin e Shqipërisë për ambiciet politike të fqinjëve të vet.46 Paralelisht me lobimin pranë diplomacisë amerikane, Luigj Bumçi dhe Dr. Mihal Turtulli shkuan në Londër, për të ndërgjegjësuar qeverinë angleze mbi të drejtat e kombit shqiptar dhe paudhësitë e kryera ndaj tij, si dhe për ta bindur atë mbi aftësinë e shqiptarëve për të qenë të pavarur e sovran. Përfaqësuesit shqiptarë, me kontributin e miqve angleze, si z. Herbert, morën pjesë në dy mbledhje të organizuara në njërën nga dhomat e parlamentit britanik, ku u diskutua, ndër të tjera, edhe çështja shqiptare.47 Gjatë qëndrimit në Londër, delegatët Bumçi dhe Turtulli u njoftuan mbi përgatitjen e trupave greke për të zëvendësuar ushtrinë franceze pas largimit nga Korça. Kjo situatë ngjalli reagimin e autoriteteve politike shqiptare. Këshilli i Parësisë, si përfaqësues i popullsisë së qarkut të Korçës, me vendim të Asamblesë Kombëtare dhe në përgjigje të dëshirës së

$,+$9)O +DPGL.DUD]L³1MLNRPSURPLVDQJORLWDOMDQSsUFRSWLPLQH6KTLSQLVPs´%DVKNLPLLNRPELWY,,QU 7LUDQs(GMHOsSULOOI 30LORRSFLWI /&XODMRSFLWI 'U$*M6KOODNXRSFLWI

322 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 popullit, shpalli, më 26 maj 1920, administrimin e Korçës së bashkuar dhe të pandarë me Qeverinë qëndrore të Tiranës, nën drejtimin e Eshref Frashërit.48 Ndërkohë, banorët e qytetit të Korçës, kishin ngritur flamurin shqiptar dhe ishin mbledhur për t’u bërë rezistencë grekëve, kurse vullnetarë nga krahina të tjera të vendit po nxitonin në ndihmë të bashkatdhetarëve të tyre. Edhe qeveria franceze dhe ajo britanike nuk e mbështeti përparimin e trupave greke në Shqipëri, kur po shqyrtohej çështja e kufirit jugor. Nga ana tjetër, vetë grekët po ashtu nuk donin të ndërmerrnin ndonjë veprim që mund të paragjykonte negociatat për përfundimin e Traktatit të Sevrës me Turqinë.49 Në këto rrethana, më 28 maj 1920, u nënshkrua Protokolli shqiptaro-grek i Kapshticës. Pala greke merrte përgjegjësinë të ndalonte përparimin e ushtrisë greke që po avanconte për të pushtuar Korçën, pas tërheqjes së trupave franceze. Qëllimi i këtij ndalimi ishte të lehtësonte marrëveshjen ndërmjet qeverisë greke dhe asaj shqiptare, si dhe të forconte marrëdhëniet e fqinjësisë së mirë midis dy popujve. Deri sa çështja të rregullohej nga Konferenca e Paqes, pala shqiptare angazhohej që asnjëri nga grekët që banonte në territoret, të cilat nuk u pushtuan nga ushtria greke, nuk do të vuante nga çfarëdo qoftë për ndjenjat e tij. Gjithashtu, shkollat dhe kishat greke do të funksiononin rregullisht në këto territore. Të dyja palët kontraktuese ranë dakord të respektonin vendimin e Konferencës së Paqes, që do të përcaktonte përfundimisht vijën e kufirit.50 Kështu, nga Protokolli i Kapshticës, Shqipëria e Jugut mbeti e lirë nga trupat greke, me përjashtim të një hapësire të vogël në juglindje të Korçës, që përfshinte 26 fshatra. Çështja e kufirit shqiptaro-grek u bë objekt diskutimi edhe në punimet e Konferencës së Ambasadorëve në Paris dhe në Këshillin e Lidhjes së Kombeve. Ky i fundit, pas kritikave të kryetarit të delegacionit shqiptar, Fan Noli, në fjalimin e mbajtur në sesionin V të Asamblesë së kësaj organizate ndërkombëtare, vendosi që qeveria greke të tërhiqej nga 14 fshatrat rreth liqeneve të Prespës, të cilat u morën në dorëzim nga qeveria shqiptare në fund të tetorit 1924.51

III. PËRFUNDIME

$NDGHPLDH6KNHQFDYHH6KTLSsULVs'UHMWRULDH3sUJMLWKVKPHH$UNLYDYHWs6KTLSsULVs/XIWDHSRSXOOLWVKTLS- WDUSsUoOLULPNRPEsWDU YsOO7LUDQsI -6ZLUHRSFLWI $03-9')O 51 AIH, A.V.129, Fl. 19-20

323 KUMTESAT

Mirëpo, synimet territoriale greke nuk gjetën aprovimin unanim të Fuqive të Mëdha, të cilat e përvijuan kursin e politikës së jashtme bazuar në interesat e tyre gjeostrategjike, me përjashtim të diplomacisë amerikane, që veproi në përputhje me programin e “14 Pikave” të Presidentit Wilson. Për rrjedhojë, çështja e kufirit të Shqipërisë së Jugut, me gjithë përpjekjet e kryeministrit grek, Eleftheros Venizellos, dhe lobimit të tij pranë kancelarive evropiane, për të aneksuar Korçën dhe Gjirokastrën, nuk u zgjidh përfundimisht në Konferencën e Paqes. Ajo u shqyrtua nga të mëdhenjtë edhe gjatë punimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Paris dhe në Këshillin e Lidhjes së Kombeve, që vendosi largimin e trupave greke nga 14 fshatrat në juglindje të Korçës, në tetor 1924.

IV. REFERENCAT

Bibliografia

324 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Culaj, Lush. Çështja shqiptare në Konferencën e Parisit 1919-1920. Prishtinë: Instituti Albanologjik, 2010 Dibra (Teli), Pranvera. Shqipëria dhe diplomacia angleze, 1919-1927. Tiranë: Neraida, 2005 Duka, Valentina. Histori e Shqipërisë 1912-2000. Tiranë: SHBLU, 2007 Glenny, Misha. Histori e Ballkanit 1804-1999. Tiranë: Toena, 2007 Gurakuqi, Romeo. Shqipëria dhe çështja shqiptare pas Luftës së Parë Botërore. Shkodër: Camaj- Pipa, 2007 Guy, Nicola. Lindja e Shqipërisë. Tiranë: Pegi, 2012 Jelavich, Charles & Barbara. Themelimi i shteteve kombëtare të Ballkanit, 1804-1920. Tiranë: Dituria, 2004 Karazi, Hamdi. “Kërkesat e Shqipnis në Konferencën e Paqes në Paris”, Bashkimi i Kombit, v. II, nr. 32, Tiranë, E mërkurë, 9 shkurt 1944, f. 1 Karazi, Hamdi. “Nji kompromis anglo-italjan për coptimin e Shqipnis më 1920”, Bashkimi i kombit, v.II, nr. 89, Tiranë, E djelë, 16 prill 1944, f. 1 Karazi, Hamdi. “Shqipnija përpara Konferencës së Paqes në Paris”, Bashkimi i Kombit, v.II, nr.29, Tiranë, E shtunë, 5 shkurt 1944, f.1 Macmillan, Margaret. Paris 1919: gjashtë muaj që ndryshuan botën. Tiranë: Plejad, 2006 Milo, Paskal. Politika e jashtme e Shqipërisë, vëll. 1 (1912-1939). Tiranë: Toena, 2013 Puto, Arben. Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare pas Luftës I Botërore, vëll. 3 (1919-1926). Tiranë: Albin, 2001 Swire, Joseph. Shqipëria – ngritja e një monarkie. Tiranë: Dituria, 2005 Shllaku, Dr. A. Gjon. Historia flet kështu. Shkodër: “At Gjergj Fishta”, 1944 Shqipnia përpara Konferencës së Paqes, Ble i Parë. Roma: Tipografia Cooperativa Sociale, 1919 Shqipnia përpara Konferencës së Paqes, Ble i Dytë. Shkodër: Shtypëshkroja Franqiskane, 1921 Zavalani, Tajar. Histori e Shqipnis. Tiranë: Phonenix & Shtëpia e Librit, 1998

325 KUMTESAT

326 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

QAZIM BAJRAKTARI DHE BETEJA E SENIKUT (8 PRILL 1945)

Halil BRAHAJ, Ph. D. Universiteti i Prishtinës – Fakulteti Filozofik. [email protected]

ABSTRAKT

Historiani ka dy detyra fundamentale: e para, të bëjë përpjekje që të arrijë deri tek e vërteta; dhe e dyta, ta publikojë të vërtetën. Kjo është alfa dhe omega. Jashtë këtij parimi, shkruesi i historisë mbetet jashtë kufijëve të historianit. „Të kërkoj, të gjej dhe të zbuloj të vërtetën, tërë të vërtetën dhe asagjë përveç të vërtetës“ është sintagma e shkrimit të historisë, të cilën jam munduar ta shkruaj ashtu siç kanë rrjedhur ngjarjet, pa u munduar aspak që ta përshtas për kohën e sotme. Qëllimi i këtij studimi është pasqyrimi i Betejës së Senikut dhe roli që luajti Qazim Bajraktari në këtë betejë. Për të finalizuar këtë punim, kam shfrytëzuar një vargë burimesh relevante nga historiografia shqiptare. Vlen të theksohet që Qazim Bajraktari ka qenë udhëheqës i Bajrakut të Astrazubit, që mbulonte në tërësi rrethinën e Llapushës, që përfshinë tërësisht komunën e Malishevës dhe disa fshatra të komunave fqinjë (Drenas, Klinë, Rahovec dhe Suharekë). Nëpërmjet këtij punimi, synojmë të japim një kontribut modest në ndriçimin e historisë së njërit prej personaliteteve të lëvizjes nacionaliste, Qazim Bajraktarit, me theks të veçantë luftës së tij (të pa barabartë) në fshatin Senik, që u zhvillua më 8 prill 1945.

Fjalët kyçe: Qazim Bajraktari, Bajraku i Astrazubit, Senik, ballistët, komunistët.

METODOLOGJIA

Në këtë punim shkencor, me titull bosht “Qazim Bajraktari dhe Lufta e Senikut”, kam përdorur disa metoda shkencore empirike. Vjeljen e litertaturës e kam bërë ndër vite në Arkivin Shtetëror të Kosovës, Institutin e Historisë në Prishtinë e të tjera institucione shkencore dhe arsimore. Në rrjedhën e metodologjisë rëndësi të veçantë i kam dhënë edhe metodës së analizës së koncepteve, të emrave të njerëzvve dhe vendeve, teksteve shkencore, etj.

327 KUMTESAT

Studimi i literaturës ka qenë një metodë tjetër e rëndësishme, e cila po ashtu e ka fuqizuar edhe më tej këtë punim shkencor. Përveç burimeve të ndryshme që kam përdorur për t’u bazuar dhe për t’u qasur më thellësisht kësaj ngjarjeje kam realizuar edhe disa intervista me të moshuarit, të cilët janë dëshmitarë të kohës. Intervistat i kam zhvilluar sipas pyetjeve të hartuara. Pas analizimit të përgjigjeve, duke i krahasuar me informatat e marra nga burimet e shkruara, ato i kam përdorur në rastet adekuate.

HYRJE

Kumtesa me titull „Qazim Bajraktari dhe Lufta e Senikut“, si e tillëq, për herë të parë po prezantohet në „Java e Shkencës 2017“ të organizuar nga Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë së Kosovës. Megjithatë, duhet thënë se shkarazi është shkruar për „Luftën e Senikut“ nga disa historianë e studiues të ndryshëm. Jetish Kadishani në monografinë e tij kushtuar Qazim Bajraktarit (botuar më 1994), kreun e pestë ia kushton kësaj ngjarje me titull „Rrethimi në Senik“ (faqe 59 – 67); Muhamet Shatri në librin e tij „Kosova në Luftën e Dytë Botërore“ (botuar më 1997), këtë ngjarje e paraqet me titull „Përleshja e Senikut“ (faqe 292 – 295); Agon Rrezja në monografinë e tij kushtuar Llapushës (të botuar më 2012), ka shkruar për „Betejën e Senikut kundër partizanëve serbo – malazez“ (faqe 426 – 434). Të gjitha këto burime (dhe të tjera) më kanë ndihmuar shumë në kompletimin e këtij studimi. Natyrisht se në to kemi evidentuar të meta, por jemi munduar që ato t‘i plotësojmë me informacione më bindëse. Kumtesa ime përshkruan shkurtimisht për jetën e Qazim Bajraktarit dhe për luftën e tij që u zhvillua në Senik, e cila pati një jehon të gjatë në rrethinë, duke u transmetuar gojë më gojë nga brezi në brezë. Kjo luftë epike ishte inkurajim për shumë djem të rinjë të kësaj rrethine për tu inkuadruar në radhët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Më 9 prill 1945, Bajraktari i Astrazupit me tre bashkëluftëtarë (vëllaun dhe dy shokë) bënë një luftë të pabarabartë me forcat kundërshtare serbe gjatë tërë ditës dhe që të katërtit shpëtuan. Lufta u zhvillua në Senik, fshat ky që gjendet nëntë kilometra në lindje të qytetit të Malishevës. Të nesërmen, me pretekstin e „heshtjes për të treguar se në fshat gjendet Qazim Bajraktari me shokë“, partizanët serbë pushkatuan njëmbëdhjetë meshkuj të atij fshati dhe tetë mysafirë. Ata u pushkatuan në shenjë hakmarrjeje.

328 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

1. Qazim Bajraktari (1906 – 1947)

Lushi dhe Hamide Bajraktari kishin tre fëmijë: Muratin, Qazimin dhe Qerimin. Ne do të flasim për birin e tyre të dytë. Nëna e Qazimit ishte e bija e Rrustë Kabashit nga Korisha e Prizrenit. Kurrë nuk do të dihet saktë data dhe muaji i lindjes së Qazim Bajraktarit, nga se mungojnë të dhënat e dokumentuara. Ndërsa viti i lindjes është 1906. Ai lindi në fshatin Astrazub, që shtrihet në jug të Malishevës. U vra tradhëtisht më 17 shkurt 1947, që koincidon me datën e Pavarësisë së Kosovës. Qazim Bajraktari me 800 luftëtarë të tij ka marrë pjesë në luftën e Kolashinit, në dhjetor 1942. Atje ai qëndroi më tepër se një muaj1. Në fund të tetorit 1943, Qazim Bajraktari u takua me Xhafer Devën, që ishte ministër i Punëve të Brendshme të Qeverisë (kuisilinge) së Shqipërisë, me të cilin u dakordua që ai me trupat e tij vullnetare të shkoj në Tiranë dhe Vlorë për ta mbrojtur qeverinë shqiptare nga komunistët e atjeshëm. Mendohet se Qazimi grumbulloi rreth 500 trupa për këtë qëllim, ndërsa transportimin do ta bënin tetë kamionë italianë2. Sipas Xhemë Bala-Morina nga Astrazubi, i cili ishte pjesë e atyre luftëtarëve që shkuan në Shqipëri, shumë prej tyre kishin shkuar për ta parë Shqipërinë se sa që kishin dëshirë të luftonin kundër komunistëve „se ata ishin vëllëzërit tanë“3. Gjatë qëndrimit në Shqipëri, kosovarët për „kontributin“ e tyre do të paguhen me një rrogë mujore nga 6 napoleona. Ndërsa, Isak Krasniqi nga Astrazubi tregon se si Qazim Bajraktari ka ushtruar autoritetin e tij për t’i liruar 40 komunistë shqiptarë të zënë nga fashistët italianë. Qazimi kishte nxjerrur nga burgu i Tiranës edhe të birin e Banush Sadllarit, Brahimin me 178 komunistë të tjerë. Trupat vullnetare të Qazim Bajraktarit u kthyen në Kosovë në fund të janarit 1944. Pra, Qazimi me luftëtarët e tij u kthyen në Kosovë pas tre muajsh qëndrimi në Shqipëri. Në shkurt 1945 Qazim Bajraktari iu bashkua Çetës së Ukë Sadikut, që ishte e vendosur në Grykë të Garaçevës së Panorcit. Në këtë çetë, Qazimi (së bashku me vëllaun Qerimin) kaluan një muaj e gjysëm, dhe mori pjesë në ndjekjen e brigadave partizane-komuniste rreth fshatrave Plloçicë, Gullubovc e Balincë, pastaj kaluan në bjeshkët e Berishës dhe në fshatrat e Suharekës. Në fillim të marsit 1945 kur Çeta e Ukë Sadikut u kthye sërish në bazën e vetë (në Grykën e Garaçevës), Qazim e Qerim Bajraktari, Nezir Elezi (Zulfaj) nga Seniku dhe Xajë Pataçani u ndanë nga çeta e Ukë Sadikut (natyrisht të dakorduar) për të vazhduar veprimtarinë e tyre luftarake në Astrazub, Shkozë, Marali, Banjë, Lladroviq, Senik dhe Lladrovc4.

-HWLVK.DGLVKDQL4D]LP%DMUDNWDULSULMsVL%DMUDNXWWs$VWUD]XELW 3UL]UHQ I± 3RDW\I± 3RDW\I -.DGLVKDQL4D]LP%DMUDNWDUL«YHSFLWI±

329 KUMTESAT

„Plani për Likuidimin e Kaçakëve të fundit“ ishte qëllimi i OZN-as. Në fund të janarit të vitit 1947, Kryeshefi i Qarkut të saj për Prizren ndërmori hapa radikal për ta implementuar këtë plan. Detyra e tij ishte që t’i kapte të gjallë Ukë Sadikun dhe Qazim Bajraktarin. Në këtë kohë këta dy (dhe gjashtë të tjerë) gjendeshin në bunkerin e malit Sharanik, mbi fshatin Jezercë.5 Deri sa ishin në bunker, më 10 shkurt ndërroi jetë vëllau i Qazimit, Qerimi 30 vjeçar.6 Më 15 shkurt, Qazim Bajraktari së bashku me Ukë Sadikun dhe Halil Sadriun u nisën nga Jezerci dhe, në fillim shkuan në Lubizhdë, pastaj në Damanek dhe në natën e 17 shkurtit shkuan në Sfërkë të Gashit. Ata shkuan në shtëpinë e Din Arifit, që ishte nip i Qazimit dhe mik i Ukës. Mirëpo, siç thuhet Din Arifi kurdisi pritën për dajën dhe mikun shtëpisë. Sapo kaluan gardhin e shtëpisë së Din Arifit, pjesëtarët e OZNA-s hodhën zjarr mbi mysafirët e zotit të shtëpisë. Qazim Bajraktari dhe Halil Sadriu ranë dëshmorë më 17 shkurt 1947, ndërsa Ukë Sadiku arriti të ikte.7

b). Beteja e Senikut

„Rrethimi në Senik“8, „Përleshja në Senik“9, „Lufta në Senik“10, „Beteja e Senikut“11 janë disa nga emërtimet që i dedikohen datës 8 prill 1945 kur Qazim Bajraktari me tre vetë, në fshatin Senik, lufton përballë një ushtrie të tërë serbe, dhe në fund që të katërtit i shpëtuan vdekjes. Kjo luftë është ngjarja që ka bërë jehonë në rajonin e Llapushës, e cila identifikohet me personalitetin e Qazim Bajraktarit. Rezistenca (e nacionalistëve shqiptarë) e përhapur në fillim të vitit 1945 (në rajonin e Dukagjinit, Drenicës dhe të Llapushës) i kishte alarmuar aq shumë komunistët, sa që në shkurt ata shpallën gjendjen e luftës, të cilën e hoqën pas katër muajsh12. Me dekretin numër 30 dhe 31 të nënshkruar nga Komandanti Suprem i Ushtrisë Nacional-Çlirimtare të Jugosllavisë, Josip Broz Tito, më 8 shkurt 1945 në Kosovë u vendos Administrmi Ushtarak, me komandant Savo Dërleviq, zëvendëskomandant Fadil Hoxha, kurse komisar politik u bë nënkoloneli Gjuro Medenica13. Në kuadër të këtij pushteti ushtarak vepronte edhe Batalioni

5 Në bunkerin e malit Sharanik, në Hezercë ishin strehuar: Ukë Sadiku me të birin Skënderin nga Gjurgjeviku i Madh, Qazim e Qerim Bajraktari nga Astrazubi, Halil Sadria nga Gjurgjeviku i Madh, Sokol Dini nga Sfërka e *DVKLW1H]LU%DOLD6KDTs&DNDQJD9ROOMDNXGKH%HTLU%DMUDPLQJD*UHPQLNX 3DNGLWsSDVYGHNMHVVs4HULPLWNDWsUNDoDNs 6RNRO'LQL1H]LU%DOLD6KDTs&DNDGKH%HTLU%DMUDPL XGHW\UXDQ W¶LGRUs]RKHVKLQNRPXQLVWsYHQs6IsUNsQJDVHSRSXOOLLIVKDWUDYHWsW\UHSRWRUWXURKHMQJDIRUFDWVHUEH 4HULPLLVKWHLPDUWXDUPH1D]PLMHQYDM]sQH5DPs%OODFsV 7 J. Kadishani, Qazim Bajraktari…vep. cit., f. 115 - 123. 8 J. Kadishani, Qazim Bajraktari… vep. cit., f. 59. 9 Muhamet Shatri, Kosova në Luftën e Dytë Botërore, IHP, Prishtinë, 1997, faqe 292. -XVXI6DKLWL.XMWLPH,]PLU7XUTLIDTH± 11 Agon Rrezja, Llapusha gjatë historisë – dokumente dhe burime gojore, shtëpia botuese “Shkrola Print”, Prisht- LQsIDTH 12 Noel Malcolm, Kosova një histori e shkurtër, shtëpia botuese “Koha”, Prishtinë, 2001, faqe 330. 06KDWUL.RVRYD«YHSFLWI/HIWHU1DVL5LSXVKWLPLL.RVRYsV 6KWDWRU±.RUULN $6+56+,+7LUDQsI5DGRVKLQ5DMRYLT$XWRQRPLDH.RVRYsVVKWsSLDERWXHVH³5LOLQGMD´3ULVKW- LQsI±6DELOH.HoPH]L%DVKD9HSULPWDULDDWGKHWDUHLOHJDOHQs$QDPRUDYs±YsOOLPL

330 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 i Parë dhe i Dytë i Brigadës Njëzetë e Pesë të Divizionit të Katërdhjetë e Gjashtë të Serbisë. Ekzaktësisht dy muaj pas vendosjes së këtij pushteti ushtarak, më 8 prill 1945, ato batalione do t’ia mësyen fshatit Senik të Malishevës, për të kapur katër kaçakë të rebeluar. Prilli i vitit 1945 ishte shumë i ftohtë. Katër kaçakët, Qazim e Qerim Bajraktari nga Astrazupi, Nezir Zulfaj nga Seniku dhe Xajë Pataçani nga Pataçani i Rahovecit, në fillim të atij muaji u shkëputën nga Çeta e Ukë Sadikut dhe u nisën për Astrazup, ku u vendosën në vendin e quajtur Kodra e Gurbanit. Të nesërmen ata u nisën për Marali, mirëpo këtu u diktuan nga partizanët dhe patën një incident, por që shpëtuan pa dëme. Ky incident do të shërbejë si alarm për serbët. Atëherë Divizioni 46-të i Serbisë që ishte në rrethinën e Prizrenit dhe Brigada e 25-të e Serbisë filluan marshimin drejt Malishevës, dhe u vendosën në fshatin Banjë, tri kilometra në jugperëndim të Senikut. Kur trupat serbe u stacionuan në Banjë, katër kaçakët tashmë kishin shkuar në Kleçkë, që shtrihet mbi fshatin Senik. Qazim Bajraktari i propozi shokëve që të shkojnë në Senik për të fjetur në shtëpinë e Jetllullah Rrahmanit (Sahitaj), i cili ishte nip i Abedin Xhyliqit të Maralisë14, kurse ky i fundit ishte vjehrri i Qazimit. Kur kaçakët erdhën në Senik për të fjetur, ishte mbrëmja e 7 prillit 1945. Një ditë më vonë ushtria serbe rrethoi Senikun për të bërë një kontrollë nëse në këtë fshat kishte të fshehur ndonjë „banditë“. Pastaj ushtria dha urdhër që të gjithë meshkujt e Senikut të dilnin në qendër të fshatit15. Nga banorët lokalë serbët kërkuan nëse në fshatin e tyre ka kaçakë a ballistë të fshehur. Fshatarët pohuan se nuk ka, nga se askush nuk e dinte se në shtëpinë e Jetës është Qazim Bajraktari me shokë, sepse këta kishin ardhur fshehtas në fshatin e tyre gjatë natës. Mirëpo serbët nuk u bindën. Sipas biografit të Qazimit, pasi serbët nuk u bindën, dhanë urdhër që të bëjnë një kontroll nëpër se cilën shtëpi16. Kur shkuan tek shtëpia e Jetës, doli vjehrra e Qazimit dhe i tha një banorit17 të fshatit në mënyrë të fshehur se „brenda në shtëpi gjendet Qazim Bajraktari me tre shokë“, atëherë ai u kthye prapa dhe i tregoi komandantit të ushtrisë serbe se këtu paska kaçakë. Pastaj komandanti dha urdhër që pjesa lindore e fshatit18 të rrethohet nga ushtria19. Historiani i ri, Agon Rrezja sjell një raport të Shtabit Operativ të Kosovës dhe Metohisë që mban datën 13 prill 1945, në të cilin në mes tjerash thuhet: „Gjatë ardhjes (së batalionit të

I, IHK, Prishtinë, 2013, f. 23 – 27. $EHGLQLUXDQWHVKWsSLQsHQLSLWWsWLM-HWsV YMHoDUQsDWsNRKs SDVLTsN\LIXQGLWLVKWHSMHVsHSDUWL]DQsYHL inkuadruar me dhunë nga komunistët. 15 Sipas Haxhi Brahaj dhe Sylë Zulfaj, mbi 50 burra nga mosha 15 der 70 vjeç meshkuj u tubuan tek vendi i TXDMWXUÄ%XQDULL(VDW1HELKLW³ 1sYLWLQIVKDWL6HQLNNDSDWXUUUHWKVKWsSL .\NDTHQsDQsWDUL.sVKLOOLWWsIVKDWLWSRUTsNDTHQsLGHW\UXDUTsW¶LSULQWHXVKWULVsSsUWsK\UsQsSsUVHFLOsQ shtëpi të fshatit Senik. 18 Shtëpia e Jetës gjendej afër malit. Ndërsa në pjesën lindore të shtëpisë ishte bjeshka, mundësia më e lehtë që kaçakët të iknin, por që forcat serbe e “thuren” me ushtarë atë anë. -.DGLVKDQL4D]LP%DMUDNWDUL«YHSFLWI

331 KUMTESAT

2-të), fshati Senik është bllokuar. Pastaj është mbajtur mitingu në të cilin janë ftuar të gjithë fshatarët që të tregojnë se a ka në këtë fshat ballistë dhe të gjithë kanë dëshmuar se nuk ka. Edhe përkundër këtij dëshmimi fshati është kontrolluar. Gjatë kontrollimit njësitë të cilat kanë bërë bastisjen papritmas kanë hasur në një shtëpi në ballistë. Së shpejti shtëpia është bllokuar dhe nga ora 17 : 00 deri 21 : 00 është bërë beteja me banditë...“.20 Sipas banorëve, që janë dëshmitarë të asaj ngjarjeje „në vendin ku ishin grumbulluar burrat e fshatit, ishte edhe vjehrri i Qazimit, i cili u detyrua të tregojë se në kullë gjendet Qazim Bajraktari i Astrazupit“21. Nga gjysma e ditës së 8 prillit22, komandanti i ushtrisë serbe u dha një ultimatum kaçakëve: ose të dorëzohen brenda një ore, ose do të bombardohen. Qazim Bajraktari, nga dritarja e kullës ofroj një kusht për „dorëzim“: „Unë nuk ju dorëzohem juve, por nëse i sillni këta tre persona, do t’u dorëzohem atyre: Zymer Hima nga Banja, Hajrullah Shabani nga Bellanica23 dhe Kadri Minushi nga Damaneku“. Komandanti bëri përpjekje për të realizuar „kushtin e dorëzimit“, por asnjëri nga të lartëpërmendurit nuk erdhi, nga se e dinin se qëllimi i Qazimit ishte që t’i vriste fillimisht ata, sipas të cilit, si komunista që ishin ata tre, po punonin në dëm të shqiptarëve. Atëherë ushtarët serb detyruan banorët vendas që ushtrisë serbe t’i sillnin kashtë e tallë për ta mbushur një qerre24, të cilës do t’ia vunë zjarrin, në mënyrë që kaçakët të detyrohen për t’u dorëzuar. Kur panë kaçakët se kulla do të kallej në flakë, Qazim Bajraktari shkrepi pushkën i pari dhe kështu filloj lufta midis katër kaçakëve dhe ushtrisë komuniste serbe. Sipas plakut Sylë Zulfaj, që është dëshmitar i ngjarjes „pushka shkrepi rreth orës 12 të ditës së 8 prillit 1945 dhe u ndërpre në ora 21 të mbrëmjes25“, që ishte ditë e diele. Rreth orës 20 Qazimi i tha Nezirit (që ishte nga Seniku) që të përgaditet për të dal nga kulla, sepse kjo tashmë po shkatërrohej në tërësi. Neziri veproi sipas urdhrave, por sapo doli jashtë, atë e kapën plumbat në trup, çka edhe u detyrua që të kthehej mbrapa në kullë. Tashmë kur ishte errësuar tërësisht, Qerimi me dy bomba në dorë dhe revolën në dorën tjetër vendosi që të dal nga kulla. Deri sa ai po largohej nga vendi i ngjarjes, vrau rrugës katër ushtarë dhe komandantin Bozhidar Iskrenoviq, që ishte hipur mbi kali. Këtë gjë e pranon edhe raporti serb që bënë fjalë për këtë ngjarje. Qerimi shpëtoi dhe u fut në malin midis fshatit Senik dhe Bellanicë. Qerimi kur doli nga kulla hodhi dy bomba, të cilat krijuan kushte të favorshme që edhe tre

$5UH]MD/ODSXVKD«YHSFLWI 'HNODUDWsHGKsQsQJD6\Os=XOIDM GKH+D[KL%UDKDM GKsQsDXWRULWPsPDUV 22 Sa i përket datës së luftës ndërmjet Qazim Bajraktarit dhe Brigadës së 25-të serbe, historiani Muhamet Shatri WKRWsVH³PsSULOOXUUHWKXDIVKDWL6HQLN´PLUsSRHYsUWHWDsVKWsVHQJMDUMDX]KYLOOXDPsSULOONXUVHPs SULOOXHN]HNXWXDQFLYLOsWHSDIDMVKsPQsYHQGLQHQJMDUMHV 06KDWUL.RVRYD«YHSFLWI 23 Jetish Kadishani thotë se Hajrulla Shabani ishte nga Temeqina, e vërteta është se ai ishte nga Bellanica. 4HUUMDGRWsKLGKHWQJDSUDSDVKWsSLVs QJDYHULX PHTsDLSR]LFLRQLVKWHLSsUVKWDWVKsPTsDMRWsYLMsYHWsGHUL poshtë tek shtëpia e Jetës, ku ishin kaçakët. 25 Intervista me Sylë Zulfaj.

332 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 të tjerët të dilnin nga aty. Xaja kapi në shpinë Nezirin e plagosur, kurse Qazimi kujdesej për mbrojtjen e tyre. Edhe Qazimi hodhi dy bomba, çka detyroi ushtrinë serbe që të fsheheshin nëpër shtëpitë për rreth kullës. Që të tre u larguan nga kulla e djegur dhe u vendosën në malin në jug të fshatit, ku do të pushonin pak. Por edhe Qazimi kishte marrë katër plagë. Këta tre nuk dinin gjë për Qerimin. Pas pushimit, ata u nisën për Gajrak, tek Hajdin Gajraku, daja i Nezirit26. Nga Hajdini, Qazimi kërkoi që për Nezirin të kujdeset. Kështu, shokët e luftës së tmerrshme u ndanë në tre „grupe“: Qerimi, që s’dihej se ku gjendej, Neziri27, tashmë i akomoduar te daja në Gajrak, dhe Qazimi e Xaja28 që u larguan para mengjesit të 9 prillit dhe u nisën për në Grykën e Garaçevës. E hënë, më 9 prill 1945, fshati Senik ishte mbuluar me tymë të zi që ende po kallej kulla e Jetës, nga lufta e një dite më parë. Në hakmarrje të kësaj lufte, ushtria serbe do t’i prangos 25 banorë të Senikut, në mesin e të cilëve ishte edhe Abedin Xhyliqi (vjehrri i Qazimit) dhe disa mysafirë të tjerë. Sipas raportit të 9 prillit të partizanëve, Brigada 25-të e Serbisë, njoftonte se „një çetë e batalionit të parë në Senik të Llapushës u përlesh me katër banditë, të udhëhequr nga Qazim Bajraktari i Astrazupit“. Në atë raport thuhet se „shtëpia është kallur dhe të arratisurit janë kallur në të“. Ndërsa më 10 prill, Divizioni 46-të informonte Shtabin Informativ të Kosovës se „detyrë e njësive tona ishte të shpartallonim bandat e arratisura, kurse në Senik fshatarët nuk treguan se kanë strehuar „banditët“ dhe gjatë bastisjes së përgjithshme të fshatit, prej një shtëpie u hap zjarr në njësitet tona. Lufta vazhdoi deri në orën 21 dhe katër banditët u

-.DGLVKDQL4D]LP%DMUDNWDUL«YHSFLWI± 27 Nezir Elezi-Zulfaj nga Seniku, me prejardhje nga Epterusha e Rahovecit, pas vetes nuk la pasardhës meshkuj, përveç kushërinjëve që jetojnë në Senik. Për fatin e tij nuk dihet asgjë: as kur ka vdekur, as qysh ka vdekur dhe as nuk dihet varri i tij. Ndërsa sipas Haxhi Musli Brahaj, “Neziri ka vdekur diku në malet e Dollcit, aty edhe e ka YDUULQGLNX´1H]LULLVKWHSODJRVXUUsQGsQs6HQLNPsSULOOGKHNDPXQGsVLWsNHWsYGHNXUQJDSsUNHTsVLPLL JMHQGMHVVKsQGHWsVRUHQsSDPXQGsVLSsUW¶XNXUXDU 6LSDV+DPLW=XOIDM LDIsUWL1H]LULW³1H]LULNDTHQsLPDUWXDUPH$MQLVKDKH.UDVQLTLQQJD7sUSH]D3DVYHWHV la vetëm një vajzë, me emrin Habibe. Kjo është martuar për Musli Bajraktarin e Suharekës, por Musa është vra, atëherë Habibja është martuar për Rexhep Paçarizin nga Dragobili. Me Rexhën, Habibja kishte dy fëmijë: Hajrijen dhe Habibin. Habibi ka qenë ushtar i UÇK-së”. Kur kaçakët u larguan nga kulla e Jetës, ata u nisën në drejtim të fshatit Bellanicë. Qazimi e Xaja vazhduan rrugën e tyre, kurse Neziri, sipas Hamitit, “për dy javë qëndroi në shtëpinë e Kasum Ramadan Hoxhës. Pasi u forcua pak aty, Neziri shkoi tek daja i vet në Gajrak, te Hajdini. Mirëpo për shkak të rrethanave të kohës, Neziri nuk qëndroi gjatë në Gajrak, dhe kërkoi nga daja Hajdin që ai ta qonte te Hamëz Mazreku në Malishevë. Hamza e dërgoi tek Tush Asmani i Turjakës. Në shtëpinë e Tushit, Neziri shërohet dhe pastaj prapë i bashkohet çetës së luftës. Se a është vra apo ka vdekur nga plagët, këtë nuk e di, por as baba im nuk e ka ditur. Besa as varrin e tij nuk e dimë se ku e ka. Sipas disa fjalëve, varri i Nezirit duhet të jetë në Zym të Hasit”. Ndërsa sipas Sylë Abazit, Nezir Elezi ka jetuar rreth 55 vjet. Ai pohon se “thuhej se Neziri është vrarë në masakrën HdHOLVsVs-HOORFLW VKWDWRU 0LUsSRHPULL1H]LULWQXN¿JXURQQsOLVWsQHWsYUDUsYHQsPDVDNUsQHdHOLVs QsOLEULQ³$OXVK6PDMOL±4HUUDWDMD±´WsDXWRULW-HWLVK.DGLVKDQL I± ;DMs3DWDoDQLPsPDUVVsEDVKNXPHGLVDEDOOLVWsWsWMHUsGRWsNU\HMsQMsVXOPsQGDMSDUWL]DQsYHWHN YHQGLÄ/DQDH*UDSFLW³QsIVKDWLQ/ODSoHYsGXNHOsQsWsYUDUsQMsNDSLWHQGKHGLVDXVKWDUsWsWMHUs7sQHVsUPHQWH YHQGLÄ8GKDH.XTH³SDUWL]DQsWHNDSLQ;DMsQGKH$OL8NVKLQLLELHUHYROHQsEDOOs;DMDYHWLSHVWLGRWsYDUURVHW në një varr të përbashkët në oborr të stacionit të policisë në Dush të Sverkës së Gashit. Po në atë varrë, pas një viti do të varrosen edhe Qazim Bajraktari e Halil Sadria.

333 KUMTESAT kallën në shtëpi“. Në atë raport, sa i përket humbjeve serbe, aty thuhet: „Humbjet tona janë: 6 të vrarë, 10 të plagosur“. Ndërsa lidhur me civilët e vrarë, raporti hesht të thotë të vërtetën, vetëm se përmend se „fshatarët u ndëshkuan për gënjimin, andaj deri sa po zhvillohej lufta u urdhërua që të burgoseshin të gjithë meshkujt e fshatit, që ishin rreth 60“29 dhe do të dërgohen në xhaminë e Banjës. Midis të vrarëve serbë ishte edhe komandanti i batalionit të dytë të Brigadës së 25-të, Bozhidar Iskrenoviq30, ndërsa shefi i seksionit informativ të Divizionit të 46-të, togeri Lubomir Trajkoviq mbeti i plagosur31. Ndërsa sipas raportit (të partizanëve) që sjell historiani Agon Rrezja, sa i përket bilancit të të vrarëve në Senik, aty thuhet: „Në këtë betejë e cila ka qenë gati e pasuksesshme, janë vrarë 6 shokë, kurse 10 janë plagosur. Ndërmjet të vrarëve gjendet Komandanti i Batalionit të 2-të të Brigadës 25, togeri Bozhidar Iskrenoviq, i cili e ka drejtuar këtë aksion, kurse në mes të plagosurve është Shefi i Qendrës Zbuluese, togeri Ljubomir Trajkoviq“32. Raportet e lartëpërmendura janë të pasakëta apo të paplota. Në kullë nuk janë djegur katër kaçakët; të gjithë kanë shpëtuar. Dy nga ata janë plagosur: Neziri dhe Qazimi. Pastaj jo vetëm se i prangosën 60 meshkuj të fshatit Senik, por 19 prej tyre edhe i pushkatuan në mesnatën e 9 prillit tek vendi i ngjarjes. Në fakt, serbët kishin zgjedhur 20 burra për t’i ekzekutuar, nga 60 sa ishin të prangosur në xhami, mirëpo njëri prej tyre (Selman Tahir Halitaj) arriti t’i këpus telat, dhe pas i që ishte natë e errët, iku gjetiu, duke u fshehur pas një varri. Nuk ishin vetëm 6 ushtarë serbë të vrarë, por sipas vendasve në atë betejë u vranë 24 serbë. Sipas të intervistuarit Sylë „ishte Zeqë Osman Shurdhaj nga Banja, vullnetar i partizanëve, që i ka bartur 24 trupa të vrarë të ushtrisë serbe“. Sipas disa pohimeve tjera, janë vrarë 60 deri 70 partizanë. Pas zhgënjimit për humbjen e betejës, në shenjë hakmarrjeje më 9 prill 1945 komunistët ekzektuuan nëntëmbëdhjetë civilë në fshatin Senik (njëmbëdhjetë vendas dhe tetë mysafirë). Ata janë: Dan Rexhep Brahaj, Beqë Vesel Brahaj, Zenel Shaban Januzaj, Haxhi Beqë Januzaj, Imer Shaban Ramaj, Ramadan Ali Ramaj, Qerim Selim Sahitaj, Asllan Sylë Zulfaj, Riza Behlul Zulfaj, Esat Nebih Zulfaj, Hajdin Brahim Zulfaj (të gjithë nga fshati Senik), Abedin Xhylyqi (Marali), Idriz Shala (Negroc), Vesel Karaçica (Karaçicë), Gani Shala (Ngucat), Destan Gashi33 (Vërmicë), Jashar Morina (Astrazup), Fazli Thaçi (Shkarashnik) dhe Shaqir Shala (Damanek)34.

-.DGLVKDQL4D]LP%DMUDNWDUL«YHSFLWI$5UH]MD/ODSXVKDJMDWsKLVWRULVs«YHSFLWI 30 Qerim Bajraktari tek sa po dilte nga kulla, vrau Bozhodar Iskrenoviqin i hipur në kali. 31 M. Shatri, Kosova…vep. cit., f. 293. $5UH]MD/ODSXVKDJMDWsKLVWRULVs«YHSFLWI 33 Sipas disa informacioneve, Destan Gashi ishte hoxhë. 7sGKsQDWLNHPLPDUUsQJDSOODNDSsUNXMWLPRUHTsJMHQGHWQsYDUUH]DWHIVKDWLW6HQLN

334 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

PËRFUNDIMI

Ngjarja e 8 prillit 1945 në Senik krijoi dy segmente: të krenarisë - ku katër vetë sfiduan një ushtri profesionale serbe, dhe në fund të asaj lufte që të katër kaçakët shpëtuan; dhe të dhembjes - ku në shenjë hakmarrjeje, një ditë pas asaj ngjarjeje, forcat serbe pushkatuan nëntëmbëdhjetë meshkuj: njëmbëdhjetë vendas dhe tetë mysafirë. Natën e 7 prillit 1945 partizanët kishin rrethuar fshatin Senik me që ata ishin lajmëruar se në këtë vendbanim ka ballistë. Të nesërmen, më 8 prill, u bë një luftë tepër e pabarabartë në mes palëve kundërshtare. Në fund të betejës ballistët shpëtuan të gjithë. Numri i të vrarëve nga ana e partizanëve është i diskutueshëm, por ai nuk mund të jetë më pak se 20, me që kaq do të jetë edhe numri i burrave të vrarë. Në shenjë hakmarrjeje, më 9 prill partizanët do t’i pushkatojnë nëntëmbëdhjetë burra, ndërsa njëri nga të zgjedhurit për ekzekutim, iku dhe shpëtoi. Arsyeja për rrethimin e fshatit është kërkimi i ballistëve, meqë administrata ushtarake në Kosovë kishte marrë vendim që në çdo cep të Kosovës të bëhet kontrolla për kapjen e „banditëve“, siç thonin partizanët. Dora e hekurt e administratës ushtarake komuniste kishte për qëllim zhbërjen e lëvizjes nacionaliste shqiptare dhe vendosjen e pushtetit monist kudo në Kosovë. Partizanët, pas largimit të forcave naziste, detyrë primare kishin zhdukjen e çdo celule që ishte kundër interesave të tyre. Ata luftonin me ashpërsi të pakompromis kundrejt idhëtarëve të udhëheqësve të vijes nacionaliste; Shaban Polluzha, Ukë Sadiku, Ymer Berisha, Ndue Përleshi, Qazim Bajraktari etj. Qazim Bajrraktari ishte udhëheqësi i fundit të Bajrakut të Astrazupit që ekzistoj për rreth tre shekuj. Ai mori pjesë në shumë beteja dhe kuvende me karakter kombëtar, mirëpo lufta e tij në Senik bëri bujë në popullin e Llapushës. Lufta e suksesshme e grupit të tij mbeti për herë në e të rinjëve në ngritjen e moralit kombëtar.

BIBLIOGRAFIA

a) Burimet e botuara:

- BAJRAMI, Hakif. (1995) Politika e shfarosjes së shqiptarëve dhe kolonizimi serb i Kosovës (1844 – 1995). Prishtinë. - BRAHA, Shaban. (1998) Rifat L. Berisha, Figurë e Shquar Kombëtare. Tiranë: Botimpex. - FJALOR ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR (FESH), vëllimi i parë (A – GJ), Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Tiranë: Toena. - HADRI, Ali. (1971) Lëvizja Nacionalçlirimtare në Kosovë 1941 – 1945. Prishtinë: 1971. - HOTI, Izber. (1998) Forcat e Armatosura në Kosovë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Prishtinë: IHP. - KADISHANI, Jetish. (1994) Qazim Bajraktari – prijës i Bajrakut të Astrazubit. Prishtinë: Berati.

335 KUMTESAT

- KEÇMEZI-BASHA, Sabile. (2013) Problemet politike të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare 1878 – 1990. Prishtinë: IHP. - MALCOLM, Noel. (2001) Kosova një histori e shkurtër. Prishtinë: Koha. - NASI, Lefter. (1994) Ripushtimi i Kosovës (Shtator 1944 – Korrik 1945). Tiranë. - OSMANI, Jusuf. (2006) Vendbanimet e Kosovës: Malisheva, 16. Prishtinë. - PIRRAKU, Muhamet. (1992) Ripushtimi Jugosllav i Kosovës 1945. Prishtinë. - QERIQI, Ahmet. (2005) Luftëtarët të NDSH-së (1944 – 1950). Prishtinë. - RREZJA, Agon. (2012) Llapusha gjatë historisë – dokumente dhe burime gojore. Prishtinë: Shkrola Print. - SCHMITT, Oliver. (2012) Kosova – Histori e shkurtër e një treve qëndrore ballkanike. Prishtinë: Koha. - SHATRI, Muhamet. (1997) Kosova në Luftën e Dytë Botërore 1941 – 1945. Tiranë: IHP. - IHP & IHT. (2014) Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore (Përmbledhje kumtesash). Prishtinë.

b) Revistat shkencore:

- „Buletin“, organ i Fakultetit Filozofik të Universitetit të Prishtinës. - „Gjurmime Albanologjike“, Seria e Shkencave Historike, organ i Institutit Albanologjik, Prishtinë. - „Kosova“, organ i Institutit të Historisë, Prishtinë. - „Vjetar“, organ i Agjencisë Shtetërore të Arkivave të Shtetëror të Kosovës, Prishtinë.

c) Memoriale:

- Intervistë me Sylë Abaz Zulfaj (1926). - Intervistë me Haxhi Musli Brahaj (1927). - Intervistë me Jakup Hasan Halitaj (1936).

336 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ROLI I SHABAN PALLUZHËS NË LUFTËN E DRENICËS (1944-1945)

Haxhi Ademi Hulumtues i pavarur shkencor për shek. XX/ Instituti i Historisë “Ali Hadri”, PRISHTINË [email protected]

Në këtë punim do të trajtohet roli që kishte Shaban Palluzha në Luftën e Drenicës, që u zhvillua në përfundim të Luftës së Dytë Botërore (nëntor 1944-shkurt 1945). Ishte periudhë kur rrethanat politiko-shoqërore në Kosovë ishin të disfavorshme për Kosovën dhe shqiptarët. Ndërrimi i pushtueseve nga ai gjermanë në atë komunist-jugosllavë për shqiptarët nuk solli asgjë të mirë. Shaban Palluzha si personalitet dhe Lufta e Drenicës si ngjarje në historiografinë shqiptare nuk janë trajtuan në mënyrën dhe dimensionin e duhur deri më tani, andaj duke qenë të vetëdijshëm për rëndësinë që ka kjo çështje kemi bërë përpjekje që të ofrojmë të dhëna të mjaftueshme për të pasqyruar më mirë dhe më fortë rolin që kishte luajtur Shaban Palluzha në Luftën e Drenicës.

Fjalët çelës: Shaban Palluzha, Lufta e Drenicës, Lufta e Dytë Botërore, historiografia shqiptare etj.

Shaban Palluzha dhe Lufta e Drenicës sipas historiografisë shqiptare

Lufta e Drenicës është zhvilluar në fund të vitit 1944 dhe në fillim të vitit 1945, e cila me gjithë përpjekjet e saj, përfundoi e pasuksesshme për shqiptarët, ngase pushteti komunist-ju- gosllavë në korrik 1945, në Kuvendin e Prizrenit mori vendim për aneksimin e Kosovës nga Serbia-Jugosllavia. Por, cili ishte roli i Shana Palluzhës në këtë luftë çlirimtare? Mund të themi se sa i përket rolit të Shaban Palluzhës dhe luftës së Drenicës, historiografia shqiptare nuk e ka trajtuar në mënyrën dhe dimensionin e duhur këtë ngjarje të rëndësishme të historisë shqiptare. Prandaj, studiuesi Izber Hoti këtë fakt e quanë “heshtje dhe ndriçim të mangët”, ngase rezistenca e Drenicës sipas tij është njëra ndër çështjet që deri më tash më së paku është studiuar, shqyrtuar, trajtuar dhe vlerësuar në historiografinë shqiptare në përgjithësi dhe në atë kosovare në veçanti. Po ashtu, janë përdorur edhe nocione të ndryshme, si: revoltë, lëvizje, kryengritje, rezistencë, etj. Pa mëdyshje, duhet theksuar se nuk

337 KUMTESAT

është njësoj si të thuhet Revolta e Drenicës, Lëvizja e Drenicës, Rezistenca e Drenicës apo Kryengritja e Drenicës, madje hasim dhe në autoret të cilët këtë Luftë e quajnë edhe rezis- tencë kundërrevolucionare, dallime këto të mëdha që ndryshojnë në filozofinë e historisë.1 Sipas Sadri Rexhepit, ç‘është e vërteta, për figurën e Shaban Palluzhës as në Kosovë nuk është shkruar deri në vitet e 90-ta.2 Vlen të theksohet se interpretime të ndryshme të ngjarjeve me rëndësi në historiografinë shqiptare janë permanente, për të gjitha periudhat kohore dhe për të gjitha çështjet e trajtuara, andaj nuk bënë përjashtim as çështja të cilën e kemi objekt studimi, pra çështja e Luftës së Drenicës dhe rolit të Shaban Palluzhës. Ndryshim i madh i pikëpamjeve vërehet te veprat e botuara para viteve 90-ta me ato të botuara pas këtyre viteve, ndryshim që lidhet me rënien e sistemit komunist te ne dhe në mbarë Evropën. Veprat e botuara më parë në Kosovë dhe në Shqipëri (jo të gjitha), janë të ngarkuara nga ideologjia e kohës, dhe si rezultat edhe jo objektive ngase mendimi dhe opinioni ndryshe nënkuptonte kundërshtimin e pushtetit serbë në Kosovë, ndërsa në Shqipëri kundërshtimin e Partisë së Punës. Andaj, lëshimet e bëra, si animet me bazë politiko-ideologjike, subjektivizmi etj janë të njohura.3 Po të studiohen me vëmendje, mund të hasen lëshime të tilla te një punim i profesor Ali Hadrit, botuar shumë dekada më parë. Kështu, ai përshkruante fundin e Luftës së Dytë Botërore në Kosovë, ku thoshte se pas çlirimit të Kosovës, një pjesë e brigadave kosovare ngeli në këtë teren, ndërsa pjesa tjetër u nis drejt Sremit e Trieshtës për çlirimin përfundimtarë të vendit. Për më tepër, sipas Hadrit “Ka fundi i vitit 1944 fuqitë reaksionare organizuan rezis- tencën kundër revolucionare në Drenicë dhe në disa vende tjera. Këto sulmuan Ferizajn, Gjilanin dhe Mitrovicën, duke penguar formimin e pushtetit popullor. Në një situatë të tillë komandanti suprem i UNÇJ, mareshali Tito, më 8 shkurt 1945, lëshoj urdhrin që në Kosovë të vendoset pushteti ushtarak, derisa të mos asgjësohet rezistenca kontrarevolucionare e fuqive reaksionare gjë që u arrit qysh në mars të vitit 1945.4 Por, si mund të arsyetohen dhe shpjegohen internimet, terrori, burgosjet individuale e kolektive, dhunimet e gjenocidi i ushtruar mbi popullin shqiptar në Kosovë, masa që mbështeteshin në urdhëresën e shtabit kryesor të Serbisë, i cili më 2 dhjetor 1944 kishte

,]EHU+RWL1sXGKsNU\THWH+LVWRULVsGKHWs+LVWRULRJUD¿VsVKTLSWDUH3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL+LVWRULVs3ULVKWLQs I 6DGUL5H[KHSL9sVKWULPKLVWRULNQsYMHWRULQHUsQLHVVsKHURLWNRPEsWDU6KDEDQ3DOOX]KsV('MDWKWD6KTLS- WDUHQs0EURMWMHWs6KTLSsULVsHWQLNH 6HVLRQL9,,VKNHQFRU6KTLSWDUHWJMDWsYLWHYH 7URMHWH $UEULW 3UL]UHQI 'ULWDQ(JUR+LVWRULDGKH,GHRORJMLD1MsTDVMHNULWLNHVWXGLPHYHRVPDQHQHKLVWRULRJUD¿QsPRGHUQHVKTLS- WDUH QJDJM\VPDHG\WsHVKHN;,;GHULPsVRW 7LUDQs 0DOXND I3RDW\VKLKVDSsUWUDMWLPWs QMsDQVKsPWs¿JXUDYHKLVWRULDNRPEsWDUHVKTLSWDUHLVKWHMRYHWsPEDUGKsH]LSRUGLPHQVLRQHWNRPEsWDUHWsVDMD WNXUUHVKLQHQJXVKWRKHVKLQGHULQsSDEHVXHVKPsUL*MDWsWsUsNsVDMSHULXGKH QJDKLVWRULDVKTLSWDUH XPsQMDQXDQRVHIDUHSDNXVKNUXDSsUQJMDUMHH¿JXUDWsVKTXDUDWsNRPELW%LOHELOHVKNRKHMDTODUJVDGLVDSHU- sonalitete nuk i kanë trajtuar në mënyrën se si duhet. Madje disa mund të themi ishin trajtuar si forca reaksionare dhe antikombëtare. $OL+DGUL+LVWRULDHSRSXOOLWVKTLSWDU,,3ULVKWLQs 8QLYHUVLWHWL6KWHWsURUL7LUDQsV ,QVWLWXWLL+LVWRULVsGKH *MXKsVLVs(QWLL%RWLPHYHVKNROORUHL5665HSDUWL3ULVKWLQs I

338 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 dhënë urdhër për spastrimin e Drenicës dhe viseve përreth saj nga “bandat shqiptare” dhe nga “njësitet e armatosura prej tradhtarëve shqiptarë”.5 Këtë gjendje të nder të popullsisë shqiptare në Drenicë dhe jo vetëm, disa studiues shqiptar e përshkruajnë me mjaftë objektivitet. Kështu, për studiuesin Lefter Nasi, dhuna dhe terrori mbi popullsinë civile shqiptare ishte bërë dukuri e zakonshme nga ana e pushtuesit serbo-sllavë, andaj shqiptarëve u është imponuar Revolta e Drenicës.6 Si rezultat i gjendjes së krijuar nga fundi i vitit 1944 dhe fillimi i vitit 1945 në male dhe në vise të Kosovës mbetën disa grupe të mëdha e të vogla shqiptarësh të cilat nuk kishin besime në njësitet e UNÇJ-së dhe të UNÇSH-së. Këto grupe u formuan, për të mbrojtur pragun e shtëpisë, ndërsa shumë prej tyre kundërshtuan vendosjen e “pushtetit popullorë”.7 Lufta e Drenicës në krye me Shaban Polluzhën, quhet kryengritje edhe në veprat shkencore të historianëve tanë, që janë botuar pas viteve 90-ta. Kështu, sipas studiueses Sabile Ba- sha-Keqmezi “Kryengritja e Drenicës e viti 1945 është shuar më gjak. Ndërsa numri i shqiptarëve që janë kthyer nga rruga që shkonte në drejtim të Stremit kapte shifren prej tetë mijë luftëtar, të cilët në krye me Shaban Polluzhën janë kthyer në Drenicë”.8 Ndërsa, sipas studiuesit Sabit Syla, Lufta e Drenicës është karakterizuar si “luftë për çlirim kombëtar, andaj ajo bëri një kthesë të madhe dhe ndryshoi kursin e lëvizjes sonë Kombëtare, duke qenë sfiduese për pushtuesin serbo – sllav.”9 Por së fundi Instituti i Historisë “Ali Hadri” në Prishtinë ka organizuar një konferencë shkencore me temë “Ripushtimi jugosllav i viseve shqiptare dhe Lufta e Drenicës” (1944/45), Institucioni i sipërshënuar, tanimë i pavarur nga diktatet ideologjike dhe politike, ka trajtuar në mënyrë objektive këtë ngjarje të rëndësisë së veçantë për historinë dhe popullin shqiptarë ku janë paraqitur me kumtesat studiuesit nga gjitha hapësira shqiptare si: Sabile Keçmezi Basha, Beqir Meta, Ibrahim Gashi,10 Marenglen Verli, Izber Hoti,11 Hakif Bajrami, Hamit Kaba, Proletar Hasani, Hamit Purellku, Sabit Syla,12Muhamet Shatri,13 Qerimi Lita,14 Zelie

)D]OL+DMUL]L'UHQLFDGKH/XWDQsWH7XULoHIFLW0LWURYLFs /XPLL%DUGKs I /HIWHU1DVL5LSXVKWLPLL.RVRYsV6KWDWRU.RUULN7LUDQs $NDGHPLDH6KNHQFDYHH5HSXEOLNsVVH 6KTLSsULVs,QVWLWXWLL+LVWRULVs I ,]EHU+RWL)RUFDWHDUPDWRVXUDQH.RVRYsJMDWs/XIWsVVs'\Ws%RWsURUH3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL+LVWRULVs3ULVKW- LQs I 6DELOH%DVKD.LoPH]L9D]KGLPsVLDHSDWULRWLNHHRUJDQL]DWDYHLOHJDOH.RVRYD1U3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL+LVWRULVs±3ULVKWLQs I 9 Sabit Syla, Drenica në fund të Luftës së Dytë Botërore, Studime për historinë e ushtarake, Tiranë: “Instituti i 6WXGLPHYHWs+LVWRULVs8VKWDUDNH´I ,EDUDKLP*DVKL6KDEDQ3ROOX]KDGUHMWXHVL/XIWsVVs'UHQLFsVQsGLPULQHYLWHYH5LSXVKWLPLMX- JRVOODYLYLVHYHVKTLSWDUHGKH/XIWDH'UHQLFsV3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL+LVWRULVs³$OL+DGUL´3ULVKWLQs I 11 Izber Hoti. Lufta e Drenicës dhe Shaban Polluzha në rrjedhat politike e ushtarake. Ripushtimi jugosllav i viseve VKTLSWDUHGKH/XIWDH'UHQLFsV3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL+LVWRULVs³$OL+DGUL´3ULVKWLQs I 12 Sabit Syla. Qëndrimi i Partisë Komuniste të Shqipërisë ndaj ripushtimit të Kosovës. Ripushtimi jugosllav i viseve VKTLSWDUHGKH/XIWDH'UHQLFsV 3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL+LVWRULVs³$OL+DGUL´3ULVKWLQs I 13 Muhamet Shatri. Përqendrimi dhe veprimtaria antishqiptare e forcave të armatosura jugosllave në Kosovë në ¿OOLPWsYLWLW5LSXVKWLPLMXJRVOODYLYLVHYHVKTLSWDUHGKH/XIWDH'UHQLFsV 3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL +LVWURLVs³$OL+DGUL´3ULVKWLQs I 4HULPL/LWD5UHWKDQDWSROLWLNHQsWUHYDWYHULOLQGRUHVKTLSWDUHQsQWRUQsQWRU5LSXVKWLPLMXJRVOODY

339 KUMTESAT

Shala, Mrika Limani15 dhe Haxhi Ademi.16 Në veprat e sipërshënuara dhe në të tjera vepra dhe punime që për objekt studimi kishin veprimtarinë e Shaban Palluzhës, vërehet ndikimi ideologjik i kohës, tek studimet e publi- kuara deri në rënien e sistemit komunist. Madje, në Kosovë dhe në viset e tjera etnike në ish Jugosllavi, ngjarjet e mëdha kombëtare, apo personalitetet e shquara shqiptare janë anatemuar, duke krijuar kështu një vakum në studime të mirëfillta shkencore. Ndërsa, edhe ato pak punime që janë botuar nuk kanë mund të shpëtojnë nga ngjyrimet ideologjike të kohës. Ndërsa, pas viteve 90-ta, petku ideologjik iu hoq në përgjithësi studimeve historike, mirëpo, ende “vuajn” nga probleme të tjera, çoftë profesionale, apo metodologjike.

Shaban Palluzha17 dhe lufta nën udhëheqjen e tij

Periudha në të cilën lindi Shaban Palluzha18, ishte tejet e rëndë, në veçanti për popullin shqiptar. Ai u rritë në epokën e zhvillimeve dinamike dhe kthesës së madhe në historinë e popujve të Evropës, të kontinentit te vjetër, ku u zhvilluan pothuaj betejat më të mëdha gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore. Pozicioni i popullit shqiptar në vitet e Luftës së Dytë Botërore, ku pas përfundimit të saj pritej të vendosej një rend i ri, ishte i pafavorshëm. Kjo ngase, boshti nazifashit ishte humbës i luftës, ndërsa fuqitë e bllokut antifashistë, shikonin interesat e tyre gjeopolitike dhe gjeostrategjike. Në këtë realitet të ri, Shaban Palluzha dëshmoi një qëndrueshmëri, por edhe largpamësi, duke arritur të dalloj qartë planet pushtuese, sidomos të shteteve fqinje, ndaj hapësirës sonë kombëtare. Ai, siq shprehet historiani Ibrahim Gashi

LYLVHYHVKTLSWDUHGKH/XIWDH'UHQLFsV 3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL+LVWRULVs³$OL+DGUL´3ULVKWLQs I 15 Mrika Limani. Avancimi i trupave partizane krahas tërheqjes së trupave gjermane në territorin e Kosovës në fund Ws5LSXVKWLPLMXJRVOODYLYLVHYHVKTLSWDUHGKH/XIWDH'UHQLFsV 3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL+LVWRULVs ³$OL+DGUL´3ULVKWLQs I +D[KL$GHPL,QWHUSUHWLPLLOLWHUDWXUsVKLVWRULRJUD¿NHVKTLSWDUHSsUULSXVKWLPLQMXJRVOODYWs.RVRYsVGKH/XIWsQ H'UHQLFsV5LSXVKWLPLMXJRVOODYLYLVHYHVKTLSWDUHGKH/XIWDH'UHQLFsV 3ULVKWLQs ,QVWL- WXWLL+LVWRULVs³$OL+DGUL´3ULVKWLQs I 17 Mbiemrin e Shaban Palluzhes në shumë artikuj dhe punime e gjejmë Polluzha që në fakt duhet të jetë Palluzha, QsIDNWPELHPULQ3DOOX]KDHPRULVLSDVIVKDWLWWsOLQGMHVQGsUVDLSsUNHW¿VLW.DVWUDW 6KDEDQ3DOOX]KDOLQGL QsED]sWsGKsQDYHTsQDRIURQ)MDORUL(QFLNORSHGLN6KTLSWDU%RWLPLUL9sOOLPLLWUHWs 1±=K7LUDQs$NDGHPLH6KNHQFDYHH6KTLSsULVs4HQGUDH(QFLNORSHGLVs6KTLSWDUHI6K3OLQGLQs vitit 1871; po ashtu këtë e mbështet edhe Muhamet Mjekut, Lufta e Drenicës dhe Shaban Polluzha, Prishtinë, 1991, IQGsUVDQsYHSUsQ,VODP'REUD/XIWDH'UHQLFsV3ULVKWLQsIWKRWsVs6K3OLQGLQsYLWLQ ,VKWHLELULL0XVWDIs5H[KHS.DVWUDWLWQJDIVKDWL3DOOX]KsLNRPXQsVVs'UHQDVLWLVK*OORJRFLWTsSsUIVKLKHW në krahinën e Drenicës. Shabani, rrjedh nga një familje me gjendje ekonomike mesatare, si i ri është inkuadruar në jetën politike, të cilën ia imponuan rrethanat dhe padrejtësitë e regjimeve pushtuese. Gjatë Luftës së Parë Botërore është përball me bullgarë e austriak, dhe me regjimin e Jugosllavisë borgjeze. Gjatë mbretërisë jugosllave ishte i inkuadruar në jetën politike, në pozita si kryetar e deputet. Shpesh konfrontohej me qarqet e regjimit antipopullorë dhe për një kohë u detyrua të kalojë në ilegalitet në Shqipëri. Gjatë Luftës së Dytë Botërore ishte komandant i një SMHVsWsIURQWLWQs0DOWs=LQs.RORVKLQGKHQs6DQD[KDNWs7UHJXWWs5L,VKWHDQsWDUL.sVKLOOLWWH,VOLKDWLW JM\TLW SDTsWXHV GKHPsYRQs]JMLGKHWNU\HWDUL,VOLKDWLWQs'UHQLFs0sQsQWRUQs.XYHQGWs6NHQGHUDMWHSURSR- zuan për komandant të Brigadës së Drenicës që formohet si lëvizje politike dhe ushtarake për çlirim dhe bashkim NRPEsWDU0sVKNXUWXVKXDPHJMDNHGKHNU\HQJULWMDH'UHQLFsVSDVYUDVMHVVsWULEXQsYHSRSXOORUsVL Shaban Polluzha e Mehmet Gradica në kullat e Dvoranëve në Tërstenik.

340 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 nuk kishte studiuar art ushtarak dhe nuk ishte diplomuar në ndonjë shkollë apo akademi ushtarake, apo nuk kishte marrë njohuri të kultivuara për historinë, mendimin dhe teoritë ushtarake, mirëpo, megjithatë në gjithë trajektoren e tij jetësore, spikat me qëndrimin, vizionin, guximin dhe veprimin e tij.19 Rrethanat e kohës dhe fati i parisë shqiptare në këto vite ishte shumë i vështirë por edhe i lavdishëm. Pas krijimit të Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene më 1918, Shabani, ishte emëru- ar si kryetar i komunës së Verbofcit. Duket shumë vështirë e realizueshme, por Shaban Pallu- zha ia doli që nga besimi që i kishte dhënë populli dhe autoritetet shtetërore të jetë vetëm në shërbim të të parit, pra popullit.20 Njëra ndër tiparet që e dallonte Shabanin nga prijësit e tjerë të shquar shqiptarë bash- këkohës me të, ishte organizimi luftarak dhe strategjia e organizimit të betejave dhe luftës në përgjithësi. Këtë e dëshmon më së miri e dhëna se ai në mënyrë të vazhdueshme mbante lidhje dhe e ndihmonte lëvizjen kaçake të rezistencës.21 Për më tepër, ai pati disa takime kinse të “rastësishme” me Azem Bejtën. Se ekzistonte një besim dhe respekt i ndërsjelltë midis këtyre dy personaliteteve, flet një dëshmi që kishte lënë një nga bashkëluftëtarët e Azemit, i cili e kishte pyetur Azemin, “pse i besoni këtij Shabanit, kur ky është kryetar komune?”. Azemi ia kishte kthyer më një ton bindës, se “edhe po të bëhem ve në duart e Shabanit ai nuk do të më thyej”.22 Kjo u vërtetua, pas rënies heroike të Azem Bejtës, kur më pas Shabani u ndje seriozisht i rrezikuar, andaj edhe u largua për një kohë në Shqipëri, bashkë me shumë luftëtarë të tjerë pjesëmarrës të lëvizjes së rezistencës së armatosur.23

Filli i Luftës së Dytë Botërore në Jugosllavi, gjegjësisht në Kosovë.

Fillimi i pushtimit të Jugosllavisë nga ana e Gjermanisë më 6 prill 194124 ku në kuadër të Jugosllavisë bënte pjesë edhe Kosova, e gjeti popullin shqiptarë në gjendje tejet të rëndë ekonomike e politike, ngase Kosova dhe viset e tjera shqiptare ndjeheshin të kërcënuara nga njësitet çetnike të Drazha Mihajloviqit, të cilat në emër të bashkëpunimit me gjermanët po mësynin Kosovën dhe Sanxhakun. Fronti kundër forcave paraushtarake serbe ishte gjithë vija e kufirit me Serbinë, ndaj dhe secila krahinë e Kosovës po vetëmbrohej me gjithë çfarë kishte nga barabartë dhe masakrat çetnike. Vetëm në harkun kohor nga 6-17 prilli 1941 në territorin

,EUDKLP*DVKL6KDEDQ3ROOX]KDGUHMWXHVL/XIWsVVs'UHQLFsVQsGLPULQHYLWHYH5LSXVKWLPLMX- JRVOODYLYLVHYHVKTLSWDUHGKH/XIWDH'UHQLFsV3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL+LVWRULVs³$OL+DGUL´3ULVKWLQs I ,EUDKLP*DVKL6KDEDQ3ROOX]KDI 21 Më gjerësisht për Lëvizjen Kaçake në Kosovë shih veprën e autorit Lman Rushit, “Lëvizja Kaçake në Kosovë 3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL+LVWRULVs³$OL+DGUL´3ULVKWLQs 5LERWLPNXDXWRULQsPsQ\UsWsGHWD- juara ka trajtuar këtë periudhe të rëndësishme. %HGUL7DKLUL$]HP%HMWs*DOLFD3ULVKWLQs6KNsQGLMDI ,EUDKLP*DVKL6KDEDQ3ROOX]KDI $UNLYLL,QVWLWXWLWs+LVWRULVs7LUDQs$9/XND*MRYDQL6LHOXIWRMSRSXOOLVKTLSWDUIDVKL]PLQI

341 KUMTESAT e ish-Jugosllavisë janë të evidentuara me dhjetëra shqiptarë të vrarë e të masakruar nga forcat serbo–jugosllave.25 Kështu, në Mitrovicë u masakruan nga forcat serbe ushtarët shqiptarë që bënin pjesë në ushtrinë jugosllave, ku nuk u kursyen as gratë dhe fëmijët, ndërsa në mesin e viktimave është i vrarë edhe deputeti dhe politikani Sherif Voca.26 Por cili ishte roli i Shaban Palluzhës në këtë periudhë?. Kështu, me qëllim të unifikimit të popullsisë shqiptare në Drenicë dhe më gjerë, u krijua Komisioni për pajtimin e gjaqeve të Drenicës i përbërë nga 25 persona.27 Ky komision mbas shumë bisedimeve cakton tre përfaqësues si Shaban Palluzha Kryetar, Xhemail Lutani dhe Ahmet Xhema anëtarë, që në emër të komisionit të udhëtojnë në Tiranë me qëllim që t’i parashtrojnë disa nga kërkesat e popullit të Drenicës.28 Falë angazhimeve të vazhdueshme që bëri Shaban Palluzha në organizimin e popullit shqiptar në Kosovë dhe meritat që kishte, më 13 mars 1943, duke u vlerësuar si një personalitet me vlera të larta kombëtare, Qeveria Shqiptare, përkatësisht Këshilli i Naltë i udhëhequr nga Mehdi Frashëri me dekret e emëroi Shaban Palluzhen kryetar të Komunës së Polacit.29 Kur epilogu i Luftës së Dytë Botërore po dukej në horizont, veçmas pas kapitullimit të Italisë (shtator 1943) dhe hapjes së frontit perëndimor në Normandi (qershor 1944), popujtë e Ballkanit ishin rreshtuar në një front të përbashkët të rezistencës antinaziste dhe secili nga ta po jepte kontributin e tyre në mbështetje të luftës së aleatëve antinazistë.30 Shqiptarët në Shqipërinë politike dhe jashtë saj në masë të konsiderueshme sidomos në vitet 1943- 1944 i gjejmë të rreshtuar në këtë front, natyrisht të bindur në vendimet e ale- atëve në Konferencën e Jaltës se e ardhmja e popujve të Evropës por edhe të botës do të jetë çlirimi dhe vetëvendosja e tyre.

$UNLYL4HQGURU6KWHWsURU $46+ )RQGL9LWL'I 0XKDPHW6KDWUL.RVRYDQs/XIWsQH'\Ws%RWsURUH3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL+LVWRULVs IPH gjerësisht shih në këtë vepër për masakrat dhunën ndaj shqiptarëve f.19: Më 10 prill në Han të Hotit u mbyten 15 shqiptar, më 11 prill në afërsi të Podgoricës u vranë 9 të tjerë shqiptar. Maskara u bën edhe në afërsi të fshatit Krajë, QsEUH]LQNX¿WDUsPs6KTLSsULQs1s3HMsVKTLSWDUsWsSDDUPDWRVXUWsYUDUsQJDIRUFDWVKRYLQLVWHVHUERPDOD]H] Në Vushtrri u masakruan Tahir Maxhuni dhe disa shqiptarë të tjerë. Në Gjakovë më rrethin u vranë 11 shqiptar, në fshatin Bec u masakruan tri nënë të reja dhe prej tyre njëra me fëmijë në gji. Masakra kundër popullsisë së pafa- jshëm u bën edhe në fshatra dhe qytete tjera të ishe Jugosllavisë, po ashtu në thellësi të Shqipërisë si dhe Malësinë e Gjakovës, në Shalë e Shosh e në Malësinë e Mbishkodrës kundër së forca serbo sllave bën masakra ndaj viktimave civile shqiptare këta të fundit nuk e ndoqën politiken e reciprocitetet por i ndihmuan dhe i strehuan ata në disa zona VLVKTLSWDUHWGXNHHLPDUUsQsQsPEURMWMH EHVs HGKHIDPLOMHWVHUEsGKHPDOD]H]HTsLVKLQWsYHQGRVXUDVLIDPLOMH NRORQLVWsVKMXQGLKPXDQDW\UHTsWsNDORQLQNX¿ULQSsUQs0DOHWs=LQsSsUPMHW*U\NsWs5XJRYsV $46+)9'I6KDEDQ0XVWDI3DOOX]KD5H[KHS+DOLOL/LPDQ)HM]XOODKX5UXVWHP Bajraktari, Mullah Meta, Ismail Ethemi, Xhem Sefer Lutani, Daut Rexhepi, Sefer Bajrami, Sherif Bajrami, Hamit Bajaziti, Miftra Bajraktari, Zymer Ahmeti, Bajrama Bajraktari, Xhem Bajraktari, Azem Oruçi, Aenel Dema, Lah Bajrami, Mullah Ilazi, Hajriy Haliti, Ahmet Xhema, Salih Nura, Ajet Bajrami. $46+)9'I $46+)OHWRUMD=\UWDUHSULOOLW±;;,1UI3DVLLVKWHLODUJXDUDQJDSR]LWDH.U\HWDULWWs.R- munës si i pa dëshiruara që të mbahej në shërbim Halim Prushi. ,EUDKLP*DVKL6KDEDQ3DOOX]KDI

342 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Në këto momente vendimtare të fundit të luftës dhe vendosjes së fatit të shqiptarëve të Kosovës, Shaban Palluzha duke besuar vetëm kauzën kombëtare filloi të dyshonte kauzën ideologjike të komunistëve kosovar se do të jenë të gatshëm të shkonin deri në fund në mbrojtje të vendimeve të Konferencës së Bujanit31. Dhe dyshimet e Palluzhës dolën të jenë të drejta, kjo ngase mënyra se si pushtuesi jugosllav i trajtoi shqiptarët sidomos në fund vitit 1944 në kohën e tërheqjes së forcave gjermane dhe në fillimin e vitit 1945, ishte tejet e ashpër dhe armiqësore. Si rezultat për shqiptarët u krijua një gjendje tepër e vështirë dhe e papërballueshme jo vetëm nga ana fizike, por edhe nga ana psikologjike. Në këtë periudhë kohore ngado shihej tym e flakë.32 Kudo kishte djegie, plaçkitje, vrasje, varje, rrahje dhe mizori që populli shqiptarë të tilla masa të rënda kishte për- jetuar në kohën e kryengritjeve shqiptare të viteve 1908, 1910 dhe 1912. Kështu, veprimet ushtarake në Kosovë në tetor dhe nëntor të vitit 1944, zhvilloheshin kundër pushtuesve nazifashist, mirëpo edhe duke pasë parasysh likuidimin e çdo kundërshtari të LNÇ-së,33 Pra, gjendja e rëndë e krijuar në Drenicë dhe në tërë Kosovën, shkaktoi indinjatë të thellë si tek popullsia shqiptare ashtu edhe të krerët e prijësit e saj. Për t’i bërë ballë situatës së rëndë të krijuar në vend, u formua Brigada e Drenicës me komandant Shaban Palluzhën.34 Kështu, më 20 nëntor 1944, në Skenderaj me iniciativë të Shabanit u mbajte Kuvendi i Drenicës, në lokalet e Komunës së Polacit, ku pjesëmarrës ishin rreth 200 delegatë nga vise të ndryshme të Kosovës. Pas diskutimeve të shumta delegatët aprovuan katër vendime te rëndësishme për kohen dhe rrethanat. Këto vendime ishin: a. Formohet Brigada e Drenicës, si Lëvizje politike dhe ushtarake për Çlirim dhe Bashkim Kombëtar; b. Mobilizimin e të gjithë qytetarëve prej moshës 16 deri në 65 vjet; c. Informimin e aleatëve perëndimor e sidomos atyre anglo-amerikan, për formimin e Brigadës së Drenicës dhe qëllimin e saj për Çlirim dhe Bashkim Kombëtar; d. Formimin e Shtabit suprem të Lëvizjes Kombëtare për Çlirim dhe Bashkim Kombëtar, me komandant Shaban Palluzhën.35 Sipas dokumenteve komandant i Brigadës së Drenicës ishte Mehmet Gradica36, ndërsa zv. komandant ishte Shaban Palluzha, por autoriteti i plakut e kishte bërë të quhej edhe

3RDW\I $03-9LWLW'I ,]EHU+RWL7sGKsQDWsSDQMRKXUDSsU/XIWsQH'\Ws%RWsURUHQs.RVRYs 3ULVKWLQs ,QVWLWXWLL +LVWRULVs I ,VODP'REUD/XIWDH'UHQLFsVGKH1'6+Qs.RVRYsGHULPs 5LERWLPPH]JMHULPGRNXPHQ- WDU 3ULVKWLQs 6KRTDWDSsU1GULoLPLQH+LVWRULVs.RPEsWDUH6KTLSWDUH I $]HP+DMGLQ±;DQL6KDEDQ3DOOX]KD±'sVKPLGKHNXMWLPHWsNURQLVWLWWsOXIWsV,I 0HKPHW*UDGLFDXOLQGPsQsIVKDWLQ*UDGLFsQJDEDEDL,VX¿8NDGKHQsQs4DPH%HULVKD,VKWHQMsULQGHUs kuadrot e para të shkolluara në Akademinë Ushtarake në Tiranë. Së bashku me Shaban Palluzhën është njëri ndere udhëheqësit kryesor të rezistencës së popullit shqiptarë ndaj ripushtimit jugosllavë të Kosovës në fund të Luftës së Dytë Botërore. Intervistë me Fadil Gradicën, Prishtinë, datë: 1 mars 2017.

343 KUMTESAT brigada e Shaban Palluzhës, ndërsa ky të nihej si komandanti kryesor i saj.37 Zv. i dytë ishte Rexhep Qena nga Likoshani, ndërsa këshilltari i parë ishte Azem Aruqi, ndërsa këshilltari i dytë Sadik Lutani. Hierarkia e kësaj brigade dukej kështu: Komandantët–sipas renditjes ishin Isa Zymberi, Sadik Zeka nga Vushtria, Miftar Llau- sha-Bajraktari, Aziz Xheku nga Oshlani, pastaj komandanti i Batalionit të Llapit Rifat Maloku, komandant i Kompanisë së Çetës Ilaz Muli, komandanti i kompanisë Hakif Riman- ishta dhe komandanti i Çetës së Llapit Abdullah Mahaliqi, komandant i Kompanisë Islam Vatofci nga Qiqavica dhe Ajet Qezi përcjellës i Shaban Palluzhës.38 Shtabin e Brigadës e përbënin: Azem Aruqi, Feriz Boja, Hamëz Istogu, Hazir Xhaka, Mehmet Gradica, Miftar Bajraktari, Mulla Ilias Broja, Regjep Gjeli, Rifat Maloku, Sadik Lutani dhe Ukë Sadiku. Brigadën e përbënin gjashtë batalione (çdo batalion përbehej nga tri kompani). Komandant i Batalionit I, ishte Ramë Sejdia (Llaushë);39 i Batalionit II, Ymer Fazlija (Prekaz); i Batalionit III, Isë Zymeri (Prekaz); i Batalionit IV, Bajram Bajraktari (Llaushë); i Batalionit V, Zeqir Lutani (Turiçefc) dhe i Batalionit VI, Hazir Gjaka (Arrashti- ca e Artakollit).40 Formimi i Brigadës së Drenicës nga krerët e kësaj zone, sigurisht, se është parë me dyshim nga autoritet komuniste që udhëhiqnin Shtabin Operativ të LNÇ-së për Kosovë e Metohi. Formimi i Brigadës së Drenicës të përbërë nga antikomunistë e antifashistë, si dhe rekru- timet në masë të popullsisë pranë Brigadës, si luftëtarë, shkaktuan një reagim të ashpër tek qarqet politiko-ushtarake të Jugosllavisë.41 Në fillim të janarit 1945 Shtabi Suprem i Ushtrisë Jugosllave dhe Shtabi Kryesor i Serbisë e urdhëruan Shtabin Operativ të Kosovës që të dërgojë në veri të Jugosllavisë, në drejtim të Banatit, brigadat VI, VII dhe VIII të Kosovës. Mbi bazë të këtij urdhri drejtuesit ushtarakë serbë e malazezë, në bashkëveprim me Shtabin Operativ të Kosovës, urdhëruan që edhe Brigada e Drenicës në kuadër të Brigadës VII të nisej për në veri të Jugosllavisë, në drejtim të Banatit. Forcat e Drenicës u urdhëruan që të shkonin në Lypjan dhe atje të bashkoheshin me Brigadën VII.42 Këtë urdhër Shaban Palluzha me luftëtarët e tij kategorikisht e kundërshtoi.43 Vendosmëria e Brigadës për të qëndruar në Drenicë vinte e

+DNLI%DMUDPL³0RELOL]LPLL'UHQLFsVQJD6KDEDQ3ROOX]KD´3ULVKWLQs *D]HWD(SRNDH5H I por ketë e kundërshton studiuesi Izber Hoti, Ekzistojnë disa arsye që Memet Gradica nuk u emërua me kohë komandant i Brigadës së Drenicës, Së pari nuk qëndronte mirë me Shaban Palluzhën dhe së marrëdhëniet e tyre qenë herë herë të ftohta. Mirëpo, kur ishte në pyetje çështja kombëtare, ata i përafruan pikëpamjet e tyre, hapë që rezultoi me zgjedhjen e Mehmet Gradicës në Shtabin e Brigadës së Drenicës. Po ashtu në këtë periudhë kohore përgatitjet profesionale nuk respektoheshin sa autoriteti i plakut. Me gjerësisht shih: Izber Hoti, Lufta e Drenicës dhe Shaban 3DOOX]KDQsUUMHGKDWSROLWLNHHXVKWDUDNH5LSXVKWLPLMXJRVOODYLYLVHYHVKTLSWDUHGKH/XIWDH'UHQLFsV ,QVWLWXWLL+LVWRULVs³$OL+DGUL´3ULVKWLQs3ULVKWLQsI +DNLI%DMUDPL³0RELOL]LPLL'UHQLFsVQJD6KDEDQ3ROOX]KD´ (SRNDH5H 3ULVKWLQsWHWRUI 9HOL.DMWD]L5Us¿PHWHNRPDQGRQLW5DPs6HGL%DEDM.RPDQGDQWL%DWDOLRQLWWs3DUsQs/XIWsQ'UHQLFsV 3ULVKWLQs 8OSL I3sUPsWHSsUVKLNHWsYHSsUSsU³5Us¿PHWH.RPDQGDQWLQ´QHYHWHQHSDUs 0HKPHW5XNLTL7DKLU%HULVKD3ULVKWLQs ,QVWLWXWL$OEDQRORJMLNL3ULVKWLQsV I +DNLI%DMUDPL³0RELOL]LPLL'UHQLFsVQJD6KDEDQ3ROOX]KD´3ULVKWLQs *D]HWD(SRNDH5H f.11 $03-9'I Nëse ata do të pranonin që të shkonin në frontet e Jugosllavisë nënkuptonte likuidimin e tyre prapa

344 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 shtohej edhe nga ardhja e vullnetarëve prej viseve tjera të Kosovës e në veçanti nga: Mitrovica, Istogu, Peja etj., të cilët për të shpëtuar veten dhe popullin nga masakrimet inkuadroheshin në këtë Brigadë për të luftuar pushtuesin serb-jugosllav. Shaban Palluzha u kishte dhënë këtë përgjigje lidhur me kërkesën e Shtabit Operativ për të shkuar në frontin e veriut: “Kërkoni që ne të lëmë Kosovën…, populli kërkon që djemtë dhe vëllezërit e tij të mos largohen prej vendit të tyre dhe këtë jo për të mos shkuar në luftë kundër fashizmit, por për të mos e lënë në duar të serbo–malazezve...”. Ndërsa, në urdhrin e dytë të Shtabit Operativ të Kosovës dhënë Shaban Palluzhës dhe shokëve të tij, thuhej: “Dërgoni një delegacion në krye me Shaban Palluzhën i cili duhet të vijë në Prishtinë për sqarime”. Por, Shaban Palluzha nuk pranoi, përkundrazi kërkoi që një delegacion i Kosovës të vinte tek Shtabi i tij.44 Menjëherë Shaban Palluzhës ju është bërë një thirrje për një takim në Mitrovicë, ku ai nuk shkoi i vetëm në takim, por më gjithë brigadën e tij, duke dyshuar në qëllimet e mira të këtij takimi. Sapo kishte filluar takimi komunistët u munduan të shpërndanin luftëtarët e tij, gjoja duke i caktuar në brigada tjera partizane, mirëpo sapo e kuptoj këtë Shabani ndërpreu takimin dhe doli para bashkëluftëtarëve dhe së bashku me ta u kthyen në Drenicë.45 Në ndërkohë partizanet serb me apo pa urdhërim nga lartë kishin filluar të kryenin krime dhe masakra në Drenicë. Kjo i acaroi shumë raportet e Brigadës së Drenicës me Shtabin Operativ. Me iniciativën e Fadil Hoxhës46 u organizua takimi i dytë në Skenderaj,47 i cili sipas të dhënave del që edhe ky takim nuk shkoi mirë. Shabani kishte nxjerrë trupat e shqiptarëve të masakruar dhe për këtë po kërkonte sqarime nga udhëheqësit komunist të Shtabit Operativ.48 Megjithatë në fund u duk se u arrit një marrëveshje sipas së cilës Fadil Hoxha do të garantonte se nuk do të kishte më vrasje të tilla, ndërsa, Shabani me brigadën e tij do të nisej për në frontin e Sremit.49 Marrëveshja e arritur, edhe pse në letër, përmbante pothuaj të gjitha ato që kërkoi Shaban Polluzha, mirëpo fatkeqësisht ishte vetëm një karrem për të tërhequr Shab- anin së bashku me brigadën e tij nga Drenica dhe nga e tërë Kosova, në drejtim të Frontit të Sremit në Serbi.

VKSLQH VLoHGKHQGRGKLPsUDVWLQH7LYDULW GKHOsQLHQHSRSXOODWsVVs'UHQLFsVQsPsVKLUsQHIDWLW3UDODUJLPLL tyre nga Kosova nënkuptonte zëvendësimin me forca serbo - malazeze, të cilat siç kishin masakruar me parë, do të bënin edhe më shumë krime. $03-9'I %HNLP.DVWUDWL³3sUSMHNMHWHNRPXQLVWsYHSsUWsQGDUs%ULJDGsQH'UHQLFsV´3ULVKWLQs *D]HWD%RWD6RW 1U PsI )DGLO+R[KDLVKWHQsSR]LWsQHNRPDQGDQWLWWs6KWDELWWs3sUJMLWKVKPHWs81d-SsU.RVRYsGKH0HWRKLGKH qëndroi në këtë detyrë deri në suprimimin e Shtabit Kryesor të Kosovës dhe në shndërrimin e tij në shtab operativ QsWsFLOLQXHPsUXDU]YNRPDQGDQW0HJMHUsVLVKWVKLK$NDGHPLH6KNHQFDYHH6KTLSsULVs4HQGUDH Enciklopedisë Shqiptare, Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Botim i ri, Vëllimi i dytë: H – M, Tiranë 2009, f.959 +DNLI%DMUDPL0LWLQJXQs6NHQGHUDM3ULVKWLQs *D]HWD(SRNDH5H PsI $]HP+DMGLQ±;DQL6KDEDQ3ROOX]KD'sVKPLGKHNXMWLPHWsNURQLVWLWWsOXIWs,I $]HP+DMGLQ±;DQLYHSFLWI

345 KUMTESAT

Por edhe Shabani me vigjilencën e tij bëri lojën e tij me këtë rast. Ai pranoi në parim nis- jen për në frontin e Sremit, por veprimet që mori treguan se ai nuk e kishte ndërmend një gjë të tillë. Shumë shpejt ai thirri kuvendin e dytë të Lëvizjes për Çlirim dhe Bashkim Kombëtar i cili i zhvilloj punimet në Polluzhë, për të konsoliduar radhët e veta.50 Me qëllim që të realizonte marrëveshjen, Shabani, lëvizi së bashku me brigadën e tij në drejtim të Podujevës, por vetëm si hap taktik për të vënë në provë zotimin që kishte marrë nga komunistët në takimin e Skenderajt.51 Mirëpo para se të vazhdonte këtë rrugë, Shtabi i Përgjithshëm në krye me të, cakton mbajtjen e një mbledhjeje konsultative në vendin e quajtur Kërshi i Beqiqit. Në këtë takim marrin pjesë edhe Mehmet Gradica dhe Marie Shllaku. Mbledhja është mbajtur natën e 19 janarit 1945. Mehmet Gradica raportoi pranë komandantit Shaban Palluzha për organizimin e luftëtarëve në Shalë të Bajgorës, në bashkëpunim me Ahmet Selacin.52 Në bazë të vlerësimeve të UNÇJ-së grupi i Shaba Polluzhës që quhej brigadë, kishte 3.000-5.000 të arratisur, pastaj ishte i ndarë në shtat batalione në tri-katër kompani. Kjo brigadë gjendet në sektorin e tretë apo në sektorin e Çiçavicës, ku lufta e fundit ishte bërë më 20 janar të vitit 1945, pra një ditë pas mbledhjes te Kërshi i Beqiqit. Gjithnjë sipas ko- munistëve grupi i nacionalistëve ishte shpartalluara, ku rreth Shaban Polluzhës dhe Memet Gradicës gjendeshin vetëm 40-80 persona.53 Mirëpo, ishte e kundërta ngase më 21 janar 1945, forcat ushtarake të Lëvizjes ishin përqendruar në fshatrat: Novosellë, Lum i Madh, Samadrexhë, Dumnicë, Sfaraçak e fshatra përreth, gjithnjë të vëzhguar në çdo hap nga forcat e armatosura të Divizionit 46 të Serbisë, të Brigadës V dhe I dhe të asaj të Mbrojtjes Pop- ullore të Kosovës. Derisa forcat e Lëvizjes ishin duke qëndruar në fshatin Novosellë e Max- hunit, Shtabi i Përgjithshëm ishte vendosur në shtëpinë e Raif Maxhunit. Shaban Palluzha ishte duke qëndruar në Novosellë, ku arrinin lajme nga Prishtina, Mitrovica dhe Vushtrria, se po nxirren njerëzit nga burgjet dhe po pushkatohen.54 Ky fakt bëri që Shaban Palluzha me bashkëpunëtorët e tij të organizojë mbrojtjen e popullit të tij, nëpërmjet luftës së armatosur. Kështu, si datë e fillimit të Luftës së Drenicës mund të merret 23 janari i 1945, ndërsa ud- hëheqësi i saj Shaban Palluzha.55 Lufta ishte e përmasave të mëdha, ngase Brigada e Drenicës nisi luftimet në një vijë të gjerë të frontit, që shtrihej nga fshatrat e Çyçavicës e që vazhdonte në gjithë hapësirën e Drenicës, duke përfshirë edhe perëndimin e kësaj treve deri në afërsi të

$]HP+DMGLQ±;DQLYHSFLW1GsUYHQGLPHWPsWsUsQGsVLVKPHWsNsWLMWDNLPLLVKWHSORWsVLPLL 6KWDELW6XSUHPWs/sYL]MHVSsUdOLULPGKH%DVKNLP.RPEsWDUPHDQsWDUsWsULQMVL3URIHVRU

346 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Klinës.56 Pasi që numri i forcave të Lëvizjes Kombëtare ishte i madh, ata u vendosën në disa fshatra të Artakollit dhe kështu forcat okupuese jugosllave-komuniste bënin çdo përpjekje për ta penguar depërtimin dhe koncetrimin e forcave të Lëvizjes në rajonin e Drenicës. Për të realizuar këtë qëllim, forcat okupuese kishin zënë pikat shumë strategjike rrëzë Çyçavicës dhe ato prej fshatit Taraxhë, Zhilivodë e deri në Grabofc. Më 25 janar 1945, forcat jugosllave-komuniste, kishin rrethuar forcat e Lëvizjes, një pjesë e të cilave ndodhej në Kullën e Ilaz Kollës. Së pari afër kullës shkojnë dy partizanë shqiptarë, të cilët takohen me rojën e luftëtarëve të Lëvizjes dhe prezantohen si luftëtarë të Shabanit. Por qëllimi i tyre ishte që t’i mësojnë pozicionet e luftëtarëve të Lëvizjes Kombëtare. Pasi kishin arritur qëllimin e tyre ata largohen nga Kulla e Ilazit dhe luftëtari, Man Perçuku në shenjë respekti i përcjell edhe pak më poshtë, se sa ku ishte roja e luftëtarëve të Lëvizjes. Dhe partizanët pasi që e largojnë Manin, nga roja e sulmojnë dhe e vrasin. Meqë u dëgjuan krismat, menjëherë luftëtarët bënë thirrje që të përgatitën për luftë. Qëllimi i këtij sulmi nga forcat e armikut ishte, likuidimi i Shtabit të Përgjithshëm dhe asgjësimi i krerëve të Lëvizjes për Çlirim dhe Bashkim Kombëtar. Në këtë betejë, sipas dësh- mitarëve, forcat e armikut patën humbje të mëdha, duke lënë të vrarë në fushën e betejës mëse 253 ushtarë dhe shumë të tjerë mbetën të plagosur, pa pasur mundësi tërheqjen e tyre nga fus- hëbeteja. Ndërkaq, u zunë robër lufte 45 ushtarë të armikut si dhe një sasi e konsiderueshme e armatimit dhe municionit. 57 Si rezultat i zhvillimit të betejave të shumta, me gjithë humbjet e mëdha të armikut, pati të vrarë në fushëbetejë edhe nga ana e forcave të Lëvizjes. Në luftën e Drenicës ranë dëshmorë: Man Peruçku, Isuf Veseli, Milazim Veseli dhe Imer Kosumi, ndërsa u plagosën rëndë Qazim Morina (vdes më vonë në fshatin Likofc, ku ka qenë i varrosur më 2006), Ferat Koliçi (vdes më vonë nga plagët e marra), si dhe Feta Mustafa.58 Kështu më 26 janar të vitit 1945 forcat e armatosuara të Lëvizjes kishin arritur që t’i çlironin këto fshatra si Verbocin, Shushicen, Dashefcin, Prellofcin dhe disa lokalitete përreth.59 Lufta nën udhëheqjen e Shaban Palluzhës i bashkoi shumë luftëtarë të lirisë, të cilët po e shihnin si të vetmen kauzë të drejtë për ta shpëtuar Kosovën nga kthetrat e jugosllavëve.60 Lufta nën udhëheqjen e Shabanit tërhoqi vëmendjen edhe të aleatëve ndërkombëtar. Por, komunistët të cilët kishin mbështetje të drejtpërdrejtë të Bashkimit Sovjetik, i cili e konsid-

+DNLI%DMUDPL³0RELOL]LPLL'UHQLFsVQJD6KDEDQ3DOOX]KD´3ULVKWLQs *D]HWD(SRNDH5H I ,EUDKLP*DVKLYHSFLWI ,EUDKLP*DVKLYHSFLWI $]HP+DMGLQL;DQL6KDEDQ3DOOX]KD/sYL]MDSsUdOLULPGKH%DVKNLP.RPEsWDU 'sVKPLGKH NXMWLPHWsNURQLVWLWWsOXIWsV %XURMD I .UDKDVJUXSLWWs6KDEDQ3ROOX]KsVQsMDQDUWsYLWLWQs.RVRYsNLVKWHHGKHVKXPsJUXSHWsWMHUDVKTLSWDUHVL grupi nënë udhëheqjen e Adem Vocës dhe të Ahmet Selacit në fund të muajit janar arrinte numrin e 1.000 persona, dhe se numri i tyre deri në funde të janarit mendohet se arrin deri në 5.000 shqiptar të armatosur në Kosovë. Më JMHUsVLVKWSsUNsWsVKLKYHSUsQH,]EHU+RWLWL)RUFDWH$UPDWRVXUDQs.RVRYs3ULVKWLQs,QVWLWXWLL +LVWRULVsI

347 KUMTESAT eronte Ballkanin si zonë të influencës se tij, arritën ta mbanin të izoluar këtë luftë nga ndih- mat e mundshme të aleatëve anglo-amerikan, duke e etiketuar si kundërrevolucion.61 Pra, sa më shumë që po ofrohej fundi i Luftës së Dytë Botërore aq më shumë zhveshën synimet e komunistëve jugosllav, të cilët deri në këtë periudhë kohore propagandonin çlirimin nacionalë. Mirëpo, shqiptarët kuptuan qëllimet e tyre andaj hapur shpreheshin kundër kësaj politike, megjithëse kushdo që përhapte këtë qëndrim shpallej nacionalist dhe anti jugosllav. Madje, qëndrimet e tilla bëheshin shkak edhe i vrasjes së liderëve të Lëvizjes.62 Për marrëdhëniet e shqiptarëve dhe serbëve në këtë periudhë mësojmë nga një dokument arkivor që përshkruan gjendjen në territorin e Pazarit të Ri, Mitrovicës, Vuçiternës dhe Podu- jevës. Në këtë dokument ndere të tjera thuhet që marrëdhëniet e shqiptarëve dhe serbëve gjatë vitit 1944 nuk ishin fare të mira ngase të gjitha organizatat serbe me karakter politik dhe ushtarak kanë një mendim përsa i përket Kosovës, ato shpreheshin hapur për pushtimin dhe futjen e saj në kuadër të Serbisë-Jugosllavisë, qëllim i cili binte ndeshë me vullnetin e popullit shqiptar të Kosovës.63 Për më tepër komunistët jugosllav, me bekimin edhe të komunistëve kosovar dhe të atyre shqiptar arritën të krijonin një front të tërë kundër Luftës së Drenicës, nën pretendimin se do të vendosej pushteti popullor, që në realitet nuk ishte ashtu. Kështu, më 8 shkurt 1945, në territorin e Kosovës vendoset Administrata Ushtarake me këtë rast bëhen edhe ndërrimet në kuadër të udhëheqjes në Shtabin Operativ të Kosovës.64 Për vendosjen e Administrimit Ushtarak në Kosovë, Komandanti i Suprem i Forcave të Armatosura të Jugosllavisë J. B. Tito, kishte ftuar në Beograd më 7 shkurt 1945 njerëzit të cilët kishte besim për veprime të caktuara, ata të cilët do të udhëhiqnin Administrimin Ushtarake në Kosovë si Savo Drleviqin, Gjuro Medenicën dhe Kristo Filipoviqin, të cilët u deleguan nga KQ i PKJ-së, me qëllim të vendosjes së pushteti “popullor”. Në realitet u vendos pushteti ushtarak dhe jo ai popullor, ngase e gjithë struktura komanduese përbëhej prej serbo-malazezëve, të cilët ushtronin pushtetin ushtarak, që mori kompetencat, ekzekutive dhe gjyqësore,65 ndërsa përfaqësimi i shqiptarëve të cilët ishin shumicë dërmuese as që u diskutua, megjithëse këtë veprim e justi- fikonin si vendosje të pushtetit popullor. Për më tepër, në emër të këtij pushteti, Kosova u mbush me forca ushtarake, të cilat synonin zhdukjen e Lëvizjes Kombëtare, në krye me Shaban Palluzhën, si dhe të forcave tjera aktive shqiptare, që vepronin në Kosovë.66 Betejat ndërmjet forcave ushtarake serbo-malazeze

+DNLI%DMUDPL³0RELOL]LPLL'UHQLFsVQJD6KDEDQ3ROOX]KD´ *D]HWD(SRNDH5H 3ULVKWLQsI ,]EH+RWL/XIWDH'UHQLFsVGKH6KDEDQ3DOOX]KDQsUUMHGKDWSROLWLNHHXVKWDUDNHYHSFLWI $46K)3sUNXMWHVs*MHQGMDHVHNWRULW3D]DUL5L0LWURYLFs9XoLWsUQs3RGXMHYHGKHPDUUsGKsQLHW 6KTLSWDUsYHGKH6HUEHYHYLWL'RV,I 'DXW%LVOLPL)RUPDFLRQHWSROLWLNR±XVKWDUDNHQs.RVRYs3ULVKWLQs ,QVWLWXWL$OEDQRORJMLNL3ULVKW- LQsV I,]EHU+RWLWL)RUFDWH$UPDWRVXUDQs.RVRYsYHSFLWI +DNLI%DMUDPL³3DVRMDHGLNWDWXUsVXVKWDUDNHSsUVKTLSWDUsW´3ULVKWLQs *D]HWD(SRNDH5H I $]HP+DMGLQ±;DQL6KDEDQ3DOOX]KD'sVKPLGKHNXMWLPHWsNURQLVWLWWsOXIWs,YHSFLWI3sU ta realizuar, qëllimin e lartë cekura, pushtuesi jugosllavë-komunist, në Kosovë i futi këto forca ushtarake: Div-

348 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 dhe luftëtarëve të Lëvizjes Kombëtare, që përbënin grupin prej 100 vetash me në krye Shaban Palluzhën u zhvilluan më 18-19 shkurt 1945, kryesisht në territorin e Shalës dhe të Drenicës. Pas luftimeve të rrepta në fshatrat e Koszhicës dhe Shtuticës (19.II.1945), shumë të armatosur të këtij grupi iu dorëzuan organeve të njësive të UNÇJ-së. Madje më 21 shkurt 1945, sipas studiuesit Daut Bislimi në fshatin Çikatovë është vrarë Shaban Palluzha.67 Mirëpo, sipas shumë studiueseve Shabani u vra në fshatin Terstenik,68 ku u sulmua bërthama e grupit të tij.69 Në këto beteja, mbeti i plagosur edhe udhëheqësi tjetër i Lëvizjes Kombëtare Mehmet Grad- ica, dhe luftëtarë të tjerë. Si rezultat i humbjeve të ndjeshme grupi i Drenicës u shpartallua, por jo edhe rezistenca e popullit shqiptar. Rënia heroike e Shaban Palluzhes dhe plagosja për vdekje e bashkëluftëtarit të tij të pae- pur Mehmet Gradica shënon fundin e rezistencës së lavdishme të popullit shqiptar, kundër ripushtimit të Kosovës nga Jugosllavia komuniste. Fundi i jetës së Shaban Palluzhës dhe i luftës së tij nuk mund të pritej ndryshe, kjo ngase u injorua dhe u nënçmua si nga faktori i jashtëm ashtu dhe nga faktori i brendshëm.70 Fare në fund mund të shtojmë, se historia e një kombi, nuk mund të njihet, pa thesarin dhe trashëgiminë historike të të parëve të saj, dhe vazhdimisht duhet ta rikthejmë kujtesën tonë në periudhat e lavdishme të historisë sonë kombëtare. Një ngjarje e tillë ishte Lufta e Drenicës nën udhëheqjen e Shaban Palluzhës, zhvilluar në fillim të vitit 1945, fillimisht në Llap, Artakoll, Shalë e më gjerë, e cila kishte karakter mobilizues të një lufte të përgjithshme kombëtare, për çlirim e vetëvendosje të fatit të popullit shqiptar. Ajo nuk kishte karakter lokal apo rajonal, nuk ishte spontane, lëvizje, kryengritje, rezistencë apo revoltë, por ishte luftë me një karakter gjithëkombëtar me qellim që të mbrohet pragu i shtëpisë nga forcat partizane jugosllave, e organizuar nga prijës për çlirim e bashkim me shtetin amë, Shqipërinë.

L]LRQLGKHVHUE'LYL]LRQL,.RVRYsV*UXSLLEULJDGDYHWs.RVRYsV%ULJDGDH%RNHOLWGKH %ULJDGDH0DOLWWs=LPsoND.RVRYDGXKHMW¶LNLVKWHWULGLYL]LRQHPHPsVHXVKWDUsPHWHNQLNsQPRGHUQH XVKWDUDNH'LYL]LRQLLWsGKHLWsL0DTHGRQLVs'LYL]LRQLLWsGKHLWsVKTLSWDUs.RUSXVLL03VsL .RVRYsVGKHVKXPsQMsVLWsWMHUDXVKWDUDNHPHNDUDNWHUORNDO1JDGDWDVKNXUWXYUDQsPsVHVKTLSWDU XSXVKNDWXDQX]XQsUREsUQGsUVDLXGRUs]XDQRUJDQHYHWsSXVKWHWLWPsJMHUsVLVKWVKLK'DXW%LVOLPL )RUPDFLRQHWSROLWLNRYHSFLWI 'DXW%LVOLPL)RUPDFLRQHWSROLWLFR±XVKWDUDNHYHSFLWI 5REHU(OVL)MDORU+LVWRULNL.RVRYsV6NDQGHUEHJ%RRNV7LUDQsI 'DXW%LVOLPL)RUPDFLRQHWSROLWLNR±XVKWDUDNHYHSFLWI 70 Izbe Hoti. Lufta e Drenicës dhe Shaban Palluzha në rrjedhat politike e ushtarake, vep.cit., f.79.

349 KUMTESAT

350 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

SHQIPTARËT DHE LËVIZJA XHONTURKE

Msc. Kosovar ALIJA

ABSTRAKTI

Përpjekjet e shqiptarëve për të drejtat e tyre kombëtare kanë qenë të vazhdueshme dhe nuk kanë pushuar asnjëherë. Këto veprime, janë manifestuar në forma të ndryshme, qoftë vetanake, përmes aleancave apo marrëveshjeve tjera, por edhe me sisteme që punonin në interes të së mirës së përgjithshme. Një gjë e tillë u arrit edhe me xhonturqit për të kundërshtuar veprimet e Sulltan Abdyl Hamitit, sepse mundësia për të rikthyer kushtetutën dhe parlamen- tarizmin nuk mund të arrihej me forma tjera. Duke pasur parasysh të gjitha këto zhvillime, shqiptarët filluan përpjekjet për organizimin e një kryengritjeje të përgjithshme për lirinë dhe mbrojtjen e interesave të përgjithshme kombëtare. Marrëveshja e arritur me xhonturqit, që ishin një formacion i madh me njerëz të shtresave të ndryshme sociale e politike në Perandorinë Osmane, u bë sepse edhe këta nuk ishin të kënaqur me politikën dhe udhëheqjen e Sulltan Abdyl Hamitit. Edhe shqiptarët me personalitetet që e përbënin këtë grupim, kishin drejtuar shumë procese politike dhe shoqërore për të ardhmen e popullit të tyre, prandaj interesat e përgjithshme i bashkuan me xhonturqit ndaj një qëllimi të përbashkët. Në këtë trajtim, shkurtimisht do të shfaqim pozitën, rolin dhe autoritetin e Mithat Pashait, vezir i parë dhe i afërt me sulltanin, i cili me politikën e tij e kishte bindur atë për të hartuar një kushtetutë për të ardhmen e Perandorisë Osmane. Gjithashtu, trajtimin e politikave të komitetit “Bashkim e Përparim”, si një organizim opozitar dhe pozicionin e xhonturqve në raport me marrëveshjet e sulltanit me shtetet dhe fuqitë e mëdha. Është e kuptueshme se të gjitha këto, kërkojnë qasje dhe trajtime të hollësishme për rëndësinë që kanë, rolet dhe specifikat e veçanta. Përgjithësisht do të jetë një vështrim sintetik me veçori në aspektin historiko-faktik.

Fjalët kyçe: Shqiptarët, xhonturqit, Perandoria Osmane, sulltani, Abdyl Hamiti, kombëtare, interesat, kushtetuta, Bashkim e Përparim.

351 KUMTESAT

Kushtetuta, suprimimi hamitian dhe xhonturqit

Sulltani, Abdyl Hamiti me të ardhur në pushtet si synim të parë kishte përmirësimin e imazhit në opinionin evropian, që ishte indinjuar tashmë nga mizoritë e ushtruara ndaj Bullgarisë. Në fillim shfaqi pamjen e një reformatori me disa vendime e lëvizje premtuese për ndryshime. Ai, e emëroi vezir të madh Mithat Pashën dhe shpalli Kushtetutën. Në këtë kohë, ambasadorët e Rusisë, Anglisë, Austrisë dhe Francës, që ishin ngarkuar të përcillnin reformat e Portës së Lartë që do të bënte në favor të popujve të krishterë, organizuan dhe mbajtën mbledhjen e tyre të parë më 23 dhjetor të vitit 1876. Pas kësaj ngjarjeje, Abdyl Hamiti kishte shpallur kushtetutën në bazë të së cilës, pos tjerash, bëheshin të pakuptimta dhe të pavlefshme përfundimet e kësaj mbledhjeje të ambasadorëve1. Me gjithë këto veprime, presioni sistematik i shteteve evropiane mbi sulltanin për re- formimin e sistemit politik të perandorisë, e nxitën elitën reformatore të drejtuar nga Mithat Pasha e detyruan sulltanin të pranonte idenë e shpalljes së kushtetutës. Më 7 tetor 1876, Sul- ltani, duke marrë parasysh presionin e huaj në rritje të vazhdueshme, publikoi një dekret që bënte të ditur vendosjen e një regjimi kushtetues, që më 23 dhjetor të 1876 u shpall Kushtetuta e Parë Osmane2. Perandoria Osmane, tashmë kishte kushtetutën e saj të parë, që mori emrin e Abdyl Hamitit. Kjo kushtetutë ripohonte parimin e shpallur të “khatit” që paraqiste, barazinë e të gjithë nënshtetasve të sulltanit, pa marrë parasysh se cila do të ishte feja dhe kombësia e tyre. Kushtetuta e re organizonte një jetë politike të mbështetur në rregullat e saj duke krijuar një parlament të zgjedhur, një drejtësi të pavarur nga pushteti, një decentralizim të gjerë me për- faqësues të popullsisë pranë guvernatorëve etj3. Është momenti i parë në historinë e Perandorisë Osmane, që ajo të merrte hapa të rëndësishëm, konform pushtetit dhe autoritetit të deriatëhershëm të sulltanit që vendoste për gjithçka. Kjo kushtetutë me gjithë mangësitë që pati, hodhi themelet e një regjimi parlamentar për herë të parë në historinë osmane. Të gjithë elementët e perandorisë pa dallim feje, gjuhe dhe race fituan të drejtën që problemet e tyre rajonale dhe kombëtare t’i diskutonin brenda këtij parlamenti4. Moszbatimi i kushtetutës edhe pse të shpallur, solli kryengritjet popullore që shpërthyen fillimisht në provincat lindore të Perandorisë Osmane. Në këtë kohë pasuan edhe turbullira tjera në disa reparte të ushtrisë osmane. Gjithashtu, forcohet lëvizja nacional-çlirimtare e popujve të shtypur, gjë që e përkeqëson pozitën politike dhe ekonomike të këtij shteti. Në planin ndërkombëtar u përkrahën xhonturqit që ta intensifikonin veprimtarinë politike drejt

*HRUJHV&DVWHOODQ+LVWRULDH%DOONDQLW 7LUDQsdDEHM 1XUD\%R]ERUD6KTLSsULDGKHQDFLRQDOL]PLVKTLSWDUQs3HUDQGRULQs2VPDQH 7LUDQs'LWXULD *HRUJHV+LVWRULD *HRUJHV+LVWRULD

352 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 përmbysjes së regjimit absolutist të Sulltan Abdyl Hamitit II dhe rivendosjen e Kushtetutës5. Perandoria Osmane e përballur me këto probleme, të brendshme dhe të jashtme, duhej të bënte përpjekje serioze, që të gjitha këto t’i trajtonte në mënyrë racionale dhe të ngutshme, sidomos ato probleme e brendshme. Tashmë ishte faza kritike për një ndryshim, e një ristrukturimi të domosdoshëm dhe përmbajtësor, që duhej të fillonte nga rregullimet e brendshme për t’u përfshirë edhe rregullimet në politikat e jashtme dhe për këtë ekzistonte baza, ishte kushtetuta e re që rregullonte një jetë politike të mbështetur në ligjet e saj. Kështu, duke krijuar një parlament të zgjedhur, një drejtësi të pavarur e të pa ndikuar nga pushteti, një decentralizim të gjerë me përfaqësues të popullsisë pranë guvernaturave6. Përpjekjet e para politike dhe strategjike për të qenë pjesë e këtij parlamenti dhe e këtij sistemi, nënkupton formën më të mirë të pjësëmarrjes në jetën politike në kuadër të Peran- dorisë Osmane, ngase kjo kushtetutë fillonte të krijonte një model të ri për të ardhmen e kësaj perandorie. Me qëllim që të shpëtonin Perandorinë Osmane nga shkatërrimi dhe ta orientonin në rrugën e modernizmit, disa nga osmanlinjtë e arsimuar më 1865 në Stamboll formuan Komitetin e Turqve të Rinj (xhonturk). Kurse më 1899 u formua komiteti “Bashkim e Përparim” si organizatë revolucionare, që kishte për qëllim përmbysjen e regjimit absolutist hamitian dhe vendosjen e kushtetutës7. Krijimi i komitetit Bashkim e Përparim nga xhonturqit dhe i mbështetur fuqimisht nga elita e atëhershme shqiptare, demonstronte më së miri përpjekjet e para politike dhe revolucionare se si duhet të veprohet në rastet kur shteti shkon në drejtim të dështimit. Prandaj, në këtë rast mund të themi se shqiptarët përkundër kontributit dhe përkrahjes së madhe, në vazhdim ranë viktimë e pafajshme e një mashtrimi të politikës xhonturke. Kështu në strukturat e ndryshme të veprimtarëve të lëvizjes xhonturke, pos të tjerëve në një komision ishte edhe atdhetari Dr. Ibrahim Temo, i cili përfaqësonte krahun liberal të kësaj lëvizjeje. Krahas këtyre zhvillimeve më 1902, u mbajt Kongresi i xhonturqve në Paris, ku mori pjesë edhe Is- mail Qemal Vlora, si përfaqësues i Shqipërisë, gjë që ilustron përfaqësimin dhe përkushtimin e elementit shqiptar. Kjo lëvizje e përbashkët, si objektiv kryesor kishte rrëzimin e Sulltan Abdyl Hamitit nga froni perandorak me anë të revolucionit8. Për të larguar rrëzikun e coptimit të vendit dhe rivendosjen e një rendi kushtetues, për një autonomi të Shqipërisë, shumë personalitete shqiptare hynë në bashkëpunim me xhonturqit, që ishte një lëvizje nacionale-borgjeze, që lindi në vitet 80 të shek. XIX9. Pjesëmarrja në takime të ndryshme të personaliteteve shqiptare në komitetin Bashkim e Përparim, kuptohet më së miri nga qëllimi dhe qëndrimi i prerë, që sulltan Abdyl Hamiti të binte nga froni, të rikthente kushtetutën në fuqi dhe funksionimin e jetës parlamentare. Vetë pjesëmarrja e Is-

)DKUHGLQ6KDEDQL0HQGLPLSROLWLNQs5LOLQGMHQ.RPEsWDUH6KTLSWDUH 3ULVKWLQs 6KDEDQL0HQGLPL 0LUDQGD9LFNHUV0LGLV6HUEsYHGKH6KTLSWDUsYHQMsKLVWRULH.RVRYsV 7LUDQs7RHQD 8 Vickers, Midis, 90. $NDGHPLDH6KNHQFDYHH6KTLSsULVs+LVWRULDHSRSXOOLWVKTLSWDU,, 7LUDQs7RHQD

353 KUMTESAT mail Qemalit, por edhe shumë personaliteteve tjera, ishte treguesi më i mirë se të bashkuar në këto qëllime do të arrihet një perceptim dhe një gjendje më e mirë për të gjithë dhe për shqiptarët në veçanti. Nga fundi i shekullit XIX, faktori i ri politik (xhonturk) që ishte shfaqur brenda Peran- dorisë Osmane, rrënjët e të cilit zinin fill në vitet 1860, formuan një opozitë me pikëpamje liberale, ndryshe prej regjimit të Sulltan Abdyl Hamitit. Xhonturqit, si prodhim i reformave të hershme dhe i arsimimit më të mirë të marrë kryesisht në shkollat e modelit perëndimor, kërkuan ta rigjallëronin, ristrukturonin perandorinë10. Në vitin 1906, ata, krijuan shtabin e tyre në Selanik dhe formuan një komitet për Bash- kim e Përparim. Së shpejti u krijuan dhe u përhapën degë të tjera në qytetet fqinje ku shumë anëtarë shqiptar të Komitetit xhonturk ishin njëkohësisht edhe anëtarë të Komitetit vendor të Lidhjes së Prizrenit11. Të vetëdijshëm për proceset e brendshme që po shkonin në drejtim jo të duhur për të ardhmen e shtetit dhe duke i njohur presionet dhe politikat e jashtme, shihej shumë qartë që kjo perandori i kishte ditët e numëruara. Prandaj, si një grup vizionar dhe premtues, xhonturqit filluan të krijonin platformën e ardhjes së tyre në pushtet për të ndryshuar dhe shpëtuar të ardhmen e Perandorisë Osmane. Ata kërkuan kthim në Kushtetutën e vitit 1876, e cila u kishte dhënë popujve të ndryshëm të drejtat e tyre kombëtare që kishin kërkuar. Gradualisht kjo lëvizje e shtriu ndikimin edhe në ushtri e struktura tjera, derisa një kryengritje e përgjithshme dhe e vetvetishme kulmoi me një puç ushtarak që përmbysi Sulltanin dhe solli në pushtet xhonturqit, në korrik të vitit 190812. Në këtë vit ndodhi edhe zbatimi i kushtetutës që garantonte të drejtat për popullsinë që ishte brenda sistemit udhëheqës të Perandorisë Osmane dhe mbronte fuqimisht që të drejtat e tyre. Prandaj, të vetëdijshëm për këto të drejta, xhonturqit me një politikë të butë dhe racionale, morën mbështetjen e padiskutuar të shqiptarëve, veçanërisht prej atyre të Kosovës. Ngaqë këta, kishin premtuar t’i lehtësonin nga taksat e rënda shqiptarët dhe t’u jepnin të drejta të plota kushtetuese, bashkë më privilegjet e tyre tradicionale. Kjo frymë e re dhe bindje u përhap anembanë Perandorisë Osmane dhe kishte një besim të përgjithshëm për ndryshimet që do të ndodhnin. Kjo kushtetut e re u përshëndet edhe në Kosovë me entuziazëm mbase edhe të tepruar, sikurse ndodhi në të vërtet në të gjitha vendet e perandorisë. Menjëherë pas transformimit në Selanik të komitetit qendror të partisë, Bashkim e Për- parim, me qendër në Paris nisi propagandën e dendur politike për të siguruar bashkëpun- imin e kombësive të shqiptarëve dhe maqedonasve. Karakteri demokratik si dhe taktika e kësaj partie përputhej me synimet e vazhdueshme të lëvizjes nacionale të popujve të shtypur, prandaj inteligjenca e re shqiptare do t’i afrohet lëvizjes xhonturke, do të bashkëveprojë me komitetin e saj duke llogaritur se përmes luftës kundër sistemit hamitian dhe riorganizimit

10 Akademia e Shkencave, Historia, 90. 11 Akademia e Shkencave, Historia, 91. 12 Akademia e Shkencave, Historia, 91.

354 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 të portës, mund të hapet shtegu i realizimit të të drejtave nacionale. Xhonturqit, më pas bënë edhe një veprim shumë të domethënës politik, por edhe emocional, duke thirrur nën petkun e lirisë, vëllazëri dhe barazi13. Në anën tjetër, sovrani turk me pranimin e shumë koncesioneve, e shpuri Perandorinë Osmane në një pozitë gjysmë koloniale. Ai, po vepronte dhe ishte i interesuar që nëpërmjet përkrahjes nga jashtë, të qëndronte me çdo kusht në fron, të shtypte edhe me gjak lëvizjen çlirimtare të popujve të robëruar, si dhe luftën politike të forcave progresive të vetë popullit14. Ndërkaq, xhonturqit në fillim të veprimit, bënë një lëvizje politike shumë të fuqishme me pohimin: liri, vëllazëri e barazi, dhe në këtë mënyrë tërhoqën pas vetës një numër gjithnjë e më të madh ithtarësh, që shumë shpejtë e formuan komitetet në Ohër, Resnjë, Manastir, Shkup, Ferizaj, Mitrovicë, Prizren e gjithandej në vende tjera15. Komiteti Bashkim e Përparim, vendosi ta përshpejtojë aksionin për forcimin dhe armatos- jen kundër regjimit të vjetër, edhe pse nuk ishin të kryera të gjitha përgatitjet e nevojshme. Vepruan kështu të shtyrë nga dy ngjarje të rëndësishme ndërkombëtare, duke konsideruar se ato ishin rezultat i politikës së plotë kapitulluese dhe i një perandorie të koncesioneve të Abdyl Hamitit para fuqive të mëdha perëndimore. Këto ngjarje ishin: deklarata e ministrit të jashtëm të Austro-Hungarisë, në muajin janar të vitit 1908, i cili bënte me dije se perandoria danubase kishte marrë nga sulltani koncesionet për ndërtimin e hekurudhës në vijën Uraq-Mitrovicë, dhe marrëveshja anglo-ruse e qershorit, po atë vit për programin e reformave në Maqedoni. Pos kësaj qeveria e Austro-Hungarisë, ia paraqiti qeverisë turke projektin e hekurudhës së Novi Pazarit, vijë komunikacioni me rëndësi të madhe strategjike, ekonomike dhe politike, ngase i mundësonte Austro-Hungarisë daljen në detin Egje, me refleksione në zgjerimin dhe forcimin e kapitalit të saj16. Shqiptarët dhe xhonturqit, kështu do të bashkoheshin për shumë arsye, por dy janë thel- bësoret: a) rikthimi i parlamentarizmit kushtetues, të suprimuar nga Sulltan Abdyl Hamiti, në vitin 1878, gjatë luftës me Rusinë dhe b) dhe vazhdimi i reformave shoqërore më anën e të cilave Perandoria Osmane do të modernizohej mbi bazën e një zhvillimi ekonomik bashkë- kohorë, që nënkupton edhe heqjen dorë nga strukturat e ndryshme islamiste17. Rasti më domethënës i bashkimit të xhonturqve dhe shqiptarëve, mbi çështjet që do të ndërtojnë atë marrëveshje dhe që do quhet si përputhje e dyanshme, ishte traktati i paqes midis Perandorisë Osmane dhe Greqisë i 4 dhjetorit 1897. Paqja e imponuar me grekët, do të ketë për pasojë edhe disa lëshime të tjera të mëdha që, Sulltan Hamiti do t’i bënte Serbisë, Greqisë dhe Bullgarisë. Këto lëshime, do të jenë vendimtare në bashkimin e shqiptarëve me

13 Shabani, Mendimi, 302. =HNHULD&DQD/sYL]MDNRPEsWDUHVKTLSWDUHQs.RVRYs 3ULVKWLQs5LOLQGMD &DQD/sYL]MD &DQD/sYL]MD &DQD/sYL]MD

355 KUMTESAT xhonturqit në verën e vitit 1908. Bashkëpunim që epilogun do t’ia jep kryengritja e Ferizajt18. Reagimet e shqiptarëve në njërën anë, ndaj lëshimeve që po u bëheshin vendeve fqinje dhe të tjerat pakënaqësi, gjithnjë e më të mëdha për humbjen e territoreve, si rasti i Kretës, filluan t’i ndryshonin parimet e marrëveshjeve dhe të rrisnin edhe më tutje mosbesimin ndaj regjimit të Sulltan Hamitit. Përfaqësuesit shqiptarë ishin vendimtar në krijimin dhe madhështinë e këtij revolucioni të xhonturqve, tek e fundit edhe xhonturqit e gjetën mbështetjen nga për- faqësuesit shqiptar, duke u mbështetur në premtimet e tyre për rikthimin e parlamentarizmit dhe kushtetutës, për çështjen e taksave etj. Prandaj këto por edhe disa kërkesa tjera ishin impuls i madh që edhe shqiptarët të organizohen dhe të bashkëpunojnë me xhonturqit. Në këtë fazë, Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Ibrahim Temo, Nexhip Draga, kishin bindje te plotë së rikthimi i parlamentarizmit dhe kushtetuta, shqiptarëve do t’u krijojë mundësitë që në rrugën parlamentare ti realizojnë shumë nga qëllimet e tyre historike, ndër të cilët gjithsesi më i rëndësishëm ishte pranimi si komb dhe vetëqeverisja mbi baza etnike dhe kom- bëtare, pa marrë parasysh si do të quhej19. Rikthimi i parlamentarizmit dhe kushtetutës për disa përfaqësues shqiptarë ishte shumë e nevojshme sepse praktikisht do të krijonte mundësinë që përmes një rruge parlamentare dhe publike ti realizojnë ambiciet e tyre historike të hershme, që si model do të ishte elementi i pranimit të kombit shqiptar.

Revolucioni xhonturk, dualizmi i shqiptarëve dhe kryengritjet

Roli i shqiptarëve në zhvillimet politike dhe ushtarake ishte rritur, dhe kishte marrë rëndësi të veçantë, dhe mbizotërues në Perandorinë Osmane20. Entuziazmi i shqiptarëve për regjimin e ri ishte jetëshkurtër. Gjashtë muajt e parë ishin një lloj periudhe e këndshme ndërmjet xhonturqëve dhe qarqeve intelektuale shqiptare, që vepruan, para se gjithash në Stamboll, Selanik dhe vise tjera të Perandorisë Osmane21. Në revolucionin xhonturk, në korrik të vitit 1908, shqiptarët luajtën rol të madh në mos vendimtar për suksesin e tij. Shqiptarët, morën pjesë në revolucion si osmanë dhe si shqiptarë. Ky dualizëm është i një rëndësie të veçantë, meqë këtë e shpjegon suksesi, por gjithashtu edhe dështimet e revolucionit të mëvonshëm. Çështja, pse shqiptarët në revolucionin xhonturk do të marrin pjesë si osmanë dhe njëherësh si shqiptarë, paraqet rrugën e gjatë të kuptimeve dhe moskuptimeve të tyre në Perandorinë Osmane, të cilat do të kalojnë nga qartësimi i raporteve me islamizmin si koncept që bashkonte fenë me shtetin e deri te osmanizmi si patriotizëm shtetëror, që do të përqafohet nga xhonturqit, por paraqet edhe arritjen e shqiptarëve në një

&DQD/sYL]MD -XVXI%X[KRYL.RVRYD,, 3ULVKWLQs)DLN.RQLFD 1RHO0DOFROP.RVRYDQMsKLVWRULHVKNXUWsU 3ULVKWLQs.RKD 0DOFROP.RVRYD

356 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 shkallë të konsolidimit si komb politik. Shqiptarët në këtë pozicion duhet të vendosnin: të mbeteshin në kuadër të miletit-osman me identitet islam, që do t’i lente përgjithmonë në lindje, ose të ndaheshin prej tij, por që kjo domosdoshmërisht kërkonte përcaktim kombëtar mbi identitetin etnik, kulturor, dhe qytetërues, i cili i barte drejt perëndimit22. Siç theksuam më lartë, shqiptarët do të qartësoheshin me islamizmin nga aspekti i identitetit edhe me ndihmën e vetë islamizmit i cili në rrethana perandorake nuk mohonte identitetin kulturor dhe etnik, por mund të ishte përcaktues atje ku ai kthehej në amalgën shtetërore, siç ishte në Perandorinë Osmane për katër shekuj. Një ndihmesë e madhe në këtë drejtim, shqiptarëve do tu vijë nga bektashizmi dhe lidhja e dyfishtë më të, që të mos bien në konflikt me islamin, por njëherësh t’u mundësojë që një situatë kritike, siç është ajo e ballafaqimit më regjimin despotik të Sulltan Hamitit, të marrin anën e turqve të rinj për tu bërë pjesë e një kthese të rëndësishme e cila do t’ua përcaktojë fatin përfundimtar të çështjes shqiptare dhe Perandorinë Osmane.23 Deklarata e xhonturqve në Kongresin e Parisit, rreth ruajtjes së Sulltanatit dhe të kalifatit bashkë më mbrojtjen e Perandorisë Osmane nga kërcënimet rrënuese që i vinin nga jashtë, do të jetë faktor i rëndësishëm, mbase edhe vendimtar, që pjesën fanatike të shqiptarëve të shumtën nga radhët e feudalëve besnikë të sulltanit, të privilegjuar prej tij që nga kriza lindore e tutje, jo vetëm ta qartësojë, por edhe ta kthejë kah lëvizja opozitare e xhonturqve. Në Kongresin e Dytë në Paris, do të jenë xhonturqit, që me aprovimin e deklaratës për barazi të plotë të qytetarëve për të gjithë shtetasit e perandorisë, ku osmanizmi shfaqej si kornizë e re gjithëpërfshirëse e patriotizmit shtetëror, do t’i hapin rrugën përcaktimit që shqiptarët të gjejnë gjuhë të përbashkët me osmanizmin dhe madje atë ta pranojnë si çelës mbrojtës me anë të të cilit ndalej copëtimi i trojeve të tyre dhe fitonin edhe mundësinë që të ktheheshin në një subjekt politik të barabartë më të tjerët. Turqit e rinj, madje pajtimin e Sulltanit, që Vjenës ti jepej hekurudha që lidhte Bosnjën me Kosovën për në Selanik, të cilën e vlerësuan si fillim të shkëputjes së Turqisë evropiane nga perandoria osmane, me anën e skenarëve të Fuqive të Mëdha, që tashmë ishin hartuar dhe priteshin të sendërtoheshin. Pjesë e këtyre skenarëve, sipas xhonturqve ishin, në njërën anë, marrëveshja e Sulltan Hamitit me Austo-Hungarinë dhe Gjermaninë, në mënyrë që më anën e hekurudhës evropiane dhe asaj të Bagdatit, bashkërisht me këto vende, të forconin ndikimin e tyre nga Ballkani deri në Lindje të Mesme. Problemi i hekurudhës dhe marrëveshjet ndërmjet Austo-Hngarisë dhe Gjermanisë në njërën anë dhe Perandorisë Osmane në anën tjetër, paraqesin momentin vendimtar që të fillonte kryengritja e armatosur për të rrezuar Sulltan Hamitin nga pushteti, duke filluar kryengritjet nga viset shqiptare dhe më pastaj të shtrihen edhe në pjesë të ndryshme.24 Rre-

0DOFROP.RVRYD 0DOFROP.RVRYD 0DOFROP.RVRYD

357 KUMTESAT thanat për një veprim të përbashkët do të krijohen në ditët e para të korrikut të vitit 1908, kur dy oficerë të rinj, dhanë pothuajse në të njëjtën kohë shenjën për fillimin e kryengritjes. Ahmet Njazi beu, një kapiten madhor më origjinë shqiptare, sulmoi depon ushtarake në Res- nje së bashku me dyqind veta, duke përfshirë këtu edhe kryetarin e bashkisë së qytetit. Ata, morën arratinë në zonat malore prej nga u njoftuan me shpalljen e një kumtese, cila bënte thirrje për rivendosjen e kushtetutës së vitit 1876. Të dy oficerët dhanë sinjalet e kryengritjes. Oficerët tjerë ndoqën shembullin e tyre dhe u ngjitën kodrave dhe maleve duke formuar çetat e tyre. I vetëdijshëm për gjendjen serioze në të cilën ndodhej, Porta e Lartë, vendosi të merrte masa që lëvizja e shqiptarëve të mos përhapej dhe veçmas të mos binte pre e xhonturqve, të cilët pritnin një rast të tillë që të vepronin. Kështu Sulltan Hamiti, urdhëroi gjeneralin e tij të besuar Shemsi Pashën të shkonte në Resnje dhe të mbaronte punë me oficerët e rebeluar. 25 Në mbledhjen e parë të mbajtur më 15 korrik, deri te ajo e fundit më 22 korrik, krerët shqiptarë të Sanxhakut, të Prishtinës, të Pjesë, Prizrenit dhe të krahinave tjera veriore të Kosovës, ku merrnin pjesë në këto mbledhje dhe shumë personalitete që ishin prezent, morën vendimin që të mos shkapërderdheshin (shpërndahen) në drejtim të kundërt, duke dëshiruar që nëse nuk bënte ndryshe, atëherë të pajtonin kushtetutën me Sulltanin, dhe kjo të bëhej në emër të mbrojtjes së vatanit. Kjo dhe fushata e frikësimit, me gjoja për rrezikun e pushtimit të vendit nga Austro-Hungaria, që ishte krijuar, si dhe aktiviteti shumë i madh i Turqve të rinj me anën e trysnisë së drejtpërdrejt të njerëzve që drejtonin xhandarmërinë e Kosovës, siç ishte Galip Beu, komandanti i xhandarmerisë në Shkup, me ç’rast segmentet kryesore të shtetit, duke bërë që në fund të fundit feudalët shqiptarë bashkë më ulemanë fanatike t’u nënsht- roheshin kërkesave të Xhonturqve për kthimin e kushtetutës, me kusht që atyre tu paraprijë ajo që kishte të bënte më theksimin e besnikërisë së Sulltanit, kalifatit dhe ligjeve islamiste. Ky formulim nuk do t’u pengojë Turqve të Rinj, meqë ata e dinin që rikthimi i kushte- tutës dhe parlamentarizmit e shpronësonte Sulltan Hamitin nga pushteti absolut siç ia hapte rrugën ardhjes në pushtet strukturave të Turqve të Rinj. Njëherësh do të thoshte përmbysje e të vjetrave, të mbrojtur nga fanatizmi fetar. Kështu më 20 korrik nga tubimi i Ferizajt, Sulltanit iu dërgua një telegram në të cilin kërkohej që të rivendosej menjëherë Kushtetuta e vitit 1876 dhe të mblidhej parlamenti me çka në Perandorinë Osmane vendosej një regjim monarkist kushtetues parlamentar. Pas dy ditësh, po nga Kuvendi i Ferizajt, Portës së lartë do t’i dërgohej një telegram, ku thuhej se në rast se nuk shpallej menjëherë kushtetuta ”Populli me armë do të zbriste drejt e në Stamboll”.26 Rivendosja e Kushtetutës se vitit 1876, dukej veprim i pashmangshëm nga ana e Sulltan Hamitit. Ka shumë gjasa që edhe veziri i parë shqiptar Mehmet Ferit Pasha e nxiti Sulltanin ta ndërmerrte një hap të tillë, meqë kështu vendi kursehej nga një gjakderdhje e brendshme, e cila do të mund të kishte pasoja edhe nga jashtë. Prandaj, më 23 korrik duke u ndjerë i frikë-

0DOFROP.RVRYD 0DOFROP.RVRYD

358 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 suar prej rrjedhës që morën ngjarjet dhe duke pasur nevojën për një viktimë, Sulltani e largoi vezirin e parë nga posti me arsyetimin, se veziri i madh shqiptar kishte dështuar në detyrën ë tij për të mbajtur bashkëkombësit e tij besnik ndaj Sulltanit dhe në vend të tij e emëroi Mehmet Said Pashën. Megjithëkëtë më 24 korrik, Sulltan Hamiti e rivendosi kushtetutën me të cilën i dha fund kohës tridhjetë e dy vjeçare të absolutizmit27.

Konfrontimi i shqiptarëve me autoritetet xhonturke

Shqiptarët luajtën rol të rëndësishëm në revolucionin e korrikut. Në Ferizaj, prijësit fis- norë, feudalë dhe aristokratët e qyteteve, morën angazhimin për të nisur kryengritje dhe kërkuan rivendosjen e Kushtetutës. Ndryshe nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit e vitit 1878, e cila u përqendrua tek çështja e ruajtjes së trojeve shqiptare e duke nxjerrë kërkesën për bashkimin e tyre në një vilajet e cila do të qeverisej prej tyre në kuadër të Perandorisë Osmane. Këtë herë ata morën pjesë në një përpjekje më të madhe osmane për të zëvendësuar regjimin despotik me qeverinë kushtetuese. Kështu, mund të thuhet se, revolucioni i korrikut, shqiptarët i gjeti më të vetëdijshëm nga ana kombëtare dhe më luftarak nga ana politike. 28 Besimin e votuesve nga krahinat shqiptare për parlamentin osman, do ta fitonin 26 deputet, nga të cilët vetëm një pjesë prej tyre si: Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Shahin Kolonja, Bedri Pejani, e të tjerë, përfaqësonin forcat atdhetare shqiptare që vepruan në parlamentin si kundërshtarë të politikës së xhonturqve ndaj shqiptarëve. Edhe ky besim i fituar për deputetët shqiptarë, kaloi nëpër rrethana shumë diskriminuese, sepse ligji elektoral i shpallur nga xhonturqit, më 15 shtator 1908, nuk njihte kombësinë jo turke. Ky ligj i shpallte të gjithë banorët e perandorisë, osmanlinj, gjë që për të konkurruar për deputet, vihej kusht pranimi i përkatësisë osmane, njohja e gjuhës turke si dhe caktimi i një censi të lartë pasurie. Kështu me këtë akt, përjashtonte nga zgjedhjet shtresa të gjëra të popullsisë qytetare. Kështu për shkak të shkeljes së ligjit elektoral, popullsia katolike e Shkodrës, bojkotoi zgjedhjet. Po ashtu, veproi edhe popullsia e Mitrovicës në vilajetin e Kosovës, ku Isa Boletini, kishte feudin e vet dhe gëzonte mbështetje te një pjesë e mirë e popullsisë. Ismail Qemali, do të zgjidhej udhëheqës i grupit të deputetëve shqiptarë në parlament. Pra ai, u vu në krye të opozitës liberale e cila në dhjetor në vitit 1908 u shndërrua në një parti më vete më emrin “Ahrar” (liberal). Liberalët, edhe pse nuk do të kenë thuajse kurrfarë hapësire veprimi në parlamentin e do- minuar nga xhonturqit, dolën me kërkesat për vetëqeverisjen e provincave kombëtare dhe për arsimin kombëtar në Shqipëri dhe në Maqedoni, gjë që u përcoll me demonstrim të ashpër nacionalist të xhonturqve, të cilët paralajmëruan marrjen e masave të ashpra ndaj gjithë atyre të cilët dobësojnë centralizmin osman.

0DOFROP.RVRYD 28 Malcolm, Kosova, 525.

359 KUMTESAT

Me këtë rast gishti u drejtua nga vilajetet shqiptare, të cilat u zunë në gojë si mbështetje të qeverisjes absolutiste të Sulltan Hamitit, që kinse dëshironin të mbeteshin jashtë mbikëqyrjes së ligjit dhe të rendit. Madje që të demonstronin disiplinimin e tyre, xhonturqit filluan fush- atën kundër Isa Boletinit, fushatë kjo e cila do të fillojë pasi që ai nuk do të pranonte për t’u futur në komitetin Bashkim e Përparim.29 Gjërat ishin më të komplikuara në veri të Shqipërisë. Lëvizja drejtohej nga i famshmi Isa Boletini. Xhonturqit, duke përfituar nga kjo situate, të mbështetur me forca ushtarake morën fermën e Boletinit, e cila i ishte dhuruar atij nga Sull- tani Abdyl Hamiti II.30 Kushtetuta Osmane do të vendoste të drejtën e barabartë për të gjithë popujt, të cilët do të bëheshin qytetarë të bindur të Perandorisë, dhe një gjë ishte e qartë se liria do të vlente vetëm për Turqit, dhe si duket kjo gjë nuk u kuptua mirë nga popujt e tjerë.31 Politika nacionaliste xhonturke, e cila me të shpejtë do t’i harronte kërkesat për liri, barazi e vëllazëri, pa dallim feje e etnie, me të cilat kishte bërë për vete kombet e ndryshme të Peran- dorisë Osmane dhe i kishte tërhequr drejt revolucionit, do të zhgënjente, jo vetëm shqiptarët që kishin bërë më së shumti që ata të vinin në pushtet, por do të dëshpëronte edhe shumë nga nismëtarët e saj, të cilët e kishin përfytyruar krejt ndryshe rolin e këtij zhvillimi. Nga shqip- tarët, u kuptua si një tradhti e dyfishtë: në njërën anë sepse nën pushtetin e ri ata humbnin aftësinë e tyre mbrojtëse siç e kishin gjatë kohës së Sulltan Hamitit, që edhe me vetiniciativë të mbroheshin në rast sulmi nga fqinjët dhe në tjetrën anë, humbnin mundësinë që qeverisja lokale pa marrë parasysh si dhe sa kishte qene e frytshme ta kthenin në një qeverisje politike në përputhje me programin e lëvizjes kombëtare shqiptare32. Një moment shumë specifik, që zgjoi vëmendje te shqiptarët, ishte aprovimi i ligjit“kundër bandave”, me të cilin armata fitonte të drejtën që të ndërhynte për të mbledhur armët aty ku ajo vlerësonte se këtë e kërkonte interesi i shtetit turk. Sipas këtij ligji xhonturqit, mund të ndërhynin në çdo pëllëmbë të tokës shqiptare, pa përjashtim, sepse shqiptarët nga koha e jeniçerëve e tutje gëzonin privilegjin e mbajtjes së lirë të armëve, por përkundër kësaj vilajetet shqiptare nuk kishin qenë vende jashtë ligjit dhe rregullit, e as feude bandash. Ideologjia panosmane e krerëve xhonturq, centralizimi i administratës, futja e shërbimit të detyrueshëm ushtarak dhe një politikë e re taksash, i shqetësoi shqiptarët që ndjenin se xhonturqit nuk donin të kishin mirëkuptim për të drejtat e tyre të veçanta. Kështu periudha e bashkëpunimit midis shqiptarëve dhe turqve filloj të zbehej e sidomos kur bëhet fjalë për ligjin për zgjedhjet. Nga kjo gjendje, shqiptarët vazhduan të mbronin më shumë decentral- izimin e perandorisë dhe autonominë për trevat e tyre kombëtare. Dallimi ndërmjet politikës së Sulltan Abdyl Hamitit, përveç kërbaçit herë-herë përdorte edhe kulaçin, apo politikën demagogjike ndaj shqiptarëve me premtime, emërime, grada e

29 Malcolm, Kosova, 528. 0HKPHW&HPDO2]WXUN6KTLSsULDSDUDoOLULPLWVLSDVDUNLYDYHRVPDQHWs]\UsVVsNU\HPLQLVWULW 7LUDQs4HQGUD HVWXGLPHYH$OEDQRORJMLNH )HUGLQDQG6FKHYLOO%DOONDQL+LVWRULDGKH4\WHWsULPL 7LUDQs8HJHQ 32 Schevill, Ballkani, 532.

360 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 dhurata dhe ndonjë lëshim të vogël për kërkesa në planin kombëtar siç ishte shkolla kom- bëtare e Korçës, amnisti apo edhe falje. Xhonturqit, për shqiptarët patën vetëm një ofertë: kërbaçin përmes të cilit do tu merrej nga dora kulaçi, pra klubet, shkollat, shoqëritë, alfabetin, literaturën në gjuhën shqipe, shtypi shqip t’u mohoheshin dhe t’i nënshtronte deri në masën që do të mundësohej sundimi dhe shfrytëzimi pa pengesa i tyre. Të mblidhnin taksat e vjetra të nxirrnin taksa të reja, rekrutët që do të shërbenin në vende të largëta, e të tjera si këto. Pra shqiptarët të çarmatoseshin shpirtërisht, të pajtoheshin faktikisht dhe të nënshtroheshin përfundimisht. Kështu që shumë shpejt u kuptua se Hyrijeti (Kushtetuta) nuk nënkuptonte as liri, as zhvillim e as siguri.33

Si përfundim

Sikurse gjatë kohës që ishte në fron Sulltan Abdyl Hamiti, por edhe në kohën kur erdhën në pushtet xhonturqit dhe politika e tyre, shqiptarët u mashtruan dhe u tradhtuan shumë keq. Në fillim me xhonturqit u pajtuan për kërkesat thelbësore që i kishin përcaktuar bashkërisht, por që në fund këto kërkesa mbetën vetëm si fjalë e thënë, por jo vepër e bërë. Kështu Peran- dorisë Osmane po i rrënohej pushteti, politikës dhe autoritetit të saj në rrafshin e brendshëm, por edhe më keq gjendej në rrafshin e jashtëm. Humbjet e saj nga Rusia, por edhe në kërkesat e fuqishme të Austro-Hungarisë që ta shihte me shumë interes Evropën Jug-lindore, në veçanti territoret e banuara nga shqiptarët. Çka arritën Shqiptarët përmes bashkimit me xhonturqit? Në parim arritën diçka, sepse kishte filluar të zgjohej ideja dhe vetëdija kombëtare, që përtej luftës që duhet të bëhej, nuk mund të arrihet asgjë dhe vetëdija për t’u afruar me fuqitë e mëdha perëndimore. Xhontur- qit fillimisht shfrytëzuan shumë vakume politike dhe strategjike të tyre ndaj Sulltanit, duke bërë deklarata të mëdha me kompromiset që po i bënte sulltani me disa shtete. Me të marrë pushtetin, xhonturqit filluan të vepronin ndaj shqiptarëve edhe me keq se Sulltan Abdyl Hamiti. Kështu vepruan edhe me dokumentin ligjor që përcaktonte çarmatimin i bandave shqiptare, nxjerrja e ligjit për zgjedhjet, caktimi i detyrimit të taksave dhe obligimi ushtarak. Prandaj, ishte momenti tashmë për t’u ndarë nga ky përcaktim i vrazhdët dhe politika e xhonturqve. Kjo periudhë e vështirë dhe një kaos i stërzgjatur, me një gjendje të vështirë sociale, ekonomike dhe politike, i lodhi dhe i dëmtoi shqiptarët, por asnjëherë nuk i dorëzoi përballë këtyre sfidave. Me gjithë jetën e vështirë, ata vazhduan përpjekjet e tyre për liri dhe pavarësi. Pas shumë shekujve të vështirë, këto përpjekje të vazhdueshme të shqiptarëve, sollën shkëputjen nga sundimi shekullor i Perandorisë Osmane dhe Shpalljen e Pavarësisë më 28 nëntor 1912.

(PLQH$UL¿%DNDOOLdsVKWMHQJD+LVWRULD0RGHUQHGKH%DVKNsNRKRUHVKTLSWDUH 3ULVKWLQs,QVWLWXWL$OEDQ- RORJMLNL3ULVKWLQsV

361 KUMTESAT

Literatura e shfrytëzuar:

1. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Historia e popullit shqiptar II. Tiranë: Toena, 2002. 2. Bakalli-Arifi, Emine. Çështje nga Historia Moderne dhe Bashkëkohore shqiptare. Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2011. 3. Bozbora, Nuray. Shqipëria dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë Osmane. Tiranë: Di- turia&Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit, 2002. Buxhovi, Jusuf. Kosova II. Prishtinë: Faik Konica, 2012. 5. Cana, Zekeria. Lëvizja kombëtare shqiptare në Kosovë 1908-1912. Prishtinë: Rilindja, 1979. Castellan, Georges. Historia e Ballkanit.Tiranë: Çabej, 1991. 7. Malcolm, Noel. Kosova një histori e shkurtër. Prishtinë: Koha, 1998. 8. Ozturk, Mehmet Cemal. Shqipëria para çlirimit sipas arkivave osmane të zyrës së kryeministrit. Tiranë: Qendra e studimeve Albanologjike, 2014. 9. Shabani, Fahredin. Mendimi politik në rilindjen kombëtare Shqiptare 1881-1912. Prishtinë: 2011. 10. Vickers, Miranda. Midis Serbëve dhe Shqiptarëve. Tiranë: Toena, 2004.

Literaturë plotësuese:

1. Bashkurti, Lisen. Shqiptarët në rrjedhat e diplomacisë. Tiranë: Geer, 2003. 2. Biagini, Antonello. Historia e Shqipërisë. Tiranë: Shtëpia e Librit dhe Komunikimit, 1998. 3. Fevziu, Blendi. Histori e shtypit shqiptar 1848-2005. Tiranë: Onufri, 2005. Glenny, Misha. Historia e Ballkanit 1804-1999. Tiranë: Toena, 2007. 5. Kocaqi-Levanti, Elena. Si e krijoi Austro-Hungaria Shtetin Shqiptar. Tiranë: Nëntor, 2012. Puto, Arben. Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926. Tiranë: Albin, 2003. 7. Schmit, Oliver Jens. Kosova një histori e shkurtër e një treve qëndrore ballkanike. Prishtinë: Koha, 2012. 8. Universiteti i Prishtinës. Buletini i Fakultetit Filozofik XXVII-XXVIII/1997-1998. Prisht- inë, 2007. 9. Universiteti i Prishtinës. Buletini i Fakultetit Filozofik: XXVII-XXVIII/1997-1998. Prisht- inë, 2007

362 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

RINDËRTIMI I DARDANISË PAS TËRMETIT TË VITIT 518

Ass. Dr.Sc. KUJTIME BOSHTRAKAJ CAMAJ UNIVERSITETI I PRISHTINËS “HASAN PRISHTINA” DEPARTAMENTI I HISTORISË PRISHTINË

ABSTAKT:

Në vitin 518 Dardaninë e goditi një termet i fuqishëm, nga i cili Dardania pësoi dëme të mëdha. Tërmeti i vitit 518 Dardania pësoi dëme të mëdha, si në popullsi ashtu edhe në dëme materiale. U shkatërruan shumë vendbanime e ndër to edhe qyteti kryesor Scupi (Shkupi). Ndërtimet patën rëndësi të madhe në kohen e sundimit të perandorit Justinian I. Nga ndër- timet në gjithë perandorinë, që i takojnë epokës së Perandorit Justinian I (527-565), vend të veçantë kanë ndërtimet që u bënë në territorin e Dardanisë. Perandori Justinian I, vëmendje të veçantë i kushtoi vendlindjes së tij, Dardanisë. Sipas Prokopit perandori Justinian I, ndërtoi 8 dhe rindërtoi 61 vendbanime në Dardani. Sipas burimeve antike madhështia e nderimeve në kohen e sundimit të perandorit Justinian I, është vështirë të përshkruhet me fjalë. Dy nga qytetet më madhështore që u ndërtuan (rindërtuan), në kohën e Perandorit Justinian I, në Dardani i emëroi me emrin e tij: Justiniana Prima dhe Justiniana Secunda (Ulpiana).

Fjalët kyçe: Dardania, Justiniani I, Justiniana Prima, Justiniana Secunda.

HYRJA

Dardania shtrihej në hapësirën qendrore të Gadishullit Ballkanik. Dardania antike përf- shinte: Hapësirën e sotme të Republikës së Kosovës, viset jugore dhe jugperëndimore të Re- publikës së sotme të Serbisë (lugina e Preshevës dhe Sanxhaku i Novipazarit), viset veriore dhe veriperëndimore të Republikës se sotme të Maqedonisë. Brenda territorit të Dardan- isë kishte shumë qytete të rëndësishme, emrat e të cilave i ndeshim kryesisht në burimet e shkruara antike, ndërsa disa prej tyre janë zbuluar nga gërmimet arkeologjike. Autorët antike shkruajnë për një termet të fuqishëm që e goditi Dardaninë në vitin 518, nga i cili u shkatër- ruan shumë qytete dardane, të cilat u rindërtuan shumë shpejt me financimin e perandorit Justinian I (527-565).

363 KUMTESAT

Për rëndësinë e madhe që i kushtoi perandori Justinian I rindërtimit të vendlindjes së tij Dardanisë, shkruajnë autorët antikë. Këto shkrime po vërtetohen nga materialet arkeologjike, që tregojnë për një zhvillim të madh ekonomik e kulturor të Dardanisë, gjatë sundimit të perandorit Justinian I. Dardania ishte një krahinë e vogël, në kuadër të një perandorie të madhe siç ishte Peran- doria e Bizantit, mirëpo nga Dardania ishin perandorët më të njohur që e udhëhoqën Peran- dorinë Bizantine. Perandori Justin I, një fshatar ilir, kishte arritur që të bëhet udhëheqës i shërbimit të trupave ushtarake të pallatit perandorak, ndërsa pas vdekjes së perandorit Anastasi I u zgjodh nga senati dhe populli Perandor1, pra fronin bizantin e mori një nga oficerët e gardës së tij perandorake Justini I (518-527). Perandori Justin I, u lind rreth vitit 450, në fshatin Bederiana të Dardanisë, nga një familje e varfër, siç e përshkruan, Prokopi i Cezarese, në veprën “Historia e fshehtë”, ku ndër të tjera thotë: “ ...tre fshatarë me prejardhje ilire, pikërisht Zimarhu, Dityvisti dhe Justini nga Bederi- ana, mbasi luftuan në atdheun e tyre për një kohë të gjatë me vështirësitë e varfërisë dhe duke dashur që të shpëtonin prej saj, vendosën që të hynin në shërbimin ushtarak. Ata udhëtuan në këmbë dhe arritën në Kostandinopojë... Ata u pranuan në ushtri dhe perandori i zgjodhi roje të oborrit, mbasi kishin një trup të mrekullueshëm”2. Perandori Justini I, nuk ishte shumë i shkolluar dhe për këtë arsye nuk ishte edhe aq i përshtatshëm për udhëheqës perandorie, prandaj mori në pallat nipin e tij Justinianin3. Perandori Justini I, e mori në Kostandinopojë Justinianin I dhe i ofroi një shkollim të mirë dhe të përgjithshëm4. Pas vdekjes së perandorit Justin I, me 527, sundimi kaloi pa asnjë problem në duart e Justinianit5. Justinian nuk ishte emri i tij i lindjes, emri i tij i ishte Petrus Sabbatius6. Njëri ndër perandorët me të shquar Flavius Petrus Sabbatius Justinianus (527- 565), u lind në vitin 482 në Tauresium afër Shkupit7, në Dardani. Nga burimet antike kuptojmë se në Dardani, në vitin 518, ka ndodhur një termet mjaft i fuqishëm dhe nga ky termet pësuan dëme të mëdha edhe shumë qytete te rëndësishme si: Scupi (Shkupi), Ulpiana etj. Një përshkrim të këtij tërmeti të fuqishëm e bënë Marcelin Komes në Kronikën e tij, ku ndër të tjera thotë: “Viti 518...Nga tërmetet e vazhdueshme, në provincën dardane, menjëherë u shkatërruan njëzet e katër kështjella. Dy nga këto u fundosën së bashku me banorët, katër u

3HWHU6FKUHLQHU%\]DQ] 0QFKHQ52OGHQERXUJ9HUODJ .ULVWR)UDVKsUL+LVWRULDH.RVRYsV,YsOO, 7LUDQs 3 Schreiner, Byzanz, 9. /H[LNRQGHUDOWHQZHOW+4 =ULFKXQG0QFKHQ 5 Schrejner, Byzanz, 9. (QFLNORSHGLDHSsUJMLWKVKPHH2NVIRUGLWSsUNWK\HUQJD0\IWLX0DQJDGKH/ORVKL 7LUDQs $QWRQ\ %ULGJH7KHRGRUD3RUWUDLWLQD%\]DQWLQH/DQGVFDSH 0QFKHQ 3KLOLS6WUXVV³.DLVHU-XVWLQLDQ,XQG GDV3DSVWWXP´ 1RUGHUVWUHW*HUPDQ\ /H[LNRQGHUDOWHQZHOW+4

364 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 shkatërruan, duke humbur gjysmën e banesave dhe të banorëve, trembëdhjetë nga fatkeqësia humbën një të tretën e shtëpive dhe po aq nga popullsia; shtatë u shkatërruan, duke humbur një të katërtën e shtëpive dhe po aq nga popullsia, kurse kështjellat fqinje u braktisën nga frika e shkatërrimit. U shkatërrua krejtësisht edhe qyteti kryesor Scupi megjithëse pa humbjen e qytetarëve të tij, të cilët ikën para armikut8. Nga ky tërmet u qanë shumë male nga e gjithë provinca, shkëmbinjtë u shkëputën nga masivet e tyre dhe trupat e pemëve u gremisën te- poshtë. Në një largësi prej tridhjetë miljesh toka u ça me një gjerësi prej dymbëdhjetë hapash, dhe u përgatit kështu një hendek i thellë ku ranë shumë nga qytetarët e kështjellave, të cilët vazhdonin të iknin nga shkëmbinjtë që rrokulliseshin...Atëherë në një kështjellë të krahinës Gavisa e cila quhej Sarnoti, toka nxjerri prej shtresave të saja të përvëluara si prej një furre të nxehtë, një curril të ngrohtë dhe të vazhdueshëm uji.”9 Në bazë të përshkrimit që e jep Marcelin Komes mund të kuptojmë se nga tërmeti i vitit 518 Dardania pësoi dëme të mëdha, si në popullsi ashtu edhe dëme materiale. Nga burimet antike kuptojmë që shumë vendbanimet të cilat u shkatërruan nga tërmeti i vitit 518 në Dardani u rindërtuan në kohën e sundimit të perandori Justiniani I. Rindërtimet që u bënë pas tërmetit të vitit 518, me mbështetjen financiare të perandorit Justinian I, më së miri i përshkruan Prokopi i Cezaresë në veprën e tij, De aedificis, kur shkruan:”...Në qofëtse është rrezik të lundrosh në një det të egërsuar me një barkë të pajisur keq, nuk është më pak e guximshme të duash të shprehësh me stilin tim të ulët madhështinë e ndërtimeve të perandorit Justinian I. Ai tregoi në të gjitha veprat e tij dhe në radhë të parë në ndërtimet, një zgjuarsi kaq të lartë, sa që s’ka fjalë që mund ta krahasojmë...”.10 Sipas Prokopit perandori Justinian I, vetëm në Dardani ndërtoi 8 fortesa, ndërsa rindërtoi rreth 6111 vendbanime. Nga ndërtimet më të rëndësishme, në atë kohë ishte edhe ndërtimi i një qyteti të ri afër Bederianës, që u planifikua dhe ndërtua nga inxhinierët dhe arkitektet e kryeqytetit dhe u financua nga shteti12. Sipas autorit Prokopit të Cezaresë, Justiniana Prima ka qenë në territorin e dardanëve dhe është ndërtuar pranë fshatit të lindjes së perandorit Justinian: ”Diku tek Dardanët evropian, të cilët jetojnë pranë kufijve të epidamnasve, pranë fortesës Bederiana, gjendet një fshat me emrin Tauris, ku ka lindur perandori Justinian I, themeluesi i perandorisë botërore. Ai e rrethoi këtë në një kohë të shkurtër, me një mur në formë katrori dhe ngriti katër kulla në të katër skajet prej të cilave edhe mori emrin tetrapyrg. Ai themeloi këtu pranë një qytet madhështor qe e quajti Justiniana Prima...”13

8 Në këtë kohë Dardania ishte mjaft e rrezikuar edhe nga dyndjet e barbare. 0DUFHOLQXV&RPHV&KURQLFRQ,,$$ 3ULVKWLQs 3URFRSLL&DHVDULHQVLV'H$HGL¿FLV,,$$ 3ULVKWLQs 3URFRSLL&DHVDULHQVLV'H$HGL¿FLV 5REHUW%URZQLQJ%\]DQ]5RPHVJROGHQH7RFKWHU'LH*HVFKLFKWHGHV%\]DQWLQLVFKHQ:HOWUHLFKHV %HUJLFK *ODGEDFK*XVWDY/XEEH9HUODJ*PEK 3URFRSLL&DHVDULHQVLV'H$HGL¿FLV=HI0LUGLWD6WXGLPH'DUGDQH 3ULVKWLQs

365 KUMTESAT

Perandori ndërtoi këtu një ujësjellës madhështor me qëllim që të kishte ujë në të gjitha stinët14. Ai ka lënë gjurmë të madhështisë së tij në ndërtimet, me të cilat e ka stolisur qytetin, me tempujt galeritë, sheshet publike, çezmat, pallatet, banjat dhe dyqanet, Me në fund ai e bëri këtë një qytet të madh, shumë të populluar dhe të pasur, në mënyrë të tillë që ai jo vetëm u ngrit në dinjitetin e metropolit, por u zgjodh edhe si qendër e ipeshkvijëve të ilirëve, meqenëse qytetet e tjera ia lanë këtë nder si qytetit më të madh të vendit. Ai i jep aq shkëlqim perandorit sa edhe ka marrë prej tij...’’15. Një qytet tjetër shumë i rëndësishëm në Dardani, që u shkatërrua nga tërmeti i vitit 518 dhe u rindërtua me mbështetje financiare të perandorit Justian I, ishte Ulpiana. Në tërmetin e madh të Dardanisë të vitit 51816, Ulpiana pësoi rëndë. Prokopi i Cezaresë në veprën e vet Mbi ndërtimet (De Aedificis), nder të tjera thotë:”...Ka pasur në Dardani, që prej kohëve të lashta, një qytet që quhej Ulpiana. Muret e këtij (që ishin duke rënë) ai i rindërtoi që të gjitha. Dhe pasi e stolisi me madhështi dhe i dha bukurinë e sotme, i vuri emrin Justiniana Secunda...”17. Nga burimet antike kuptojmë se kujdes të veçantë perandori Justinian I, tregoi ndaj vendlindjes së tij Dardanisë. Mund të thuhet se pas Kostandinopojës, vendi ku më së shumti u bënë ndërtime në kohen e sundimit të tij ishte Dardania18. Perandori Justinian I, jo vetëm që ndërtoi dhe rindërtoi qytete në Dardani por ai edhe i emëroi me emrin e vet: Justiniana Prima, Justiniana Sekunda. Qyteti shumë i rëndësishëm i Dardanisë antike, Ulpiana – Justiniana Secunda, është zbuluar në territorin e Kosovës se sotme. Zbulimet arkeologjike të viteve të fundit po dëshmojnë çdo ditë e më shumë, për qytetin e hershëm të Ulpianës, si dhe për qytetin Justiniana Secunda, që u ndërtua në kohën e perandorit Justinian I. Justiniana Secunda ishte qendër e rëndësishme ipeshkvore. Në Koncilin e Kon- stantinopojës në vitin 553, përmendet emri i ipeshkvit Paulus, nga qyteti Justiniana Secunda. Paulus përmendet si ipeshkv i Justiniana Secunda (“...Paulum religiosissimum episcopum Jus- tinianae Secunda...”) në Koncilin e Kostandinopojës në vitin 553, që dëshmon për ekzistimin e selisë ipeshkvore në Justiniana Secunda (Ulpianë), në atë kohë. Më 5 maj të vitit 553 filloi Koncili Ekumenik i Kostandinopojës. Në këtë koncil morën pjesë shumë ipeshkvijë nga Dardania si: Paulus Ulpianensis anno 553, Sabinianus Ep. Zaparensis anno 553Projectus Ep. Naissitanus anno 553, Synodo V Ecumenicum..., Phocas Ep. Staliensis anno 553...”19. Ipeshkvijtë nga Dardania ishin të udhëhequr nga Argjipeshkvi Benenati, i cili ishte pjesëmarrës në Koncil

0LUGLWD6WXGLPH'DUGDQH 3URFRSLL&DHVDULHQVLV'H$HGL¿FLV ,OO\ULFXP6DFUXP9,,,6HFRQG(GLWLRQ3XEOLVKHU$5%,/WG 3ULVKWLQs 3URFRSLL&DHVDULHQVLV'H$HGL¿FLV .ULVWR)UDVKsUL+LVWRULDH.RVRYsV ,OO\ULFXP6DFUXP9,,,

366 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

(Benenatus Archiepiscopus Scopiensis an. 553...Synodi Constantinopoitanae II. V Oecumenicae)20. Ipeshkvijtë nga Dardania nuk morën pjesë në të gjitha mbledhjet e Koncilit ekumenik te vitit 553, në Kostandinopojë. Kështu në mbledhjen e dytë të mbajtur më 8 maj u konstatua se në koncil nuk ishin të pranishëm ipeshkvijtë: Focas Istaliensis, Sabinianus Zapparensis, Projec- tus Naissusi, Paulus21 Justinianae Secundae, edhe pse gjendeshin në qytet”22. Gjatë fillimit të gërmimeve arkeologjike që u bënë në gjysmën e dyte të shekullit XX në Ulpianë u dëshmua ekzistenca e aglomeracioneve më të lashta të vendbanimeve parahistorike23, u zbulua një Bazilikë si dhe shumë material arkeologjik, sidomos monedha të cilat kryesisht i takojnë periudhës prej mesit të shekullit IV deri në fillim të shekullit VI24. Zbulimet arkeologjike të viteve të fundit, po dëshmojnë çdo ditë e më shumë për qytetin e hershëm të Ulpianës - Justiniana Secunda. Gërmimet që janë bërë nga viti 2012 e tutje, tregojnë për gjetje të reja. Në lokalitetin e Ulpianës dhe Justiniana Secundes, janë gjetur një numër i konsiderueshëm monedhash. Një është nga argjendi dhe shumica janë nga bakri dhe bronzi, që datohen nga vitet 209-211 deri në vitet 518-527, në kohën e sundimit të perandorit Justinian I25. Sa i përket arkitekturës kishtare, deri me tani në Ulpianë janë dëshmuar dy kisha paleokrishtere dhe një pagëzimore. Kisha paleokrishtere e Ulpianës ishte një-anijatshe, me absidën masive të theksuar nga ana lindore dhe ka një gjatësi 33.5 metra dhe gjerësi 14 metra dhe në bazë të të dhënave arkeologjike mendohet se kisha i takon epokës së sundimit të perandorit Justinian I (518-527)26. Gërmimet arkeologjike në këtë lokalitet, të cilat zbuluan numër të konsiderueshëm të materialit arkeologjik, iu japin mbështetje të fortë burimeve antike, se Ulpiana ishte një qytet madhështor dhe dëshmojnë për rëndësinë që kishte Ulpiana - Justiniana Secunda. Në Ulpianë, gërmimet arkeologjike janë duke vazhduar edhe sot e kësaj dite dhe çdo herë e më shumë dalin në dritë materiale arkeologjike që e ndriçojnë kulturën materiale të qytetit Ulpiana-Justiniana Secunda. Shumë toponime si: Naissus (Nish), Scupi (Shkupi), Ulpiana (Lipjan) etj., mund të shpjegohen vetëm në pajtim me rregullat e fonetikës historike të shqipes 27. Edhe pse Prokopi i Cezaresë, përmend 61 vendbanime të rindërtuara, pas tërmetit të

20 Illyricum Sacrum, Ibid, 17. 3DXOXVsVKWsQGsUHPUDWHSDUsTsGsVKPRKHWWsHPUDWHNULVKWHUsYH,LUR.DMDQWR7KH/DWLQ.RJQRPLQD&+/ ;;;9, +HOVLQNL±+HOVLQJIRUV =HI0LUGLWD$QWURSRQLPLDH'DUGDQLVsQs.RKsQ5RPDNH 5LOLQGMD3ULVKWLQs *DVSHU*MLQL,SHVKNYLD6KNXS3UL]UHQQsSsUVKHNXM )HUL]DM'ULWD (PLOdHUVKNRY5RPDNsWQs.RVRYsGKH0XQLFLSLXPL''WH6RoDQLFD 3ULVKWLQs (PLOýHUãNRY³8OSLDQD³%XOHWLQLL0X]HXWWs.RVRYsV%OHQL,,, 3ULVKWLQs 25 Haluk Çetinkaya, “Pagëzimorja dhe kisha e hershme e sapo zbuluar në Ulpianë, “ Kosova arkeologjike 2 3ULVKWLQs 0LORW%HULVKD³1MsYsVKWULPKLVWRULNL'DUGDQLVsJMDWsDQWLNLWHWLWWsYRQs³.RVRYDDUNHRORJMLNH 3ULVKWLQs -DKMD'UDQoROOL$UEsULWQGsUPMHW/LQGMHVGKH3HUsQGLPLWJMDWs0HVMHWsV =DJUHE

367 KUMTESAT vitit 518, shume nga këto vendbanime edhe sot e kësaj dite ende nuk janë zbuluar. Një nga vendbanimet e rindërtuara në Dardani, pas tërmetit të vitit 518, që përmendet në veprën e Prokopit të Cezaresë, është vendbanimi me emrin Surikon. Në territorin e Kosovës së sotme ekziston edhe sot e kësaj dite një vendbanim me emër të ngjashëm – Syriganë. Në pjesën kodrinore të Syriganës ka qenë Kalaja, të cilën banorët e fshatit edhe tani e quajnë “gjytet”. Në territorin e Kosovës janë evidentuar shumë vendbanime të hershme kodrinore, që mbajnë toponimet gjytet, gradinë, gradishtë, kala etj. Gjurmet e kalasë gjenden edhe sot. Në të njëjtën kodër gjenden edhe reliktet e kishës. Kjo kishë është quajtur “Kisha jonë”. Në Kazanë e Pejës në të cilën përfshihej “nahija e Syriganës”, kah fundi i shek.XV kishte 28 fshatra me 949 zotër të shtëpive, nga të cilët pjesa dominuese ishin banorë krishterë dhe vetëm një numër i vogël ishin muslimanë28. Në lokalitetin e njohur me emrin “Gjyteti”, nga materiali arkeologjik që është gjetur, kup- tojmë se lokaliteti ka qenë i banuar nga periudha e bronzit të vonë (XIII-XII p.e.r.) deri në Mesjetë29. Nga materiali arkeologjik dhe nga ngjashmëria e emrit, mund të supozojmë se kemi të bëjmë me vendbanimin Surikon, që u rindërtua nga perandori Justinian I. Në territorin e Kosovës së sotme supozojmë se janë rindërtuar edhe shumë vendbanime tjera, që përmenden te autorët antikë. Një nga vendbanimet e rindërtuara pas tërmetit 518, që përmendet të autorët antik është edhe Labutza30. Mendoj se ky vendbanim ka përfshi një territor mjaft të gjerë nga Komuna e Pejës dhe Deçanit, ku është hasur material i pasur arkeologjik. Në bjeshkët e fshatit Isniq, në lokalitetin e quajtur “Kulla e qelisë “, ekzistojnë themele të ndërtimeve të vjetra, mirëpo ende nuk janë bërë gërmime arkeologjike. Nëse bazohemi në: Pozitën gjeografike, materialin e pasur arkeologjik dhe ngjashmërinë e emrit (Labutza - Lëbusha), mund të supozojmë se kemi të bëjmë me vendbanimin Labutza, që e rindërtoi perandori Justinian I. Ndërtimet që i bëri Perandori Justinian I për më pak se 4 dekada (38 vite), edhe pse kaluan më tepër se 14 shekuj, shumë prej tyre ende nuk janë zbuluar.

28 Selami Pulaha, Të dhëna onomastike mbi elementin shqiptar të krahinave të sanxhakut të Shkodrës në fund të VKHN;96WXGLPHKLVWRULNH 7LUDQs *DVSHU*MLQL,SHVKNYLD6KNXS3UL]UHQQsSsUVKHNXM 133. +DUWDDUNHRORJMLNHH.RVRYsV9sOOLPL,, 3ULVKWLQs 3URFRSLL&DHVDULHQVLV'H$HGL¿FLV

368 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Fig. 1

Fig. 2

369 KUMTESAT

Fig. 3

Fig.4

370 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Fig. 5

Lista e figurave:

Fig. 1. Bazilikë e zbuluar në Ulpianë – Justiniana Secunda. Bzilika i takon (she. VI), kohës kur Ulpiana u rindërtua nga Justiniani I dhe u emërua Justiniana Secinda. Pamje nga hyrja e Bazilikës (Foto: Kujtime Boshtrakaj Camaj, 2016). Fig. 2. Pamje e Absidës së Bazilikës (Foto: Kujtime Boshtrakaj Camaj, 2016). Fig. 3. Lokaliteti Gjyteti, Syriganë (Foto: Është marrë nga Harta Arkeologjike e Kosovës II, 110). Fig. 4. Lokaliteti “Kulla e Qelisë”, Isniq. Freska të pikturuara (Foto: Kujtime Boshtrakaj Camaj, 2002). Fig. 5. Lokaliteti “Kulla e Qelisë”, Isniq. Freska të pikturuara (Foto: Kujtime Boshtrakaj Camaj, 2002).

371 KUMTESAT

Referencat:

1. Bridge, A. (1980)Theodora – Portrait in a Byzantine Landscape. München. 2. Browining, R. (1982) Byzanz Romes goldene Tochter: Die Geschichte des Byzantinischen Weltreiches. Bergisch Gladbach: Gustav Lubbe Verlag Gmbh. 3. Berisha, M. (2006) “ Një vështrim historik i Dardanisë gjatë antikitetit të vonë. “Kosova Arkeologjike, 2- 2015, IAK, Prishtinë, 67-99. 4. Çershkov, E. ( 1958), Ulpiana.Buletini i Muzeut të Kosovës, Bleni III, Prishtinë 275-280. 5. Çershkov, E. (1973) Romakët në Kosovë dhe Municipiumi D.D. te Soçanica . Prishtinë. 6. Çetnkaya, H. (2006) “Pagëzimorja dhe kisha e hershme e Krishterë e sapo zbuluar në Ulpianë.” Kosova Arkeologjike, 2- 2015, IAK, Prishtinë. 99-117. 7. Ilirët dhe Iliria te autorët antikë (1979) Prishtinë: Rilindja, . 8. Drançolli, Jahja. (2008) Arbërit ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes gjatë Mesjetës, Zagreb. 9. Enciklopedia e përgjithshme e Oksfordit, Instituti i Dialogut dhe Komunikimit, Tiranë: 2006. 10. Fasani, L. (1983) Die illustrierte weltgeschichte der Archaologie. München: Sudwest verlag. 11. Frashëri, K. Historia e Kosovës vëll. I. (2008) Tiranë. 12. Gasper, Gj. (1992) Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj. Ferizaj: Drita. 13. Hoxhaj, E. (2006) Qyteti Dardan i krishterimit të hershëm –Ulpiana dhe marrëdhëniet me Romën. Kosova Arkeologjike, 1- 2005, IAK,Prishtinë 101-115. 14. Illyricum Sacrum VIII. Second Edition, (2004) Prishtinë: Publisher: ARBI Ltd. 15. Kajanto, I . (1965) The Latin Cognomina. CHL XXXVI,Helsinki- Helsingfors. 16. Lexikon der alten welt H-Q (1990) Zürich und München. 17. Mirdita, Z. (1979) Studime Dardane. Prishtinë: Rilindja. 18. Mirdita, Z. (1981) Antroponimia e Dardanisë në Kohën Romake. Prishtinë: Rilindja. 19. Ostrogorski, G. (1998) Historia e Perandorisë Bizantine. Prishtinë. 20. Pulaha, S. (1972) Të dhëna onomastike mbi elementin shqiptar të krahinave të sanxhakut të Shkodrës në fund të shek.. XV ,Studime historike 2, Tiranë, 181-197. 21. Schreiner, P. (1986) Byzanz. München: R. Oldenbourg Verlag. 22. Struss, Ph. (2009 ) Kaiser Justinian I und das Papsttum. Norderstedt Germany. 23. Vissowa, G. (1901) Paulys Real-Encyclopädie der classischen altertumswissenschaft, Neue Bearbeitung, J. B. Metzlersche Buchhandlung.

372 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

LUFTA NË SHALËN E BAJGORËS KUNDËR RIPUSHTIMIT JUGOSLLAV TË KOSOVËS (1944-1947)

PhD Miftar Kurti Asistent i angazhuar/Universiteti i Mitrovicës “Isa Boletini”, Kosovë [email protected]

ABSTRAKTI

Lufta në Shalën e Bajgorës kundër ripushtimit jugosllav të Kosovës u zhvillua nga muaji tetor 1944 deri më 20 shkurt 1947. Ajo kishte karakter çlirimtar dhe kombëtar. Prijësit kryesor të kësaj lufte ishin: Ahmet Selaci, Imer Selaci, Adem Voca, Bislim Bajgora, Ukshin Kovaçica etj. Lidhja e Dytë e Prizrenit (1943), Kuvendi i Kovaçicës (1944), Kuvendi i Vidishiqit (1945) etj., sollën vendime të rëndësishme për organizimin e kësaj lufte dhe kësaj qëndrese. Betejat kryesore dhe më të ashpra u zhvilluan në Rrëzhanë, Selac, në Kodrat e Picelit dhe Barelit, në linjat e frontit: Qafa e Goldejës-Picel-Guri i Bardhë; Bërçan-Selac-Bistricë etj. Mirëpo, njëra nga betejat më të ashpra ishte ajo për dhe rreth minierës “Trepça” në Stantërg kundër brigadave e divizioneve partizane serbo-malazeze e bullgare. Kësaj lufte dhe qëndrese shaljane, historiografia shqiptare i ka dhënë shumë pak hapësirë, kurse historiografia serbe-jugosllave këtë rezistencë e ka cilësuar si armiqësore, prijësit e saj si kolaboracionistë dhe bashkëpunëtorë të nazifashizmit. Megjithatë, historianë e studiues shqiptarë kanë shkruar për këtë rezistencë, duke ofruar të dhëna me rëndësi, përkundër disa lëshimeve. Ka raste kur diskursi i ndonjërit prej tyre herë është denigruese, herë është glorifikues. Këto përbëjnë esencën e këtij punimi, e kësaj kumtese. Fjalët çelës: Shala e Bajgores, lufta, kuvendet, prijësit, historianët, historiografia etj.

Hyrja

Në Shalën e Bajgorës nga tetori i vitit 1944 deri në shkurt 1947 u zhvillua luftë dhe qën- dresë e fortë kundër ripushtimit jugosllav të Kosovës. Në këtë luftë mbetën shumë të vrarë, të masakruar dhe të plagosur. Lufta pati shtrije në kohë dhe hapësirë. Për këtë flasin burime të ndryshme arkivore, historianë dhe studiues, si dhe pjesëmarrës të drejtpërdrejtë të asaj lufte. Shala e Bajgorës shtrihet në pjesën lindore të Mitrovicës, përkatësisht në pjesën lindore të rrjedhës se lumenjve Sitnicë dhe Ibër. Përfshin territoret prej Bistricës së Shalës në veri e gjer

373 KUMTESAT te rrjedhat e epërme të lumenjve të Sllakovcit e Smrekonicës në jug, kurse në drejtim të lindjes shtrihet deri te shpatet lindore të Kaçanollit, ku kufizohet me fshatrat e komunës së Poduje- vës. Rajoni i Shalës së Bajgorës ka një sipërfaqe prej 310 km2 dhe përshin mbi 30 fshatra, që u takojnë komunave Mitrovicë, Vushtrri dhe Albanik.1 Për trajtimin e kësaj teme janë shfrytëzuar burime të ndryshme, literaturë relevante, vepra të ndryshme të studiuesve dhe historianëve që janë marrë me këtë çështje. Duke qenë se aty- këtu kemi të dhëna kontradiktore nga historianë e studiues, atëherë jam shërbyer kryesisht me metodat komparative (krahasuese), analitike etj.

Fillesat e organizimit të luftës në Shalën e Bajgorës

Historianë e studiues që janë marrë me luftën që u zhvillua në Shalë kundër ripushtimit jugosllav të Kosovës pohojnë se, fillet e saj duhet kërkuar nga fillimi i vitit 1941. Mirëpo, ideja për përgatitjet e një kryengritjeje, të një lufte të organizuar politiko-ushtarake kundër këtij ripushtimi “u formësua në shtator të vitit 1943 me formimin e Lidhjes së Dytë të Prizrenit, e cila u pasua nga Konferenca e Bujanit, e mbajtur më 31 dhjetor1943 dhe 1 e 2 janar 1944.2 Ishte Kuven- di i Lidhjes së Dytë të Prizrenit ai që proklamoi bashkimin e Kosovës, të Dibrës, të Strugës, të Ulqinit dhe të Tuzit me Shqipërinë, duke shprehur njëherazi edhe dëshirën që Shqipërisë t’i bashkohet edhe Qarku i Mitrovicës.3 Për realizimin e këtyre synimeve ishte vendosur që të bëheshin përgatitjet për organizimin politik dhe ushtarak të popullit shqiptar për mbrojtjen e kufijve etnikë. Për këtë u formua Komiteti i Rinisë Mbrojtja“ Kombëtare e Kosovës”, të cilit iu ngarkua detyra të mobilizojë shqiptarët e moshës prej 18 deri në 50 vjeçare të aftë për luftë4. Për t’i vënë në jetë synimet e Lidhjes së Prizrenit, me iniciativën e Ibrahim Lutfiut, kryetar i Komitetit të Lidhjes së Dytë të Prizrenit për Prefekturën e Mitrovicës, dhe të Bahri Gjinajt e Asllan Boletinit, në tetor 1944 u mbajt një Kuvend në fshatin Kovaçicë të Shalës. Në këtë Kuvend morën pjesë udhëheqësit e luftës në rajonin e Shalës: Ahmet Selaci, Mulla Mustafa nga fshati Vidishiq, Adem Voca, Bislim Bajgora, Ukshin Kovaçica, Faik Boletini dhe disa komandantë të xhandarmërisë shqiptare (njëri nga ta Imer Selaci). Në Kuvendin e Kovaçicës, përveç që u përkrahën vendimet e shtruara nga Komiteti Qendror i Lidhjes së Prizrenit, u vendos që të formohen grupe, çeta njësi vullnetare, si dhe të bëhet mobilizimi në disa zona, në mënyrë që të sigurohej armatimi dhe të fillohej sa më parë me regjistrimin e vullnetarëve, por edhe të vihen lidhjet me vullnetarët e Llapit, Drenicës dhe Prishtinës. Për formimin e këtyre njësiteve vullnetare u morën Ahmeti Selaci, Adem Voca dhe Ukshin Kovaçica. Për përgatit-

$VOODQ,VWUH¿³5L]D5H[KHS6HODFL ´)DLN.RQLFD3ULVKWLQsI)D]OL+DMUL]L³9s]KJLPHSsU Shalën e Bajgorës”, KL “Lumi i Bardhë”, Mitrovicë, 2001, f. 9. 2 Prof.Dr. Izber Hoti,“Orientimet dhe qëndrimet politike të shqiptarëve në Kosovë”, Faik Konica, Prishtinë, 2010, f. 52. *UXSDXWRUsVK³0LWURYLFDPHUUHWKLQs´0LWURYLFsI 'HPLU$KPHWL³$KPHW6HODFL´&20(10LWURYLFsI

374 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 jen dhe organizimin sa më të mirë të kësaj lufte dhe qëndrese, përveç Kuvendit të Lidhjes së Dytë të Prizrenit dhe Kuvendit të Kovaçicës, kanë kontribuar edhe mbajtja e kuvendeve, si: Kuvendi i Barës (shtator 1944), Kuvendi i Vidishiqit (25 janar 1945), Kuvendi i Mrizishtës (mes Kovaçicës dhe Vesekovcit) 11 gusht 1946 etj.5

Shtrirja në kohë dhe në hapësirë e luftës

Rrëfimet, deklaratat dhe intervistat e atyre që kanë qenë pjesëmarrës të drejtpërdrejtë të luftës në rajonin e Shalës, konsultimi i dokumente arkivore nga ata që janë marrë me këtë luftë, por edhe burimet serbe-jugosllave etj., flasin dhe dëshmojnë se lufta dhe qëndresa në Shalë ka zgjatur nga tetori i vitit 1944 deri më 20 shkurt 1947. Sipas burimeve të ndryshme, luftimet kanë filluar më 16 tetor 1944 në Bajgorë. Atë ditë, luftëtarët e Ahmet Selacit sulmo- jnë forcat partizane serbe, malazeze dhe bullgare në vijën frontale Picel-Kodra e Naltë-Kikat e Stararekës. Mirëpo, luftime të rrepta zhvillohen në vijat frontale Qafa e Goldejës-Picel-Gu- ri i Bardhë dhe Rrëzhanë-Selac-Cerajë. Pas tri ditë luftimesh të përgjakshme, forcat serbe e bullgare detyrohen të tërhiqen në drejtim të Kaçanollit. Luftime të rrepta dhe të përgjakshme zhvillohen edhe më 22 dhe 23 tetor 1944, pasi që repartet ushtarake të brigadave XI dhe XIII serbe të Divizionit XXIV sulmojnë forcat vullnetare në anën lindore te Rrëzhanës. Pas një beteje të përgjakshme dhe humbjeve në njerëz të të dy palëve, forcat vullnetare të rezistencës zmbrapsen në shpatet e rrjedhës së djathtë të lumit të Murgullës. Por, ndryshe ndodhi më 26, 27 dhe 28 tetor, kur nga ana veriperëndimore e Selacit dhe Rrëzhanës forcat vullnetare sulmohen nga dy batalione të aradhave të Ibrit e të Shalës dhe nga një batalion i Brigadës së Kosmetit. Këtë herë kryengritësit shaljanë thyejnë repartet armike me një sulm të rrufeshëm, duke iu shkaktuar humbje të konsiderueshme, të cilët detyrohen të tërhiqen në Bërçan më 28 tetor. Për tre ditë me radhë (më 25, 26 dhe 27 tetor) zhvillohen luftime të ashpra edhe në vijën frontale Murgull-Sylevicë-Kaçanoll. Kështu, më 28 tetor forcat e rezistencës së Shalës e të Llapit sulmojnë repartet e Divizionit 24, të cilin e shpartallojnë tërësisht. Dëshmitë dhe faktet që ofrojnë dëshmitarë të kohës, historianë e studiues flasin se luftime të ashpra u zhvilluan edhe në muajin nëntor, përkatësish më 20, 21, 22 dhe 23 nëntor në vijat e frontit: Kikat e Stararekës-Llazi i Istrefit-Kodra e Naltë; Kreshtëbardhë-Kaçanoll-Bajgorë dhe, nga ana verilindore edhe në vijën frontale Bajgorë-Barel-Selac. Kësaj radhe, përkundër qëndresës së madhe, më 22 dhe 23 nëntor forcat serbe dhe bullgare thyejnë forcat e rezistencës shqiptare. Kështu, më 20 nëntor Brigada 8 serbe e Divizionit 22 ripushtoi Vushtrrinë. Të njëjtën ditë, Njësit e Brigadës 10 serbe, pas luftimesh të shumta, morën minierën “Trepça” në Stantërg. Dy ditë më vonë, më 22 nëntor 1944, Aradha Partizane e Shalës, e cila po vinte nga Kopa- oniku përmes Bistricës, Vllahisë e Melenicës, hyri në Stantërg, mbështetur nga Divizioni 22,

5$VOODQ,VWUH¿³$hmet 6elaci´ Faik Konica, Prishtinë, 2012, f. 105, 121;Demir Ahmeti ³$hmet 6elaci...´ I

375 KUMTESAT

Brigada 10, që depërtonte përmes Bajgorës dhe Bares. Më 23 nëntor u ripushtua Mitrovica. Megjithatë, forcat çetnike-partizane do të pësojnë humbje në betejë (më 28 dhe 29 nëntor) në përpjekje për ta marrë Kreshtbardhën dhe Majën e Livadhit të Madh në veri të Kacanollit në Majat e Shalës, sepse në rajonin e Shalës vepronin Adem Voca, Ahmet Selaci, Bislim Bajgora, Hazir Gjaka, Jusuf Boletini, Faik Boletini dhe Osman Bunjaku me rreth 2200 vullnetarë të tjerë.6 Pas luftës së ashpër në mes forcave kryengritëse të Shalës në krye me Ahmet Selacin e Adem Vocën dhe brigadave partizane-çetnike serbo-malazeze, si dhe humbjeve të mëdha nga të dy anët, forcat armike, për ta dobësuar qëndresën, përpiqen që me anë të një propagande (me anë të takimeve e tubime të ndryshme) ta bindin popullatën që të mos përkrahin forcat vullnetare. Në të njëjtën kohë propagandonin që nëse forcat e rezistencës do të dorëzoheshin, nuk do t’u ndodhte gjë. Ndërkohë bënin përgatitje për operacione luftarake me qëllim të shtypjes së një kryengritjeje të përgjithshme. Paria e Shalës e kuptoi me kohë dredhinë. Pran- daj, vazhdoi luftën. Për vazhdimin e luftës u mor vendim edhe në Kuvendin e Vidishiqit (25 janar 1945), ku morën pjesë prijësit kryesorë të luftës në Shalë. Burime të ndryshme flasin se në rajonin e Shalës u zhvilluan luftime të ashpra edhe gjatë muajve janar e shkurt 1945. Kështu, rreth 2000 kryengritës shaljanë të udhëhequr nga Adem Voca dhe Ahmet Selaci, të përkrahur edhe nga kryengritës nga Drenica, u hodhën në sulm të parët, me synim çlirimin e Trepçës, Shalës, Mitrovicës etj. Kjo ndodhi më 26-27 janar 1945, kur vullnetarët kryengritës sulmuan nga disa anë Batalionin III të Brigadës 25 të Divizionit 46 të UNÇJ, që mbante nën kontroll minierën “Trepça” në Stantërg. Fillimisht e çliruan Stantërgun, pastaj morën nën kontroll linjën: Majdan-Stantërg-Kojzirog-Lisicë. Dy batalione nën komandën e Ahmet Selacit u vendosën në pozicione frontale: Mazhiq-Bare-Vid- ishiq, ndërsa Mehmet Gradica me vullnetarët e tij u vendos në pozicionet: Vidishiq-Vlla- hi; Adem Voca me një batalion kontrollonte rrugën Vushtrri-Mitrovicë dhe Kçiç-Pasomë. Përkundër një lufte shumë të ashpër dhe të pabarabartë, forcat në krye me Ahmet Selacin, Adem Vocën, Mehmet Gradicën etj., arritën t’i mbajnë nën kontroll për një kohë fshatrat: Melenicë, Bare, Vllahi, Dedi, Bajgorë, Kovaçicë, Selac, Gumnishtë dhe territorin Rekë-Za- sellë deri në pjesën lindore të fshatit Shupkovc në hyrje të qytetit të Mitrovicës. Rezistencë të fortë në Bajgorë dhe Kovaçicë kundër forcave armike bënin edhe forcat e rezistencës të komanduara nga Ukshin Kovaçica dhe Bislim Bajgora. Mirëpo, forcat partizane jugosllave kundër kryengritësve vullnetarë në Shalë kishin angazhuar Brigadën 27 të Divizionit 46 serb, Brigadën 5-të Kosovare, Brigadën 25 të Divizionit 4 të UNÇJ. Prandaj, ishte e vështirë t’u rezistohej kundërsulmeve të armikut. Kështu, repartet ushtarake jugosllave e rikthyen kon-

*UXSDXWRUsVK³$radhat parti]ane e .opaonikut e 6halës, e ,brit”, Enti Ushtarak-Botues, Beograd, 1981, f. $VOODQ,VWUH¿³$hmet 6elaci´ )DLN.RQLFD3ULVKWLQsI 121; Demir Ahmeti ³$hmet 6elaci...´ I. 1 Grup autorësh MitroYica me rrethinë...´ I. 1 Lefter Nasi, “5ipushtimi i .osoYës´$NDGHPLDH6KNHQFDYHH5HSXEOLNsVVs6KTLSsULVs7LUDQsI

376 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 trollin mbi minierën “Trepça” në Stantërg, duke vazhduar më pas operacionin ndëshkimor në Shalë dhe rrethinë. Burimet serbe flasin se, gjatë fushatës së spastrimit të terrenit “nga forcat kundërrevolucionare” në Mitrovicë u pushkatuan rreth 2000 veta. Mbi 400 veta të vrarë e të therur u groposën në varre të përbashkëta. Në Vushtrri u asgjësuan rreth 400 të tjerë. Për fat të keq, më 11 shkurt 1945, në Kullën e tij në Pasomë vritet Adem Voca, njëri nga krerët kryesor të kësaj lufte, së bashku me disa bashkëluftëtarë.7 Vrasjet dhe masakrimet e rreth 2000 shqiptarëve, vrasja e Adem Vocës me disa bash- këluftëtarë (1945), mungesa e përkrahjes së jashtme dhe të brendshme, numri në rënie i forcave, për shkak të humbjeve në vija të frontit ngase armiku ishte superior, propaganda e madhe e partizanëve se “do të falen të gjithë ata që dorëzohen” etj., e dobësoi shumë qën- dresën e shaljanëve. Mirëpo, Ahmet Selaci nuk e ndali luftën as në vitin 1946, edhe përkundër rekomandimeve që mori nga kreu i Organizatës “Besa Kombëtare” prof. Ymer Berisha, me anë të një Letre të datës 28.V.1946, ku ndër të tjera i thoshte që: “Ne jemi ni lidhje me gjeneralët anglezë që janë në Tiranë për këtë ju në këtë anë të mos nguteni dhe të ndërmerrni aksione të mëdha dhe prapë ta udhëheqin luftën derisa nuk njoftoheni me shkrim”8. Ahmet Selaci në krye të forcave vullnetare kryengritëse shaljane do t’u shkaktojë humbje të konsiderueshme forcave armike më 26 dhe 27 dhjetor 1946, te Kroni i Hajrullahut, në Plepishtë dhe te Shkëmbi i Sokolit. Në të dy rastet armiku la 21 të vrarë dhe disa të tjerë plagosur, kurse nga pjesëtarët e forcave të Ahmet Selacit, u vra Nazif Revuçi dhe u plagosën Ahmet Selaci, U. Kovacica dhe djali i tij, Hashimi. Pas këtij ballafaqimi, forcat e rezistencës do të detyrohen të tërhiqen në thellësi të Shalës, konkretisht do të përqendrohen në jugperëndim të fshatit Selac - midis fshatrave Vllahi, Batahir, Bistricë dhe Koshtovë e Vllahisë, pikërisht te Konakët e Vllahisë në Malet e Kozmaticës. Atje, pas luftimeve të ashpra, pas një qëndrese të madhe, të rrethuar, më 19 shkurt 1947 bien heroikisht krerët e luftës në Shalë: Ahmet Selaci, Bajram Selaci, Mehmet Selaci, vëllezërit Hajrullah e Hetem Selaci, Qazim Selaci, Faik e Jusuf Boletini dhe Imer Imeri i Bistricës, kurse Imer Selaci plagoset rëndë. Ukshin Kovaçica me të birin Hashimin dhe Smajl Sfarçën arrijnë të çajnë rrethimin dhe të vendosen në shpatet e pjerrëta të Kozmat- icës, dhe para agimit të 20 shkurtit 1947 vendosen te Mali i Podit në Shpellën e Ariut. Gjatë luftimeve mbetet i vrarë edhe kapiteni serb Vojo Jankoviçi me 7 ushtarë të tij. Të dymbëdhjetë kufomat e prijësve të luftës shaljane 7 ditë rresht armiku i ekspozoi para postës së qytetit në Mitrovicë. Trupat e tyre thuhet se janë varrosur në një varr të përbashkët matanë lumit Ibër. As sot e asaj dite nuk dihet ku ndodhen trupat e tyre.

/HIWHU1DVL³5LSXVKWLPLL.RVRYsVÍ$VOODQ,VWUH¿³$KPHW6HODFLÍ GKH'HPLU$KPHWL³$KPHW6HODFLÍdHUNLQ,VPDLOL³'UDPDHTsQGUHVsVVsYRFsYHWs 6KDOsVVs%DMJRUsV´&20(10LWURYLFsI*UXSDXWRUsVK³0LWURYLFDPHUUHWKLQsÍ $VOODQ,VWUH¿³$KPHW6HODFL«Í

377 KUMTESAT

Të dhënat e mbledhura në terren flasin se gjatë rezistencës 3 vjeçare në Shalë mbetën të vrarë 75 shqiptarë, pjesë e rezistencës në rajonin e Shalës së Bajgorës, kurse u plagosën 18 prej tyre.9

Bashkëpunimi me organizata politike-ushtarake dhe personalitete kombëtare

Edhe pse jo lehtë e hetueshme, faktet flasin për lidhje e bashkëpunim mes njësiteve ushtarake dhe organizatave politike në rajone të caktuara, sepse në Kosovë “në periudhën mars 1945 - mars 1947 vepronin 55 grupe të armatosura”10. Pothuaj tërë veprimtaria e organizimit ushtarako-politik e këtyre grupeve udhëhiqej nga organizata politike-ushtarake “Komiteti Nacio- nal Demokratik Shqiptar” (KNDSH) dhe “Besa Shqiptare”11. Prijësit e luftës në Shalë mbanin lidhje me prijës të organizatave politike, me prijës çetash nga Drenica, Llapi etj. dhe, në raste të caktuara hartonin plane të përbashkëta të veprimit. Kishte raste kur njësite të caktuara vullnetare lëviznin nga Drenica në Shalë, dhe anasjelltas. Një lëvizje e tillë kishte ndodhur edhe në janar 1945 edhe në muajin shkurt 1945, kur luftëtarët e Drenicës në krye me Mehmet Gradicën arrijnë deri në Kaçanoll të Shalës së Bajgorës, ku edhe zhvilluan një betejë të për- bashkët kundër Brigadës 27 të Ushtrisë Jugosllave, në vijën e luftës: Kaçanoll-Guri i Bardhë. Prijësit e luftës në Shalë mbanin lidhje edhe me organizata politike-ushtarake që vepronin aso kohe në Kosovë. Për këtë flet Kongresi i Katërt i KNDSH-së, që i zhvilloi punimet në qershor 1946 në malin Kosmaq në Drenicë, ku marrin pjesë edhe delegatë nga Shala, Mitro- vica dhe Vushtrria, si: Ahmet Selaci, Rrahman Selaci, Ukshin Kovaçica dhe Ismet Boletini. Aty u vendos që njësitet e armatosura të quhen “Ushtria Popullore Demokratike Shqiptare”. Më vonë, me qëllim të unifikimit ushtarak dhe politik të forcave që vepronin në Kosovë, pra edhe në rajonin e Shalës së Bajgorës, në kongresin e KNDSH-së të mbajtur në korrik 1946, në Lipovicë, u mor vendim që të formohet “Divizioni i Ibrit” i Ushtrisë Kombëtare për Mbro- jtjen e Kosovës dhe komandant u emërua Ahmet Selaci. “Divizioni i Ibrit”, që udhëhiqej nga Ahmet Selaci, përbëhej prej pesë regjimentesh dhe çdo regjiment kishte komandantin e vet. Komandant i Regjimentit I ishte emëruar Faik Boletini, i Regjimentit II Osman Bunjaku, i Regjimentit III Ukshin Kovaçica, i regjimentit IV Avdi Tashefci, i Regjimentit V Ilmi Za- triqi. Çdo regjiment kishte nga katër batalione, çdo batalion kishte komandantin e vet. Epror për lidhje ishte Gani Potera (alias Ali Riza Zhabari).12

3RDW\I 0XKDPHW3LUUDNX³5LSXVKWLPLMXJRVOODYL.RVRYsV ´3ULVKWLQsI 11 Demir Ahmeti,“Ahmet Selaci…”, f. 59 'HPLU$KPHWL³$KPHW6HODFL´I$VOODQ,VWUH¿³$KPHW6HODFL´I

378 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Prijësit e luftës

Prijësit e luftës dhe qëndresës në Shalë ishin: Ahmet dhe Imer Selaci, Adem Voca, Bislim Bajgora, Ukshin Kovaçica, Faik Boletini, Sherif Tërrstena etj. Mirëpo, prijësi kryesor ishte Ahmet Selaci. Ai ishte njeri me traditë familjare atdhetare. Axhallarët e tij, Mahmuti dhe Rexhepi, ishin ndër bashkëluftëtarët e ngushtë të Isa Boletinit. Ata e kishin shoqëruar Isa Boletinin për në Vlorë. Që të dy vriten në Mal të Zi, kur qe vrarë edhe Isa Boletini. Ahmet Selaci kreu detyra të rëndësishme në periudha shumë të vështira për popullin shqiptar në rajonin e Shalës së Bajgorës dhe Mitrovicës. Në periudhën mes dy luftërave botërore ishte anëtar i organizatës për mbrojtjen e të drejtave të popullit shqiptar “Xhemjeti”. Ishte dhe kryetar i komunës së Shalës (1934-1941). Nga viti 1941 deri më 1944 ishte në krye të forcave vullnetare shqiptare të Shalës, në luftërat kundër çetnikëve në Kolashin, Pazar, Shalë dhe njëherit edhe komandant i forcave kufitare në veri të Shalës dhe Kosovës. Pas ripushtimit jugosllav të Kosovës (1944-1947), Ahmet Selaci u vu në krye të organizimit të rezistencës së armatosur në rajonin e Shalës së Bajgores. Ishte komandant batalioni, pastaj komandant brigade në Shalë dhe komandant i “Divizionit të Ibrit” të Ushtrisë Kombëtare për Mbrojtjen e Kosovës. Ishte bashkëpunëtor i Imer Berishës, Gjon Sereqit, Ajet Gurgurit, Ndue Përllëshit, Shaban Polluzhës, Mehmet Gradicës, Marije Shllakut etj. Përveç Ahmet Selacit, në krye të kësaj lufte dhe qëndrese ishin edhe: Adem Voca, Bislim Bajgora, Ukshin Kovaçica, Sherif Tërstena, Faik Boletini? etj.13.

Historiografia për luftën në Shalë

Pikëpamjet e historianëve për luftën e Shalës, për kryengritjen në Shalë janë të ndryshme, varësisht nga këndvështrimi politik dhe ideologjike, varësisht nga periudha kohore. Disa his- torianë dhe studiues përdorin një diskurs denigrues, disa glorifikues. Diskursi denigrues është më i theksuar deri në vitet ’90 të shekullit XX, sigurisht nën ndikimin ideologjik të sistemit monist në ish-Jugosllavi. Shembull konkret ku ky lloj diskurs është më i theksuar kemi mono- grafinë ”Mitrovica me rrethinë”, Mitrovicë, 1979, Kapitulli Mitrovica dhe rrethina në lëvizjen Nacinalçlirimtare, f. 412-427. Autorë të këtij kapitulli janë Ali Hadri dhe Millorad Vaviq. Në kapitullin në fjalë, për prijësit e kësaj lufte, ndër të tjera thuhet, se: Ahmet Selaci, si kryetar komune në Stantërg, ka qenë bashkëpunëtor i pushtuesit dhe armik i përbetuar i Lëvizjes Na- cionalçlirimtare; Adem Voca ishte i rezervuar ndaj pushtuesit gjerman, por edhe shumë i pa disponuar ndaj Lëvizjes Nacionalçlirimtare; Pajazit Boletini, gjithashtu, ishte armik i dalluar

&HUNLQ,VPDLOL³'UDPDHTsQGUHVsVVsYRFsYHWs6KDOsVVs%DMJRUsV´&20(10LWURYLFs$VOODQ,VWUH¿ “Bislim Bajgora”, Prishtinë, 2017; Demir Ahmeti,“Ahmet Selaci-udhëheqës i rezistencës kombëtare në Shalë ³ 3ULVKWLQsI'U)HKPL3XVKNROOL³8NVKLQ.RYDoLFD+RUL]RQWHWsKLVWRUVs3ULVKWLQs $VOODQ,VWUH¿³$KPHW6HODFL´)DLN.RQLFD3ULVKWLQsIGKH

379 KUMTESAT i LNÇJ. Thuhet se këta ishin bashkëpunëtorë të gjermanëve, se ishin tradhtarë, kundërrevolu- cionar, armiq, kuislingë, etj. Këto dhe të tjera epitete denigruese përdoren për krerët e luftës. Kurse, grupet, njësitet, çetat, batalionet e brigadat që ata udhëhiqnin i kanë quajtur: grupe, banda, forca kuislinge, njësite kuislingë etj. Përkundër të gjitha këtyre epiteteve denigruese dhe fyese, ata e pranojnë se në Shalë u zhvillua luftë e përgjakshme, se qëndresa e shaljanëve u shkaktoi humbje të mëdha në njerëz, se ajo ishte e fortë, se kishte njësite e prijës që kishin nën komandë deri në 2200 njerëz të armatosur, etj.14 Pas viteve ’90 të shekullit XX, kemi të bëjmë me një diskurs kryesisht glorifikues, por edhe me prurje të reja shumë të rëndësishme lidhur me këtë luftë dhe këtë qëndresë. Për orientimet dhe qëndrimet politike, për luftën e shqiptarëve në Kosovë, por edhe në Shalë, kanë shkruar, kush më shumë e kush më pak, historianë e studiues, si: Izber Hoti, “Orientimet dhe qëndrimet politike të shqiptarëve në Kosovë”, Faik Konica, Prishtinë, 2010; Muhamet Pirraku: “Ripushtimi jugosllav i Kosovës (1945)”, Prishtinë, 1992; Asllan Istrefi “Rizah Rexhep Selaci”, Faik Konica, Prishtinë, 2007; Asllan Istrefi, “Ahmet Selaci”, Faik Konica, 2012; Asllan Istrefi, “Bislim Kadri Bajgora”, Prishtinë, 2017; Demir Ahmeti, “Ahmet Selaci”, Mitrovicë, 1998; Demir Ahmeti, “Sherif Tërrstena”, 1998; Dr. Fehmi Pushkolli “Ukshin Kovaçica’, Horizontet e historisë, Pr- ishtinë, 1997; Fazli Hajrizi, “Vëzhgime për Shalën e Bajgorës”, KL “Lumi i Bardhë”, Mitrovicë, 2001; Lefter Nasi “Ripushtimi i Kosovës”, ASHRSH, Tiranë, 1994 etj. Njëri prej historianëve të shquar që ka sjellë të dhëna e dokumente me rëndësi për luftën kundër ripushtimit jugosllav të Kosovës, është Muhamet Pirraku përmes librit: “Ripushtimi jugosllav i Kosovës (1945)”. Mirëpo, te ky autor ndeshemi edhe me ndonjë lëshim të caktuar, sigurisht të rastësishëm. Kësisoj, duke folë për “grupin” e Ukshin Kovaçicës dhe rënien e tij, Muhamet Pirraku, ndër të tjera thotë se “...Ahmet Selaci, Ukshin Kovaçica, Imer Selaci etj. u vranë më 20 shkurt 1947 në Vllahi15. Për hir të së vërtetës duhet thënë se, nëse këta të tre luftuan bashkë, ata as nuk ranë në të njëjtin vend, as në të njëjtën ditë, por edhe mënyra e rënies ishte e ndryshme. Që të jemi konkret, Ahmet Selaci me disa bashkëluftëtarë u vra më 19 shkurt te Batahiri, Ukshin Kovaçica me të birin u vranë në Vllahi më 20 shkurt, ndërsa Imer Selaci u plagos në të njëjtën ditë kur vritet edhe Ahmet Selaci16. Imer Selaci, pasi është zënë i plagosur pas dy javësh në Koshtovë, pushkatohet në Prishtinë në muajin qershor 194717. Lëshimi i dytë në këtë libër ka të bëjë me Ahmet Selacin, prijësin kryesor të luftës në Shalë për një periudhë të gjatë. Sipas Pirrakut, Ahmet Selaci “...ndonëse në shërbim të okupatorit serbosllav, kishte autoritet në masat shqiptare”18. Shtrohet pyetja: si mund të jesh “në shërbim të armikut” e të luftosh deri në vdekje kundër tij, si mund të jesh në shërbim të armiku e të kesh autoritet në popull? Përkundër të gjitha këtyre të dhënave dhe burimeve që përmendëm, autorëve dhe librave,

*UXSDXWRUsVK³0LWURYLFDPHUUHWKLQs´3ULVKWLQsI/HIWHU1DVL³5LSXVKWLPLL.RVRYsV´I 0XKDPHW3LUUDNX³5LSXVKWLPLMXJRVOODYL.RVRYsV´ 'LHOOL3ULVKWLQsI )D]OL+DMUL]L³9s]KJLPHSsU6KDOsQH%DMJRUsV´I$VOODQ,VWUH¿³$KPHW6HODFL«³I 'HNODUDWsH'HPLU7DKLULW6HODFLWGMDOLWWs

380 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 ndodh diçka paradoksale kur është fjala për këtë luftë dhe qëndresë. Dhe ky paradoks ndodh pikërisht nga historiografia shqiptare, në botimet e saja serioze, më sakt, në botimet e Akade- misë së Shkencave të Shqipërisë dhe Institutit të Historisë, siç janë: Historia e popullit shqiptar IV, Botimet Toena, Tiranë, 2008; Fjalori Enciklopedik Shqiptar I-III, Botimet Toena, Tiranë, 2008; Kosova, një vështrim enciklopedik; Toena, Tiranë, 1999 etj. Te këto tre botime nuk mund t’i gjesh tre rreshta, nuk e gjen dot një zë për këtë luftë ose për prijësit e saj. Konsideroj se, nuk është korrekte një lëshim, një mohim a një shpërfillje e tillë.

Përfundimi

Përkundër se kjo temë është trajtuar goxha shumë nga historianë e studiues, të cilët kanë ndriçuar disa aspekte të kësaj lufte, historiografia shqiptare sikur e ka lënë anash, sikur e ka shpërfillë në disa nga botimet e saja kryesore. Konsideroj se është koha e fundit që historiora- fia shqiptare ta thotë fjalën e saj, sepse kanë kaluar tashmë 70 vjet nga kjo luftë dhe sikur ende hezitohet të thuhet ajo që meriton të thuhet për të, ngase ishte luftë me karakter çlirimtar dhe me përmasa kombëtare. Kjo mund të thuhet për disa arsye. E para, kjo luftë e zhvilluar në Kosovë (pra edhe në rajonin e Shalës), së pari kishte karakter çlirimtar, sepse lufta bëhej për çlirimin e tokave shqiptare dhe bashkimin e tyre me Shqipërinë. Për këtë flasin programet dhe orientimet politike të disa organizatave politike të kohës dhe, në mënyrë të veçantë Ku- vendi i Dytë i Lidhjes së Prizrenit, ku edhe e ka burimin kjo luftë dhe qëndresë. E dyta, kjo luftë nga krerët e luftës në Shalë po bëhej për të shpëtuar popullin nga çetnikët e partizanët serbo-malazez, po bëhej kundër Administrimit Ushtarak të Kosovës nga Jugosllavia e Titos dhe kundër ripushtimit jugosllav të Kosovës. E treta, sepse “nga sllavët luftohej për pushtim (të trojeve shqiptare-M.K), shqiptarët (luftonin-M.K.) për t’iu kundërvënë këtij pushtimi”. Dhe, e fundit, shqiptarët në Kosovë (pra, edhe në rajonin e Shalës së Bajgores-M.K.) “ishin an- tijugosllavë të përbetuar dhe luftëtarë të pakompromis të ripushtimit jugosllav”19, për shkak se aq shumë zullum ishte bërë mbi shqiptarët nga Jugosllavia mbretërore, sa atyre (shqiptarëve) iu rrezikua edhe qenia fizike, biologjike.

19 Izber Hoti,“Orientimet dhe qëndrimet politike të shqiptarëve”, Prishtinë, 2010, f. 53.

381 KUMTESAT

REFERENCAT

Akademia e Shkencave e Shqipërisë, “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, Tiranë, 2008. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, “Historia e popullit shqiptar”IV, Botimet Toena, 2008. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, “Kosova në vështrim enciklopedik”, Toena, Tiranë, 1999 Hoti, Izber, “Orientimet dhe qëndrimet politike të shqiptarëve në Kosovë”, Faik Konica, Pr- ishtinë, 2010. Pirraku, Muhamet, “Ripushtimi jugosllav i Kosovës”(1945), Dielli, Prishtinë, 1992. Grup autorësh, “Mitrovica me rrethinë”, Mitrovicë, 1979. Grup autorësh, “Aradhat partizane e Kopaonikut, e Shalës, e Ibrit”, Enti Ushtarak-Botues, Beograd, 1981. Pushkolli, Dr. Fehmi, “Ukshin Kovaçica”, Horizontet e historisë, Prishtinë, 1997. Istrefi, Asllan, “Rizah Reshep Selaci”, Faik Konica, Prishtinë, 2007. Istrefi, Asllan, “Ahmet Selaci”, Faik Konica, 2012. Istrefi, Asllan, “Bislim Bajgora”, Prishtinë, 2017. Ahmeti, Demir, “Ahmet Selaci, udhëheqës i rezistencës kombëtare në Shalë”, Prishtinë, 1998. Hajrizi, Fazli, “Vëzhgime për Shalën e Bajgorës”, KL “Lumi I Bardhë”, Mitrovicë, 2001. Nasi, Leftër, “Ripushtimi i Kosovës”, Akademia e Shkencave e republikës së Shqipërisë, Ti- ranë, 1994. Ismaili, Cerkin, “Drama e qëndresës së vocëve të Shalës së Bajgorës”, COMEN, Mitrovicë, 1998

Recension

Prof. Dr. Sabit Syla

Miftar Kurti është njohës dhe studiues i historisë. Këtë e ka dëshmuar me shkrimet e tij të botuara nëpër gazeta dhe revista brenda dhe jasht vendit. Ai trajton disa tema me interes për studiuesit e historisë. Kumtesa “Lufta në Shalën e Bajgorës kundër ripushtimit jugosllav të Kosovës (1944-1947” është dëshmi se ai jo vetëm që trajton tema pak të trajuara deri më sot, por edhe qasja e tij është profesionale duke respektuar kriteret shkencore. Lufta dhe qën- dresa e shaljanëve kundër ripushtimit jugosllav të Kosovës, shtrirja e saj në rrafshin kohor dhe hapsinor, prijësit e asaj lufte, luftëra dhe sakrificat në beteja kundër pushtuesit jugosllav, pikëpamjet e disa historianëve dhe studiuesve për këtë ripushtim, qëndrimi i historiograf- isë, etj., përbëjnë boshtin e kësaj kumtese. Metodat komparative, analitike etj., që autori ka përdorur, i kanë shërbyer që ta trajtojë çështjen në fokus në disa aspekte. Dhe ja ka arritur qëllimit. Prandaj, botimi i kësaj kumtesa është në interes për historinë, për ndriçimin e disa ngjarjeve që për gjysmë shekulli ishin të ndaluara.

382 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Recension

PhD Ardita Hajdari

Miftar Kurti është studiues i historisë dhe i letërsisë. Deri sot ka botuar disa libra dhe dh- jetëra shkrime (kumtesa, recensione, vështrime kritike, trajtesa etj.) nëpër gazeta dhe revista në Kosovë, Shqipëri, Maqedoni, Greqi etj. Kumtesa “Lufta në Shalën e Bajgorës kundër ripushtimit jugosllav të Kosovës (1944-1947)”, e lexuar në Konferencën “Java e Shkencës”, i plotëson kriteret profesionale shkencore. Ka trajtuar një temë me interes, duke u bazuar në literaturë relevante, në burime të ndryshme. Fillet e organizimit të luftës në Shalë kundër ripushtimit jugosllav të Kosovës, shtrirja në kohë dhe hapësirë e asaj lufte, prijësit e luftës, qëndrimi i his- torigrafisë për këtë ngjarje historike përbëjnë esencën e kësaj kumtese me interes për lexuesit, për qarqet shkencore dhe për studiuesit e historisë. Kjo kumtesë zgjeron njohurit për lexuesit për një ngjarje siç qe ripushtimi jugosllav i Kosovës. Çëshja është trajuar në rrafshin diakronik dhe sinkronik, duke përdorur metoda të zgjedhura analitike, komparative, për të nxjerrë edhe konkluzionet e nevojshme, që kërkohen në çdo punim shkencor profesional, siç është edhe punimi në fjalë. Kumtesa i plotëson kriteret akademike dhe vlen të botohet, sepse është në interes për lexuesë dhe studiues të historisë, por jo vetëm.

383 KUMTESAT

Ph.D Cand., Valon Brahimi, Universiteti i Prishtinës

Recension

PHD. Mustafe Haziri, Çështja çame në historiografinë shqiptare

Hyrje

Studiuesi i historisë bashkëkohore, Mustafë Haziri, kohë më parë finalizoi një punim shkencor, jo vuliminoz, por me një vlerë rrallë shkencore dhe të çmuar në fushën e historiografisë . Periudha kohore e cila trajtohet në këtë punim, përfshshinë harkun kohorë të shekullit XX-të, të cilin autori, jo rastësisht në hyrje të saj tregon për rëndësinë e Çështjes çame në historiografinë shqiptare. Autori duke u bazuar në burimet arkivore, historiografike dhe publicistike, ka vënë në pah, ngjarjet më të rëndësishme, të kësaj periudhe, duke i berë një vështrim kronologjik rrethanave me rëndësi të vaçantë të kesaj periudhe të rëndësishme historike . Duke i kushtuar një vëmendje të veçantë, , autori nga këndveshtrimin profesional, prej një historiani të mirëfilltë Çështja çame në historiografinë shqiptare paraqet faktet të cilat kanë determinuar zhvillimet e përgjithshme të ngjarjeve në Çamëri në periudha të caktuara të histories, për konfiguracionin politik, dhe ndikimin e faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm në përgjithësi, si dhe perspektiven e saj në të ardhmen . Prandaj konsiderojme qe ky punim permban ne vete, vlera te larta shkencore dhe akademike, për arsye se çdo pjesë e tij, është e trajtuar dhe argumentuar mbi bazen e fakteve te pakontestueshm historike dhe shkencore.

Mr.sc Valon Brahimi E-mail : [email protected] Nr. tel : 003864924917

384 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

PHD . Hajrulla Mustafa në UET

Recension

PHD . Mustafe Haziri , Çështja çame në historiografinë shqiptare

Hyrje

Mungesat e mëdha që ka shafaqur historiografia shqiptare, veçmas ajo e Kosovës, kanë bërë që lexuesit tanë, të zakonshëm dhe ata të kualifikuar, të shfaqin interesimin e tyre ndaj autorëve vendorë . Studiuesi Ph.D. Mustafë Haziri, në mesin e shumë punimeve shkencore, një vend të rëndësishëm i kushton edhe studimit të fundit me titull “Çështja çame në historiografinë shqiptare”. Duke i bërë një vëzhgim historik të një rajoni të trazuar, autori vë ne pah Çështjën çame në historiografinë shqiptare, të bazuara në vepra të botuara brenda dhe jashtë vendit të kësaj ngjarje. Studiuesi ka bërë hulumtime shkencore të pavarura si dhe është marrë me interpretimin e një literature prefesionale, prandaj punimi i tij, i argumentuar dhe i shkruar në mënyrë briliante ka vlera të padiskutueshme shkencore, dhe paraqet një udhërrëfyes afirmativ të historise shkencore të Kosoves.

PHD . Hajrulla Mustafa Email : [email protected] Nr. tel : 38649 734 821

385 KUMTESAT

386 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

NJË VËSHTRIM RAPORTESH SHQIPTARO - JUGOSLLAVE NË VITET 1928-1929

Ma. Sc. Sami Gashi (Phd Candidat) Profesor i historisë në Gjimnazin “Remzi Ademaj” në Prizren e-mail: [email protected]

ABSTRAKTI

Në punim do të trajtohen marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave, rrethanat në të cilat u shpallë Mbretëria Shqiptare - “Mbret i Shqiptarëve” dhe reagimi i Jugosllavisë. Tashmë është e njohur se Shqipëria gjatë këtyre viteve ishte orientuar nga Italia, meg- jithatë në momente të caktuara bënte përpjekje për ruajtje apo ndërtim raportesh me Jugosl- lavinë, duke synuar një lloj baraspeshe në raportet shqiptaro-jugosllave dhe shqiptaro-italiane.

Fjalë Kyqe: Shqipëria, Jugosllavia, marrëdhënie, Italia, Kosova.

HYRJA

Me dështimin e kryengritjes së Dukagjinit, nënshkrimin e Paktit italo-shqiptar të Miqë- sisë e të Sigurimit (nëntor 1926), dhe vrasjen e Ceno bej Kryeziut, pothuajse dështoi politika jugosllave në Shqipëri.1 Më 11 nëntor 1927 Jugosllavia nënshkroi me Francën Traktatin e Miqësisë e të Bash- këpunimit, duke iu kundërpërgjigjur rritjes së ndikimit italian në Shqipëri pasi Beogradi e shihte veten të kërcënuar nga Italia, në marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave.2 Jugosllavia ishte pjesë në sistemin e aleancave që Franca kishte krijuar në Evropë kundër synimeve të Gjer- manisë dhe të ish-aleatëve të saj gjatë Luftës së Parë Botërore.3 Kështu marrëveshjet me Francën, Jugosllavisë sikur i krijonin njëfarë përparësie në Ballkan.4 Jugosllavia u furnizua me armë nga Franca, e menjëherë u formua një njësi e re kundër Shqipërisë.5 Franca për

3DVNDO0LOR3ROLWLNDHMDVKWPHH6KTLSsULVsYsOOLPLLSDUs 7RHQD7LUDQsI3DVNDO 0LOR6KTLSsULDGKH-XJRVOODYLD7LUDQsI +LVWRULDH6KTLSsULVs,,,7LUDQsI3DVNDO0LOR6KTLSsULDGKH-XJRVOODYLDYHSHFLWI 3DVNDO0LORYHSHFLWI 3DVNDO0LOR3ROLWLNDHMDVKWPHH6KTLSsULVsYHSHFLWI3URI'U+DNLI%DMUDPL6KTLSWDUsWQsPHV G\WRWDOLWDUL]PDYH3ULVKWLQsI 9XN9LQDYHU3URPHQHX-XJRVORYHQVNRMVSROMQRMSROLWLFLXYH]LVDQDFLRQDOQLPSLWDQMHP,VWRULMVNL *ODVQLN%U%HRJUDGI

387 KUMTESAT

Jugosllavinë ishte mjeti më i mirë për ta frenuar agresionin e Italisë, mirëpo edhe Jugosllavia ishte një kartë për Francën në politikën e saj në Ballkan dhe Evropë të Mesme.6 Ky traktat u vlerësua nga Musolini si i drejtuar kundër interesave italiane.7 Në procesin e përgatitjeve për nënshkrimin e një pakti të ri italo-shqiptar (1927) u nën- shkrua një marrëveshje e fshehtë që e kushtëzonte lidhjen e Paktit me kërkesat e Zogut për shpalljen e monarkisë një vitë më pas; me qëllim që shpallja e monarkisë të mos koincidon me nënshkrimin e Paktit dhe të interpretohej si presion e kërkim i ndihmës italiane dhe shpërblim për traktatin.8

METODOLOGJIA

Gjatë punës jemi mbështetur në metodën hulumtuese, krahasuese, analizuese dhe sin- tetizuese.

DISKUTIMI

Nënshkrimi i Paktit të Dytë të Tiranës (22 nëntor 1927) shënoi triumfin e politikës italiane në Shqipëri dhe dështimin e synimeve jugosllave. Për Beogradin traktati i ri cilësohej si i panevojshëm pasi Shqipëria nuk kërcënohej nga asnjë rrezik. Megjithatë Jugosllavia nuk tërhiqej nga ambiciet e saj drejt Shqipërsë.9 Opinioni publik i Evropës u informua në qershor 1928 se në Shqipëri po përgatitej shpallja e monarkisë. Përfaqësuesi jugosllav më 10 gusht 1928 ndërmori hapat e duhur në Forin Ofis, duke kërkuar që të ushtrohet presion mbi Zogun lidhur me titullin. Përgjigja e Forin Ofisit ishte se kjo është çështje e brendshëshme e Shqipërisë, por i sugjeronte qeverisë shqiptare që të merret vesh me fqinjë lidhur titullin Mbret i Shqiptarëve.10 Në këto rrethana, më 1 shtator 1928, Asambleja Kushtetuese shpalli Shqipërinë Mbretëri dhe Ahmet Zogu e shpalli “Mbret të Shqiptarvet nen emrin Zog i I”. Në fjalimin e tij në Asam- blenë Kushtetuese, Mbreti i Shqiptarëve ndër të tjera kishte deklaruar se “... Shqipnija ka me qenë një faktor paqsuer në Ballkan” dhe “... do të mbrojë të drejtat kombëtar”.11 Titulli “Mbret i shqiptarëve” ishte i ndërlikuar sidomos në kontekstin e politikës ball-

ȻɪɚɧɢɫɥɚɜȽɥɢɝɨɪɢʁɟɜɢʄɂɧɬɟɪɟɫɢɜɟɥɢɤɢɯɫɢɥɚɭȺɥɛɚɧɢʁɢɢɭɝɪɨɠɚɜɚʃɟɛɟɡɛɟɞɧɨɫɬɢȳɭɝɨɫɥɚɜɢʁɟ <ȳɭɝɨɫɥɨɜɟɧɫɤɢɂɫɬɨɪɢʁɫɤɢɑɚɫɨɩɢɫȽɨɞ;;;ɂɂɂȻɪɨʁȻɟɨɝɪɚɞI 7 Paskal Milo, vep e cit., f. 700 +LVWRULDHSRSXOOLWVKTLSWDU,,,7RHQD7LUDQsI$UEHQ&LFL0DUUsGKsQLHWVKTLSWDURLWDOLDQHQsYLWHW 8HWSUHVV7LUDQsI 3DVNDO0LOR6KTLSsULDGKH-XJRVOODYLDYHSHFLWI+LVWRULDHSRSXOOLWVKTLSWDU«YHSHFLWI 3DVNDO0LOR3ROLWLNDHMDVKWPHH6KTLSsULVsYHSHFLWI 10 Vuk Vinaver, Anglia dhe pozita ndërkombëtare e Shqipërisë midis dy luftërave botërore, në: Gjurmime Alban- RORJMLNH3ULVKWLQsI 11 YMHW0EUHWQL7LUDQsI

388 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 kanike pasi tregonte qoftë edhe formalisht, dëshirën irredentiste, shtrirjen e kujdesit dhe përgjegjësisë mbi shqiptarët në Kosovë e në viset e tjera në Jugosllavi.12 Ky titull shihej nga Jugosllavët si forcim i pozitës së Ahmet Zogut brenda dhe jashtë duke u imponuar si mbret reformator, në një mbretëri stabile e funksionale.13 Për Jugosllavinë ishte e qartë se një Shqipëri stabile i bllokonte synimet serbe dhe krijonte mundësi për imponimin e çështjes kombëtare në arenën ndërkombëtare.14 Beogradi bënte përpjekje në Tiranë, Londër, Paris, Bon e Romë që Ahmet Zogu ta ruante titullin Mbret i Shqipërisë por këto përpjekje nuk dhanë rezultat.15 Qarqe të caktuara jugosllave e konsideronin këtë titull si një provokacion të politikës italo-shqiptare kundër Jugosllavisë,16 respektivisht si kontroll i Italisë mbi Shqipërinë.17 Zogu u përpoq t’i bindte Jugosllavët se ai pavarësisht nga titulli që do të mbante si mbret i shqiptarëve, nuk do të nxiste kurrsesi lëvizjen irredentiste të shqiptarëve të Kosovës.18 Në Beograd, te Antanta e Vogël por edhe në Angli u interpretua si politikë irredentiste e Shqipërisë e mbështetur nga Italia kundër Jugosllavisë.19 Në funksion të ruajtjes së pushtetit Zogu orientohej në stabilitetin politik e ekonomik duke i dhënë edhe një fizionomi idesë së bashkimit kombëtar.20 Problemi i Kosovës padyshim se e preokuponte Zogun megjithëse për arsye politike vitet e para të monarkisë nuk e ngriti zërin e vet,21 përtej një interesimi formal, sepse nuk donte të acaronte qeverinë jugosllave e cila kishte në dorë të nxiste organizimin e kundërshtarëve të tij politikë të emigruar në Jugosllavi që punonin për rrëzimin e regjimit.22 Ndaj Kosovës kishte një qëndrim pragmatik, kështu duke bërë përpjekje për stabilitet dhe duke pasur parasysh burimet e kufizuara në vend, ishte një marrëzi t’i provokoje jugosllavët.23 Në këtë drejtim studiuesi Bernd J. Fisher thekson se: “Sikur Zogu të kishte ndjekur një politikë irredentiste në drejtim të Kosovës ose kishte për t’u përballur me pushtimin jugosllav, ose do të varej kokë e këmbë nga italianët në mënyrë që të siguronte prej tyre mbrojtje ushtarake. Si në rastin e parë

+LVWRULDHSRSXOOLWVKTLSWDU«YHSHFLWI%HUQG-)LVFKHU'LNWDWRUsWH%DOONDQLW7LUDQsI Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912-2000, Kristalina-KH, Tiranë, 2007, f. 180; Prof. assoc.dr. Bajram Xhafa, Kushtet historike të ngritjes së Mbretërisë Shqiptare, në: Monarkia Shqiptare 1928- 1939, botim i Qendrës Vs6WXGLPHYH$OEDQDORJMLNH,QVWLWXWLL+LVWRULVs7RHQD7LUDQsI (PLQH$UL¿%DNDOOL1MsHODERUDWSsU6KTLSsULQs Qs*MXUPLPH$OEDQRORJMLNH6HULDHVKNHQFDYH KLVWRULNH3ULVKWLQsI 3RDW\I $UEHQ&LFLYHSHFLWI3URI'U+DNLI%DMUDPLYHSHFLWI9XN9LQDYHUYHSHFLWI Ilir Ushtelenca, Diplomacia e Mbretit Zogu I –rë, Ermir, Tiranë, 1997, f. 202 (VLOGD/XNX'LSORPDFLDHYURSLDQHQGDM6KTLSsULVsQGsUPMHWG\NRQIHUHQFDYHWsSDTHV ,QVWLWXWL $OEDQRORJMLN3ULVKWLQsI GRNQU äLYNR$YUDPRYVNL%ULWDQFLRNUDOMHYQL-XJRVODYLML*OREXV=DJUHEI 18 Prof. Dr, Valentina Duka, Nga presidenca në monarki: çështje të legjitimitetit, në: Monarkia Shqiptare 1928- ERWLPL4HQGUsVVs6WXGLPHYH$OEDQDORJMLNH,QVWLWXWLL+LVWRULVs7RHQD7LUDQsI 3DVNDO0LORYHSHFLWI$UEHQ&LFLYHSHFLWI,OLU8VKWHOHQFDYHSHFLWI %HUQG-)LVFKHUYHSHFLWI $,+$95LFKDUG%XFK=DXWQHU$OEDQLHQ1HXHV/DQGLP,PSHULXP/DLS]LJI 22 Paskal Milo, vep. e cit., f. 857 %HUQG-)LVFKHUYHSHFLW7LUDQsI

389 KUMTESAT ashtu edhe në rastin e dytë, pavarësia e Shqipërisë dhe pozita e tij viheshin në rrezikë”.24 Rrethanat rajonale e ndërkombëtare ishin të papërshtatshme që të ndërmerrej ndonjë hap në drejtim të çlirimit të Kosovës e më gjerë dhe të bashkimit me Shqipërinë. E vetmja gjë që mund të bëhej ishte të ndërmerreshin hapa diplomatikë në arenën ndërkom- bëtare, e në drejtim të Beogradit që të frenohej dhuna dhe keqtrajtimi mbi shqiptarët, të mbahej gjallë fryma kombëtare atje dhe të pengohej, sa të ishte e mundur politika e spastrimit etnik në viset shqiptare. Në këtë drejtim ndoshta duhet shikuar edhe zgjedhja nga A. Zogu e emrit “Mbret i shqiptarëve” dhe jo “Mbret i Shqipërisë”.25Përndryshe ky titull nuk ishte i veçantë në Ballkan, tituj të ngjajshëm mbanin edhe monarkët e tjerë si në Greqi ku monarku quhej “Mbret i Helenëve”, në Bullgari “Cari i Bullgarëve” në Jugosllavi “Mbret i Sërbëve, Kro- atëve dhe Sllovenëve”.26 Periudha midis dy luftërave botërore është periudha e ngushtimit të fushës së regjimeve republikane e demokratike në përgjithësi, vetëm në Ballkan kishte pesë regjime monarkiste.27 Studiuesi anglez J. Swire monarkinë përkatësisht mbretin e shihte si më pakë të ekspozuar ndaj ndikimit të jashtme duke e krahasuar me Republikën përkatësisht me një president me mandatë.28Ishin problemet e brendshme e të jashtme, konfrontimet me fqinjët e veçmas me jugosllavët që e detyronin Zogun të mendonte për forcimin e pushtetit suprem.29 Të parët që e njohën Mbretërinë Shqiptare ishin Italianët,30 e më pas Greqia, Hungaria dhe Uruguaji. Qeveritë angleze e franceze në koordinim midis tyre nuk u ngutën ta njihnin ndryshimin e ri në Tiranë menjëherë sepse kishin shprehur rezerva për titullin e Zogut si “Mbret i Shqiptarëve”. Për të njëjtën arsye e në bashkëpunim me to monarkinë shqiptare refuzoi ta njohë në javët e para edhe qeveria jugosllave.31 Më tepër ngurim pati Jugosllavia për shkak të titullit «irredentist», por në këtë drejtim mbeti e vetmuar e pa përkrahje.32 Pas njohjes së mbretërisë Shqiptare nga Presidenti amerikan Kalvin Kulixh më 13 shtator 1928, duket sikur u mbyll çështja e njohës së “Mbretit të Shqiptarëve”, më 19 shtator 1928 monarkinë shqiptare e njohu edhe Beogradi kurse më 21 shtator 1928 edhe qeveritë angleze e franceze akorduan njohjen e monarkisë shqiptare.33 Në Tiranë dhe kryeqytetet evropiane u

3RDW\ 25 Prof. Dr. Marenglen Verli, Interesimi i shtetit shqiptar për shqiptarët në Jugosllavi në vitet 20-30 të shek. XX, në: Monarkia Shqiptare 1928- 1939, botim i Qendrës së Studimeve Albanalogjike, Instituti i Historisë, Toena,Tiranë, 2011, f. 221 %HUQG-)LVKHU0EUHWL=RJGKHSsUSMHNMDSsUVWDELOLWHWQs6KTLSsULdDEHM7LUDQsI 27 Historia e popullit shqiptar, vep. e cit.,f. 293 -RVHSK6ZLUH6KTLSsULDQJULWMDHQMsPEUHWsULH'LWXULD7LUDQsI$UEHQ3XWR6KTLSsULD SROLWLNH7RHQD7LUDQsI 29 Ilir Ushtelenca, vep. e cit.,f. 199 3DVNDO0LORYHSHFLWI 31 Paskal Milo, vep. e cit., f. 785 $UEHQ3XWRYHSHFLWI3URIGU(PLQH$UL¿%DNDOOL0DUUsGKsQLHWHNRQRPLNHVKTLSWDUR jugosllave 1929-1939, Koha, Prishtinë, 1997, f. 29 $UEHQ3XWRYHSHFLWIäLYNR$YUDPRYVNLYHSHFLWI3URIGU(PLQH$UL¿ %DNDOOLYHSHFLWI3DVNDO0LORYHSHFLWI

390 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 pa si një fitore e Shqipërisë kundër Francës dhe Jugosllavisë.34 Në funksion të konsolidimit të marrëdhënieve miqësore mes Tiranës dhe Beogradit, Mbreti i Shqiptarëve në qershor 1929 emëroi Xhafer Villën Ministër në Beograd35 Lidhja e Emigrantëve në Jugosllavi dhe grupime të emigracionit kundërshtuan shpalljen e Monarkisë deri në Lidhjen e Kombeve dhe në programet e tyre u shprehën për rrëzimin e saj dhe për një republikë shqiptare.36Reagimet e emigracionit politik të viteve ’20-’30, vinin nga nxitjet e huaja dhe egoizmi politik, gjë që shihet edhe nga kujtimet e mëvonëshme të Sejfi Vllamasit, Mustafa Kruja etj.37 Edhe situate e brendshme politike në Jugosllavi ishte e jostabile sidomos në raportet serbo-kroate. Njoftimet e Legatës Shqiptare më 21 qershor 1928 bëjnë të ditur për replika të ashpëra në parlament, vrasje, të disa deputetëve partisë së katundarëve kroat, në mesin e tyre i plagosur rendë edhe kryetari Stjepan Radiçi,38 i cili më pas vdiq nga plagët e marra. Në fund të viteve ’20 u ulen tensionet politike evropiane, u nënshkrua Pakti Briand- Kellog në Paris (1928) i cili i obligonte shtetet nënshkruese t’i zgjidhnin mosmarrëveshjet eventuale me rrugë paqësore. Ky Pakt pati jehonë edhe në Ballkan, ku më 1929 marrëdhënie midis shteteve ballkanike ishin më të mira se në vitet e mëparshme.39 Duke filluar nga viti 1929, i cili karakterizohej me momente të reja politike në Jugosllavia, Shqipëri, Ballkan dhe Evropë, në analizat dhe elaboratet e diplomatëve jugosllavë të angazhuar rreth Shqipërisë, nisë të gjejë vend një koncept i ri politik, i cili përmblidhej në një “penetration pacifique”, me një pikësynim tepër ambicioz: zënia e vendit të Italisë në Shqipëri nga Jugosllavia.40 Bashkëpunimi ekonomik shqiptaro-jugosllav, që do të rezultonte edhe në bashkëpunim në rrafshin politik, me idenë e ngadalësimit dhe zëvendësimin e depërtimit italianë me atë jugosllavë.41 Mundësitë e tilla nuk përjashtoheshin duke pasur parasysh se Jugosllavia ishte element i rëndësishëm i Sistemit të Versajës kujdestar të të cilit ishin Franca dhe Anglia.42 Në anën tjetër, diplomacia shqiptare ishte e vetëdijshme se një pengë me rëndësi për ruajtjen e pavarësisë së Shqipërisë paraqiste rivaliteti italo-jugosllav, prandaj doemos ky ka qenë një preokupim me peshë në aktivitetin e saj.43

,OLU8VKWHOHQFDYHSHFLWI *D]HWDH5HQU7LUDQsH'MHOs4HUVKRUI 3URIGU)DWPLUD5DPD$VSHNWHWsOXIWsVSROLWLNHQsGLDVSRUsQsYLWHWHPRQDUNLVsQs0RQDUNLD Shqiptare 1928- 1939, botim i Qendrës së Studimeve Albanalogjike, Instituti i Historisë, Toena,Tiranë, 2011, f. 252 3URIDVVRFGU%DMUDP;KDIDYHSHFLWI $46+)Y'I*D]HWDH5H7LUDQsH'MHOs'KHWRUI 39 Arben Puto, vep. e cit., f. 519 3URIGU(PLQH$UL¿%DNDOOLYHSHFLWI 3RDW\I 3RDW\I 3RDW\

391 KUMTESAT

Gjatë vitit 1929 hynë në fuqi Traktati i Tregtisë dhe lundrimit,44 Konventa për ek- stradim,45 Konventa me Protokoll Final mbi marrëdhëniet konsullore,46më 11 gusht 1929 Shqipëria nënshkroi me Jugosllavinë Konventën mbi mirëmbajtjen dhe rindërtimin e bor- nave, piramidave të vogla dhe shenjave të tjera të kufirit.47 Në mbështetje të konventës konsullore Shqipëria hapi konsullata në Manastir, Shkup dhe Cetinjë.48 Në lidhje me Aneksin C të Traktatit të Tregtisë dhe lundrimit shqiptaro-jugosllav që rregullonte trafikun e kufirit me Jugosllavinë u delimitua zona kufitare 15 km, në dy anët e kufirit.49 Këto marrëveshje nuk kishin për qëllim vetëm rregullimin e aspekteve teknike të lëvizjes kufitare, lehtësimit të marrëdhënieve tregtare midis banorëve të zonave respektive por ndikuan edhe në uljen e tensioneve dhe krijimin e marrëdhënieve të fqinjësisë së mirë.50 Për zhvillimin normal të qarkullimit kufitar, Ministria Jugosllave e Ndërtimit në fillim të vitit 1929 ndërmori masa për riparimin e disa rrugëve kufitare, e sidomos asaj Podgoricë-Shkodër, në pajtim me qeverinë shqiptare.51 U diskutua edhe për ndërtimin e një hekurudhe, e cila do të lidhte Manastirin me Shqipërinë.52 Qeveria shqiptare nuk e ngriti çështjen e shqiptarëve në jugosllavi as edhe në Lidhjen e Kombeve, ndonëse pas janarit 1929 kur u vendos diktatura mbretërore gjendja e tyre u keqë- sua së tepërmi. Ajo nuk mbështeti as edhe peticionin e Hasan Prishtinës që e solli çështjen e keqtrajtimit të shqiptarëve në Jugosllavi para Lidhjes së Kombeve në pranverën 1929 thjeshtë se atë e konsideronte si një armik personal të Zogut.53 Ahmet Zogu besonte që titulli Mbret i Shqiptarëve mund të kontribuonte edhe në zvogëlimin e influencës së njerzëve si Hasan Prishtina në Kosovë.54 Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave në periudhën e monarkisë mbetën të komplikuara, me një mosbesimi tradicional.55 Në fillim të vitit 1929 kishte shenja se afrimi shqiptaro- jugosllav do të bëhej edhe përmes Kishës autoqefale, mbreti Zog e dekoroi Partikun e Beogradit Dimitrijen me Urdhërinë e Skenderbeut, ndërsa Mbretëria Jugosllave emëroi një

$UNLYLL,QVWLWXWLWWs+LVWRULVsQs7LUDQs PsWHM$,+ $UNLYLL/RQGUsV'RVMD9GRN/ Raport vjetor për vitin 1929 nga Sir R. M. Hodgson dërguar zotit A. Henderson, përktheu A. Dako, f. 255; Shqip- enija me 1937 veprimi shtetnor gjat njëzet e pesë vjetëve të parë të vetqeverimit, vëllimi I, Kristo Luarasi, Tiranë, I)OHWRUMD=\UWDUHWHWXHUQU7LUDQsI3URIGU(PLQH$UL¿%DNDOOLYHSHFLWI $,+$UNLYLL/RQGUsV'RVMD9GRN/GRNLFLWI6KTLSHQLMDPH«YHSHFLW I $,+$UNLYLL/RQGUsV'RVMD9GRNLFLWI6KTLSHQLMDPH«YHSHFLWI 3RDW\I3URIGU(PLQH$UL¿%DNDOOLYHSHFLWI $,+$UNLYLL/RQGUsV'RVMD9GRNLFLWI $,+$UNLYLL/RQGUsV'RVMD9GRNLFLWI6KTLSHQLMDPHYHSHFLWI3URI GU(PLQH$UL¿%DNDOOLYHSHFLWI $,+$UNLYLL/RQGUsV'RVMD9GRNLFLWI6KTLSHQLMDPH«YHSHFLWI3URIGU (PLQH$UL¿%DNDOOLYHSHFLWI 51 Po aty., f. 203 52 Po aty. 53 Paskal Milo, Politika e jashtme e Shqipërisë, vep e cit., f. 858 %HUQG-)LVKHU0EUHWL=RJYHSHFLWI 55 Paskal Milo, vep. e cit., f. 857

392 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 rrugë në Beograd me emrin e heroit kombëtar shqiptar.56 Në fakt Patrikana serbe pranimin e autoqefalisë së Kishës ortodokse shqiptare e kushtëzonte me shtrirje e juridiksionit të saj në Peshkopatën e Shkodrës dhe të disa fshatrave në perëndim të Ohrit; me hyrjen në Sino- din e shenjtë shqiptar të njeriut të saj.57Qeveria shqiptare refuzoi pranime të tilla, si rezultat i këtyre intrigave do të binte viktimë Shtjefën Gjeçovi, në të cilin Jugosllavia dyshonte se “po bën komplikime lidhur me atë premtim”, të një dioqeze në trevën e Shkodrës. Në vrasjen e Gjeçovit kishte gisht Kisha (Patrikana ) e Beogradit, e cila me këtë krim e keqësoi situatën në tërësi.58 Gjeçovi u viktimizua për shkak të ndjenjave nacionale e fetare, me katekizmin në gjuhën shqipe, me studimet etnografike e folklorike shqiptare.59 Burimet jugosllave theksojnë se Shqipëria fillimisht reagoi ashpër ndaj vrasjes së Gjeçovit por kjo çështje u amortizua në parlamentin shqiptar nga ministri i Punëve të Jashtme, Rauf Fico. Rrjedhimisht ekzistonte përshtypja sikur Shqipërisë nuk i konventonte të binte në konflikt të hapur me Jugosllavinë duke pasur parasysh kërcënimet që ia bënte Italisë kohëve të fundit të cilat do ta humbnin pastaj fuqinë.60 Një incident tjetër është i lidhur me arratisjen në Shqipëri të tre priftërinjve (Gj. Bisaku, Sh. Kurti, L. Gashi) të rinj katolikë shqiptarë që ikën për arsye të persekutimeve jugosllave.61 Në këto rrethana Zoti Stanoje Mihailoviç pas një viti shërbimi në Tiranë si ambasador i Jugosllavisë, në maj 1928 papritmas u thirr të kthehet në Belgrad. Ai vazhdimisht kishte shkelur direktivat lidhur me qëndrimin që duhet të mbante ndaj kishës ortodokse shqiptare.62 Siç shihet marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave ndikoheshin nga kisha, i mbyllte politika shtetërore dhe i jetësonte interesi ekonomik.63 Raportet vjetore të Legatës Britanike në Durrës për vitin 1929 gjendjen në brezin kufitar e përshkruan si të qetë, për çka ishin dhënë edhe sigurime solemne nga ana jugosllave se do të respektohet integriteti i Shqipërisë. Megjithatë sipas informacioneve, Qeveria Jugosllave i paguante me rrogë të arratisurit shqiptar me qëllim që të jenë gati me i ndihmue Jugosllavisë, në rast ndërhyrje në Shqipëri.64 Në fund të vitit 1929 qeveria shqiptare ndihej e frikësuar nga arratisja e Gani Bej Kryeziut në Jugosllavi respektivisht nga mundësia e krijimit të tensioneve dhe ndërhyrjeve në kufi. Raporte italiane dhe shqiptare vinin në dukje se Gani Kryeziu i ndihmuar nga vëllau Hasani

äLYNR$YUDPRYVNL%ULWDQFLYHSHFLWI(PLQH$UL¿%DNDOOL1MsHODERUDW«YHSHFLWI Prof. Dr. Hakif Bajrami, vep. e cit. f. 132 (PLQH$UL¿%DNDOOLYHSHFLWIäLYNR$YUDPRYVNLYHSHFLWI 58 Prof. Dr. Hakif Bajrami, vep e cit., f. 132-133 59 Arkivi shtetëror i Republikës së Maqedonisë, Politika e Mbretërisë Jugosllave ndaj shqiptarëve dhe Shqipërisë SsUJDWLWXUQJD0U4HULP/LWD6KNXS3ULVKWLQsI1RHO0DOFROP.RVRYDQMsKLVWRULH shkurtër, Koha & Shtëpia e Librit, Prishtinë – Tiranë, 2001, f. 283 (PLQH$UL¿%DNDOOLYHSHFLWI $,+$UNLYLL/RQGUsV'RVMD9GRNLFLWI$,+$UNLYLL/RQGUsV'RVMD$/HWsU/HJDWD %ULWDQLNHQs'XUUsV5DSRUWLPEL6KTLSsULQsSsUYLWLQSsUNWKHX$'DNRI $,+$UNLYLL/RQGUsV'RVMD9GRNLFLWI 3URI'U+DNLI%DMUDPLYHSHFLWI $46+)Y'I

393 KUMTESAT po grumbullonin forca të armatosur në zonën e Gjakovës me pëlqimin e Belgradit, i cili po i furnizonte me armë dhe municione.65 Ndërhyrjet nuk u realizuan pasi Jugosllavia nuk do të lejonte veprime të tilla që nuk do të bënin gjë tjetër veçse të çonin Shqipërinë akoma më thellë nën ndikimin e Italisë.66 Qeveria jugosllave ka patur kujdes të mos kryej veprime që mund ta vënin në provë gatishmërinë e Italisë për të plotësuar detyrimet që ka marrë përsipër me marrëveshjet që ka lidhur me Shqipërinë.67 Në anën tjetër presioni Jugosllav ndaj shqiptarëve në Kosovë vazhdonte në kontinuitet, e sidomos pas Paktit të Tiranës (22 nëntor 1927), në maj 1928 disa familjeve u konfiskohen pronat dhe largohen nga Kosova për në Shqipëri.68 Presioni ishte më theksuar në viset kufitare me Shqipërinë me synimin që në vend të tyre të vendosnin kolonë sllave. Megjithatë me ndërhyrjet e palës shqiptare tek Kosovarët dhe pales turke ky vërshim është ndërprerë.69 Veprimtaria e emigrantëve në përgjithësi e shqetësonte A. Zogun e më këtë rast edhe e atyre në Jugosllavi të cilët synonin eliminimin e tij dhe marrjen e udhëheqjes së vendit.70Ju- gosllavia e shikonte Shqipërinë me mosbesim, duke e ndier dhe parafytyruar si një liman të Italisë i cili ngadalë po kthej edhe kah Bullgaria përmes lidhjeve me komitë.71 Pas qetësisë relative të viteve 1928-1930 stabilizimi i gjendjes së brendshme të Shqipërisë filloi të bëhej më kritik, kur nisi një ftohje e pasur nga një acarim në rritje që do të zgjaste vite me radhë në marrëdhëniet shqiptaro-italiane.72 Në gjysmën e parë të viteve ‘30, marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave u përmirësuan dhe Zogu ishte i interesuar të kishte mbështetjen jugosllave për të përballuar politikën italiane të presioneve në rritje.73

KONKLUZIONET

Nga hulumtimet dhe krahasimet tona mund të themi se Shqipëria në përgjithësi gjatë viteve 1928-1929 synonte të ruante marrëdhënie stabile në raportet shqiptaro-jugosllave, si një lloj baraspeshe në raportet shqiptaro-italiane.

$,+$UNLYLL/RQGUsV'RVMD$/HJDWD%ULWDQLNHQs'XUUsV5DSRUWLPEL6KTLSsULQsSsUYLWLQSsUN- theu A. Dako, f. 258 3RDW\I $,+$UNLYLL/RQGUsV'RVMD9GRNLFLWI $46+)Y'I$46+)Y'I $46+)Y'I 70 Bernd J. Fisher, vep. e cit., f. 131 äLYNR$YUDPRYVNLYHSHFLWI3URI'U+DNLI%DMUDPLYHSHFLWI 72 Ilir Ushtelenca, vep. e cit., f. 213 73 Paskal Milo, vep. e cit., f. 858

394 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

BURIMET ARKIVORE

¾Arkivi Qendror Shtetror i republikës së Shqipërisë (më tej: AQSH), F. 151, v. 1928, D. 124 ¾AQSH, F. 151, v. 1928, D. 155 ¾AQSH, F. 152, v. 1928, D. 64 ¾Arkivi i Institutit të Historisë në Tiranë (më tej AIH), Arkivi i Londrës, Dosja 2-1 V. 1930 ¾AIH, Arkivi i Londrës, Dosja A-87 ¾AIH, A.V.16, Richard Buch Zautner, Albanien Neues Land im Imperium, Laipzig, 1939

LITERATURA HISTORIOGRAFIKE

¾Arifi-Bakalli, Emine, Një elaborat për Shqipërinë (1929), në: Gjurmime Albanologjike, Seria e shkencave historike 24-1994, Prishtinë, 1996 ¾Arifi-Bakalli, Prof. dr. Emine, Marrëdhëniet ekonomike shqiptaro- jugosllave 1929-1939, Koha, Prishtinë, 1997 ¾Avramovski, Živko, Britanci o kraljevni Jugoslaviji 1920-1930, Globus, Zagreb, 1986 ¾Bajrami, Prof. Dr. Hakif, Shqiptarët në mes dy totalitarizmave 1918 -1999, Prishtinë, 2010 ¾Cici, Arben, Marrëdhëniet shqiptaro-italiane në vitet 1920-1934, Uetpress, Tiranë, 2013 ¾Duka, Valentina, Histori e Shqipërisë 1912-2000, Kristalina-KH, Tiranë, 2007 ¾Duka, Prof. Dr, Valentina , Nga presidenca në monarki: çështje të legjitimitetit, në: Monarkia Shqiptare 1928- 1939, botim i Qendrës së Studimeve Albanalogjike, Institu- ti i Historisë, Toena,Tiranë, 2011 ¾10 vjet Mbretni 1928-1938, Tiranë, 1938 ¾Fletorja Zyrtare , Tiranë, 13 tetuer 1934 ¾Fischer, Bernd J., Diktatorët e Ballkanit, Tiranë, 2008 ¾Fisher, Bernd J., Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet në Shqipëri, Çabej, Tiranë, 2004 ¾Gazeta e Re, Tiranë, e Djelë 23 Qershor 1929 ¾Gazeta e Re, Tiranë, e Djelë 16 Dhetor 1928 ¾ȽɥɢɝɨɪɢʁɟɜɢʄȻɪɚɧɢɫɥɚɜɂɧɬɟɪɟɫɢɜɟɥɢɤɢɯɫɢɥɚɭȺɥɛɚɧɢʁɢɢɭɝɪɨɠɚɜɚʃɟ ɛɟɡɛɟɞɧɨɫɬɢȳɭɝɨɫɥɚɜɢʁɟ<ȳɭɝɨɫɥɨɜɟɧɫɤɢɂɫɬɨɪɢʁɫɤɢɑɚɫɨɩɢɫȽɨɞ ;;;ɂɂɂȻɪɨʁȻɟɨɝɪɚɞ ¾Historia e Shqipërisë, III, Tiranë, 1984 ¾Historia e popullit shqiptar III, Toena, Tiranë, 2007 ¾Luku, Esilda, Diplomacia evropiane ndaj Shqipërisë ndërmjet dy konferencave të paqes (1919-1946), Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2015

395 KUMTESAT

¾Milo, Paskal, Politika e jashtme e Shqipërisë, vëllimi i parë (1912-1939), Toena, Tiranë, 2013 ¾Milo, Paskal, Shqipëria dhe Jugosllavia 1918-1927, Tiranë, 1992 ¾Politika e Mbretërisë Jugosllave ndaj shqiptarëve dhe Shqipërisë 1929-1941, përgatitur nga Mr. Qerim Lita, Arkivi shtetëror i Republikës së Maqedonisë, Shkup-Prishtinë, 2012 ¾Puto, Arben, Shqipëria politike 1912-1939, Toena, Tiranë, 2009 ¾Rama, Prof. dr. Fatmira , Aspekte të luftës politike në diasporë në vitet e monarkisë, në: Monarkia Shqiptare 1928- 1939, botim i Qendrës së Studimeve Albanalogjike, Institu- ti i Historisë, Toena,Tiranë, 2011 ¾Swire, Joseph, Shqipëria ngritja e një mbretërie, Dituria, Tiranë, 2005 ¾Shqipenija me 1937 veprimi shtetnor gjat njëzet e pesë vjetëve të parë të vetqeverimit, vël- limi I, Kristo Luarasi, Tiranë, 1937 ¾Ushtelenca, Ilir, Diplomacia e Mbretit Zogu I –rë, Ermir, Tiranë, 1997 ¾Vinaver, Vuk, Promene u Jugoslovenskoj spoljnoj politici 1927-1934 u vezi sa nacionalnim pitanjem, Istorijski Glasnik, Br. 2, Beograd, 1969 ¾Vinaver, Vuk, Anglia dhe pozita ndërkombëtare e Shqipërisë midis dy luftërave botërore, në: Gjurmime Albanologjike 1-1968, Prishtinë, 1968 ¾Verli, Prof. Dr. Marenglen, Interesimi i shtetit shqiptar për shqiptarët në Jugosllavi në vitet 20-30 të R5 shek. XX, në: Monarkia Shqiptare 1928- 1939, botim i Qendrës së Studimeve Al- banalogjike, Instituti i Historisë, Toena,Tiranë, 2011Xhafa, Prof. assoc.dr. Bajram, Kushtet historike të ngritjes së Mbretërisë Shqiptare, në: Monarkia Shqiptare 1928- 1939, botim i Qendrës së Studimeve Albanalogjike, Instituti i Historisë, Toena,Ti- ranë, 2011

Recension

Në punimin “Një vështrim raportesh shqiptaro – jugosllave në vitet 1928-1929”, është trajtuar problemi nga realiteti i ngjarjeve historik të vitit 1928/29, ku është pasqyruar raporti i marrëdhënieve të Mbretërisë Shqiptare me Italinë në një anë dhe Jugosllavisë në anën tjetër. Ishte e njohur botërisht se Shqipëria gjatë periudhës që është shtjelluar në këtë punim ishte e orientuar nga Italia, por në momente të caktuara, Zog është përpjekur të krijojë dhe ruaj raporte të mira edhe me Jugosllavinë, për ta pasur një baraspeshë me Italinë dhe Jugosl- lavin. Edhe pse marrëdhëniet me Jugosllavinë ishin të krijuar një mos besim siç trajtohet në punim, mbreti Zog në momente të caktuara kishte krijuar marrëdhënie diplomatike me ta. Në këtë punim autori ka dhënë një notë realiste për rolin e figurës së mbretit Zog, që e

396 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 ka vendosur në qendër të punimit, i cili ka qenë i detyruar të marr hap të rëndësishëm dhe domosdoshëm në dobi të personalitetit të tij dhe Shqipërisë në përgjithësi. Në punim vihet në pah edhe realiteti politikë i kohës në raport me Kosovën në planin e ndonjë përpjekje për bashkim me Shqipërinë gjë qe në konjkuturat politike ndërkombëtare e rajonale ishte e pamundur.

Mr. Sc. Muharrem Qafleshi (Phd Candidat) Profesor në Kolegjin “Biznesi” në Prizren. Lënda: Gjeopolitika dhe siguria. Recension

Punimin “Një vështrim raportesh shqiptaro–jugosllave në vitet 1928-1929”, pasqyron raportet e marrëdhënieve të Mbretërisë Shqiptare me atë Jugosllave dhe reflektimi i marredhënieve shqiptaro-italiane në raportet shqiptaro-jugosllave. Në punim trajtohet shpallja e Mbretërisë Shqiptare dhe reagimet e Jugosllavisë, lidhur me titullin e Mbretit Zog “Mbret i Shqiptarëve” pasi në territoret e Mbretërisë Jugosllave përfshiheshin Kosova dhe viset e tjera shqiptare. Në punim është përmendur edhe bashkëpunimi ekonomik shqiptaro-jugosllav që reflek- toi në bashkëpunimin politik si një balancë në raport me depërtimin italian në Shqipëri. Një hapësirë e veçant i është dhënë edhe gjendjes së shqiptarëve në Mbretërinë Jugosllave dhe relektimi në raportet shqiptaro-jugosllave. Gjatë punimit është përdorur metoda e hulumtimit dhe krahasimit pasi vrehet se studiuesi ka bërë kërkime në Arkivi Qendror Shtetror të Republikës së Shqipërisë dhe në Arkivi i Institutit të Historisë në Tiranë.

Mr. Sc. Hyrmet Veliu Drejtori i Arkivit Ndërkomunal në Prizren.

397 KUMTESAT

398 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

RUAJTJA E VESHJES TRADICIONALE NË MIGRIM

Autore: Shkelçese Kurtaj Recensentet : Dr. Bashkim Lajçi MAS. Visar Munishi

Fjalët kyçe: Migrimi, Veshje, moderniteti dhe tradicionalja

ABSTRAKTI

Duke pasur parasysh që kohët e fundit migrimi ka qenë temë aktuale ne thuajse të gjithë vendet kam vendosur që në këtë konferencë shkencore të shkruaj për ruajtjën e një pjese të traditës shqipëtare në migrim pra, Veshjen. Tradita shqiptare e ka shumë të pasur kulturën materiale e cila lidhet ngusht edhe me kulturën shpirtërore, madje ruajtja e kultures material nga migrantët është shumë e theksuar. Ata kanë ruajtur veshjën tradicionale mund të themi në disa raste më shumë se disa persona që jetojnë në vendlindje. Shumica e nuseve të migranteve nuk martohen pa veshje tradicionale dhe sa hërë vijnë në vendlindje në organizime të ndryshme familjare ato e veshin kostumin tradicional të rajonit nga e kanë prejardhjen. Veshjet tradicionale migrantët i veshin edhe në migrim gjatë manifestimeve të ndryshme të organizuara nga migrantët në ndonjë koncert për ndonjë festë të caktuar si: 17 shkurti dhe 28 nentori e organizime të tjera.

Hyrja

Migrimi është dhe ka qenë mjaft i përhapur në thuajse të gjitha periudhat e shoqërisë, në kulturën tonë gjithashtu. Faktorët e caktuar shoqëror dhe natyror kanë shkaktuar lëvizje qofshin të vogla a të mëdha. Si në vendet e tjera, edhe te ne shqiptarët kemi lëvzije të mbrendshme (që nënkupton lëvizje brenda Kosovës) dhe të jashtme (që nënkupton lëvizja jashtë kufijve të Kosovës).1 Ruajtja e traditës vendëse apo të vendlindjes në migrim është një sakrific thuaja për të gjithë Migrantet, megjithatë disa elemente ruhen më lehtë duke pasur parasysh p.sh gjuhën si mjet komunikimi është elementi që më së shumti ruhet nga migrantët pastaj ushqimi, disa zakone të perditshme si menyra e pershendetjes me musafiret, ftesa per

0DUN7LUWD(WQRORJMLDVKTLSWDUH7LUDQH*((5I

399 KUMTESAT musafir, tabut e komunikimit me te vjetrit e shumë elemente të tjera, këtu do shkruajmë për rutjajen e trashëgimisë kulturore në Migrim veçanërisht për veshjen. Veshja si element kryesor për dukjen e njeriut mund të themi që zë vendin më të rëndësishëm si për nevojën e njeriut dhe ne këtë rast edhe në trashëgimi kulturore. Veshja tradicionale shqiptare nuk bartet në jeten e perditeshme në vendlinje vetem në ndonjë organizim familjar, kështu mund te themi që kjo veshje nuk bartet as ne migrim në ditet e zakonshme. Ne ketu do paraqesim veshjet tradicionale shqiptare, llojet e veshjeve, teknika e punes, materialet, menyra e bartjes në të kaluren, si dhe ndryshimet qe kane sjell periudhat e faktoret e ndryshem. Secili regjion ka veshjet e vet qe dallon nga regjioni tjeter mirepo do i bejme krahasimet që t’i shohim ndryshimet, ngjashmeritë, ecuria e ruajtjes dhe zhvillimit te veshjeve tradicionale te regjioneve të Kosovës ne raport me veshjen e Rrafshit të Dukagjinit. Në vazhdim do paraqesim veshjen e Rrafshit të Dukagjinit në të kaluarën, ruajtjen e tij dhe futjen e elementeve të reja.

Veshja tradicionale

Veshja tradicionale shqiptare është mjafte e pasur. Secili rajon apo krahinë etnografike ka veshjen e vet me të cilën karakterizohet. Me veshjen shqiptare të krahinave të ndryshme janë marrë autorë të shumtë shqiptarë, disa duke e bërë atë si fushë studimi, disa vetëm kanë prekur disa elemente të cakutara duke pasur parasysh që veshja mund të studiohet në ç’do lloj forme, në bazë të motiveve të cilat përcjellin veshjen, në bazë të marterialit të punimit dhe teknikës së punës si dhe në mënyrën e bartjes.

Veshja tradicionale e Rrafshit te Dukagjinit

400 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Se pari flasim per motivet të cilat gjenden në veshjet tradicionale shqipëtare, në veshjen tradicionale paraqiten mendimet, psikologjia shoqërore, simboli ornamental, shtresimi ekonomik e mjeshteria profesionale. Motivet të cilat paraqiten në veshjet tradicionale janë gjeometrike, kozmike, florale, zoomorfe dhe antropomorfe. Motivet gjeometrike janë kryesisht vija të drejta, zigzage, spirale trekendëshe e rombe.2 Motivet kozmike me besime pagane te paraqitura ne veshjen tradicionale jane dielli, hana, ylli si dhe te paraqitura se bashku ne kombinim me njera tjetren p.sh hana me yllin paraqitet si nje motiv.3 Motivet florale jane poashtu motive qe jane paraqitur ne veshjen tradicionale shqiptare nder motivet e tjera jane edhe ato Zoomorfe. Më e zaknoshmja është motivi i gjarprit mirepo edhe shqipnoja nuk mungon në veshje, këmbë-pula, zogu që fluturon, bubrreci i tokës e tjera motive zoomorfe poashtu janë përdorur si ornament në veshjet e shqiptarëve. Ndër motivet antropomorfe që gruaja shqiptare ka perdorur nga trupi i njerit jane syri, zemra, dora, fetyra, koka etj. Materiali i punimit dhe teknika e punës së veshjes tradicionale. Materialet dhe tenika e punës kërkojnë një studim të caktuar, ngase mund të studiohet si fushë në vete. Një studim te tillë e ka bere Andromaqe Gjergji si studiuese e veshjes tradicionale ka paraqitur mjaftueshem material për veshjen tradicionale në rajone të ndryshme te Shqiperise dhe Kosoves. Materiali i punimeve të veshjes në te kaluaren duke marrë si periudhe shekullin XIV –XVI. Materiali i veshjes ne këtë periudhë ka qenë shtepiak me lendë që nxirrej nga prodhimet bujqësore e blegtoriale si lekura, leshi, liri, kerpi e mendafshi.4 Edhe bartja e veshjes tradionale kërkon një temë, madje dhe një studim të veçantë, ngase mundë të studiohet nga mënyra e bartjes së saj, bartja është bërë ndryshe nga krahina në krahinë, varësisht nga statusi i bartëses, nga mosha ose rasti në të cilën është bartur veshja edhe me këtë lloj studimi është marrë Andromaqe Gjergji spaku na ka dhene disa te dhena ne lidhje bartjen e veshjes tradicionale. Grate shqiptare kane bërë një ndarje të veshjës tradicionale te cilen e ka permbledhur studiuesja ne fjale, duke pasur parasysh që kushtet në atë kohë nuk kanë qenë të mira, veshjet janë ndarë varësisht nga rasti. Ndër këto ndarje është veshja e përditshme ose për punë, ndarja tjetër e veshjeve është edhe mosha, nuset nuk visheshin si vajzat as vajzat nuk visheshin si nuset. Në aspektin kostumologjik në çdo krahinë etnolografike shqiptare, veshja e moshes rinore shquhet per struktur te plot dhe per sensin organizativ te mrekullushem brenda vëtë kostumit.5 Nder veshjet e mira apo per te dale ka qene kostumi i martesës, veshjet e dasmoreve, veshja e perzishme , veshja per pjesmarrje ne ceremoni të mortit, veshje zije si dhe veshja e te vdekurit. Dallimet e veshjeve kanë qenë

$JLP%LGR$UWLSRSXOORUQHYHVKMHQHWHNVWLOHVKW\SVKNURMQDH5HWLUDQHI 3RDW\I $QGURPDTH*MHUJMLYHVKMHWVKTLSWDUHQHVKHNXM0sVRQMsWRUMD7LUDQsI 'ULWD+DOLPL±6WDWRYFL6LPEROL]PLLYHVKMHYHVKTLSWDUH³*MXUPLPHDOEDQRORJMLNH´IRONORUH(WQRORJML Prishtinë, KGT, 2008

401 KUMTESAT edhe të përkatësisë fetare, gruas që i kishite vdekur burri si dhe gruaja që e kishte burrin larg shtëpisë etj. Me veshjen tradicionale siç e cekëm më lartë janë marë autor të ndryshem si; Ukë Xhemaj, Drita Statovci, Agim Bido, Mark Tirta, në disa raste si dhe Andromaqe Gjergji, e cila perveç studimeve te lartecekura ka bërë edhe klasifikimin e veshjes tradicionale shqiptare Klasifikimi I veshjes tradicionale shqiptare ne baze te Andromaqe Gjergjit: Per burra – veshja me fustanellë, veshja me këmishë të gjatë e xhoke (cibun, dollamë), veshja me tirq, veshja me brekushe, veshja me poture. Per gra – Veshja, veshja me këmishe të gjatë e një përparje, Veshja me këmishe të gjatë e dy futa, veshjet me mbështjellese, veshja me brekushe. Me atë që thamë më parë treguam për mënyrën e prodhimit të veshjeve tradiconale shqiptare duke pasur parasysh që kushtet kanë qenë të njëjta në thuaja se te gjitha vendet shqiptare, menyra e prodhimit ka qene e njejt madje edhe teknika si dhe motivet dhe ngjyrat, dallimi i vetem ka qene vendosja e motiveve dhe përdorimi i ngjyrave ne pjese te ndryshme te veshjes. Në këtë temë do fokusohemi më shumë te veshja tradicionale e Rrafshit të Dukagjinit e cila sipas klasifikimeve të Andromaqe Gjergjit bënë pjesë në veshjen me kemishë të gjatë dhe dy futa. Kjo veshje pra, ka këmishën e gjatë deri te gjunjët, e tëra me ngjyrë të bardhë e punuar me motive të ndryshme poashtu me ngjyre të bardhë. Për mbi këmishë vishet jeleku me ngjyrë të zezë dhe dy futata, para më e gjatë dhe mbrapa më e shkurtër, këmbët mbulohen me qorape deri te gjunjët poashtu me ngjyre të zezë, kjo veshje është ruajtur nga ky rajon deri në ditët e sotme, bartet kryesisht në organizime të ndryshme në programe shtetërore, festival, në dasma si dhe cdo dite nga më të moshuarat.

Veshja tradicionale shqipëtare me motive të reja

Secila periudhë sjell ndryshime, në të kaluren diku deri rreth viteve ’80 në shume rajone në Deçan dhe përreth janë bartuar veshjet tradicioanle të cekura më lartë si nga vajzat e reja nga nuset dhe nga të moshuarat, këto te fundit në disa raste edhe sot e bartin atë në jetën e përditshme. Me kohen veshja popullore ka pësuar ndryshime te dukshme, shume pjese të veshjës me kohë pas një tradite të gjatë në ksotumin popullor, vijne e marrin rol sekondar ne strukturen e veshjes te cilat më vone hiqen tersisht nga veshja. Disa pjese të tjera pesojne ndryshime në formën e tyre, si në motivet ornamentale.6

8Ns;KHPDM6KWUHVLPHNXOWXURUH3ULVKWLQsI

402 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Veshjet tradicionale me elemnte te reja

Mirepo jo vetem ne Deçan edhe ne krahina te tjera te trojeve shqiptare jane bartuar veshjet tradiconale, mirepo vendet e rrafshta kryesisht qytetet e kan ndërruar me pare mënyren e veshjes. Nga veshja tradcionale shqiptare eshte bartuar veshja e quajtur alla turke deri te alla fringe, dhe ne fund veshja e cila bartet sot si ne thuaja se te gjitha vendet demokratike. Tani që cdo gjë rreth veshjes ka ndryshuar, veshja tradicionale ka mbetur vetëm si një kujtim i së kaluarës e cila bartet vetëm gjatë ahengjeve të ndryshme. Nuset përveç fustanave modern e bartin edhe kostumin tradicional, në organizime të ndryshme familjare kryesisht në dasma, vajzat e reja kam hasur shumë që e kanë bartuar kostumin tradicional edhe në mbrëmje të maturës, duke futur elemente të reja madje duke e shëndrruar atë në mini funda të bartuar, madje dhe me një plis në kokë dhe si kostum tradiconal i ka vetëm motivet dhe ngjyrat si dhe disa elemente dekoruese.

Ruajtja e elementeve tradicionale në Kostumin tradicional - modern

Megjithatë në shumicën e rasteve vajzat që jetojnë në vendlindje përshkak kushteve shumë shpesh nuk shpenzojnë para për të blerë veshjen tradicionale, në disa raste në Deçan ajo është zëvendesuar dhe me Dimit. Në raste kur kushtet financiare janë më të mira atëhere kostumi tradicional nuk mungon në qeizin e nuses, gjithashtu kjo veshje është ruajtur shumë edhe nga migrantët. Migrantët madje e kanë ruajtur edhe kostumin tradicional të gjyshërve, disa edhe të nënave të tyre duke pasur parasysh që kanë migruar më herët dhe e kanë pare si të arsyeshme që të marrin kostumin me vete. Nuset e migrantëve në të shumtën e rasteve e kanë kostumin tradicional, madje kostumi i këtyre nuseve është nga më të shtrenjtat në migrim, mirëpo

403 KUMTESAT edhe në vendlindjeë bartin atë vetem në ahengje, në festa të ndryshme të organizuara nga shqipetaret, në migrim veshja tradicionale është prezente kryesisht në festa kombëtare si për 28 nëntor apo edhe për 17 shkurt, kohët e fundit mjaftë prezente kane qenë dhe lojrat e futbollit mes Shqipërisë dhe vendeve të tjera gjithashtu edhe të Kosovës edhe për këto lloje në megrim, janë bartur kostumet tradicionale sidomos nëse loja është shikuar në ndonjë ambient të jashtëm apo edhe në shtëpi, kostumet janë bartuar si nga femrat edhe nga meshkujt, më gjersisht do flasim për ruajtjen e elementeve tradicionale në këto kostume që barten në organizime të ndryshme. Të ruhet kostumi tradional në ditët e sotme siç ka qenë në të kaluarën është vështirë duke pasur prasysh mënyrën e veshjes sot, mirëpo duke bërë kombinimin e modernitetit dhe të kaluarës, kostumi është ruajtur mjafë shumë. Megjithatë ruajtja e plotë e kostumit tradicional bëhet sot vetëm te nuset të cilat e kanë si pjesë e qeizit të tyre dhe ndonjë e moshuar e cila nuk e ka hequr asnjëherë si veshje të saj të përditshme.

Perfundimi

Veshja tradicionale shqiptare është ruajtur për një kohe të gjate, edhe sot ka dyqane të cilat e shesin si suvenir. në dyqane të caktuara ka veshje të vjetra të ciklat datojne para 300 vjete shumë visitor te huaj por kryesisht shqiptare te migruar marrin suvenire te tilla në vendin ku ata jetojnë si për vete apo per t’ia dhuruar ndokujt. në këto dyqane perveç që ruihet veshja tradcionale ka edhe veshje te cilat kane elemente të reja p.sh një veshje e quajtur “ traidiconale” e punaur e tera nga i njejti material pra industrial. Si perfundim i kesaj teme kane ardhur që kostumi tracional ne origjinaelitetn e tij më se shumti është ruajtur nga migrantet përshkak te kostos se larte.

Literatura

Mark Tirta, Etnologjia shqiptare, Tirane,GEER,2003 Agim Bido Arti popullor ne veshjen e tekstile, shtypshkrojna e Re, tirane, 1991 Andromaqe gjergji veshjet shqiptare ne shekuj , Mësonjëtorja, Tiranë, 2005 Drita Halimi - Statovci Simbolizmi i veshjeve shqiptare “Gjurmime albanologjike” folklore Etnologji 37/2007, Prishtinë, KGT, 2008 Ukë Xhemaj, Shtresime kulturore, Prishtinë 2005

404 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

SFIDAT E KOSOVËS DREJT INTEGRIMIT EVROPIAN

Ma. sc. Shqipe Doda Instituti i Historisë “Ali Hadri” - Prishtinë

ABSTRAKT

Integrimi i Kosovës në Bashkimin Evropian është një proces i cili konsumon kohë dhe hapësirë, dhe i cili padyshim që për një të ardhme evropiane është i pashmangshëm. Mirëpo, deri tek arritja e këtij synimi ka ende rrugë për t’u bërë. Janë një sërë kushtesh e kriteresh të përcaktuara qysh në të ashtuquajturën “Kriteret e Kopenhagës” të vitit 1993, të cilat secili shtet kandidat duhet t’i plotësojë, kusht ky për anëtarësim në Bashkimin Evropian. Sfidat që e presin Kosovën deri në arritjen e këtij synimi janë të shumta. Fushë shumë specifike dhe që do përkushtim maksimal nga ana e qeverisë së vendit tonë mbetet sundimi i ligjit, që nënkupton një qeveri transparente në të gjitha aktivitetet ekzekutive të saj, mosdiskriminim, sigurim i kushteve sociale-ekonomike etj. Obligim tjetër i Kosovës deri në përmbushjen e kritereve është që të sigurojë dhe krijojë gjykata efektive, të këtë një adminis- trim të mirëfilltë në ekzekutimin dhe zvogëlimin e lëndëve në gjykata, zhvillimin e arsimimit, dhe më kryesorja, luftimin në masë të konsiderueshme të korrupsionit. Andaj, Kosova para vetës ka sfida të shumëfishta dhe të vështira, të cilat duhet trajtuar thellësisht, dhe me ndihmën dhe prezencën e Bashkimit Evropian dhe reformimet që janë të pashmangshme, do ta bëjnë Kosovën dhe BE-në të vlerësohen nëse janë në gjendje të përballen me përgjegjësit që do dalin gjatë këtij rrugëtimi - ndërtim apo rindërtim të shtetit të ri. Fjalët kyçe: Bashkimi Evropian, sfidat, ligji, integrimi, Kosova.

Synimet e Kosovës për të qenë shtet anëtar i komunitetit evropian ishin të kamotshme, të cilat qenë evidente edhe në kohën kur Kosova teorikisht dhe administrativisht njihej si pjesë e ish-Jugosllavisë. Duke u nisur nga ky fakt, edhe Bashkimi Evropian kishte qëndrime reciproke ndaj Kosovës, të cilat u theksuan dukshëm në vitin 1999, përpjekje këto ndërkombëtare për ndërtimin e një të ardhme evropiane për të. Që nga përfundimi i luftës në Kosovë, BE-ja me të gjitha institucionet e saj së bashku me shtetet anëtare, kanë qenë donatori më i madh, fillimisht duke ofruar ndihmë emerg- jente, e më pastaj këto ndihma u përqendruan kryesisht në ndërtimin dhe mbikëqyrjen e

405 KUMTESAT institucioneve të qëndrueshme dhe zhvillim stabil për një të ardhme të sigurt. Ky komunitet aktivitetet e veta për zhvillim i ka zgjeruar në tërë vendet e Evropës Juglindore, prioritet i të cilit është sundimi i ligjit, lëvizja e lirë e qytetarëve dhe e mallrave, zhvillimi ekonomik etj. Sfidë kryesore dhe më e rëndësishme e Kosovës me BE-në do të jetë sundimi i ligjit, fushë në të cilën do të vlerësohen nëse janë në gjendje të përballen me përgjegjësitë e përbashkëta për ta ndërtuar këtë shtet të ri, ku padyshim rolin kryesor e ka Qeveria e Kosovës me të gjitha institucionet e saj, që nënkupton se gjithçka duhet të bëhet sipas ligjit e në rast të kundërt duhet të jetë në gjendje t’i arsyetoj veprimet e veta1. Zhvillimet e BE-së që nga themelimi e deri në ditët e sotme dhe kriteret për zgjerim, kanë pësuar ndryshime të mëdha. Përderisa këto kritere në fillim nuk ishin shumë specifike, ndërsa tani kur flasim për këto kritere ka dallime të mëdha, rrugë nëpër të cilën padyshim që duhet kaluar edhe Kosova, ku njëherit është edhe shteti i fundit potencial për anëtarësim në këtë federatë. Bashkimi dhe pranimi me këtë komunitet ka përcaktuar kriteret e njohura, si “Kriteret e Kopenhagës” nga Këshilli Evropian që në vitin 1993. Këto kushte janë specifikuar si më poshtë: - Kritere politike: institucione që sigurojnë demokraci, rend dhe ligj, respektim të drejtave të njeriut, dhe respektim të minoriteteve; - Kritere ekonomike: funksionim i ekonomisë së tregut dhe kapaciteteve për t’u përballur me konkurrencën e rajonit; - Kapacitetet për të qenë i gatshëm për pranimin e obligimeve të cilat dalin nga anëtarësimi, duke potencuar edhe arritjen e objektivave politike dhe ekonomike e monetare të BE-së; - Kriteret e Kopenhagës janë përmirësuar nga Këshilli Evropian në Madrid në vitin 1995 me miratimin e “acquis communautaire” e që nënkupton legjislacionin e përgjithshëm evropian, dhe zbatimin e tij efektiv me anë të strukturave përkatëse administrative dhe juridike2. Andaj, duke i pasur parasysh kriteret e përmendura më lartë, shteti i cili dëshiron të jetë pjesë e shteteve anëtare të BE-së, e dorëzon aplikacionin në Bashkimin Evropian pranë Këshillit, i cili kërkon nga Komisioni për procedim të mëtutjeshme deri në përmbushjen e kritereve. Këto sfida i presin shtetet e Evropës Juglindore që kanë synim BE-në, siç janë: Ma- qedonia, Serbia, Shqipëria, Mali i Zi, Bosnja e Hercegovina e duke përfunduar me Kosovën, shtete të cilat shumica nga to kanë dalë nga një konflikt i armatosur, e që para vetës kanë sfida të jashtëzakonshme (për mos t’u thënë që duket e pamundur), deri në arritjen e përmbushjes së standardeve evropiane, në krijimin e një regjioni paqeje, marrëdhënie të mira ndërkufitare e ndëretnike, konsolidim të demokracisë, funksionim të plotë të ligjit etj. Me theks të veçantë përmendim Kosovën si krijimin e shtetit më të ri në Evropë, njëherit rrugën e ndërtimit të

:LOOLDP:DGH&KULVWRIHU)LUV\WK$GPLQLVWUDWLYH/DZ2ZIRUGS 2 Komisioni Evropian, Të kuptuarit, zgjerimi, Politika e zgjerimit të Bashkimit Evropian, Zyra ndërlidhëse e Komisionit Evropian në Kosovë, 2007.

406 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 shtetit, e deri në finalizimin e përmbushjes së kritereve, segment i cili do shumë përkushtim si nga ana vendore dhe nga ajo ndërkombëtare. Tek proceset e sundimit të ligjit, Kosovës i duhet ende punë deri te arritja e rezultateve, ku njëri ndër problemet kryesore është moszgjidhja e numrit të madh të lënëve e që vlerësohet të jetë mbi 40. 0003. Gjithsesi ky numër mund të bie me shtimin e gjyqtarëve, dhe efikasitetin e menaxhimit të punëve nga ana e tyre. Edhe pse BE-ja ka Gjykatën Evropiane të Drejtësisë (The European Court of Justice), e cila merr vendime detyruese për depozitat mbi kontekstet e traktateve të Bashkimit Evropian nga njëra anë dhe në anën tjetër merret me vendimet e legjislacionit të BE-së4, por në asnjë mënyrë nuk ndërhynë drejtpërdrejt në gjyqësorin e vendit përkatës, sfidë tjetër e cila i mbetet vendit tonë të punojë në këtë drejtim. Pavarësisht rrethanave të përmendura, Bashkimit Evropian ka gjetur mënyrën e bash- këpunimit edhe në sferën e drejtësisë, duke krijuar një mision rreth sundimit të ligjit në Kosovë të quajtur EULEX, i cili është misioni më i madh civil i ndërmarrë ndonjëherë nën platformën e Politikës së Sigurisë dhe Mbrojtjes Evropiane. Ky mision u miratua nga Këshilli Evropian më 2008, që i siguron Kosovës një të ardhme evropiane5. Qëllimi kryesor është të ndihmojë dhe përkrahë autoritetet e Kosovës në sundimin e ligjit, veçanërisht në polici, dre- jtësi dhe dogana. EULEX është një mision teknik i cili monitoron dhe këshillon ndërkohë që mban edhe disa funksione ekzekutive të kufizuara6. Me vendosjen e këtij misioni në Kosovë, kriteret si më themelore që u përcaktuan, janë: zbatimi i marrëveshjes teknike me EULEX-in për ndihmë juridike reciproke, sigurimi i bashkëpunimit të gjyqësorit për çështje penale, i realizuar nëpërmes kanaleve përkatëse, që funksionon në lidhje me të gjitha shtetet anëtare, hartimi dhe komunikimi me kohë i statistikave të hollësishme për rastet e bashkëpunimit juridik në çështje penale te autoritetet kompetente të shteteve anëtare, Komisionit Evropian, dhe EULEX-it, shqyrtimi i mundësisë së bashkëpunimit me EUROJUST7. Pra, ndërhyrja e BE-së në gjyqësorin e Kosovës, mundësohet vetëm përmes EULEX-it, më të cilin paraprakisht ka një marrëveshje. Një ndër institucionet e Bashkimit Evropian që ka rol normativ, ka fuqi të paralizojë proceset e vendimmarrjes, e gjithsesi në raste të veçanta ato procese edhe mund t’i pezullojë, është Komisioni Evropian. Gjithashtu, roli i tij shkon përtej kësaj. Ai ka kapacitetet ekzekutive, duke i arritur objektivat e veta, e duke siguruar rolin e përfaqësuesit në vendet dhe organizatat tjera, që padyshim mund të thuhet se është njëra nga organizatat më të monitoruara në glob. Komisioni Evropian i cili është edhe segment kyç në shumë çështje në raport me Kosovën

.RPLVLRQLL.RPXQLWHWHYH(YURSLDQH.RVRYDQsQ5H]ROXWsQWs.6Ws.9YH5DSRUWLPELSsUSDULPLQH DUULWXUQsQWRUI 6WHIDQ*HRUJH,DQ%DFKH3ROLWLFVLQWKH(XURSHDQ8QLRQ8QLYHUVLW\SUHVV2[IRUG*UHDW%ULWDLQS KWWSHFHXURSDHXHQODUJHPHQWFRXQWULHVGHWDLOHGFRXQWU\LQIRUPDWLRQNRVRYRLQGH[BHQKWP KWWSHHDVHXURSDHXGHOHJDWLRQVNRVRYRHXBNRVRYRSROLWLFDOBUHODWLRQVLQGH[BVTKWP 7 Udhëzues për liberalizimin e vizave, Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal në Kosovë, Departamenti për Integrime Evropiane dhe Koordinim të Politikave, Prishtinë, nëntor 2013, f. 10.

407 KUMTESAT

(sikurse ishte edhe me vendet e tjera të cilat synuan BE-në), ku ndër të tjera po përmendim më aktualen, liberalizimin e vizave, çështje për të cilën ky Komision lansoi një dialog më 19 janar 2012. Në qershor të vitit 2012, Komisioni i ka dorëzuar Qeverisë së Kosovës një udhër- rëfyes për liberalizimin e vizave, i cili ka identifikuar legjislacionin dhe masat institucionale që është dashur t’i miratojë dhe implementojë Kosova që të avancojë drejt liberalizimit të vizave. Me këtë rast ai nxori udhërrëfyesin me një gamë reformash, si: riintegrimin dhe riatdhesimin, sigurinë e dokumenteve, menaxhimin e kufirit dhe të migrimit, azilin, luftën kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit dhe të drejtat themelore lidhur me lirinë e lëvizjes. Rrjedhimisht, ky proces u zhvillua me një sërë aktivitete dhe kushte të cilat BE i kishe përcaktuar për një përmbyllje të këtij procesi që të rezultojë i suksesshëm. Me këtë rast nga Bashkimi Evropian dolën tri raporte që përshkruajtën gjendjen në të cilën Kosova po i implementonë ato standarde të kërkuara nga ana e saj. Në raportin e progresit për Kosovën nga ana e Bashkimit Evropian të publikuar në fund të 2014, Kosova e fiton të drejtën për t’u futur në rrugën për liberalizim të vizave, mirëpo duke i përmbushur edhe disa kritere të dhëna deri në finalizim. Ky raport rezulton të jetë i suksesshëm në disa fusha, duke specifikuar vazhdimin e dialogut me Serbinë dhe zbatimin e marrëveshjeve të arritura nga ato, ku në përgjithësi, Serbia dhe Kosova mbeten të angazhua- ra në dialog dhe të zotuara për zbatimin e marrëveshjes së parë të parimeve që rregullojnë normalizimin e marrëdhënieve të arritura në prill të vitit 2013 dhe marrëveshjeve të tjera të arritura përmes dialogut, duke dërguar kështu në ndryshime të pakthyeshme në terren8. Menjëherë pas miratimit të Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit (MSA-së) për Kosovë të nënshkruar më 25 tetor 2015 në Bruksel9, negociatat e së cilës ndërmjet BE-së dhe Kosovës kanë filluar në tetor të vitit 201310, elementet kryesore të saj janë rritja e tregtisë mes BE-së dhe Kosovës, obligimi i Kosovës që të harmonizojë legjislacionin e saj me acquis e BE-së në një gamë të gjerë të sektorëve dhe mundësinë për të zhvilluar një dialog politik mes BE-së dhe Kosovës11. Megjithatë, nga konkluzionet e pritura edhe më parë ministri i Integrimeve Evro- pian për Kosovë z. Bekim Çollaku u shprehë se, ky është një lajm shumë i mirë për Kosovën: “Nga retorika shumëvjeçare për perspektivën evropiane më në fund Kosova po futet në binarë të sigurt dhe, më në fund është në prag të nënshkrimit të marrëveshjes së parë kontraktuale që është ligjore, si për Kosovën, edhe BE-në. Mendoj se kjo është një dëshmi tjetër se edhe për Kosovën, po ashtu si të gjitha shtetet e tjera të Ballkanit Perëndimor, dyert e BE-së janë të hapura. Shpejtësia me të cilën ne do të avancojmë në këtë proces do të varet nga dinamika e punës që do të bëhet në Kosovë në aspektin e thellimit të reformave të domosdoshme në sek-

.RVRYR5HSRUW&RPPXQLFDWLRQIURPWKH&RPPLVVLRQWRWKH(XURSHDQ3DUOLDPHQWWKH&RXQFLOWKH(XUR- SHDQ(FRQRPLFDQG6RFLDO&RPPLWWHHDQGWKH&RPPLWWHHRIWKHUHJLRQV&RPPLVVLRQVWDIIZRUNLQJGRFXPHQW %UXVVHOV1RYHPEHUS KWWSHFHXURSDHXHQODUJHPHQWFRXQWULHVGHWDLOHGFRXQWU\LQIRUPDWLRQNRVRYRLQGH[BHQKWP .RPLVLRQL(YURSLDQ5DSRUWLLSURJUHVLWSsU.RVRYsQ%UXNVHOI 3RDW\I

408 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 torë të ndryshëm dhe të përmbushjes së kritereve të Kopenhagenit. Ai moment është shumë i rëndësishëm dhe kur të ndodhë nënshkrimi dhe ratifikimi i marrëveshjes me siguri që do të konsiderohet si një moment historik për Republikën e Kosovës”12. Detyrimet e dalura nga kjo marrëveshje bartin me vete një grup të madh të obligimeve, duke mos anashkaluar asnjëherë standardet e mbetura që duhet plotësuar e që primare mbetet demarkacioni me Malin e Zi, çështje e cila po paraqet probleme të mëdha mospajtueshmërie në mes pozitës dhe opozitës të Qeverisë së Kosovës. Raport tjetër i dalur nga Bashkimi Evropian për Kosovën më 10 nëntor 2015, potencon se gjyqësori është i ndikuar nga ndërhyrjet politike, ku gjithashtu korrupsionin e sheh në fazat e hershme të tij, konfiskimi i aseteve dhe lufta kundër krimit të organizuar është në fazat fillestare. Edhe në aspektin ekonomik Kosova shihet në faza të hershme. Sipas këtij raporti, ka një deficit të shënuar lartë, ku mungon në masë të mjaftueshme prodhimtaria vendore, dhe duke i pasur parasysh këto zhvillime padyshim që papunësia arrin një shkallë të lartë deri në 35. 5%13, që e bënë Kosovën larg nga shtetet e tjera evropiane dhe larg nga konkurrenca e shteteve anëtare në tregun ekonomik. Shtete e Evropës Juglindore me gjithë qëllimin e tyre drejt këtij integrimi, duhet të jenë të vetëdijshme se nuk mjafton synimi për integrim, janë një sërë kriteresh dhe kushtesh që duhet plotësuar për t’ju bashkuar këtij komuniteti, siç janë: marrëdhëniet e mira bilaterale, zhvillimi ekonomik, stabilitet politik etj. Pavarësisht faktit se disa shtete të kësaj pjese të Ballkanit e morën statusin e vendit kandidat, në shtator të vitit 2014 BE morri vendim që për pesë vitet e ardhshme mos të ketë anëtarësime të reja. Të gjitha këto përpjekje nga ana e BE-së, bartin me vete edhe një asistencë financiare, duke u munduar çdo herë e më shumë, që proceset e integrimit dhe zgjerimit të Bashkimit Evropian të rezultojnë të suksesshme.

*D]HWD³=sUL´PDM .RVRYR5HSRUW&RPPXQLFDWLRQIURPWKH&RPPLVVLRQWRWKH(XURSHDQ3DUOLDPHQWWKH&RXQFLOWKH(X- URSHDQ(FRQRPLFDQG6RFLDO&RPPLWWHHDQGWKH&RPPLWWHHRIWKHUHJLRQV&RPPLVVLRQVWDIIZRUNLQJGRFXPHQW %UXVVHOV1RYHPEHUS

409 KUMTESAT

410 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

FORMIMI I PARTIVE TË PARA NË SHQIPËRI DHE ROLI I TYRE NË ÇËSHTJEN KOMBËTARE (1920-1924)

Skender Lutfiu Hulumtues i pavarur shkencor për shek. XX/ Instituti i Historisë “Ali Hadri”, PRISHTINË [email protected]

ABSTRAKTI

Në këtë punim trajtohen fillet e pluralizmit politik në Shqipëri në harkun kohor 1920- 1924, me theks të veçantë trajtohet formimi dhe funksionimi i partive të para politike dhe roli i tyre në zgjidhjen e çështjes kombëtare. Si rezultatë i formimit të subjekteve të para politike, si Partisë Popullore, Partisë Për- parimtare etj, dhe përfaqësimit të tyre në parlamentin shqiptar u ngritë për diskutim çështja kombëtare, me gjithë problemet nëpër të cilat kalonte shteti shqiptar. Partitë politike nuk gjenin mbështetjen e duhur tek masat e popullsisë, ngase kultura politike dhe pluralizmi ishin në fillet e tyre, por megjithate ato përfaqësonin interesat edhe të shqiptarëve jashtë Shqipërisë së 13-tës. Vlen të përmenden letrat dhe kërkesat që Qeveria dhe Parlamenti Shqiptar ua drejtonin Lidhjes së Kombeve për çështjen e shqiptarëve në Ju- gosllavi dhe në Greqi, për parandalimin e dhunës dhe shpërnguljes së popullësisë shqiptare nga trojet e veta.

Fjalët kyçe: Shqipëria, partitë politike, Partia Popullore, Partia Përparimtare, çështja kombëtare.

HYRJA

Që nga Kongresi i Lushnjës (1920) e deri te rënia e qeverisë së Nolit (dhjetor 1924) dhe rikthimit të Zogut në pushtet, jeta politike në Shqipëri u zhvillua me një ritëm të pa parë më parë, sado që ishte e brishtë dhe me probleme të shumta. Zhvillimi i jetës politike konsiston me krijimin e partive të para politike, (Partia Popullore, Partia Përparimtare etj) me zgjedhjet e para kushtetuese (prill 1921 dhe zgjedhjet e vitit 1923) dhe me zhvillimin e debatit ndërm- jet pozitës dhe opozitës që zhvillohej në parlamentin shqiptar si dhe në shtypin e kohës.

411 KUMTESAT

Mirëpo, kjo ishte një periudhë tejet e shkurtër dhe për pasojë nuk shtriu rrënjët e vlerave të demokracisë, sado që kaloi nëpër to. Këtë e dëshmon rikthimi i Zogut dhe zhvillimet politike që ndodhën më pas.

Formimi i partive të para dhe jeta politike në Shqipëri në harkun kohor 1920-1924

Krijimit të partive të para politike në historinë e Shqipërisë, i parapriu formimi i opozitës dhe mbështetësit e tyre në vjeshtën e vitit 1920, nga veprimtaria e Qeverisë dhe e Kuvendit. Shenjat e para të grupeve politike u shfaqën me dorëheqjen e Bajram Currit nga posti i depu- tetit dhe nga ai i komandantit të ushtrisë. Ndërsa, më 24 nëntor 1920, 18 deputetë, të vetësh- pallur opozitarë që përbënin gjysmën e Këshillit Kombëtar, dhanë dorëheqje, duke kërkuar zgjedhje të reja. Kërkesa e tyre ishte që të zgjedheshin deputetët e rinj, që do të votohen nga populli, vendim që u morë më pas nga qeveria, për siq shprehej në vendim “të respektohet vullneti i popullit që të bëhen zgjedhje të reja për një mbledhje kombëtare kushtetuese”.1 Do të ndalemi te zgjedhjet e para kushtetuese që u zhvilluan në prill të vitit 1921, që shënuan një moment historik në jetën politike të Shqipërisë. Kështu, duke pas parasysh që ishin zgjedhjet e para kushtetuese dhe në të cilat për herë të parë merrnin pjesë grupimet politike, të cilat pretendonin se ishin parti politike, ishte e kuptueshme që të kalonin nëpër procedura të ndërlikuara dhe të zgjasnin më tepër sesa duhej. I gjithë procesi zgjati nga fundi janarit 1920 deri në prill, gjegjësisht deri në maj, ku përfunduan në qytetin e Shkodrës.2 Si rezultat i rrethanave të sipërshënuara edhe qeveria e parë, e dalë nga zgjedhjet e 1921 nuk bënte përjashtim nga kjo logjik udhëheqjeje.3 Megjithate, jeta partiake shqiptare, që u zhvillua në këto zgjedhje nuk mund të themi se ishte e pa traditë. Kështu, që nga viti 1914 ishte krijuar grupimi politik “Krahu kombëtar” apo “Klika”, sipas modelit të xhonturqëve. Pas këtyre zgjedhjeve, konkretisht më 24 prill4, prej “Krahut kombëtar”5 u krijua, Partia Popullore apo Partia Demokratike. Formimi i saj erdhi si rezultat i një grupimi të një pjese të deputetëve të Parlamentit të parë shqiptar, gjatë fushatës së zgjedhjeve të 1921.6 Partia Popullore ishte partia më e madhe dhe prirej të përfaqësonte si mendimin konservator ashtu edhe atë liberal, siç del nga anëtarësia në të edhe e personaliteteve si Fan Nolit, që qe dhe udhëheqësi i parë ipartisë. Ahmet Zogut për një kohë ishte pjesëtar i saj, mirëpo për

$IULP.UDVQLTL3DUWLWs3ROLWLNHQs6KTLSsUL +LVWRULDGKHWLSDUHWHSDUWLYHSDUODPHQWHYHGKHWs ]KYLOOLPHYHSROLWLNH7LUDQs SDERWXHV I 3HWHU%DUWO6KTLSsULD1JDPHVMHWDGHULVRW3UL]UHQ'ULWDI *HRUJHV&DVWHOODQ+LVWRULDH%DOONDQLW VKHNXOOL;,9;; 3ULVKWLQs *XWHQEHUJ I Partia Popullore është krijuar më 10 tetor 1920, kur një grup deputetësh të Këshillit Kombëtar shpallën një program politik nën emrin e “Partisë Popullore Kombëtare”. Ndërsa mori trajtë përfundimtare në nëtor 1920, kur ajo vendosi të konkurojë si subjekt elektoral në zgjedhjet e reja parlamentare. 5 $QsWDUsWH.UDKXW.RPEsWDULVKLQ6RWLU3HFL$TLI3DVKD+R[KD.DGUL3ULVKWLQD$KPHW=RJX6HM¿9OODPDVL Eshref Frashëri, Rexhep Mitrovica, Sali Nivica, Qazim Kokoshi, Osman Myderrizi, Bedri Pejani, Salih Vuçiterni etj. )MDORU(QFLNORSHGLN6KTLSWDU7LUDQs $NDGHPLDH6KNHQFDYHH6KTLSsULVs I

412 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 shkakë të ndikimit të tij të vogël në këtë subjekt politik, ai dola nga Partia Popullore.7Në këtë subjekt nuk kishte përbërje unike ngase, në të përfshiheshin edhe përfaqësues të qytetarisë siq ishte Noli, por edhe fisnikë feudal siq ishte Zogu. Përfaqësues të Partisë Popullore ishin edhe personalitetet si S. Vinjau, A. Këlcyra, A. Koprencka, S. Kaja etj. Grupi parlamentar i Partisë Popullore, në fakt u formua nga një grup deputetësh, ku hynin anëtarët e Krahut Kombëtar, deputetët e Korçës, Gjirokastrës, një pjesë e deputetëve të Tiranës, të Shkodrës e të Dibrës etj.8Ithtarët e kësaj partie në thelb ishin liberal dhe me orientim perëndimor. Kjo parti kërkonte reforma dhe modernizimin e vendit, mirëpo gjithnjë duke ruajtur traditat. Madje, për të pamundësuar ndërhyrjen nga jashtë, shoqërive të huaja duhej t’u jepeshin koncesione vetëm nëse kishin pjesëtarë shqiptarë.9 Më 1922 në Partinë Popullore filluan të nxjerrin krye fraksionet e para, si rezultat i kundërthënieve ndërmjet anëtarëve të saj, lidhur me rrugët e zgjidhjes së problemeve të ndryshme. Kështu, nga kjo parti doli një grup nën udheheqjën e Fan Nolit10 dhe të Luigj Gurakuqit, të cilët më vonë themeluan Partinë Demokratike, për të cilën do tëbëjmë fjalë më vonë.Shkaqet e largimit mund të jenë të shumta, por më kryesoret mendojmë që janë armiqësit e vjetra që kishte Noli me Sotir Pecin dhe kundërthëniet ndërmjet krerëve të Par- tisë Popullore në përgjithësi. Pas tyre nga ky subjekt politik u larguan edhe shumica e depu- tetëve të Gjirokastrës, ndërsa Sylejman Delvina, Stavro Vinjau, Bahri Omari, Ali Këlcyra etj, kaluan në opozitë.11 Deputetët që ishin me pikpamje demokratike në kuadër të Partisë Popullore ishin në parlamentin shqiptar përfaqësues të opozitës. Me ta dhe pikëpamjet e tyre u bashkuan edhe personalitetet e emigracionit politik kosovar që nuk miratonin politikën e ndjekur nga Zogu, ndaj çështjes së Kosovës.12 Programi i “Partisë Popullore” synonte bashkimin kombëtar, mëvetësinë dhe zhvillimin e Shqipërisë. Ai përmbante 49 nene dhe ndahej në disa kapituj.13 Sa i përket politikës së jashtme, në nenin 27 thuhet që për të siguruar dhe fituar pavarësinë kombëtare, partia do të vëjë marrëdhënie të mira me shtetet që janë të interesuara, që mendojmë se kanë aluduar tek vendet fqinje Jugosllavia dhe Greqia dhe Fuqitë e e Mëdha si Italia, Anglia, etj. ndërsa në nenin 28 thuhet që qëllimi kryesor i politikës së jashtme është përpjekja për ngritjen e pozitës së shqiptarëve në Ballkan dhe zhvillimin e përgjithshëm të tyre, duke mos shkelë të drejtat e asnjë mbretërie apo kombi tjetër.14

0LUDQGD9LFNHUV6KTLSWDUsWQMsKLVWRULPRGHUQH7LUDQs %RWD6KTLSWDUH I 6HM¿9OODPDVL%DOODIDTLPHSROLWLNHQs6KTLSsUL .XMWLPHGKHYOHUsVLPHKLVWRULNH SsUJDWLWMDSsU ERWLP0DUHQJOHQ9HUOL7LUDQs 1HUDLGD I 3HWHU%DUWO6KTLSsULD1JDPHVMHWDGHULVRW3UL]UHQ 'ULWD I 10 Me Nolin nga Partia Popullore u larguan edhe dy deputetët e Korçës Kristaç Qirko dhe Loni Kristo. 6HM¿9OODPDVL9HSHSsUPHQGXUI )MDORU(QFLNORSHGLN6KTLSWDU9HSHSsUPHQGXUI .DOLRSL1DVND.sVKLOOL.RPEsWDU7LUDQs 'UHMWRULDH3sUJMLWKVKPHH$UNLYDYH I $46+)RQGL'RVMDYLWLI

413 KUMTESAT

Pas një periudhe relativisht të shkurtër (dyzetë ditore), konkretisht më 21 nëntor 1920 si kundërpërgjigjje e Partisë Popullore, u krijua në parlament Partia Përparimtare15 ose kon- servatorët siç niheshin anëtarët e saj. Partia Përparimtare, që ishte në kryesinë e Hoxhë Kadri Prishtinës16, ishte parti e bejlerëve, që përfaqësonte kryesisht interesat e Shqipërisë Qendore ku qifligarët e mëdhenj mbanin pushtetin. Kjo parti udhëhiqej më pasë nga Shefqet Verlaci, nga Elbasani, që ishte një nga çifligarët më të mëdhenj të Shqipërisë, i cili kundërshtonte me forcë çdo lloj reforme të tokës. Përfaqësues të Partisë Përparimtare ishin personalitetet si kryeministri Vrioni17, pastaj, Luigj Gurakuqi, Sejfi Vllamasi, Gjergj Fishta, si dhe anëtar të Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës si Hasan Prishtina, Bajram Curri, Ramiz Daci etj.18Mirëpo, pas krizës politike të dhjetorit 1921 dhe Lëvizjes së marsit 1922, nga Partia Përparimtare u larguan deputetët kosovarë si Hasan Prishtina, Bajram Curri, Hoxha Kadri Prishtina etj dhe deputet të tjerë si Luigj Gurakuqi, që qe me prirje demokratike.19 Nga viti 1922 edhe nga Partia Përparimtare dolën disa politikanë të moderuar të qarkut të Iljaz Vrionit, që krijuan grupin e të “pavarurve”, i cili nuk mbeti i tillë, ngase në çështje të rëndësishme votonte në anë të “përparimtarëve”.20 Në kuadër të këtij subjekti politik mbetën kryesisht pronarë tokash që mbështetën Zogun dhe qeverinë e tij. Në programin e saj politik, ndërë të tjera parashihej edhe bashkimi kombëtar.21 Nga zgjedhjet e majit të vitit 1921, si Partia Popullore, ashtu dhe Partia Përparimtare dolën thuajse me një numër të barabartë vendesh në parlamentin e ri. Kështu, Partia Pop- ullore ka tanimë 29 deputetë, nga 78që ka parlamenti. Programi i saj është demokratik dhe ka si synim arsimin, reformën agrare, kushtetutën republikane. Kjo ishte ndarja ideologjike që ishte ravijëzuar në Parlamentin shqiptar në zgjedhjet demokratike të 21 prillit 1921.22 Në këto zgjedhje, të cilat ishin të parat në historinë e Shqipërisë, votuesit preferuan të zgjedhin patriotët, meqë vendi ishte për një kohë të gjatë në robëri. Madje, frika nga pushtimi i sër- ishëm prej vendeve fqinje ishte ende aktuale, andaj ata votuan për patriotët për të fituar mbi armiqtë e shtetit dhe të kombit shqiptar.23 Më 21 prill 1921 u mblodh në Tiranë parlamenti i parë në historinë e shtetit shqiptar, ndërsa në seancën plenare të 18 korrikut 1921, në parlament bënin pjesë dy grupime politike: nga Partia Popullore dhe Partia Përparimtare si dhe një pjesë deputetësh që nuk morën pjesë në asnjë parti. Partinë Popullore e kryesonte Fan Noli, në përbërjen e të cilës

15 Ky subjekt politik njihej edhe me emrin Partia Progresive. Për më tepër shih: Miranda Vickers. Shqiptarët një KLVWRULPRGHUQH7LUDQs%RWD6KTLSWDUHI 6HM¿9OODPDVL9HSHSsUPHQGXUI 3HWHU%DUWO9HSHSsUPHQGXUI +DVDQ3ULVKWLQDGKH%DMUDP&XUULLVKLQSMHVsH3DUWLVs3RSXOORUH )MDORU(QFLNORSHGLN6KTLSWDU9HSHSsUPHQGXUI 3HWHU%DUWO9HSHSsUPHQGXUI 21 Afrim Krasniqi. Vep. e përmendur, f. 51. %OHQGL)HY]LX3UHVLGHQWLTsXEsPEUHW7LUDQs 8(735(66 I $IULP.UDVQLTL9HSHSsUPHQGXUI

414 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 ishte edhe Ahmet Zogu, ndërsa Partinë Përparimtare e kryesonte Hoxhë Kadri Prishtina, ku bënin pjesë edhe disa ish ministra të qeverisë së Durrësit si dhe përsonalitetet nga Kosova. Mirëpo, më vonë, pati një rishpërndarje të dy grupimeve politike.24Kjo ishte arsyeja që pati një luftë të përhershme dhe tejet të ashpër midis tyre, duke shkaktuar në vazhdimësi kriza të njëpasnjëshme qeveritare, deri në formimin e një qeverie të koalicionit kombëtar në vjeshtën e vitit 1921.25 Pra, të kërcënuar nga forcat serbe, të cilat synonin pushtimin e Shqipërisë veriore, duke shkaktuar kështu destabilitet brenda shtetit shqiptar, klasa politike shqiptare nuk mund të kishte zgjedhje tjetër përveçse të bashkohej përball rrezikut serb. Kështu, në tetor 1921, u krijua një koalicion i gjerë politik midis pozitës dhe opozitës, që njihet si “Bashkimi i Shenjtë”. Ky koalicion solli rrëzimin e qeverisë Vrioni dhe zgjedhjen e qeverisë së re në krye me Pandeli Evangjelin.26 Qeveria shqiptare apo më mirë të themi pozita shqiptare u përballë nga fundi i tetorit 1922 me një sulm të opozitës që përbëhej nga liberalët demokratë. Në kuadër të opozitës hynin grupi, që mbështetej nga shqiptarët ortodoks të Shqipërisë së Jugut, që ishin të grupuar rrethë organizatës “Vatra” dhe një grup tjetër që gjenin përkrahje në rajonet verilindore, që kishin vuajtur nga shkatërrimet e jugosllavëve dhe që kishin kontakt me bashkëatdhetarët e tyre të shtypur në Kosovë. Të dy këto grupe ishin për regjim më liberal, që do të thotë se ishin kundër qëndrimit në pushtet të elementit konservator, që përbëhej kryesisht nga pronarë tokash dhe ish-zyrtarë në shërbim të Perandorisë Osmane. Vlenë të përmendim se udhëheqësit kryesorë të opozitës, në të cilën bënin pjesë edhe njerëzit më të moderuar si Faik e Mehmet Konica, ishin Luigj Gurakuqi, Fan Noli, Sulejman Delvina etj. 27 Po ashtu, kritikat ndaj politikës së Zogut për çështjen e Kosovës bënë që në fillim të vitit 1923 “Klika” të ndahej në dy pjesë. Në anën tjetër Hasan Prishtina dhe Bajram Curri u larguan prej saj dhe u bashkuan me Luigj Gurakuqin, duke u bërë kështu armiqtë më të betuar të Zogut.28Ndërsa nga shtatori i vitit 1923 Noli krijoi edhe Partinë Liberale29 me qendër në Korçë.30 Skena politike shqiptare nga tetori i vitit 1924 u plotësua edhe me dy subjekte të reja politike, që lindën si pasojë e diferencimit të vazhdueshëm të forcave politike në Shqipëri. Këto ishin partia Nacional-Demokratike, ku hynin kryesisht konzervatorët dhe partia Ra- dikal-Demokrate, që përbëhej nga elementet demokratik, apo më sakt në këtë subjekt të ri politik hynte opozita e pararevolucionit.31

*UDPR]+\VL2UJDQL]LPLLVKWHWLWVKTLSWDUGKHOXIWDSROLWLNHUUHWKWLMQsYLWHW7LUDQs SDERWXHV I 0LUDQGD9LFNHUV9HSHSsUPHQGXUI $IULP.UDVQLTL9HSHSsUPHQGXUI -RVHSK6sLHUH6KTLSsULD1JULWMDHQMsPEUHWsULH7LUDQs 'LWXULD I $IULP.UDVQLTL9HSHSsUPHQGXUI 29 Kjo quhej Partia demokratike, mirëpo përfaqësonte fraksionin liberal të Partisë Popullore dhe të klasës politike. 5REHUW&$XVWLQ)DQ1ROLGKHQMsUHYROXFLRQLLNXU 'HPRNUDFLD6KTLSWDUHQsYLWHW3ULVKWLQs .RKD I (PLQH$UL¿%DNDOODL4HYHULDGHPRNUDWLNHH)DQ1ROLWGKHTsQGULPLL0EUHWsULVs6.6QGDMVDM*MXUPLPH $OEDQRORJMLNH6HULDHVKNHQFDYHKLVWRULNH;,3ULVKWLQs ,QVWLWXWL$OEDQRORJMLNL3ULVKWLQsV I

415 KUMTESAT

Vlenë të përmendet këtu edhe formimi i “Partisë Kombëtare”32, nga Aqif Pashë Elbasani33, në prill të vitit 1923 në Baden të Austrisë.34 Ka ekzistuar edhe Partia Kombëtare Shqiptare në SHBA, kryetar i së cilës ishte Kristo Dako. Ndërsa, partia e vetme e shqiptarëve në Jugosllavi ishte Xhemieti (Bashkimi), e cila u krijua më 18 dhjetor 1918 në Shkup. Kryetar i saj ishte Nexhip Draga, anëtarë i senatit të zgjedhur në Kuvendin e Vlorës, deri më 1921, ku pas vdekjes së tij, këtë post e zëvendëson vëllau Ferhat Draga. Ky subjekt politik, që ishte i vetmi që përfaqësonte shqiptarët në Jugosllavi, në Kosovë vepronte ilegalisht, ndërsa në viset e tjera shqiptare në Jugosllavi Xhemieti vepronte legalisht, duke u njohur si parti e moderuar politike e myslimanëve të “viseve të jugut”.35 Veprimtarinë e tij Xhemieti e shtriu në Kosovë, Maqedoni dhe në Sanxhak, ku si rezultat i punës dhe përkushtimit gjatë zgjedhjeve politike të viteve 1920-1924, fitoi disa mandate parlamentare. Suksesin më të madh e arriti në zgjedhjet e vitit 1923 në Jugosllavi, në të cilat ajo siguroi 17 deputetë.36 Xhemieti si subjekt politik, u bë përfaqësuesi më i njejtë i shqiptarëve në Jugosllavi, andaj veprimtaria e tij shtrihej gjithnjë e më shumë, veprimtari e cila në thelbin e saj përbënte mbrojtjen e interesave të shqiptarëve. Kjo ishte arsyeja kryesore, që solli reagimin e ashpër të Beogradit zyrtar, i cili më 1925 arrestoi dhe burgosi kryetarin Fehrat Draga dhe deputetë të shumtë të partisë dhe ndaloi botimin e gazetës “Hak”. Nga regjimi serb as përpjekjet për përçarje të brendshme të Xhemietit nuk munguan, të cilat si qëllim kryesor kishin përçarjen politike dhe shkatërrimin e tij. Këtë qëllim e arritën brenda një viti, ngase në fund të vitit 1925, Xhemieti që ishte partia e vetme politike shqiptare në Jugosllavi, pushoi së egzistu- ari.37 Krahasë partive të sipërshënuara, në këtë periudhë u formuan një vargë organizatash, që mblodhën rrethë vetes mjaftë personalitete të kohës, e që pikpamjet e tyre i mbështesnin (disa prej tyre), kryesisht nga feja ose nga krahina. Në thelbë ato ishin organizata me pikpamje për- parimta që synonin të kundërshtonin sundimin e çifligarëve myslimanë. Në fakt këto shoqëri apo organizata kishin më shumë ngjashmëri me partitë politike. Të tilla ishin organizatat

32 Për programin e Partisë Kombëtare dhe rregulloren e saj shih: Dokumente për veprimtarinë politike atdhetare HGHPRNUDWLNHWs$TLI3DVKs(OEDVDQLWJMDWsYLWHYH6WXGLPH+LVWRULNH1U7LUDQs ,QVWLWXWLL+LV- WRULVs I 33 Aqif Pashë Elbasani ishte drejtues dhe kryesues i vendimeve të Kongresit të Lushnjës, që ishin vendime në frymën demokratike, liberale dhe orientim perëndimor. Mirëpo, për shkakë të mednimeve të tij përparimtare e demokratike si dhe qëndrimit liberal, që bie ndesh me konceptet politike të qarqeve konservatore, Aqif Pashë Elbasani, më 1 mars 1922 u largua nga Shqipëria dhe u vendos në Baden të Austrisë dhe më pas në Vjenë, ku TsQGURLGHULQsMDQDU1JDGRNXPHQWHWHNRKsVPsVRMPsTsDLLVKWHSHUVRQDOLWHWLPsDNWLYGKHOLGHULSROLWLNH organizativ i emigracionit politik shqiptar në Austri. 7KXKHMTsLVKWHSDUWLDHYHWPHSROLWLNHTssVKWsNULMXDUMDVKWs6KTLSsULVsQsYLWHW 35 Afrim Krasniqi. Vep. e përmendur, f. 78. $IULP.UDVQLTL9HSHSsUPHQGXUI 37 Po aty, f. 79.

416 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

FAMILJA FISNIKE SPANI NGA DRISHTI DHE LIDHJET E SAJ ME NOVOBËRDËN

Dr. sc. Teuta SHALA-PELI Bashkëpunëtore shkencore Instituti i Historisë “Ali Hadri”-Prishtinë [email protected]

ABSTRAKTI

Qyteti i Drishtit gjatë mesjetës u dallua edhe si seli e njohur e familjeve të shquara feudale, njëra prej të cilave ishte edhe familja Spani. Në kuadër të këtij punimi do të bëjmë përpjekje që të ndjekim momentet më domethënëse të historikut të familjes Spani, duke kapur segmente të rëndësishmet nga veprmtaria ekonomike, politike e ajo kulturore, e kësaj familjeje gjatë mesjetës aq sa na lejojnë të dhënat dokumentare, për të vazhduar me trajtimin e lidhjeve të kësaj familjeje me qytetin e Novobërdës gjatë mesjetës, ku njëri nga pjestarët e familjejes Spani, përkatësisht Aleks Spanin e ndeshim vojvod në Novobërd në kohën e pushtimit të saj nga osmanët. Gjithnjë duke ju referuar burimeve dhe literaturës do të bëjmë një analizë të të dhënave të cilat ju referohen lidhjeve martesore të familjeve të njohura feudale gjatë mesjetës duke u fokusuar tek martesa e Aleks Spanit me vajzën e despotit Gjergj Brankoviqi. Gjithashtu do të vëhet në pah aktiviteti politiko-diplomatik i Aleks Spanit deri me rënien e tokave shqiptare nën sundimin osman, për të vazhduar me të dhënat për veprimtarin e tij në Venedik, ku edhe vendoset së bashku me familjen e tij pas rënies së Drishtit nën sundimin osman. Fjalë çelës: Drishti, familja Spani, Aleks Spani.

Aleks Spani ishte një figurë e rëndësishme e familjes fisnike Spani nga Drishti. Në fus- hën e veprimtarisë së tij Aleks Spani u dallua për rolin diplomatik duke ndërmjetësuar gjatë negociatave në mes të Perandorisë Osmane dhe Venedikut. Gjithashtu Aleks Spani u dallua edhe për ushtrimin e funksioneve të tjera të rëndësishme, nga të cilat po veçojmë pozitën e tij si vojvodë i qytetit të Novobërdës. Para se të flasim për funksionet e tij diplomatike dhe pozitat udhëheqëse, e shohim si të arsyeshme që të ndalemi tek disa të dhëna të rëndësishme për familjen e tij duke filluar nga babai i tij Pjetër Spani, lidhjet me familjet e njohura feudale të asaj kohe si vendase ashtu edhe të huaja, për të vazhduar me martesën e tij, të dhëna këto që argumentojnë dhe dëshmojnë për pozitat dhe funksionet e tij.

417 KUMTESAT

Aleks Spani ishte një figurë e rëndësishme që doli nga familja fisnike Spani nga Drishti. Në fushën e veprimtarisë së tij Aleks Spani u dallua si për rolin diplomatik duke shërbyer si ndërmjetësues gjatë negociatave në mes të Perandorisë Osmane dhe Venedikut. Gjithashtu Aleks Spani u dallua edhe për ushtrimin e funksioneve të tjera të rëndësishme, nga të cilat po veçojmë pozitën e tij si vojvodë i qytetit të Novobërdës. Para se të flasim për funksionet e tij diplomatike si dhe pozitat udhëheqëse, e shohim si të arsyeshme që të ndalemi tek disa të dhëna të rëndësishme për familjen e tij duke e filluar nga babai i tij Pjetër Spani, lidhjet me familjet e njohura feudale të asaj kohe si vendase ashtu edhe të huaja, për të vazhduar me martesën e tij, të dhëna këto që argumentojnë dhe dëshmojnë për pozitat dhe funksionet e tij. Aleks Spani ishte i biri i Pjetër Spanit. Vlen të përmendim se në burimet dhe literaturën që i kemi pasur në dispozicion për familjen Spani kemi ndeshur në tre anëtarë të kësaj familjeje me emrin Pjetër Spani.1 Në këtë rast fjala është për Pjetër Spanin i cili kishte tre djem: Bozhidarin, Aleksin, (Alexius filius Petri Spani ) dhe Hërvojën.2 Në vitin 1458, në Dubrovnik vërtetohet testamenti i Pjetër Spanit me ç’rast djemtë e tij Aleksi dhe Bozhidari përmen- den si trashëgimtarë të babait të tyre Pjeter Spanit.3 Krahas këtyre të dhënave në veprim- tarinë e Pjetër Spanit mund të veçojmë pjesëmarrjen e tij në Kuvendin e Lezhës së bashku me djemtë e tij Bozhidarin, Aleksin dhe Hervoje.4 Me sa duket Familja Spani kishte raporte të

3MHWsU 6SDQL NDQRQLN L 'ULVKWLW L FLOL Qs YLWLQ EsKHW DUJMLSHVKNsY Qs 7LYDU 0LODQ âXIÀD\, “Die Kirch- HQ]XVWlQGHLPYRUWUNLVFKHQ$OEDQLHQ'LHRUWKRGR[H'XUFKEUXFKV]RQHLPNDWKROLVFKHQ'DPPH´,OO\ULVFK$OEDQ- LVFKH)RUVFKXQJHQ%DQG,0QFKHQ PsWHMâXIÀD\³'LH.LUFKHQ]XVWlQGH´ *MLWKDVKWX3MHWsU6SDQL në fjalë kishte shërbyer si prift në Raguzë, Dokumente për historinë e Shqipërisë të shek.XV,vëllimi I, përgatitur QJD,QMDF=DPSXWL/XDQ0DOOWH]L7LUDQsGRN PsWHM'RNXPHQWHSsUKLVWRULQs -DKMD'UDQoROOL³.RQ- tributi i muzikantëve shqiptarë arteve të RaguzësJMDWsVKHNXMYH;,9;9´%XOHWLQL)DNXOWHWLW)LOR]R¿N XXII, Prishtinë 1992, 152; Jahja Drançolli, Arbërit ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes gjatë Mesjetës, Zagreb: Mis- ioni Katolik Shqiptar në Kroaci'RP3MHWsU6SDQLQsGLVDWHVWDPHQWHWsKDUWXDUDQs5DJX]sSsUPHQGHW QsFLOsVLQsHGsVKPLWDULWGKH]EDWXHVLWWsDW\UHWHVWDPHQWHYH'UåDYQL$UKLYX'XEURYQLNX'LYHUVD&DQFHODULDH ;;;,9 PsWHM'$''LY&DQF '$'7HVWDPHQWD9,,,Y'$''LVW7HVWDP9,'$''LVW 7HVWDP9,'$''LVW7HVWDP9,Y'$''LVW7HVWDP9,Y'$''LVW7HVWDP9,Y'$' 'LVW7HVWDP9,Y'$''LVW7HVWDP9,'$''LY&DQF;;;,,,'$''LY&DQF;;;,9 '$''LY&DQF;;;9,Y'$''LY1RW;,Y'$'7HVW1RW,;'$'7HVW1RW9,'$' 7HVW1RW9,,,Y'$'7HVW1RW,;Y$UNLYLL,QVWLWXWLWWs+LVWRULVs±7LUDQs'RNXPHQWHSsUKLVWRULQsH ShqipërisëVKHN;9 'RVMD$,,,GRN PsWHM$,+$,,, $,,,GRN$,+ $,,,GRN$,+$,,,$FWD$OE,,$FWD$OE,,$FWD$OE,,$FWD$OE,, 'RNXPHQWDWsVKHNXOOLW;9GRN1s 5HJMLVWULQH.DGDVWUsVGKH.RQFHVLRQHYHSsUUUHWKLQH6KNRGUsVQGHVKLPWsGKsQDSsUQMs3MHURDSR 3MHWsU6SDQLLFLOLSsUPHQGHWVLSURQDULIVKDWLW'REUHDÀD 1LFRODH-RUJD1RWHVHWH[WUDLWVSRXUVHUYLUjO¶KLVWRLUHGHVFURLVDGHVDX;9HVLqFOH9ROXPH,,,3DULV(UQHVW/H- URX[%XFXUHVWO¶$FDGHPLH5RXPDLQH PsWHM³-RUJD1RWHVHWH[WUDLWV´ ³3HWUXV6SDQ$OEDQHQVLV´ &RQVWDQWLQ-LUHþHN³6NXWDULXQGVHLQ*HELHWLP0LWWHODOWHU´/7KDOORF]\,OO\ULVFK$OEDQLVFKH)RUVFKXQJHQ%DQG ,0QFKHQXQG/HLS]LJ PsWHM-LUHþHN³6NXWDUL´ ɄɨɧɫɬɚɧɬɢɧȳɢɪɟɱɟɤɂɋɌɈɊɂȳȺɋɊȻȺɉɊȼȺ ɄȵɂȽȺȾɈȽɈȾɂɇȿɄɭɥɬɭɪɧɚɢɫɬɨɪɢʁɚ³ɇɚɭɱɧɚɤʃɢɝɚ´ɄɨɫɦɚʁɫɤɚȻȿɈȽɊȺȾ PsWHM ȳɢɪɟɱɟɤɂɋɌɈɊɂȳȺɋɊȻȺɉɊȼȺɄȵɂȽȺ ³ȺɥɟɤɫɢʁɚɛɪɚʄɚɡɛɚɥɚF\FɟȻɨɠɢɞɚɪɂɏɪɛɨʁH´ ,UPJDUG0DKQNHQ³%H]LHKXQJHQ]ZLVFKHQ5DJXVDQHUQXQG$OEDQHUQZlKUHQGGHV0LWWHODOWHUV´%HLWUlJH]XU 6GRVWHXURSDIRUVFKXQJDQOlVVOLFKGHV,LQWHUQDWLRQDOHQEDONDQRORJHQNRQJUHVVHVLQ6R¿D0QFKHQVKsQ 0sWHM0DKQNHQ³%H]LHKXQJHQ´ ³3HWUXVGHVVHQ7HVWDPHQWLQ'XEURYQLNEHJODXELJWZXUGHJHK|UW VDPWVHLQHQGRUWHUZlKQWHQ6|KQHQÄGRPLQXV(UXRM6SDQWDPHLXVQRPLQHTXDPQRPLQH$OHVLLHW%R[LGDULLHLXV fratribus uti heredes bonorum domini Petri Spani eorum patris”. 0LODQâXIÀD\6HUEsWGKH6KTLSWDUsW3ULVKWLQs PsWHMâXIÀD\6HUEsWGKH6KTLSWDUsW

418 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 mira me Skënderbeun, siç del nga të dhënat dokumentare Skënderbeu në vitin 1466 i kishte rekomanduar Republikës së Venedikut që të priste e të mbronte djemtë e Pjetër Spanit.5 Pjetër Spani kishte raporte të mira edhe me despotin serb Gjergj Brankoviqin. Në vitin 1441 Pjetër Spani, së bashku me Gjergj Brankoviqin kishte shkuar në Dubrovnik, me ç’rast kishte vënë pasurin e tij për ta ruajtur.6 Lidhur me këtë dokumentet dëshmojnë se me 21 korrik të vitit 1441 në Raguzë pranojnë një depozitë monedhash argjendi të Pjetër Spanit.7 Me sa duket këto lidhje i kishte vazhduar edhe djali i tij Aleks Spani, i cili ishte i martuar me vajzën e Gjergj Brankoviqit. Dokumentet e kohës dëshmojnë se Aleks Spani ishte i martuar me vajzën e despotit serb Gjergj Brankoviqit.8 Në burime dhe literaturë gruan e Aleks Span- it e ndeshim me emrin si: Milizza9, Milica10, Elizabeta (Lisabeta).11 Sa i përket aktivitetit diplomatik të Aleks Spanit deri me rënien e tokave shqiptare nën sundimin osman, po fillojmë me shërbimin e tij si vojvodë i qytetit të Novobërdës.12 Edhe pse nuk kemi ndeshur edhe aq shumë të dhëna për Aleks Spanin si vojvodë i qytetit të Novobërdës, megjithatë është dëshmuar se Aleks Spani ishte vojvodë i këtij qyteti. Më 27

6/MXELü/LVWLQHRRGQRVDMLKL]PHGMXMX]QRJD6ODYHQVWYDLPOHWDFNHUHSXEOLNH.QMLJD;RGJRGLQH 06+60=DJUHE 0sWHM/MXELü/LVWLQH; ³'H¿OLLVTXRQGDP3HWUL6SDQLGLFLPXVTXRGLQWXLWX eiusdem domini contenti sumus eos suscipere commendatos, et semper habere carissimos, et in omnia sus, com- moda semper reperiemur optime dispositi...”. -RUJD1RWHVHWH[WUDLWV9ROXPH,,VKsQQU³/HLOVDFFHSWHQWXQGHSRWG¶DUJHQWPRQQD\HHW G¶DUJHQWHULHGH3HWUXV6SDQ$OEDQHQVLV«´ȳɢɪɟɱɟɤɂɋɌɈɊɂȳȺɋɊȻȺɉɊȼȺɄȵɂȽȺ³3HWHU6SDQ$O- EDQHQVLVɤɨʁɢɫɟɩɨɦɢʃɟɨɞɛɢɨMHɭɩɪɚɬʃɢɞɟɫɩɨɬɚȭɭɪɻɚɭȾɭɛɪɨɜɧɢɤɭɬɟMHɨɧɞɟɫɬɚɜɢɨ ɭɩɨɤɥɚɞɫɜɨʁɟɢɦɚʃɟ´,YDQ%RåLü$OEDQLDLDOEDQFLWRNRP;,,,;,9,;9YHND*ODVRGHOHQMHLVWRUMVNLQDXND 6USVND$FDGHPLD1DXNDL8PHWQRVWLNQM,,, PsWHM%RåLü$OEDQLDLDOEDQFL $UNLYLL,QVWLWXWLWWs+LVWRULVs±7LUDQs'RNXPHQWHWsVKHNXOOLW;9SsUKLVWRULQsH6KTLSsULVs D 'RVMD$,,GRN 8 Dokumenta të shekullit XV për historinë e ShqipërisëYsOO,9 SMHVD, 3sUJDWLWXUQJD ,QMDF=DPSXWL7LUDQsGRN PsWHM'RNXPHQWDWsVKHNXOOLW;9 ³0LOLFDIHPPHGXGHVSRWGH6HUELH *HRUJH9XNRYLp´'X&DQJH+LVWRULD³$OH[LXV6SDQXVX[0LOL]]D¿OLD*HRUJLL%UDQNRYLW]LL6HUYL ´ +RSI &KURQLTXHV ³$OHVVLR ³0DJQL¿FR´ pS (OLVDEHWWD ¿OOH GH *HRUJHV GH 6HUELH´ ɑɟɞɨɦɢʂ Ɇɢʁɚɬɨɜɢʄ Ⱦɟɫɩɨɬ ȭɭɪɚɻ Ȼɪɚɧɤɨɜɢʄ Ƚɨɫɩɨɞɚɪ ɋɪɛɢɦɚ ɉɨɞɭɧɚɜʂɟ ɢ ɡɟɬɫɤɨɦ ɉɪɢɦɨɪʁɟ ɉɪɜɚ ɤʃɢɝɚȻɟɨɝɪɚɞ PsWHMɆɢʁɚɬɨɜɢʄȾɟɫɩɨɬȭɭɪɚɻȻɪɚɧɤɨɜɢʄ ³Ȼɭɪɚɻɢɦɚɨɞɜɟɤʄɟɪɢȳɟɥɟɧɭ ɢɅɢɡɚEɟɬɭɢɥɢɆɢɥɢɰɭɨɞɤɨʁɢɯʁɟɩɨʃɟɭɩɪɜɚɩɨɲɥɚɡɚɆɭɪɚɬɚɚɞɪɭɝɚɡɚɤɧɟɡɚɨɞȾɪɢɜɚɫɬɚȺɥɟɤɫɢʁɚ ȺɧɝɟɥɨɜɢKɚɒɩɚɧɚ´'HJUDQG6RXYHQLHUV>@³$OHVVLR0DJQL¿FR(S(OLVDEHWK¿OOH de Georges de Serbie”; Theoharis Stavrides, The Sultan of vezirs: the life and times of the Ottoman Grand Vezir 0DKPXG3DVKD$QJHORYLü /HLGHQ%RVWRQ.|OQ PsWHM6WDYULGHV7KH6XOWDQRIYH]LUV 'X &DQJH +LVWRULD ³$OH[LXV 6SDQXV X[ 0LOL]]D ¿OLD *HRUJLL %UDQNRYLW]LL 6HUYLDH 'HISRWDH´ +RSI &KURQLTXHV³«/LVDEHWDOWUDPHQWH0LOL]DODTXDOHKHEEHSHUPRJOLHLO6LJQRU$OHVLR6SDQ«´*MRQ0X]DND 0HPRUMH7LUDQs7RHQD 0sWHM0X]DND0HPRUMH´ 6WDYULGHV7KH6XOWDQRIYH]LUV 0X]DND0HPRUMH'RNXPHQWDWsVKHNXOOLW;9³0LOLFDIHPPHGXGHVSRWGH6HUELH´'KLP- LWsU)UDQJX9HSUDWHODYGLVKPHWs6NsQGHUEHXW7LUDQs$UEsULD 0sWHM)UDQJX9HSUDWHODYGLVKPH ɆɢʁɚɬɨɜɢʄȾɟɫɩɨɬȭɭɪɚɻȻɪɚɧɤɨɜɢʄ 0X]DND 0HPRUMH +RSI &KURQLTXHV $ 'HJUDQG 6RXYHQLHUV GH OD +DXWH$OEDQLH 3DULV >@³$OHVVLR0DJQL¿FR(S(OLVDEHWK)LOOHGH*HRUJHVGH6HUELH´ɆɢʁɚɬɨɜɢʄȾɟɫɩɨɬȭɭɪɚɻ Ȼɪɚɧɤɨɜɢʄ)UDQJX9HSUDWHODYGLVKPH 1sYLWLQ$OHNV6SDQLSsUPHQGHWVLYRMYRGsLT\WHWLWWs1RYREsUGsV&RQVWDQWLQ-LUHþHN³6NXWDULXQGVHLQ *HELHWLP0LWWHODOWHU´/7KDOORF]\,OO\ULVFK$OEDQLVFKH)RUVFKXQJHQ%DQG,0QFKHQXQG/HLS]LJ PsWHM-LUHþHN³6NXWDUL´ ȳɢɪɟɱɟɤɂɋɌɈɊɂȳȺɋɊȻȺɉɊȼȺɄȵɂȽȺVKsQQU³$OHVVLL¿OLL Pethari Span, vaivode Novimontis”; Gasper Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nër shekuj, Ferizaj, 1992, 108 [më tej: *MLQL,SHVKNYLD@-DKMD'UDQoROOL5DJX]DQsWQs.RVRYs SUHMIXQGLWWsVKHNXOOLW;,,,GHULQsYLWLQ ,QVWLWXWLL +LVWRULVs3ULVKWLQs PsWHM'UDQoROOL5DJX]DQsW

419 KUMTESAT dhjetor 1454, Aleks Spani në pozitën e vojvodës së Novobërdës, depoziton në Dubrovnik një pjesë të parave të tij në vlerë prej 390 dukat, me ndihmën e udhëheqësit dubrovnikas Simon Petrova Buniqa,13 me sa duket në këtë kohë qyteti i Novobërdës ishte i rrezikuar nga sulmet e osmanëve të cilët në vitin 1455 e morën nën sundimin e vetë qytetin e Novobërdës,14 prandaj depozitimi i parave në Dubrovnik nga ana e Aleks Spanit u bë për shkaqe sigurie. Këto para Aleks Spani në vitin 1474 i tërheq përsëri.15 Pas rënies së Novobërdës nën sundimin osman të dhënat që i hasim për Aleks Spanin i referohen misionit diplomatik të tij, meqë kishte shërbyer si ndërmjetës midis Republikës së Venedikut dhe Perandorisë Osmane. Në kuadër të kësaj veprimtarie po përmendim se Aleks Spani që nga viti 1463 ishte në kontakt me Venediku. Një gjë e tillë kuptohet nga udhëzimet që i jepen në Venedik Gabriel Trivisanos proveditorit venedikas të zgjedhur në Shqipëri me 17 tetor 1463, me ç’rast Senati venedikas lë të kuptohet se ata ishin duke u informuar nga letra e Aleks Spanit rreth kushteve në Shqipëri dhe fisnikërisë shqiptare, të cilat ishin të favorshme për ta.16 Edhe gjatë viteve 1467-1468 Aleks Spani kishte shërbyer si ndërmjetësues për të kryer negociatat e paqes mes Perandorisë Osmane dhe Venedikun.17 Në këtë kuadër në tetor të vitit 1467 Mehmeti II nëpërmjet Aleks Spanit i bëri një ofertë për bisedime Venedikut, të cilën ofertë Aleks Spani e dorëzoi në senat.18 Po ashtu edhe në vitin 1468 Aleks Spani kishte shërbyer si ndërmjetësues për traktatin e paqes me Venedikun.19 Në pranverë të vitit 1473 Aleks Spani së bashku me Jana Kantakuzino kishin arritur që ta bindnin Këshillin e të Dhjetëve për sinqeritetin e Mahmud Pashës.20 Në cilësinë e ndërmjetësuesit Aleks Spani kishte marr nga Venediku një pension vjetor prej 1000 dukatesh, si dhe dhurata e pëlhura të shtrenjta.21 Pas rënies së Drishtit nën sundimin osman Aleks Spani më familjen e tij u vendos në Venedik. Në vitin 1483, në testamentin e Aleks Spanit të bërë në Moncelice, përmendet gruaja e tij Milizza (Milica) si dhe vajza e tij Doroteja.22 Me vendosjen e Aleks Spanit në Venedik

ȳɢɪɟɱɟɤɂɋɌɈɊɂȳȺɋɊȻȺɉɊȼȺɄȵɂȽȺ'UDQoROOL5DJX]DQsW &RQVWDQWLQ-LUHþHN'LH+DQGHOVWUDVVHQXQG%HUJZHUNHYRQ6HUELHQXQG%RVQLHQ:DKUHQGGHV0LWWODWWHUV3UDJ PsWHM-LUHþHN'LH+DQGHOVWUDVVHQ ȳɢɪɟɱɟɤɂɋɌɈɊɂȳȺɋɊȻȺɉɊȼȺɄȵɂȽȺ /MXELü/LVWLQH;´LQVXSHUTXLDLOOLVLQSDUWLEXVVXQWQRQQXOOLGRPLQLSDUWLPQRVWURGRPLQLR commendati, partim qui erga statum nostrum bonam voluntatem habere videntur, sicuit literis comitis et capitanei 6FXWDULGH$OH[LR6SDQRQXSHUFHUWLRUHVIDFWLKXPXV´-RYDQ5DGRQLüĈXDUÿ.DVWULRW6NHQGHUEHJL$UEDQLMDX ;9YHNX%HRJUDGGRN PsWHM5DGRQLüĈXDUÿ.DVWULRW 7KpRKDULV7KH6XOWDQ /MXELü/LVWLQH;5DGRQLüĈXDUÿ.DVWULRWGRN2OLYHU-HQHV6FKPLWW$UEsULD9HQHGLNH 7LUDQs PsWHM6FKPLWW$UEsULD /MXELü/LVWLQH;5DGRQLüĈXDUÿ.DVWULRWGRN 6FKPLWW$UEsULD7KpRKDULV7KH6XOWDQ 6FKPLWW$UEsULD7KpRKDULV7KH6XOWDQ 'RNXPHQWDWsVKHNXOOLW;9GRN³DRW²7HVWDPHQWG¶$OH[LV6SDQUpGLJpj0RQFHOLFH2Q\ WURXYHOHVQRPVGH'RURWKpH¿OOHG¶$OH[LVHWIHPPHGH0DUF2QJDURG¶$OEDQLH0LOLFDIHPPHGXGHVSRWGH 6HUELH*HRUJH9XNRYLp6WpSKDQHGH%DOHFO¶$OEDQDL´

420 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 ju ofrua një pension, që me vdekjen e tij më 149523, i kaloi bijve të tij.24 Lidhur me këtë në vitin 1495, në Venedik Këshilli i të Dhjetëve merr vendim që tu paguaj provizion bijve të Llesh Spanit.25 Në vitet në vijim, përmenden pjesëtar të familjes së Aleks Spanit, në pjesë të ndryshme të Venedikut. Me 10 prill 1522 në testamentin e Vlash Spanit birit të Aleks Spanit përmenden disa anëtar të kësaj familjeje.26 Ndërsa në një dëshmi lëshuar në Padovë me 2 maj 1542 përmendet Luçia bija e Aleks Spanit, gruaja e Pjetër Engjëllit.27 Gjatë shekullit XVI të dhëna për disa pjesëtarë të familjes Spani gjejmë edhe në Novobërdë. Në Defterin e Sanxhakut të Vuçitërnës për vitet 1569-70 ofrohen të dhëna me interes për Novobërdën pas rënies nën sundimin osman. Në këtë Defter Novobërda ishte has sovran i sulltanit. Ky qytet në atë kohë përbëhej prej disa komuniteteve-bashkësive dhe mëhallëve.28 Në mëhallën e Marko Kërstit, e cila ishte mjaft e madhe dhe përbëhej prej 32 shtëpive, në mesin e kryefamiljarëve përmendet edhe Pejo Spani (Ispani).29 Ndërsa në Mëhallën e Koriçkës në po këtë defter, e cila përbëhej nga 15 shtëpi, përmendet Luka Spani si kryefamiljarë.30 Sidoqoftë pjesëtar të familjes Spani me kontributin e tyre arritën që të lënë gjurmë jo vetëm në Drishtë por edhe më gjerë, siç kemi rastin e Aleks Sapanit, i cili u shqua jo vetëm si vojvod i Novobërdës, por u dallua edhe për misionin e tij diplomatik duke negociuar për paqe në mes të Perandorisë Osmane dhe Venedikut. Krahas Aleks Sapnit u dalluan edhe pasardhësit e tij, të cilët edhe pse mërguan në Venedik, luajtën rolë të rëndësishëm në rrjedhat shoqërore të asaj kohe.

(GKHSVHQsPsQ\UsWsGUHMWSsUGUHMWEXULPHWGKHOLWHUDWXUDWsFLOsVMXNHPLUHIHUXDUQXNÀDVLQSsUYLWLQHYGHNMHV së Akeks Spanit, megjithatë në mënyrë indirekte na ofrojnë të dhëna për vdekjen e tij. Lidhur me këtë në vazhdim SRSDUDTHVLPGLVDUDVWHNXQsPsQ\UsLQGLUHNWHVLYLWWsYGHNMHVVH$NOHNV6SDQLWHQGHVKLPYLWLQWHJMHQHDO- RJMLDSsUIDPLOMHQ6SDQLFLOsQ&KDUOHV+RSIQDRIURQQsOLEULQHWLM&KURQLTXHVJUpFRURPDQHV«QsPHVLQH WsGKsQDYHSsU$OHNV6SDQLQJMHMPsWsVKsQXDUHGKHNsWRYLWH(GKHWHNJMHQHDORJMLDHIDPLOMHV Spani të cilën na ofron studiuesi A. Degrand, në librin Souveniers de la Haute Albanie…, 317, tek të dhënat për $OHNV6SDQLQMDQsWsVKsQXDUDNsWRYLWH3RDVKWXQsYLWLQNsVKLOOLLWs;YHQs9HQHGLNPHUUYHQ- GLPTsWXSDJXKHWSURYL]LRQLELMYHWs$OHNV6SDQLW 'RNXPHQWDWsVKHNXOOLW;9GRN 1GsUVDVWXGLXHVL3DROR 3HWWDQsOLEULQ'HVSRWsWs(SLULWHSULQFsUWs0DTHGRQLVs«WKRWs$OHNVLQXNNDORLQs9HQHGLNSDUDYLWLW NXUMXRIUXDQMsSHQVLRQTsPHYGHNMHQHWLMPsLNDORLWsELMYH'XNHLEDOODIDTXDUNUDKDVXDUVLGKHDQDOL]XDU NsWRWsGKsQDDWsKHUsPXQGWsVXSR]RMPsVHYLWLPXQGWsPHUUHWVLYLWLYGHNMHVVs$OHNV6SDQLW 3HWWD'HVSRWs 'RNXPHQWDWsVKHNXOOLW;9GRN³QRYHPEUH²'pOLEpUDWLRQGX&RQVHLOGHV'L[GH9HQLVHD¿Q TXHVRLWSD\pHODSURYLVLRQDX[¿OVG¶$OH[LV6SDQ´ 'RNXPHQWHWsVKHNXMYH;9,;9,,SsUKLVWRULQsH6KTLSsULVs9sOOLPL, SsUJDWLWXUQJD,QMDF=DP- SXWL7LUDQsGRN PsWHM'RNXPHQWHWsVKHNXMYH;9,;9,, 'RNXPHQWHWsVKHNXMYH;9,;9,,GRN 6NsQGHU5L]D1RYREsUGDJMDWsVKHNXMYH;9GKH;9,9MHWDUL$UNLYLWWs.RVRYsV3ULVKWLQs;; PsWHM5L]D1RYREsUGD 29 Riza, Novobërda, 139. 3RDW\

421 KUMTESAT

I. LITERATURA E SHQYRTUAR

Burime arkivore

x Državni arhiv u Dubrovniku (DAD) x -Debita Notariae x -Distributiones Testamentorum x -Diversa Cancelaria x -Diversa Notariae x -Testamenta Notariae

x Arkivi i Institutit të Historisë Tiranë (AIH) x Sig.: A. III. 436; 563 x A-II- 114 x Sig.: G-I-24

Burime të botuara x Dokumenta të shekullit XV për historinë e Shqipërisë (1479-1506), vëll.IV, pjesa I (1479- 1499). Përgatitur nga Injac Zamputi, Tiranë, 1967. x Dokumenta të shekullit XV për historinë e Shqipërisë vëll.IV (1479-1506), pjesa I (1479- 1499), Përgatitur nga Injac Zamputi, Tiranë 1967. x Dokumente për historinë e Shqipërisë të shek.XV,vëllimi I, përgatitur nga Injac Zamputi, Luan Malltezi, Tiranë 1987. x Dokumente të shekujve XVI-XVII për historinë e Shqipërisë, Vëllimi I (1507-1592), përgatitur nga Injac Zamputi, Tiranë 1989. x Gjon Muzaka, Memorje, Tiranë: Toena, 1996. x Hopf, Charles - Chroniques gréco-romanes inéditées ou peu connues / publiées avec notes et tables généalogiques par Charles Hopf, Berlin: Weidmann, 1873. x L.Tholloczy-C.Jericek- E.Sufflay, Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia, vol. II,Vindobonae 1913-1918, ribotim në Prishtinë nga Ekskluzive 2002. x Nicolae Jorga, Notes et extraits pour servir à l’histoire des croisades au XVe siècle, Volume II, III, Paris: Ernest Leroux , Bucurest: l’Academie Roumaine, 1899. x Regjistri i Kadastrës dhe i Koncesioneve për rrethin e Shkodrës, 1416-1417, bot. I, përgatitur nga Injac Zamputi, Tiranë, 1977. x S. Ljubić, Listine o odnosajih izmedju juznoga Slavenstva i mletacke republike. Knjiga X: od godine 1453-1469 (MSHSM, Zagreb 1891).

422 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Literatura x Charles Du Fresne Du Cange, Historia Byzantina duplici commentario illustrata. Prior, Familias ac stemmata imperatorum Constantinopolianorum, cum corundem Augus- torum Nomismatibus, & aliquot Iconibus : Praeterea Familias Dalmaticas & Turcicas complecticur : Alter, Descriptionem Urbis Constantinopolitanae, qualis extitit sub Im- peratoribus Christianis, Paris: Louis Billaine, 1680. x Constantin Jireček, “Skutari und sein Gebiet im Mittelalter”, L. Thalloczy,Illyrisch-Al- banische Forschungen, Band I, München und Leipzig, 1916. x Constantin Jireček, “Skutari und sein Gebiet im Mittelalter”, L. Thalloczy,Illyrisch- Albanische Forschungen, Band I, München und Leipzig, 1916. x Constantin Jireček, Die Handelstrassen und Bergwerke von Serbien und Bosnien. Wahrend des Mittlatters, Prag 1878. x Degrand, Souveniers de la Haute Albanie, Paris 1901. x Dhimitër Frangu, Veprat e lavdishme të Skënderbeut, Tiranë: Arbëria, 2005 x Gasper Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nër shekuj, Ferizaj, 1992. x Irmgard Mahnken, “Beziehungen zwischen Ragusanern und Albanern während des Mittelalters”, Beiträge zur Südosteuropaforschung anlässlich desI. internationalen balkanologenkongresses in Sofia. München 1966. x Ivan Božić, Albania i albanci tokom XIII,XIV I XV veka, Glas: odelenje istorjski nauka. Srpska Academia Nauka i Umetnosti, knj.III 1983. x Jahja Drançolli, “Kontributi i muzikantëve shqiptarë arteve të Raguzës gjatë shekujve XIV-XV”, Buletin i Fakultetit Filozofik, 1992/XXII, Prishtinë 1992. x Jahja Drançolli, Arbërit ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes gjatë Mesjetës, Zagreb: Misioni Katolik Shqiptar në Kroaci, 2008. x Jahja Drançolli, Raguzanët në Kosovë (prej fundit të shekullit XIII deri në vitin 1455), Instituti i Historisë, Prishtinë 1986. x Jenes Schmitt, Oliver - Arbëria Venedike 1392-1479,Tiranë: K&B, 2007. x Jovan Radonić, Đuarđ Kastriot Skenderbeg i Arbanija u XV veku, Beograd, 1942. x Milan Šufflay,Serbët dhe Shqiptarët, Prishtinë 1969. x Paolo Petta, Despotë të Epirit e princër të Maqedonis - Mërgata shqiptare në Italinë e periu- dhës së Rilindjes Tiranë: Botimet IDK 2001. x Skënder Riza, Novobërda gjatë shekujve XV dhe XVI, Vjetar i Arkivit të Kosovës, Prisht- inë, 1985/ XX. x Šufflay, Milan - “Die Kirchenzustände im vortürkischen Albanien. Die orthodoxe Durchbruchszone im katholischen Damme”, Illyrisch-Albanische Forschungen, Band I, München, 1916.

423 KUMTESAT x Theoharis Stavrides, The Sultan of vezirs: the life and times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelović (1453-1474), Leiden-Boston-Köln 2001. x Ʉɨɧɫɬɚɧɬɢɧ ȳɢɪɟɱɟɤ ɂɋɌɈɊɂȳȺ ɋɊȻȺ ɉɊȼȺ ɄȵɂȽȺ ȾɈ ȽɈȾɂɇȿ Ʉɭɥɬɭɪɧɚɢɫɬɨɪɢʁɚ³ɇɚɭɱɧɚɤʃɢɝɚ´ɄɨɫɦɚʁɫɤɚȻȿɈȽɊȺȾ x ɑɟɞɨɦɢʂɆɢʁɚɬɨɜɢʄȾɟɫɩɨɬȭɭɪɚɻȻɪɚɧɤɨɜɢʄȽɨɫɩɨɞɚɪɋɪɛɢɦɚɉɨɞɭɧɚɜʂɟɢ ɡɟɬɫɤɨɦɉɪɢɦɨɪʁɟɉɪɜɚɤʃɢɝɚȻɟɨɝɪɚɞ80.

424 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ENERGJIJA DHE MJEDISI

425 KUMTESAT

426 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VEÇORITË MORFOLOGJIKE TË DOLINAVE KARSTIKE DHE RËNDËSIA E TYRE PËR ZHVILLIMIN HUMAN NË SHQIPËRI

Dr.Andri Hoxha Universiteti i Tiranës Fakulteti Histori-Filologji 'HSDUWDPHQWLL*MHRJUD¿Vs Tiranë SHQIPËRI e-mail: DQGULBWL#\DKRRFRP

ABSTRAKTI

Dolinat karstike janë ndër trajtat më tipike të relievit karstik, të cilat paraqesin forma të de- presionit me karakter të mbyllur ose dhe të hapur. Dolinat janë forma të relievit karstik dhe në fundin e tyre shfaqen disa ponore për infiltrimin e ujërave për në thellësi të boshllëqeve nëntokësore në brendësi të shkëmbinjve gëlqerorë. Ato kanë një përhapje të gjerë në territorin e Shqipërisë, duke u shoqëruar me thellësi të larmishme. Krahas pranisë në shkëmbinjtë gëlqerorë e dolomitike, dolinat zhvillohen dendur dhe gjatë planit të shkëputjeve tektonike, duke i dhënë proçeseve karstike një karakter të orientuar dhe duke u shoqëruar me një rrjet të dendur të çarjeve e plasaritjeve. Dolinat dallohen për mënyra të ndryshme të formimit, që lidhen me proçesin e tretjes ose të shëmbjes që pësojnë shkëmbinjtë karbonatikë. Dinamika e zhvillimit morfologjik të tyre, është e lidhur ngushtë edhe me kushtet klimatike mesdhetare të Shqipërisë, ku për pasoje, gjatë fundit të dolinave shfaqen gjerësisht fragmente të depozitimeve të argjilave të cilat kanë influencuar në izolimin e fundit të tyre nga rrjedhjet ujore sipërfaqësore. Pasurimi i dolinave me depozitime argjilore, ka shtuar cilësinë e tokave karbonatike, duke rritur rendimentet e kulturave bujqësore. Problem serioz në hapësirat e dolinave karstike mbetet degradimi i mjedisit, për shkak të shkarkimit të mbetjeve urbane, bujqësore e industriale, duke shkaktuar dëme masive në rrjetin e ujërave nëntokësore dhe në fondin e tokës bujqësore. Fjalët kyçe: dolinë, karst, morfologji, dinamikë, ujëra nëntokësorë, degradim.

427 KUMTESAT

ABSTRACT

Morphologic features of karst dolines and their importance for the human development in Albania The karst dolines are the most typical shapes of karst relief, which represent depression forms with closed or even open character. Dolines are karst relief forms and at their end some ponors for infiltration of water to the depths of the underground space inside the limestone rocks, are displayed. Dolines are widespread in the Albanian territory, being associated with diverse depths. In addition to the presence at the dolomitic and limestone rocks dolines are densely developed even during tectonic movement plan, by giving an oriented character to karst processes, and being associated with a dense network of cracks and fissures. Dolines are characterized of different ways of shaping formation related to the digestion or collapse process of carbonate rocks. The dynamics of their morphologic development is closely related to the Mediterranean climatic conditions in Albania, where, as a consequence, at the end of the dolines are widely displayed fragments of clay deposits, which have had an impact to the isolation at their end from the surface water flows. Enriched dolines with clay deposits have increased the quality of carbonate soils by increasing the performance of agricultural crops. The environment degradation remains a serious problem of karst dolines spaces due to the discharge of urban, agricultural and industrial wastes, causing massive damages in the groundwater network and agricultural land fund. Key words: doline, karst, morphology, dynamics, groundwater, degradation.

I. HYRJA

Për shkak të zhvillimit të veprimtarisë tretëse kimike mjaft aktive dhe të përbërjes prej shkëmbinjve gëlqerorë të pastër të kretakut, dolinat karstike dallohen për një shpërndarje të gjerë në botë. Dolinat karstike shfaqen më gjerësisht në sektorët e larte të relievit malor, që dallohen për kulm të gjerë. Mungesa e theksuar e dolinave karstike shfaqet gjatë fragmenteve më të lartë të relievit malor, që paraqiten mjaft të copëtuar, duke u shoqëruar përkohësisht nga rrjedhjet ujore sipërfaqësore të përrenjve e rrëkeve. Disa prej dolinave karstike, kanë shtrirje meridionale, të cilat në pak raste mund të shpjegohen me zhvillimin e çarjeve e të shkëput- jeve tektonike. Në disa shembuj të rrallë, prania e dolinave mund të lidhet me shëmbjen e shpellave nëntokësore, si dhe rrjetin e rrjedhjeve ujore nëntokësore. Në shëmbuj të tjerë, dolinat mund të paraqiten të tipit të varrosur, për shkak se pjesa sipërfaqësore e tyre është e mbuluar nga depozitimet copëzore të shkrifëta ose nga depozitimet e deluvioneve.

428 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Deri tani, për dolinat karstike, janë kryer disa studime në fushën e gjeomorfologjisë karstike të Shqipërisë, nga Prof.Dr.Vasil Kristo dhe Prof.Dr. Farudin Krutaj si dhe nga autorët sllavë Cvijiç, dhe italianë, si Mario Panizza, G.B.Castiglioni, franceze si Max Derrau etj. Në fushën e gjeologjisë janë kryer disa studime nga autorët e Institutit të Shërbimit Gjeologjik, si dhe grupe të rilevimit për kerkime të naftës e të gazit. Në analizën dhe trajtimin e plotë të punimit, kanë dhënë një ndihmë të konsiderueshme materialet e siguruara nga ekspeditat në kuadër të punimit të Doktoraturës për kurrizin malor Shpat-Polis.

III. METODOLOGJIA

Për përcaktimin e tipeve gjenetike dhe për dinamikën e zhvillimit morfologjik të dolinave karstike, janë shfrytëzuar materiale të tilla, si harta, imazhe satelitore, foto nga terreni, informacione e intervista me banorë lokalë e specialistë të fushave të ndryshme. Ndër metodat kryesore që janë përdorur është metoda e krahasimit, ku duke u bazuar nga të dhënat e hartave tematike, profileve e fotografive, janë identifikuar me hollësi mjaft tipare e karakteristika gjeomorfologjike të tipeve gjenetike të dolinave dhe janë krahasuar një seri e elementëve të ndryshëm morfologjikë e fiziko-gjeografikë të dolinave të tipit të tretjes dhe ato të tipit të shëmbjes. Nëpërmjet metodës së përpunimit të të dhënave është paraqitur ecuria e parametrave morfometrike, si dhe e elementëve të tjerë morfologjike. Në sajë të metodës së vrojtimit në terren, është mundur të kryhet një analizë e hollësishme në kuadrin e origjines së formimit të tyre, shoqëruar me analizën me hollësi të faktorëve dhe shkaqeve të formimit të tipeve të ndryshme të dolinave karstike.

IV. REZULTATET

Trajtimi i hollësishëm i problemeve në lidhje me formimin e dolinave, paraqet një nga prioritetet kryesore, duke u vendosur në qëndër të artikullit. Punimi shoqërohet me një ana- lizë gjeomorfologjike të lidhur ngushtë me mundësitë e shfrytëzimit të dolinave për zhvillim të qëndrueshëm, si dhe me proçeset e degradimit të mjediseve karstike dhe rregullimin e territorit në Shqipëri. Janë analizuar kushtet e krijimit të dolinave, në lidhje me përbërjen kryesisht gëlqerore e pjesërisht dolomitike e gipsore, ku për pasojë janë diferencuar në reliev, disa tipe të dolinave, në aspektin gjenetik. Janë shpjeguar karakteristikat e elementëve mor- fologjikë, në kuadër të dinamikës së zhvillimit të evolucionit të dolinave që nga faza e rinisë deri në fazën e pleqërisë, duke u shoqeruar me aktivitetin e proçeseve të jashtme modeluese,

429 KUMTESAT të tilla si rrjedhjet ujore sipërfaqësore, veprimtaria e akujve gjatë kuaternarit dhe proçeset e shpatit, si psh rrëzimet e shëmbjet. Janë analizuar shkaqet e pasojat e ndikimit human në mjediset e karstike, ku në disa raste janë shoqëruar me tharjen e disa prej liqeneve të formuar në fundin e dolinave të tipit të shëmbjes ose të fundosjes. Janë paraqitur format e organizimit të shfrytëzimit të relievit karstik, në raport të ngushtë me kriteret e veçanta të rritjes së kulturave bujqësore dhe të vlerësimit të ekosistemeve karstike, me elementë të veçantë të kushteve fiziko-gjeografike.

V. DISKUTIMI

Morfologjia e dolinave karstike

Në kuadër të emërtimit gjeomorfologjik, përdoret më shumë, termi “dolinë”, që quhen të tilla, për gropat ose mikrodepresionet që shtrihen në sektorët e shteteve të Ish-Jugosllavisë. Termi “dolinë” ka filluar që të përdoret në fushën e gjeomorfologjisë, prej studiuesve austriakë, që kanë analizuar karstin e zonës Karniola ose gropat karstike, për shkak se në këto territore, nuk shfaqen lugina të tjera, përveç këtyre trajtave të gropave lartpërmëndura. Në karstin e tipit dinarik, shfaqen dolina me përmasa të vogla me profil tërthor të gërmës “U”, ose të hinkës, ku faqet kufizuese te tyre, kanë pjerrësi të vogël, ndërsa nëse vrojtohen në plan, dolinat paraqiten në formë elipsi, ku thellësia arrin përmasa nga 2-20 m, ndërsa vlera mesatare e tyre është 7-8 m, kurse diametri arrin mesatarisht deri në 50 m, ndonëse mund të shfaqen raste, kur arrin deri në 120 m. 1 Në botë, dallohen 3 tipe të dolinave karstike, që janë: (1) dolina me profil të gërmës “U”, (2) dolina në formën e hinkës dhe (3) dolina në formën e dritares. (1) Dolinat me profil të gërmës “U” kanë vlerë të vogël të thellësisë, në raport me diametrin e tyre përkatës, ndërsa ato emërtohen si të tilla, për shkak se përmasat e diametrit janë 10 herë më të mëdha, sesa vlerat e thellësisë së tyre. (D > 10 here e thellësisë). Vlera e këndit të pjerrësisë së shpateve kufizuese të dolinave është rreth 10-12o. (2) Dolinat në formën e hinkës, kanë diametrin 2-3 herë më të madh sesa vlera e thellë- sisë së tyre. Pjerrësia e shpateve kufizuese të dolinave është 30-40o. Në kushtet e dolinave në formën e gërmës “U”, fundi paraqitet i gjerë, ndërsa në rastin e dolinave në formën e hinkës, fundi përkatës i tyre vjen duke u ngushtuar, me shtimin e përmasave të thellësisë. Numri i dolinave me profil të gërmës “U” paraqitet më i madh, në krahasim me dolinat në formën e hinkës, ndërsa sipas përfundimeve të arritura nga autori Cvijiç, në zonën e karstit dinarik, rezulton se raporti ndërmjet dolinave të formës së gërmës “U” me dolinat e formës së hinkës, është (4:1) në sektorët e Malit të Zi, (6:1) në sektorin e Karniolës dhe (10:1) në Istria të Sllovenisë.

&YLMLF-*HRJUD¿MD.UDVD.QMLJD%HRJUDGIDTH

430 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

(3) Dolinat në formën e dritares paraqesin gropa me shpate të rrëpirëta, madje në disa raste ato shfaqen me shpate plotësisht vertikale, që mbyllen menjëherë direkt në drejtim të fundit të dolinave. Në rastin e lartpërmëndur, shfaqet kalimi gradual nga format e dolinave të tipit të hinkes për në format e dolinave në trajtën e “dritares”, ku diametri i tyre është përg- jithësisht më i vogël sesa thellësia përkatëse. 2 Formimi i dolinave të formuara nga tretja varet dhe nga karakteri i çarjeve, sasia ujore dhe mënyra e qarkullimit të tyre, nëpër çarjet e plasaritjet. Krahas faktorëve të tjerë të mësipërm, këto faktorë, influencojnë dhe në trajtën e në përmasat e dolinave karstike. Çarjet e plasaritjet, mund të jenë dhe me origjinë tektonike dhe ato përshkojnë në drejtime të ndryshme (me drejtim vertikal, horizontal, ose diagonal, shpatet dhe fundin e këtyre dolinave. Nëpërmjet këtyre çarjeve vertikale ose të pjerrëta, ujërat depërtojnë për në thellësi, duke mbartur me vehte materialet e tretura dhe papastertitë e tjera. Për sa kohë, që ujërat depërtojnë për në thellësi të shkëmbinjve, ato tretin fundin e dolinës dhe e thellojnë atë, në vazhdimësi. Tretja më intensive zhvillohet në sektorin e kryqëzimit të çarjeve. Thellimi i dolinës dhe zgjerimi i çarjeve vertikale e të pjerrëta, mundëson që të gjithë ujërat e reshjeve që vijnë drejt fundit ose faqeve të dolinës, depërtojnë për në thellësi, gjithnjë e më të mëdha. Shtimi i sasisë ujore e rrit veprimtarinë tretëse dhe dolina karstike bëhet më e thellë, duke marrë në disa raste, pamjen e hinkës së thellë. Në raste të tjera, fundi i dolinës merr pamje të lugët, ku vete fundi i saj, ka trajtën e një gjysëmsfere. 3 Në sektorët me klimë mesdhetare, evolucioni morfologjik karstik është zhvilluar në kushtet e shkëmbinjve gëlqerorë të periudhës së Mesozoit e të Terciarit, të cilët karakterizohen për vlerë të madhe të trashësisë, si dhe stukturat që ndërtohen prej këtyre shkëmbinjve, u janë nënshtruar lëvizjeve tektonike ngritese ose rrudhosëse gjatë fazës së orogjenezës alpine. Gjatë kësaj periudhe, aktiviteti morfologjik karstik është zhvilluar në kushtet e klimës së freskët e të lagësht, gjatë kuaternarit, si dhe në kushtet e klimës mesdhetare, të shoqëruara me reshjet gjatë dimrit ose me klime pak më të nxehtë e të lagësht, sesa në periudhën aktuale. Gjatë kësaj periudhe kohore të evolucionit morfoklimatik, kushtet për zhvillimin e proçeseve karstike kanë qenë përgjithësisht të favorshme. Kurse në periudhën aktuale, përmasat mjaft të mëdha të intensitetit të proçesit të shpërlarjeve sipërfaqësore, kanë çuar për pasojë në zhvendosjen e materialeve copëzore, duke sjellë për rrjedhojë, zhveshjen e sipërfaqes së shkëmbit rrënjësor, ku përfundimisht janë krijuar disa forma të vogla të tilla si brazda karstike e lapieze të larmishme. Proçesi i zhytjes për në thellësi e aktivitetit karstik, ka qenë pasojë e lëvizjeve tektonike mjaft intensive gjatë orogjenezës alpine. Ndersa në sistemin malor të Dinarideve në Ballkanin perëndimor, shfaqen përmasa të ndryshme të përmbytjes së sipërfaqeve karstike gëlqerore, ku për pasojë formohet rrjeti ujor sipërfaqësor.4

&YLMLF-*HRJUD¿MD.UDVD.QMLJD%HRJUDGIDTH .ULVWR9*MHRPRUIRORJMLDHSHUJMLWKVKPH9RO7LUDQsIDTH 'HUUDX03UHFLVGH*HRPRUSKRORJLH)DTH

431 KUMTESAT

Një tip i veçantë i dolinave karstike janë dolinat që janë formuar sipër depozitimeve aluviale, ose morenike, të cilat janë vendosur mbi sipërfaqen e shkëmbit gëlqeror rrënjësor. Zh- villimi i proçesit të shëmbjeve, çon për pasojë në zhvendosjen e materialeve copëzore, nga fragmenti sipërfaqësor për në drejtim të fragmentit të brendshëm, ku për rrjedhojë formohet trajta e dolinës karstike e tipit të shëmbjes.5 Dolinat karstike të formuara nga shëmbja, janë shumë të përhapura në shkëmbinjtë e gipseve dhe më rrallë në shkëmbinjtë gëlqerorë. Këto dolina, formohen për shkak të shëmbjes së tavanit të boshllëqeve ose të hapësirave nën- tokësore. Këto trajta mund të formohen edhe për shkak të shëmbjes së sipërme të puseve ose të oxhaqeve karstike. Prania e dolinave karstike të formuara nga shëmbja, dëshmon për ekzistencën dhe për zhvillimin e shpellave karstike. Këto dolina ndryshojnë në raport me dolinat karstike, që janë formuar nga tretja, për shkakun se ato karakterizohen për shpate me pjerrësi të madhe, madje të humnerës, veçanërisht, kur ato janë në fazën fillestare të formimit ose janë në moshë të re. Pamja e tyre, në profilin tërthor është në formën e hinkës. Përgjithë- sisht, thellësia e këtyre dolinave është më e madhe se diametri, rreth 2- 3 here, madje dhe më shumë. Dolina të tilla me përmasa jo shumë të mëdha ndodhen në pjesën juglindore e lindore të pllajës së Dumresë, si psh, dolina e Faslliut, dolinat në Kodrën e Bukur etj. Ky tip i dolinave shfaqet edhe në zonat me shkëmbinj gëlqerorë.6 Gjatë miocenit, sidomos në tortonian, diferencimi tektonik i ri i vargjeve malore, krahas shkëputjeve tektonike intensive, krijuan kushte të favorshme për proçeset karstike, gjate klimës së nxehtë e të lagësht, e cila pasqyrohet në trajtat e blloqeve gëlqerore, si mbetje fragmentare përgjatë dolinave karstike.7 Dolinat karstike paraqesin depresione, ku shpatet kufizuese shkëmbore janë të zhveshura dhe me pjerresi të theksuar, ndërsa fundi i tyre është i mbathur nga depozitimet e argjilave të dekalçifikimit që quhen “terra rossa” me ngjyrë të kuqerremtë. Përmasat e diametrit të dolinave karstike janë të larmishme, duke filluar nga disa dhjetëra deri në disa qindra metra, kurse thellësia arrin nga disa metra deri në mbi 200 m. Përhapja gjeografike e tyre është shumë e çrregullt, ku një pjesë e madhe e tyre pozicionohen në fragmentet e dikurshme fosile të luginave të thata, duke vërtetuar faktin se në periudha të hershme të evolucionit morfologjik, është zhvilluar një rrjet lumor i vjetër, i tipit të çorganizuar, në sajë të veprimtarisë karstike. Ato shtrihen përgjatë boshtit të strukturave sinklinale të Polisit, përgjatë linjave të shkëputjeve tektonike dhe në afërsi të mbetjeve të lugjeve të thata. Përmasat e tyre janë nga disa dhjetra metra deri në 150-200 m dhe me thellësi 4-7 m, kryesisht në Sopot, Gjashnore, Gurin e Kuq, qafën e Zarës, Dardhë e Spatharë. Disa nga dolinat kanë fund të sheshtë, ku tërheqja e shpateve kufizuese ralizohet nga veprimtaria krio-nivale, kryesisht në periferi të

3DQL]]D0*HRPRUIRORJLD%RORJQDIDTH .ULVWR9*MHRPRUIRORJMLDHSHUJMLWKVKPH9RO7LUDQsIDTH .UXWDM)'LVDWLSDUHWsPRUIRORJMLVsNDUVWLNHQsYHQGLQWRQs6WXGLPHJMHRJUD¿NH1U

432 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Faqes së Madhe, Mal-Plak, Shapkat etj.8 Fundi i dolinave karstike paraqitet mjaft i zhveshur, ose i mbuluar me depozitime të fragmenteve të mbetjeve të argjilave të imëta. Në zonat që përfshihen në karstin e tipit dinarik, shfaqet mjaft rrallë prania e depozitimeve të argjilave, madje në pjesën mbizotëruese, argjilat mungojnë tërësisht. Fundi i zhveshur dhe shkëmbor, paraqitet i gërryer, ndërsa ai përmban në disa raste, 2 ose 3 ponore thithëse karstike. Masa e argjilave të imëta, paraqitet mjaft kompakte, që përmbajnë shpesh grimca të hekurit e të konkrecioneve të tjera “hekurore”.

Figura 1 Dolinë e tipit të tretjes në malin e Polisit

Figura 2 Dolinë e tipit të shëmbjes në malin e Mokrës

Në këto sektorë të dolinave, nuk shfaqet asnjëherë dukuria e shtresëzimit dhe nuk paraqiten ndryshime në kuader të përbërjes së fragmenteve të sipërme e të poshtme të depozitimeve përkatëse copëzore. Shpesh në masën e depozitimeve të argjilave, shfaqen në formë të shpërn- darë, copëra të shkëmbinjve gëlqerorë. Fragmentet e mbetjeve të argjilave të dekalçifikimit,

8 Hoxha. A. Gjeomorfologjia e vargut malor Shpat-Polis dhe aspekte te zhvillimit human. Disertacion, Tiranë IDTH

433 KUMTESAT paraqesin kryesisht masën e eluvioneve, për të cilat, është e vështirë që të përcaktohet mosha e formimit përkatës, për faktin se krijimi i tyre, ka filluar që kur sipërfaqja e shkëmbinjve gëlqerorë ka qenë ekspozuar ndaj veprimtarisë kimike dhe efektit mekanik të ujërave. Por në të vërtetë, ato kanë ndryshuar shpesh. Në sektorët malorë karstikë, ku vlera e pjerrësisë është e madhe, pjesa mbizotëruese e sipërfaqes së depozitimeve të kuqërremta të argjilave, që ka mbuluar shpatet kufizuese, është zhdukur, për shkak të veprimtarisë së shpërlarjeve, që janë zhvilluar gjatë fragmentit të fundit të dolinave karstike. Fragmentet e tokave të kuqërremta argjilore të tipit klasik, shpesh zëvendësohen me fragmente tokësore të forta dhe me ngjyrë të bardhë, kafe ose të zezë, duke qenë në varësi të përbërjes së shkëmbinjve gëlqerorë, ose të përmbajtjes së elementëve organikë. Në raste të tjera, fundi i dolinave mund të jetë i mbuluar prej materialeve që e kanë origjinën prej shkëmbit rrënjësor, ndërsa ato janë zhvendosur e transportuar nëpërmjët veprimtarisë së faktorëve të jashtëm, të cilët nuk lidhen me proçes- in e karstifikimit. Në sektorët karstikë aluvionalë, ose përgjatë formacioneve të shkrifëta të tokës, sidomos mbi fundin e gropave të mbyllura, shfaqen dolina origjinale, që ruajnë tiparet morfologjike të hinkave, ku shpatet kufizuese të tyre, nuk dëshmojne për gjurmë të pranisë së shkëmbinjve gëlqerorë. Këto trajta morfologjike, janë pasojë e zhvillimit të proçesit të zhytjes së materialeve të shkrifëta të argjilave, që vendosen mbi shkëmbinjtë gëlqerorë, të cilët janë përfshirë nga aktiviteti tretës, përgjatë fragmenteve të çarjeve.

Figura 3 Tipet gjenetike të dolinave karstike

Dolinat që shtrihen në shkëmbinjtë dolomitikë, që paraqesin dhe pjesën më të madhe të tyre në Shqipëri, karakterizohen për moshë më të vjetër të formimit, pra i perkasin një evolucioni morfotektonik e morfoklimatik më të hershëm. Pjesa më e madhe e dolinave janë krijuar dhe zhvilluar morfologjikisht pas periudhës së akullzimit të vyrmit. Dolinat kanë vazhduar që të zhvillohen në mënyrë aktive gjatë epokës së Pleistocenit, duke u karakterizuar për modelim intensiv të shpateve kufizuese. Pjesa mbizotëruese e dolinave paraqitet në formë të hapur, për shkak të përpunimit shumë aktiv të shpateve kufizuese të tyre ose dhe nga veprimtaria intensive erozive e rrjedhjeve ujore siperfaqësore, ose prej aktivitetit të dukurisë së ngricave dhe të borës, veçanërisht në dolinat që janë krijuar dhe zhvillohen morfologjikisht në sektorët e lartë malorë mbi 1600-1800 m. Zhvillimi i dukurive periglaciare në epokën e Pleis- tocenit ka kushtëzuar modelimin intensiv të shpateve kufizuese, ku për pasojë janë përftuar sasi të mëdha të akumulimeve copëzore, që kanë izoluar fragmentin e fundit të sipërfaqes së dolinave, duke penguar zhvillimin e plotë të veprimtarisë karstike.9

.UXWDM)'LVDWLSDUHWsPRUIRORJMLVsNDUVWLNHQsYHQGLQWRQs6WXGLPH*MHRJUD¿NH1UIDTH7LUDQs

434 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Shfrytëzimi i dolinave karstike nga shoqëria humane

Një nga karakteristikat më të theksuara në zonat karstike është prania e depozitimeve të argjilave të dekalçifikimit me ngjyrë të kuqërremtë, të cilat janë krijuar në sajë të mbetjeve të rezultuara nga proçesi i tretjes së shkëmbinjve gëlqerorë, dolomitikë e të gipseve. Kjo ka mundësuar që mbi sipërfaqen e shkëmbinjve rrënjësorë karbonatikë janë formuar tokat e kuqërremta me shtresa të holla, që kanë çuar në zhvilimin e kullotave me cilësi të lartë. Trashësia e shtresës pedogjenetike, ka krijuar kushte për mundësinë e mbjelljes së kulturave bujqësore specifike, si të duhanit, patates, fasules etj. Dolinat karstike, paraqiten si mjedise me kushte të kufizuara fiziko-gjeografike dhe konsiderohen si ndër të vetmet sipërfaqe bujqësore të favorshme, përgjatë sektorëve më të lartë të relievit malor. Fragmentet e shkëmbinjve që shtrihen përgjatë shpateve kufizuese të dolinave, mund të shfrytëzohen për materiale ndër- timi, me të cilat mund të ndërtohen mure gardhimi në skajet periferikë që kufizojnë dolinat, ose mund të përdoren për shtrimin e shtigjeve, për ndërtimin e rrjetit të rrugëve, ose për rrethimin e parcelave të vogla bujqësore. Në sektorët e malit të Polisit, si një mjedis tipik karstik, disa prej dolinave janë përshtatur si mjedise për kultivimin e vreshtave, të cilat karakterizohen për rendiment të larta. Prania e kullotave, livadheve, siperfaqeve të parcelave bujqësore dhe e mureve prej guri gëlqeror, kanë krijuar në disa sektorë të banuar, vendbanimet tipike karstike. Për të kursyer sipërfaqet bujqësore, përgjatë luginave kryesore lumore, popullsia lokale është përqëndruar në shfrytëzimin sa më racional të sipërfaqes së dolinave karstike. Përdorimi i eskavatorëve për shfrytëzimin pa kriter të gurit gëlqeror, ka shkaktuar rritjen e terreneve të degraduara në shpatet kufizuese të dolinave. Në mjaft prej dolinave, zgjerimi i infrastrukturës rurale, ka çuar në rritjen e shkarkimit të mbetjeve urbane, të nënprodukteve bujqësore e blegtorale, madje deri në mbathjen e fundit të dolinave me një shtresë të mbetjeve me trashësi të konsiderueshme. Izolimi i një pjese të madhe të fragmenteve të fundit dolinave ka çuar në bllokimin e plotë të ponoreve karstike, duke sjellë çrregullime të zhvillimit të qarkullimit të ujerave në thellësi të shkëmbinjve gëlqerorë e dolomitikë, madje deri në ndryshimin e dina- mikës së evolucionit morfologjik karstik sipërfaqësor e nëntokësor.

VI. KONKLUZIONET

Dolinat paraqesin forma gjeometrike në trajtë konike, ose me tipare të çrregullta morfologjike, ndërsa përgjithësisht forma e tyre në plan, është rrethore, shoqëruar me shpate kufizuese të pjerrëta dhe me fund të sheshtë ose në formë kupe. Dolinat shërbejnë si forma lidhëse ndërmjet ujërave sipërfaqësore me ujërat nëntokësorë, për shkak se ato në një pjesë të konsiderueshme, paraqiten të mbuluara nga ujërat e reshjeve ose të rrëkeve të vogla sipër- faqësore. Një prej tipeve të dolinave, janë dolinat e shëmbjes, që përgjithësisht karakterizohen për tipare të çrregullta morfologjike, përgjithësisht në formë afërsisht drejtkëndore dhe

435 KUMTESAT shpesh ato shfaqen të lidhura ngushtë me hinkat ose puset karstike. Mjaft faktorë fiziko- gjeografikë kanë influencuar në origjinën e formimit dhe të veçorive të dolinave karstike. Pastërtia e shkëmbinjve karbonatikë ka favorizuar zhvillimin morfologjik të dolinave karstike. Në shkëmbinjtë gëlqerorë porozë, janë krijuar kushte jashtëzakonisht të favorshme për rritjen e permasave të dolinave, ndërsa depresionet e tipit të cekët, janë formuar në sajë të vlerës së lartë të porozitetit të shkëmbinjve gëlqerorë. Në shkëmbinjtë gëlqerorë të tipit kristalorë, në dolinat krijohen kushte të favorshme për zhvillimin morfologjik sipas drejtimit vertikal, që kushtezohet nëpërmjet pranisë së çarjeve dhe plasaritjeve të ndryshme. Përmasat, thellësia duke përfshirë origjinën e dolinave varen nga trashësia e shkëmbit, gjendja e nivelit bazë dhe e disnivelit ndërmjet sipërfaqes dhe shtresës së papërshkueshme. Në rajonet ku niveli bazë është shtrihet në thellësi, dolinat kanë tendencën për t’u zhvilluar vertikalisht, duke pasur forma të ngjashme me hinkat karstike. Në rajonet ku niveli bazë është pranë sipërfaqes, dolinat kanë tendencën për t’u zhvilluar horizontalisht dhe kanë vlerë më të madhe të gjerë- sisë sesa të thellësisë përkatëse. Dolinat formohen në kushtet modelimit intensiv të shpateve kufizuese, duke çuar për pasojë në formimin e sistemeve të luginave karstike. Prania e një zhvillimi të tillë morfologjik të shpateve kufizuese dhe drenazhimit të përkohshëm favorizon zhvillimin e dolinave të tipit të shëmbjes dhe të integruara njëra me tjetrën. Duke studiuar dukuritë karstike, mund të përcaktohen kushtet hidrologjike të vargut malor dhe lokalizimin e horizontit të ujërave nëntokësore. Ndërtimi i disa veprave hidroteknike dhe ekonomike, duhet të realizohet në sektorët ku nuk shfaqen hapësira boshe nëntokësore, pasi krijojnë probleme serioze për nxjerrjen dhe shfrytëzimin e pasurive minerale, në varësi të shtresëzimit, përshkueshmërisë, çarshmërisë dhe orientimit të tyre.

VII. MIRËNJOHJA

Një falenderim dhe mirënjohje e veçantë shkon për banorët lokalë të vendbanimeve rurale që më kanë shoqëruar në sektorët me reliev të ndërlikuar të morfologjisë karstike, si dhe në kushte të vështira atmosferike e hidrologjike.

436 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VIII. REFERENCAT

Librat

Cvijiç.J. Geografija Krasa. Knjiga 7. Beograd 1989.

Derrau.M. Precis de Geomorphologie. Masson et Cie, Paris, 1965.

Hoxha.A. Gjeomorfologjia e vargut malor Shpat-Polis dhe aspekte të zhvillimit human. Disertacion, Tirane 2011.

Kristo.V. Gjeomorfologjia e përgjithshme. Vol.2, Tiranë 1994.

Panizza.M. Geomorfologia. Bologna 1992.

Revistat

Krutaj.F. Disa tipare të morfologjisë karstike në vëndin tonë. Buletini - Studime Gjeografike.Nr.5. Tiranë 1994.

Hartat Kolektiv autorësh. Harta gjeologjike e Shqipërisë. Shk 1:200000, Tiranë - 2002

437 KUMTESAT

438 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

HULUMTIMI I FORTËSISË PAS PËRFORCIMIT (KALITJES) PRECIPITUES TË PËRLIDHJEVE TË ALUMINIT 6xxx

MSc.Bastri Zeka, Universiteti i Mitrovicës, Mitrovicë, [email protected] Prof.Dr.sc. M Zabeli, Universiteti i Mitrovicës, Mitrovicë, [email protected] MSc.M. Kovaci, Universiteti i Mitrovicës, Mitrovicë, [email protected] Prof.Dr.sc.M. Rama, Universiteti i Mitrovicës, Mitrovicë, [email protected] Prof.Dr.sc.A.Sadiku, Universiteti i Mitrovicës, Mitrovicë, [email protected]

ABSTRAKTI

Hulumtimi i përlidhjeve të aluminit 6xxx mund të realizohet nëpërmjet formimit të grimcave tejet të vogla të një faze të dytë, me shpërndarje të imët brenda matricës së fazës origjinale e cila shoqërohet me shndërrime fazore që realizohen nëpërmjet përpunimeve termike ose nëpërmjet përfrocimit precipitues. Fenomeni i përforcimit precipitues më së miri shpjegohet nga grimcat të cilat veprojnë si pengesa për lëvizjen e dislokimeve dhe në këtë mënyrë mundësojnë përforcimin e përlidhjeve nëpërmjet përforcimit precipitues. Mostrat e hulumtuara të përlidhjeve të aluminit 6xxx janë përgaditur sipas standardit të metalograf- isë kurse matjet e fortësisë janë kryer me pajisjen për matjen e forëtsisë me pajisjet Vickers HSV 30 dhe EMCO test. Në bazë të rezultateve të arritura pas ftohjes së shpejtë ose para vjetërsimit përlidhjet rrisin dendësin e dislokimeve dhe ofrojnë shumë vende në të cilat precipitatet e ndërmjetme shfaqen gjatë vjetërsimit dhe ndikojne në rritjen e fortësisë deri në një maksimum. Fjalët kyçe: Alumin, preipitim, faza, përforcim, vjetërsim.

439 KUMTESAT

I. HYRJA

Alumini dhe përlidhjet e tij karakterizohen nga një dendësi relativisht të ulët (2.7 g/cm3 krahasuar me çeliqet 7.9 g/cm3), përcjellshmëri elektrike dhe termike të lartë, rezistencë ndaj korrozionit në mjedise të zakonshme, përfshirë edhe mjedisi natmosferik.Shumë nga këto përlidhje janë të lehtë për t‘u formuar në saje të shtalbësisë së lartë dhe mundësisë së petëzimit në fletë të holla metalike. Alumini ka strukturë kubike faqe qendërzuar dhe shtalbësia e tij ruhet deri në temperatura shumë të ulëta. Qëndrueshmëria mekanike e aluminit mund të përmirësohet nëpërmjet përpunimit në të ftohtë dhe nëpërmjet përlidhjes. Megjithatë të dy proceset kanë tendencë të zvogëlojnë rezistencën ndaj korrozionit. Elementet kryesore përlidhëse janë: Cu, Mn, Mg,Si dhe Zn. Përlidhjet që nuk përforcohen termikisht përbëhen nga një fazë e vetme, për të cilën rritja e qëndrueshmërisë arrihet nëpërmjet tretjeve të ngurta. Përlidhjet e tjera përforcohen termikisht (të aftë me përforcim precipitues) si rezultat i përlidhjeve. Në disa nga këto përlidhje përforcimi me precipitim është për shkak të precipitimit të dy elementeve të tjerë përveç aluminit për të formuar një komponim ndermetalik si: 2MgZn. Në përgjithësi përlidhjet e aluminit klasifikohen në dy grupe kryesore: përlidhjet për derdhje dhe përlidhjet për deformim.Përbërja për të dy grupet jepet nga një numër katërshifror që tregon papastërtitë kryesore dhe në disa raste nivelin e pastërtisë. Për përlidhjet e derdhura një pikë dhjetore vendoset ndërmjet dy numrave të fundit. Pas këtyre numrave është një vijë ndarëse dhe përshkrimi i temperimit– një shkronjë ose mundësisht një numër treshifror, të cilët tregojnë trajtimet termike dhe/përpunimin termik, për të cilën i’u është nënshtruar përlidhja. Shembull: F, H dhe O paraqesin respektivisht gjendjet: F- i prodhuar (i punuar në të nxehtë, derdhur) H- i punuar në të ftohtë dhe O- i pjekur që do të thotë që përlidhja është trajtuar termikisht, e punuar në të ftohtë dhe i është nënshtruar vjetërsimit natyror (përforcimit). Një tretje e trajtuar termikisht e ndjekur nga vjetërsimi artificial është treguar në temeperimit T6. Alumini dhe përlidhjet e tij kanë përdorime të gjera si: pjesë strukturore të aeroplanve, kanaçe, pjesë të veturave(blloqe të motorëve,pistona, tuba etj).

II. KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË PËRLIDHJEVE TË ALUMINIT

440 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 rozioni. Është i qëndrueshëm ndaj veprimit të thartirave organike dhe ndaj veprimit të thar- tirës nitrike (acidit nitrik). Vetitë mekanike të aluminit varen nga mënyra e përfitimit dhe e përpunimit të tij. Alumini i derdhur dhe i përpunuar termikisht me pjekje ka qëndrueshmëri në tërheqje 80-90 N/mm2, zgjatim relativ 20-30 % . Fortësia e aluminit të pjekur është 20 HB. Pas përpunimit me deformim plastik në të ftohtë qëndrueshmëria është 130 deri 180 N/ mm2, fortësia 40 HB dhe zgjatimi relativ 5%. Alumini i pastër teknik ka përdorim të kufizuar në industri, ndërsa përlidhjet e tij paraqesin materialin bazë për shumë degë të industrisë bashkëkohore. Përlidhjet e tij kanë përdorim të gjerë në industrinë e ndërtimit të aeroplanëve, për prodhimin e përçuesve elektrik, për prodhimin e fletëve të holla që përdoren për paketimin e prodhimeve në industrinë ushqimore, në industrinë kimike, për prodhimin e enëve të amvisërisë, në ndërtimtari, etj. Alumini përdoret edhe si element lidhës dhe çoksidues në industrinë e çelikut.

Përlidhjet e aluminit ndahen në dy grupe të mëdha: x Përlidhje të aluminit për deformim dhe x Përlidhje të aluminit për derdhje.

Përlidhjet e aluminit për deformim të cilat janë përpunuar me deformim plastik, kanë përbërje dhe mikrostruktura të ndryshme nga përlidhjet për derdhje. Brenda secilit grup të madh përlidhjet ndahen në dy nëngrupe: - përlidhjet e aluminit që nuk përforcohen termikisht dhe - përlidhje e aluminit që përforcohen termikisht

Tabela 1. Grupet e përlidhjeve të aluminit. Përlidhjet për deformim: 1xxx Alumin me pastërti 99 % Nuk 3xxx Al – Mn dhe Al - Mg përforcohen termikisht 4xxx Al - Si 5xxx Al - Mg 2xxx Al – Cu dhe Al – Cu - Mg 6xxx Al – Mg - Si Përforcohen 7xxx Al – Zn – Mg dhe Al – Zn – Mg - Cu termikisht 8xxx Përlidhje të aluminit me elemente tjera lidhëse Li, Sn,etj. 9xxx Grup i papërdorshëm Përlidhjet për derdhje: 1xx.x Alumin me pastërti 99% 2xx.x Bakër

441 KUMTESAT

3xx.x Silicdheshtesatëelementeve me përlidhjetëbakritdhetëmagnezit 4xx.x Silic 5xx.x Magnez 7xx.x Zink 8xx.x Kallaji 9xx.x Elemente tjera lidhëse

III. PËRLIDHJET AL-MG-SI ( 6XXX)

Përlidhjet Al-Mg-Si përdoren gjerësisht si përlidhje për struktura me qëndrueshmëri të mesme të cilat kanë saldueshmëri të mirë dhe rezistencë ndaj korrozionit. Ashtu si te përlidhjet e serisë 5xxx edhe keto përlidhje përbëjnë pjesën më të madhe të produkteve të llamarinave të cilat përdorën në shumicën e detaleve me sasi të vogla duke qenë në dispoziocion si llamarina dhe pllaka. Në përlidhjet tregtare me magnez dhe silic janë shtuar si shuma të balancuara për të formuar përlidhje binare të Al-Mg2Si (Mg:Si 1.73:1) ose me rritjen e silcit për të formuar Mg2Si. Përlidhjet tregtare mund të ndahen në tri grupe dhe një udhëzues për nivelet e qëndrueshmërisë që mund të arrihet në T6 e cila është paraqitur në fig.2; me kufijt e përbërjeve së bashku me vjetërsimin dhe kufirin e rrjedhshmërisë.

Figura 1. Disa detale të fitura me tejshtytje (ekstrudim) nga përlidhjet Al-Mg-Si.

442 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Grupi i parë përfshin përlidhjet me sasi të balancuar të magenezit dhe silicit duke shtuar deri në mes 0.8% dhe 1.2%. Këto përlidhje janë të lehta, kanë përdorime të gjera në detale të vogla dhe pëparësia e tyre qëndron se gjatë prodhimit me tejshtytje (ekstrudim) të tyre mund të ftohen në sprej uji ose duke kaluar në banjo uji pa pasur nevojë për trajtim të mëtejshëm si operacione të veçanta gjatë përpunimit termik. Pjesët e holla (<3 mm) mund të ftohen edhe në ajër. Qëndrueshmëria zhvillohet nëpërmjet përforcimit në temperaturra 160-190oC, përlidhja 6063 përdoret më pak gjerësisht të gjitha përlidhjet Al-Mg-Si. Në kushtet T6 (temperimi) kanë veti: kufi teknik 215MPa dhe qëndrueshmëri në terheqje 245MPa. Këto përlidhje gjejnë përdorime të veçanta për dekorime arkitektonike dhe sipërfaqe të ndryshme me ngjyra të ndryshme. Një tjetër përlidhje me pastërti të lartë 6463 në të cilën prania e hekurit është e ulët (<0.15%) i përgjigjen shkëlqimit dhe gjejnë përdorim të madh si dekorime brenda në vetura (automotive trim).

Figura 2. Kufiri i përbërjeve të Mg dhe Si për disa përlidhje të serisë 6xxx së bashku me vjetër- simin në kushte T6 në varësi me kufirin e rrjedhshmërisë.

Dy grupe tjera përmbajnë magnez dhe silic me përmbajtje më të madhe se 1.4% dhe zh- villojnë qëndrueshmëri të lartë nëpërmjet vjetërsimit. Një gurp i tillë i cili veçanërisht është i njohur në Amerkinën e veriut me përbërje të ekuilibruar është 6061 (Al-1Mg-0.6Si) ku me shtimin e 0.25% bakër përmirësohen vetitë mekanike së bashku me shtimin e 0.2% krom ne mënyrë që të përmirësojë ndonjë efekt negativ të bakrit dhe së bashku të kenë rezistencë ndaj korrozionit. Këto përlidhje përdoren gjerësisht si materiale strukturore me qëllim të përgjithshëm. Te përlidhjet e gurpit tjetër përbamajtja e madhe e silicit është nevojshme për të formuar Mg2Si, prania e tepërt e silicit mundëson përforcimin nga grimcat Mg2Si dhe nxit precipitimin. Megjithatë prania e tepërt e silicit mund të reduktoj shtalbësin dhe të shkaktoj përkeqësim intergranular e cila ka tendencë për krijimin e segregimeve të silicit në kufijtë ndërkokrrizor te këto përlidhje. Prania e krimit (6151) dhe manganit (6351) ndihmojnë në

443 KUMTESAT luftimin e këtij efekti duke nxitur madhësin e kokrrizave dhe pengon rikrisalzimin gjatë tretjtimit termik. Këto përlidhje përdoren si ekstrudime – me tejshtytje.Qëndrueshmëri më e lartë te përlidhjet Al-Mg-Si mund të arrihet duke rritur përmbajtjen e bakrit 6013(Al-1Mg- 0.8Si-0.8Cu-0.35Mn) me kufi teknik 330MPa në kushtet e temperimit T6. Kjo krahasohet me kufirin teknik 275MPa për përlidhjen 6061 e cila ka një përmbajtje maksimale të bakrit prej 0.25%. Një përlidhje tjetër 6111(Al-0.75Mg-0.85Si-0.7Cu-0.3Mn) e fortësuar nga prania e fazës Q (Al5Cu2Mg8Si6) ku precipitatet përveç fazave formojnë përlidhje treshe Al- Mg-Si (tab2.6). Këto përlidhje kryesisht kanë përdorim të gjerë në vetura dhe te aeroplanët.

IV. REZULTATET E FITUARA DHE DISKUTIMI

Tabela 2.. Përbërja kimike dhe vetitë mekanike të përlidhjes 6082 Vetitë [[[ Përbërjakimike 0J6L0Q Trajtimitermikimundeshëm 77 Vetitëmekanike .X¿ULLUUMHGKVKPsULVs 03D 4sQGUXHVKPsULDPDNVLPDOH 03D Fortësia

Në figurën e mëposhtme është dhënë ndryshimi i fortësisë në varësi të kohës (30-270 minuta) për përlidhjen 6082-T6 në temperaturë konstante 250oC.

Figura 3. Përlidhja 6082-T6 e cila paraqet fortësinë në funksion të kohës në temperaturë 250oC

444 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Shembull për përlidhjen 6082-T6 me vjetërsim në temperaturë dhe kohë, fortësia ndryshon nga 95 HV në temperaturë 300oC dhe kohë prej 30 minutave bie në 40 HV në tem- peraturë 470oC në kohë prej 180 minutave.

Tabela 2. Vjetërsimi i përlidhjes 6082-T6 në temperatura dhe kohë të ndryshme.

Figura 4.Fortësia në funksion tëtemperaturësme vjetërsim në30, 90dhe180minuta.

V. PËRFUNDIMI VI. Përforcimi precipitues më së miri shpjegohet nga grimcat të cilat veprojnë si pengesa për lëvizjen e dislokimeve dhe në këtë mënyrë mundësojnë përforcimin e përlidhjeve nëpërmjet përpunimit termik – precipitimit.

Qëllimi i këtij punimi është vlerësimi i ndryshimit të fortësisë së përlidhjeve të aluminit 6082 në varësi të kohës së vjetërimit respektivisht pas trajtimit termik që zhvillohet: me temperaturën dhe kohën ose me moshën e përlidhjes.

445 KUMTESAT

Me përforcimin e precipitimit në temperaturë konstante në varësi të kohës kemi rritjen e qëndrueshmërisë deri në një maksimum dhe zvogëlimin gjatë vjetërsimit. Ky proces përsh- pejtohet me rritjen e temperaturës.

VII. REFERENCA

Polmear I. J., “Light Alloys” , Fourth edition 2006 - Printed in United Kingdom. Polmear, I.J., Ringer, S.P., Evolution and control of microstructure in aged aluminium alloys, J. Japan Inst. Light Metals, 50, 633, 2000

446 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VENDKALIMET HEKURUDHORE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

Inxh- Dipl. Naim ÇITAKU Infrastruktura Hekurudhore e Kosovës SHA “Infrakos” Departamenti për Planifikim dhe Zhvillim Fushë Kosovë KOSOVË E-mail: [email protected]

ABSTRAKT

Në këtë studim paraqitet gjendja reale e sigurisë në vendkalimet hekurudhore të Re- publikës së Kosovës. Pas vitit 1999, në Kosovë ka pasur evoluim në komunikacion rrugor, si zhvillimi i infrastrukturës rrugore dhe rritja e lartë e numrit të automjeteve rrugore. Ky zhvillim ka ndikuar negativisht në relacion me transportin hekurudhor, ku janë hapur shumë kryqëzime ilegale në nivel të cilat nuk janë në pajtim me kriteret profesionale dhe të ndërtu- ara pa lejen e Infrakos-it. Në Republikën e Kosovës, numri i madh i vendkalimeve zyrtare, jo zyrtare dhe të njëpasnjëshëm përgjatë linjës hekurudhore 10 Fushë Kosovë – Hani i Elezit aktualisht paraqesin një problem në vete. Formimi i kryqëzimeve në nivel dhe distanca e tyre nuk janë në përputhje me aspektet teknike dhe kërkesat ligjore. Studimi vijues përshkruan katër kryqëzime në nivel të përshkruar më anë të shembullit dhe paraqet masat që duhen ndërmarr në ri- projektimin tyre dhe rritjen e sigurisë. Fjalët kyçe: Siguri, kryqëzime në nivel, Hekurudhë, Infrakos

1. HYRJE

Hekurudhat e Kosovës sot disponojnë në tërë rrjetin e saj 542 kilometra hekurudhë, prej të cilave: 1. Vija të hapura 333 km, 2. Binar në stacione 106 km, 3. Binar industrial 103 km.

Hekurudhat e Kosovës nuk janë të elektrifikuara, një binarëshe më gjerësi normale dhe më një shpejtësi maksimale të lejuar prej 70 km/h. Pas përfundimit të luftës në vitin 1999, ka pasur një zhvillim të hovshëm në infrastrukturën rrugore dhe një rritje enorme të automjeteve. Ky zhvillim ka pasur ndikim negativ në transportin hekurudhor. Linja hekurudhore

447 KUMTESAT

Fushë Kosovë – Hani i Elezit (shih figurën 1) është pjesë e rrjetit kryesor të SEETO-së dhe e përcaktuar si rruga e 10-të. Ajo ka kryesisht një shpejtësi projektuese 100 -120 km/h, më përjashtim të vendeve malore ku shpejtësia maksimale arrin 70 km/h. Për shkak të përkeqë- simit të parametrave teknik, aktualisht shpejtësia maksimale në të gjithë rrjetin është kufizuar në 70 km/h.

FIGURA 1: Pjesa jugore e linjës hekurudhore 10 Fushë Kosovë - Hani i Elezit

Përgjatë kësaj linje hekurudhore janë hapur shumë kryqëzime në nivel në mënyrë të paligjshme, të cilat nuk i plotësojnë kriteret teknike profesionale dhe janë ndërtuar pa lejen e in- frastrukturës hekurudhore Kosovare. Në këtë seksion ka një total prej 45 kryqëzime në nivel, prej të cilave: R5 9 kryqëzime në nivel të cilat janë siguruara teknikisht dhe R5 36 kryqëzime në nivel të cilat nuk janë teknikisht të siguruara.

Mungojnë pjesërisht shenjat e trafikut rrugor. Numri i madh i vendkalimeve zyrtare dhe jozyrtare sot paraqesin një problem serioz. Në këtë studim do të trajtohen më për së afërmi vendkalimet hekurudhore në seksionin e linjës hekurudhore Fushë Kosovë – Hani i Elezit, përkatësisht vendkalimet VkH1, VkH2,

448 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VkH3 und VkH4 të vendosura në pjesën jugore të Komunës së Ferizajit. Ferizaj ndodhet në pjesën jugore të qendrës së Kosovës dhe ka 190 000 banorë. Linja hekurudhore përdoret nga kompania për operimin më trena Trainkos SHA, për dy llojet e transportit udhëtareve dhe mallrave. 2. GJENDJA AKTUALE Vendkalimet hekurudhore VkH1, VkH2 dhe VkH4 janë vendkalime hekurudhore zyrtare, ndërsa vendkalimi hekurudhor VkH3 është jozyrtar. Në vijim , këto kryqëzime në nivel do të përshkruhen në detaje sipas kuadrateve të tyre. 2.1 VENDKALIMI HEKURUDHOR VkH1 (FIGURA 2) Vendkalimi hekurudhor VkH1 shtrihet në km 283+475 dhe është teknikisht i pa siguruar. Rruga është e kategorizuar si rrugë lokale, e asfaltuar dhe me material kalldrëm në binar. Vendkalimi është me një gjerësi prej 3.00 metra dhe me një kënd të kryqëzimit prej = 90 °. Përshkrimi i vendkalimit Bü1 sipas kuadrateve:

1. Në kuadratet Ia dhe Ib shtrihet rruga “Besim Rexhepi”, mungojnë shenjat e trafikut rrugor. 2. Në kuadratin II, rruga është i siguruar vetëm me shenjat A47 “Kryqi i Andreut” dhe B02 “Ndalja e Obligueshme”, por jo edhe me shenja tjera të trafikut rrugor.

3. Në kuadratet IIIa dhe IIIb, mungojnë shenja e trafikut rrugor, ndërsa 4. Kuadrati IV është i siguruar me shenjat A47 “Kryqi i Andreut” dhe B02 “Ndalja e Obligueshme”, por jo edhe me shenjat tjera të trafikut rrugor. Në afërsi të këtij vendkalimi ekziston shkolla fillore, kështu që kryqëzimi në nivel shfrytëzohet nga nxënësit dhe këmbësorët e tjerë. Në këtë zonë kryqëzuse mungojnë pajisjet e sigurisë, si dhe shtegu për këmbësor.

FIGURA 2: Vendkalimi hekurudhor VkH1 dhe kuadratet e saja

449 KUMTESAT

2.2 VENDKALIMI HEKURUDHOR VkH2 (FIGURA 3) Vendkalimi VkH2 shtrihet në km 284+075 e linjës hekurudhore dhe është teknikisht i pa siguruar. Rruga është e kategorizuar si rrugë fshati, e asfaltuar. Vendkalimi është me një gjerësi prej 4.50 metra dhe me një kënd të kryqëzimit Į> 90 °.

Përshkrimi i vendkalimit VkH2 sipas kuadrateve: 1. Kuadrati I është i pa sinjalizuar.

2. Kuadratin IIa është e sinjalizuar vetëm me shenjat A47 “Kryqi i Andreut” dhe B02

“Ndalja e Obligueshme”. Kuadrati IIb nuk është i sinjalizuar.

3. Në kuadratin IIIa shtrihet rruga R122, e cila nuk është e sinjalizuar, ndërsa kuadrati IIIb është i sinjalizuar më shenjen B01 «kryqëzim me rrugën me përparësi kalimi» më rrugën R122.

4. Kuadratet IVa dhe IVb janë të pa sinjalizuara.

Jashtë dhe në zonën e vendkalimit hekurudhor nuk ekziston shtegu për këmbësor.

FIGURA 3: Vendkalimi hekurudhor VkH3 dhe kuadratet e saja

Ϯ͘ϯ VENDKALIMI HEKURUDHOR VkH3 (FIGURA 4)

1. Vendkalimi VkH3 shtrihet në km 285+100 e linjës hekurudhore, është ilegal dhe teknikisht i pa siguruar. Rruga është e pa kategorizuar dhe me material zhavorri. Sipas matjeve të bëra në terren, vendkalimi është me një gjerësi prej 4.00 metra dhe me një kënd të kryqëzimit = 90 °. Përshkrimi i vendkalimit Bü3 sipas kuadrateve:

450 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

2. Kuadratin Ia dhe Ib nuk janë të sinjalizuara.

3. Kuadratin IIa është e sinjalizuar më shenjat A47 “kryqi i Andreut” dhe B02 “ndalja e

obligueshme”, ndërsa kuadrati IIb nuk ka shenja sinjalizuese.

4. Kuadratet IIIa dhe IIIb nuk janë të sinjalizuar. 5. Kuadrati IV është i sinjalizuar më shenjat A47 “kryqi i Andreut” dhe B02 “ndalja e obligueshme”. Jashtë dhe në zonën e vendkalimit hekurudhor nuk ekziston shtegu për këmbësor.

FIGURA 4: Vendkalimi hekurudhor VkH3 dhe kuadratet e saja

2.4 VENDKALIMI HEKURUDHOR VkH4 (FIGURA 5)

Vendkalimi VkH4 shtrihet në km 285+636 dhe është teknikisht i pa siguruar. Rruga është e kategorizuar si rrugë fshati dhe e asfaltuar. Vendkalimi është 3.00 m i gjerë dhe ka një kënd kryqëzimi prej Į = 90 °. Përshkrimi i vendkalimit VkH4 sipas kuadrateve:

1. Kuadratet I, IIa,b, IIIa,b janë të pa sinjalizuara, ndërsa 2. Kuadrati IV është sinjalizuar më shenjat A47 “kryqi i Andreut” dhe B02 “ndalja e obligueshme”. Jashtë dhe në zonën e vendkalimit hekurudhor nuk ekziston shtegu për këmbësor. Gjithashtu duhet cekur, së të gjitha vendkalimet hekurudhore problem shqetësues kanë kana- let për kullimin e ujit.

451 KUMTESAT

FIGURA 5: Vendkalimi hekurudhor VkH4 dhe kuadratet e saja

ϯ͘ RRITJA E SIGURISË Në VENDKALIME HEKURUDHORE

Edhe pse numri i automjeteve që nga viti 1999 janë rritur në mënyrë enorme, këto vendkalime hekurudhore vazhdojnë të mbesin në kategorinë e vendkalimeve “Teknikisht të pa siguruara”. Në këto kryqëzime në nivel, rreziku për aksidente për të gjithë pjesëmarrësit vazhdon të mbetet ende i lartë. Prandaj, gjendja e tyre aktuale është një faktor shqetësues për Kompaninë Kosovare të Infrastrukturës Hekurudhore dhe punonjëseve të saj.

Në parim ekzistojnë tri metoda: 1. Eliminimi tërësisht i kryqëzimeve në nivel; 2. Bashkimin e disa kryqëzimeve në nivel në një të vetme, duke i lidhur këto rrugë me njërin-tjetrin, dhe 3. Ndërtimi i mbi dhe nënkalimeve.

Në rastin e përshkruar më lartë, eliminimi e të katër kryqëzimeve në nivel sipas metodës së parë për kompaninë Kosovare të infrastrukturës hekurudhore dhe autoriteteve komunale është e thjeshtë, por kjo çon në moskuptimin midis përdorueseve të rrugës dhe publikut të gjerë. Metoda e parë do të përdoret vetëm në vendkalimin hekurudhor VkH3, por duke i siguruar një zgjidhje tjetër alternative për sigurim. Metoda e dytë është më e pranueshme dhe do të zbatohet në vendkalimet hekurudhore VkH1 dhe VkH4, ndërsa metoda e tretë, ndërtimi i

452 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 një nënkalimi për këmbësoret do të realizohet në kryqëzimin VkH1. Distanca minimale ndërmjet kryqëzimeve në nivel është e rregulluar sipas rregullores për mënyrën e kryqëzimit të vijës hekurudhore dhe rrugës në Kapitullin III, § 1, Neni 9 (Tabela 1). Në vijat e hekurudhave magjistrale, në të cilat shpejtësia më e madhe e lejuar është 100 [km/h], distanca ndërmjet dy vendkalimeve hekurudhore njëra pas tjetrës nuk mund të është më e vogël së 2 000 m. Linja kryesore Linja tjera V > 100 km/h V ≤ 100 km/h V < 70 km/h

SVkH,VkH ≥ 2 500 m SVkH,VkH ≥ 2 000 m SVkH,VkH ≥ 1000 m Për kushtet e pa përshtatshme të terrenit

SVkH,VkH ≥ 2 000 m SVkH,VkH ≥ 1 500 m SVkH,VkH ≥ 700 m TABELA 1: Caktimi i vendit të kryqëzimit

4. PROPOZIMET PËR PËRMIRËSIMIN E KATËR VENDKALIMEVE HEKURUDHORE Vendndodhja e katërt vendkalimeve të njëpasnjëshme janë paraqitur në figurën 6.

FIGURA 6: Distancat ndërmjet vendkalimeve hekurudhore dhe orientimi i tyre

4.1 VENDKALIMI HEKURUDHOR VkH1

Sipas rregullores për mënyrën e kryqëzimit të vijës hekurudhore dhe rrugës, Kapitulli III, § 1, Neni 9, metoda e dytë, shpejtësisë ekzistuese me të madhe të lejuar në këtë vendkalim

453 KUMTESAT prej 70 km/h (duke marrë parasysh gjithashtu studimin e fizibilitetit të vitit 2010, i cili rekomandon opsionin “Bëj-Diçka” ) dhe kritereve tjera teknike: Vendkalimi hekurudhor VkH1 nuk i plotëson kushtet teknike për qarkullimin e automjeteve rrugore dhe e njëjta orientohet në vendkalimin hekurudhor VkH2. Përmirësimi sipas metodës së tretë: Në vendkalimin hekurudhor VkH1, duhet të ndërtohet një nënkalim për nxënës dhe këmbësoreve tjerë. Edhe pse kjo kërkon një pako më të madhe investuese, kjo arsyetohet më rritjen e sigurisë afatgjate tek nxënësit dhe këmbësoret tjerë gjatë kalimit të linjës hekurudhore.

4.2 VENDKALIMI HEKURUDHOR VkH2 ϰ͘ϯ Sipas numërimit të bërë në vendkalimin hekurudhor VkH2 në mënyrë manuale me datën 12.02.2014, ka rezultuar së në këtë vendkalim hekurudhor qarkullojnë rreth 2000 Auto/24h. Prandaj vendkalimi hekurudhor VkH2 sipas § 11, Neni 13 të EBO gjermane hyn në kate- gorinë e qarkullimit mesatar.

Në përputhje 1. Klasifikimi i linjës hekurudhore Fushë Kosovë - Hani i Elezit në kategorinë e linjat kryesore me një shpejtësi maksimale prej 70 km/h, 2. Studimi i fizibilitetit të vitit 2010, opsion “Bëj diçka”, 3. Numrit të i automjeteve 2000 Auto/ 24 orë, dhe 4. Sipas Eisenbahn-Bau- und Betriebsordnung (EBO) § 11 (Rregullore Gjermane) lindin kërkesat minimale për sigurimin e vendkalimeve hekurudhor, rasti A (Tabela 2):

Rasti A:

Linja hekurudhore krye- Linja hekurudhore të rendit të Intensiteti i trafikut/ sore dhe linja të rendit të dytë më VE ≤ 80 km/h dhe binar Lloji i trafikut rrugor dytë në stacione hekurudhore Dy binarshe1) 1- Një V > 80 km/h E binarshe Lloji i sigurisë

Qarkullim mesatar,

Më përjashtim të tS tS Ü + P, rrugëve fushore dhe malore3) përndryshe P + Lf (20 km/h 2)

454 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

tS = sigurim teknik i VkH i nevojshëm P = Sinjalizim zanor para VkH

Ü = Dukëshmeri në linjën hekurudhore Lf = Kufizim shpejtësie në mënyrë të përhershme para VkH

1) Si dy binareshe aplikohen në VkH, nëse më shumë së një tren/ apo udhëtim manovrus aplikohen në të njejtën kohë.

2) Nëse dukëshmeria nuk është përcaktuar më llogaritje, një miratim sipas § 3, Neni 2 EBO është i nevojshëm

3) Pavarësisht nga klasifikimi i tyre ligjor, rrugët fushore dhe malore janë të gjitha rrugët që i shërbejnë kryesisht qëllimeve bujqësore ose pyjore dhe që nuk kanë rëndësi transporti rajonale. TABELA 2: Lloji i sigurimit në kryqëzime në nivel për qarkullim mesatar, përveç rrugëve fushore dhe malore Vendkalimi hekurudhor VkH2 duhet të sigurohet teknikisht. Përveç kësaj, ai duhet të plotësoj edhe disa kritere tjera shtesë: 1. Gjerësia e vendkalimit hekurudhor duhet të jetë të paktën 6.00 m, 2. Sinjalizimi rrugor për të gjitha kuadratet, 3. Krijimi i një shtegu për këmbësor dhe çiklistë, 4. Krijimi i një shiriti të ri automobilistik në kuadratin II dhe III, për kyçje në vendkalim hekurudhor.

4.4 VENDKALIMI HEKURUDHOR VkH3

Ligji për Hekurudhat e Republikës së Kosovës Nr. 04/L-063, Neni 43, § 4, përcakton qartë: “Ndërtimi i nënkalimeve, mbikalimeve dhe kryqëzimeve në nivel nuk mund të bëhet pa miratimin paraprak të menaxherit të infrastrukturës hekurudhore. Ndërtimi i nënkalimeve, mbikalimeve apo kryqëzimeve në nivel pa pëlqimin paraprak të menaxherit të infrastrukturës hekurudhore do të eliminohet menjëherë nga menaxheri i infrastrukturës hekurudhore dhe shpenzimet për eliminimin e nënkalimit, mbikalimit apo vendkalimit në nivel do të barten nga institucioni i cili i ka ndërtuar ato.”

Ndërmarrja e masave sipas ligjit dhe metodës së parë: 1. Vendkalimi hekurudhor VkH3 është jo zyrtar (ilegal) dhe i ndërtuar pa pëlqimin paraprak nga ana e menaxherit të infrastrukturës hekurudhore “Infrakos”, prandaj duhet të eliminohet dhe të orientohet në vendkalimin VkH2.

455 KUMTESAT

4.5 VENDKALIMI HEKURUDHOR VkH3 Vlerësim 1. Sipas rregullores për mënyrën e kryqëzimit të vijës hekurudhore dhe rrugës, Kapitulli III, § 1, Neni 9, metodës së dytë, 2. Duke marr parasysh kufirin e shpejtësisë më të madhe të lejuar prej 70 km/h, 3. Duke marr parasysh studimin e fizibilitetit të vitit 2010, opsioni “Bëj diçka”

Rekomandon: Vendkalimi hekurudhor VkH4 nuk i plotëson kërkesat teknike për trafikun rrugor. Ky qarkullim duhet të orientohen në vendkalim VkH2. Orientimi i këmbësoreve dhe çiklistëve prej VkH4 në VkH2 nuk është i mundur, sepse distanca e tyre është 1.5 km. Prandaj, vendkalimi hekurudhor VkH4 mund të operoj vetëm për qarkullimin e këmbësoreve dhe çiklistëve. Pasi që linja hekurudhore Fushë Kosovë – Hani i Elezit është në kategorinë e linjave magjistrale kryesore me një shpejtësi ekzistuese me të madhe të lejuar prej 70 km/h, duke respektuar studimin e fizibilitetit opsioni “Bëj-diçka”, si dhe sipas Eisenbahn-Bau- und Betriebsordnung, § 11 Neni 9, kryqëzimi në nivel duhet të pajiset më mbrojtëse anash kaluese ose pajisje tjera të ngjashme. Mund të thuhet: Vendkalimi hekurudhor VkH4 mund të sigurohet përmes dukshmërisë, pajisje anash kaluese apo pajisjeve të ngjashme. Të gjitha kuadratet e vendkalimit hekurudhor VkH4 e plotësojnë kërkesën për dukshmëri të mjaftueshme. Prandaj mbetet vetëm vendosja e elementeve konstruktive të anash kalueseve apo pajisjeve të ngjashme.

5. KONKLUZIONE DHE PËRSPEKTIVA

Sipas studimit të paraqitur mund të thuhet së: menaxhimi dhe zgjidhja praktike e këtyre problemeve më të cilat ballafaqohen këto vendkalime, bazuar në ligje, rregullore, metoda dhe kritereve tjera teknike, do të kenë një efekt pozitiv në rritjen e sigurisë për të gjithë përdoruesit e kryqëzimeve në nivel dhe në përgjithësi për transportin hekurudhor. Sot, vendkalimet hekurudhore në rrjetin e hekurudhave të Republikës së Kosovës paraqesin një rrezik potencial. Afërsia e shumë kryqëzimeve në nivel njëra pranë tjetrës pengon qarkullimin normal të transportit hekurudhor dhe ulë sigurinë e transportit hekurudhor dhe rrugor në mënyrë të konsiderueshme. Prandaj, duhet hartuar një plan të përgjithshëm kombëtar, në mënyrë që kryqëzimet në nivel të marrin një zgjidhje finale përfundimtare mbi sigurinë.

456 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

REFERENCAT

1. Mekanizimi i Projektit për Infrastrukturën, Procesi i Asistencës Teknike (IPF TA) Ballkani Perëndimor “Studimipër Rehabilitimin e rrugës Hekurudhore 10 (Leshak-Fushë Kosovë-Hani i Elezit), Fushë Kosovë, 2010. 2. Rregullore për mënyrën e kryqëzimit të vijë hekurudhore dhe rrugës, Fushë Kosovë, 2012. ϯ͘ Eisenbahn-Bau- und Betriebsordnung (EBO), Gjermani, 2012 4. Ligji mbi Hekurudhat, Kuvendi i Kosovës. Prishtinë, 2011.

REVISTA Eisenbahntechnische Rundschau (ETR), Gjermani, 07+08/2014 www.eurailpress.de/etr

457 KUMTESAT

458 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ANALIZA E PARAMETRAVE MORFOMETRIKË NË UJËMBLEDHËSIN E LUMIT MIRUSHA

Dardan HOTI Labinot KELMENDI Dr. ValbonBYTYQI Universiteti i Prishtinës Universiteti i Prishtinës Universiteti i Prishtinës Prishtinë Prishtinë Prishtinë [email protected] [email protected] [email protected]

ABSTRAKTI Parametrat morfometrikë paraqesin një segment të rëndësishëm të bazës gjeografike natyrore të çdo regjioni. Morfometria e territoreve të pellgjeve në Kosovë nuk është e elaboruar shumë sidomos në pjesën perëndimore të Kosovës apo Rrafshin e Dukagjinit. Lumi Mi- rusha është degë e majtë e lumit Drini i Bardhë. Rrjedh nëpër fushëgropën e Mirushës, që është luginë sekondare e asaj të Dukagjinit. Andaj në këtë punim do të paraqiten disa parametra morfometrikëtë shoqëruara me harta dhe të dhëna statistikore të nxjerruara dhe të përpunuara nga programet bashkohore të gjeoinformatikës. Analiza morfometrike do të përfshijë: lartësinë mesatare mbidetare, copëtimin vertikal (energjinë e relievit), copëtimin horizontal dhe pjerrësinë e terrenit. Përmes analizmit të këtyre parametrave gjeomorfikë mund të vërehet ndikimi i forcave të brendshme dhe tëjashtme në modelimin e pellgut ujëm- bledhës të Mirushës të lidhura ngushtë me litologjinë, tektonikën, erozionin, etj. Fjalët çelës: morfometria, Mirusha, lartësia mesatare, copëtimi horizontal.

I. HYRJE Gjeomorfometria është matja dhe analiza matematikore e konfiguracionit të sipërfaqes së tokës, formave dhe dimensioneve të saj (Clarke, 1996).Është një fushë ndërdisiplinore që ka evoluar nga matematika, shkencat e tokës, dhe më të fundit, shkencat kompjuterike. Morfometria është degë e gjeomorfologjisë e cila merret me matjet e madhësive të formave të ndryshme relievore, përkatësisht me përcaktimin e vlerave metrike të formave relievore (Sta- neci, 2004). Përcaktimi i vlerave sasiore të parametrave morfometrikë të formave karakteristike të relievit, të hidrografisë, të ekspozicionit, përbënë sot një kërkesë që shtrohet në shumë degë të teknikës, shkencës, etj (Talani, 1996). Njohja e elementeve morfometrike të pellgut lumor ka rëndësi të madhe në studimin e hidrologjisë së tyre e veçanarisht të regjimit ujorë (Pllana, 1981). Qëllimi i punimit është të nxjerr në pah veçoritë e përgjithshme morfometrike në këtë pellg, në lidhje me shkaqet endogjene dhe ekzogjene që kanë ndikuar e ndikojnë në aktualitetin e vlerave të këtyre parametrave.

459 KUMTESAT

Pellgu i lumit Mirusha veçohet me ndërtim mjaft të ndërlikuar gjeologjik dhe reliev të larmishëm gjë që përcakton edhe vlerat e ndryshme sasiore morfometrike në hapësira të ndryshme të pellgut.

II. MATERIALI DHE METODAT E STUDIMIT

Në të kaluarën, parametrat morfometrike për hapësira të caktuara janë nxjerrë nga hartat topografike ose nga vrojtimet me sy te lirëtë cilat mund të sjellin shumë pasaktësi dhe mospër- puthje me realitetin. Megjithatë, në më shumë se dy dekada, modeli dixhital i relievit (DEM) është përdorur gjerësisht për analiza morfometrike pellgjeve ujëmbledhëse, për shkak se është i shpejtë, i saktë dhe i manovrueshëm. Analiza morfometrike e pellgut të lumit Mirusha është kryer nga softëverët e specializuar (ESRI ArcGISDesktop v.10.5 - ArcMap), duke përdorur si bazë hartat topografike 1:25000 dhe gjithashtu MDR me një rezolucion hapësinor 10 m. Materialet tjera qe janë përdorë janë: harta gjeologjike 1:100000, 1:200000, harta tektonike, hidrogjeologjike, etj. Ndërsa për analizën hapësinore dhe paraqitjen më reale të parametrave morfometrikë janë përdorur teknika të ndryshme të interpolimeve që mundëson GIS, sikurse TIN dhe IDW. Metodat e përdora në këtë punim janë: metoda e studimit të literaturës, metoda e GIS-it, metoda statistikore, metoda grafike, metoda hartografike, metoda e analizës gjeografike, metoda krahasuese, metoda e informacionit në terren etj.

III. VEÇORITË E PËRGJITHSHME TË PELLGUT TË LUMIT MIRUSHA

Pellgu i lumit Mirusha shtrihet në pjesën lindore të rrafshit të Dukagjinit. Lumi rrjedh nëpër fushëgropën e Mirushës, pellgu ka sipërfaqe 333.6 km². Territori i pellgut shtrihet në 6 komuna, komunës së Malishevës i takon 73.15 % e territorit. Në aspektin gjeologjik pellgu ka një larmi shkëmbinjësh. Pjesa lindore përbëhet nga shkëmbinjtë joujëlëshues, kurse pjesën përendimore dhe veriore e përbëjnë shkëmbinjtë karstik-gëlqeror. Në pjesën lindore dominojnë kryesisht shkëmbinjtë sendimentarë të përfaqësuar nga sendimenetet liqenore, rëra, zhavori, balta, argjila dhe një pjesë me shkëmbinjë gëlqeror, ranor dhe konglomerate. Pjesa perëndimore përfaqësohet nga shkëmbinjtë gëlqeror me rudist, brekqie, dunite dhe peridotite, gabro e bazalte. Prania e gëlqeroreve ka predisponuar paraqitjen e formave karstike si shpellat (Shpella e Ponorcit,Ularicës,Guncatit,Temeqinës,Kisha e Madhe, etj), shumica të pahulumtuara dhe të pavalorizuara. Fomat tjera janë lugjet karstike (Sferkës, Dushit, Da- manekut, Turjakës dhe Panorcit), hurdhat në perëndim të Zatriqit, Skribat në rrethinën e Dushit, Sferkës dhe gotëzat në Panorc, Zatriq, Dush, Gremnik.1

,=RJDM/ODSXVKDYsVKWULPLSsUJMLWKVKsPJMHRJUD¿N3ULVKWLQsIT

460 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

+arta 1. Po]ita gjeogra¿ke e pellgut të lumit Mirusha

Lugina me e rëndësishme është ajo e Lumit Mirusha nga e cila e ka marrë emrin edhe vet ujëmbledhësi. Sa i përket relievit tektonik kjo fushëgropë është krijuar me dy tërësi morfologjike, me Malet e Drenicës (1024 m),në lindje dhe depresionin e Mirushës në qendër (500-600 m)2. Lugina e Mirushës është luginë sekondare e asaj të Dukagjinit, gjegjësisht është e lidhur ngushtë me strukturën tektonike të saj. Me lëvizjet radiale të zhvilluara në epokën e Miocenit ulja e tokës së Pejës u krijua, ndërsa me lëvizjet e përsëritura në epokën e Pliocenit bie lugina e Mirushës me luginat e tjera të cilat krijojnë luginën e përbashkët të Dukagjinit. Me rënien e luginës së Mirushës ajo ndërron formë dhe krijohet liqeni i Pliocenit në Dukagjin, i cili në një kohë të caktuar ishte lidhur me Liqenin Neogjen të Kosovës. Liqeni u tha në fillim të epokës së akullnajave duke rrjedhur në fund të grykës së luginës së Lumit Drinit të Bardhë. Në hapësirën e pellgut të lumit të Mirushës dominon relievi fushoro-bregor 500-700 m me një sipërfaqe prej 259,45 km² ose 77.77% të sipërfaqes së përgjithshme të pellgut. Këto zona janë të volitshme dhe mund të jenë bazë për kultivimin e kulturave të ndyshme bujqësore, rreziqet nga erozioni janë të vogla. Në këtë kat hispometrik gjenden shumica e vendbanimeve që janë brendakëtij ujëmbledhësi, posaqërisht ato vendbanime që gjenden në pjesën veriore. Kati nën 500 metra lartësi mbidetare (terreni fushor) shtrihet në pjesën perën- dimore të pellgut, në rrjedhën e poshtme të lumit Mirusha. Kjo hapësirë është në tendencë të uljës kah Drini i Bardhë si shkak i bartjes së materialit nga Lumi Mirusha në Lumin Drini i Bardhë, ndikim kanë edhe shkëputjet tektonike që gjenden në këtë sektorë.

,$KPHWDM*MHRPRUIRORJMLDH8MsYDUDYHWs0LUXVKsV3ULVKWLQsIT

461 KUMTESAT

Tabela 1. .atet hipsometrike në pellgun e lumit Mirusha Katet hipsometrike (m) Sipërfaqja km² Sipërfaqja % < 500 18.78 5.63 500 - 700 259.45 77.77 700-900 44.84 13.44 > 900 10.53 3.15 Gjithsejtë 333.6 100

Relievi kodrinoro-malor 700-900 metra shtrihen rrëzë maleve të Berishës në pjesën lindore të pellgut dhe në pjesën jug-perëndimore. Këto terrene janë nën ndikimin e erozionit dhe kultivimi i kulturave bujqësore është mjaft i vogël, pjerrësia është e madhe kryesisht këto hapësira janë të mbuluara nga vegjetacioni pyjor. Relievi malor, mbi 900 metra shtrihet në pjesët periferike të pellgut në pjesën lindore, në Malet e Berishës që janë në tendecëngitjeje, njëkohësisht këtu gjendet edhe pika më e lartë në ujëmbledhës Gradina (1056 metra). Ky kat shtrihet edhe në pjesën jug-perëndimore në horstin e Dukagjinit që është si rezultat i lëvizjeve radiale që kanë ndodhur në atë hapësirë. Pellgu i lumit Mirusha karakterizohet me klimë të mesme kontinentale me variacione të vogla të klimës mesdhetare. Temperatura mesatare e ajrit është 11.2 0C, muaji më i ftohtë është janari me mesataren -1.2 °C, dhe muaji më i nxehtë është muaji korrik me mesatare 21,4 °C. Amplituda ndërmjet muajit më të ftoht dhe më të nxehtë është 22.6 °C. Mesatarja e reshjeve është në Malishevë është 684 mm, në Kijevë 725 mm dhe në Panorc 793 mm.3 Sasia mesatare vjetore e reshjeve është rreth 734 mm. Ky pellg përshkohet nga një rrjet i dendur i përrockave e përrenjeve por mangësia e tyre është se shumica e tyre thahen gjatë stinës së verës. Në aspektin hidrologjik i takon pellgut të Drinit të Bardhë, ujërat e të cilit rrjedhin në drejtim të Adriatikut. Gjatësia e rrjedhjeve lumore të përkohëshme e të përhershme gjithsejtë është 434.11 kilometra.

IV. REZULTATET DHE DISKUTIMET

Punimi i pellgut Mirusha paraqet një studim të disa parametrave morfometrikë si: lartë- sia mesatare, pjerrësia e terrenit, copëtimi horizontal, copëtimi vertikal (energjia e relievit). Këtyre analizave i është bashkangjitur edhe një numër i hartave të cilat pasqyrojnë më mirë këta parametra morfometrikë. Këta parametra morfometrikë që do të paraqiten tregojnë ndryshimet kuantitative në lidhje me faktorët tektonikë, litologjik dhe erozivë.

3 Pllana.R, Klima e Kosovës, ASHAK, Prishtinë 2015, fq.85.

462 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Analiza e lartësisë mesatare mbidetare

Lartësia mesatare e territorit është një tregues i rëndësishëm morfometrik, sepse nëpërm- jet vlerave të tij përcaktohet potenciali apo energjia e relievit, që shërbejnë për studime fiziko- gjeografike e gjeomorfologjike dhe është gjithashtu një tregues i rëndësishëm ekonomik (Talani, 1997). Lartësia e relievit është vetëm një indikator, që tregon se mjedisi është i për- shtatshëm ose jo për aktivitetin e shoqërisë njerëzore, këtu hyjnë në lojë edhe shumë tregues të tjerë të mjedisit si, pjerrësia dhe ekspozimi i shpateve, kontrastet hipsometrike, prezenca e ujërave, tokave, llojshëmëria e shkëmbinjve, etj.

+arta . +arta e lartësisë mesatare të pellgut Mirusha

Hapësira ujëmbledhëse e Mirushës ka një lartësi mesatare 633.40 metra që ëshë një lartësi e ulët në krahasim me atë të Kosovës. Pjesa perëndimore e pellgut Mirusha ka lartësi mesatare mbidetare 420 metra, afër grykëderdhjes së Lumit Mirusha lartësia mesatare është 360-400 metra. Përkundër kësaj lartësie kaq të vogël mbidetare në këtë pjesë rrjedh Lumi Mirusha i cili kalon nëpër shkëmbinjëgelqëror,i cili i ndan vargmalet e Shkrepit me ato të Zatriqit dhe këtu gjenden kataraktet e Mirushës. Deri në 700 m lartësi mesatare mbidetare e përbënë 271,81 km²apo 81,47 % e tërë kjo hapësirë është shumë e përshtatshme që të shfrytëzohet nga veprimtaritë e ndryshme ekonomike e sidomos për atë primare. Përveç anës pozitive që ka kjo hapësirë ekziston edhe ajo negative, se gjatë kohës së maksimumit të reshjeve ky areal përfshihet lehtë nga vërshimet si shkak i lartësisë së ulët mesatare mbidetare, pjerrësia e vogël e shtratit të Lumit Mirusha.

463 KUMTESAT

Zona prej mbi 700 m shtrihet rrëzë maleve të Berishës prej veri-lindjes deri në juglindje të pellgut dhe në pjesën jugperëndimore më pak, me përbërje të ranorëve, konglomeratëve, gëlqerorëve e sendimenteve liqenore të moshës së kuaternarit përkatësisht holocenit që do të thotë se liqeni i dikurshëm i Dukagjinit ishte deri te ky nivel, dhe kretakut të Pagarushës (Mastrisianit). Tabela 2.Vlerat e lartësisë mesatare në ujëmbledhësin e Lumit Mirusha Lartësia mesatare (m) Sipërfaqja km² Sipërfaqja % < 500 10.5 3.14 500 - 700 261.31 78.33 700-900 52.7 15.8 > 900 9.09 2.73 Gjithsejtë 333.6 100

Vlera më të larta të lartësisë mesatare mbidetare mbi 900 metra përfshijnë pjesën lindore të ujëmbledhësit Mirusha, përkatësisht malet e Berishës deri të qafa e Duhlës aty ku fillojnë edhe malet e Carralevës. Këtu më shumë ndikojnë forcat e jashtme që vie deri te denudimi i shpatijeve dhe bartja e materialit përmes rrjedhave lumore, pra edhe niveli i erozionit është më i fortë i cili varet edhe nga përbërja litologjike. Po në këtë lartësi mbi 900 m gjindet edhe Mali Bajrak (1005 m) dhe Mali i Gradishtës (1038 m) që bëjnë pjesë në të ashtëqua- jturinhorsti i Dukagjinit me përbërje prej shkëmbinjë të moshës së mesme të Jurasikut si serpentinite, piroksenite, bazalte, gabro e dunite. Poashtu prania eshkëmbinjëve gëlqerorëve masiv dhe atyre me rudist ka bërë që në këtë zonë të paraqiten forma karstike nëntokësore siç është rasti me Shpellën e Panorcit dhe forma karstike sipërfaqësore si hurdhat (dolinat).

)igura 1. Paraqitje skematike e dolinaYe

464 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Analiza e pjerrësisë së shpateve

Pjerrësia e shpateve klasifikohet në disa grupe varësisht nga qëllimi i destinimit për nevoja të ndërtimtarisë, bujqësisë apo ndonjë veprimtarie tjetër. Në rastin e Mirushës do të përdoret klasifikimi për nevoja të bujqësisë sipas (Bognar.A).

+arta . +arta e pjerrësisë së shpateYe të pellgut Mirusha

Shpatet me pjerrësi 0-5°përbëjnë 52.92 % apo 176.54 km², këto janë shpate shumë të përshtatshme për bujqësi. Shtihen përgjatë lumit Mirusha dhe pjesa veriore e pellgut bënë pjesë në këtë kategori. Ky kat i pjerrësisë është i përbërë nga sendimente liqenore- zhavor, rërë, baltë, argjilë, aluvione dhe një pjesë e vogël nga shkëmbinjë gëlqeror. Shpatet më pjerrësi 5 - 12° janë shpate relativisht të përshtatshme për bujqësi përbëjnë 34.4 % apo 114.8 km²edhe në këto shpate mundë të shfrytëzohen nga veprimtari të ndyshme ekonomike. Deri 12° kemi 87.33 % të territorit që mundë të themi se është një territor kryesisht me vlerat të ulëta të lartësisë së terrenit. Kategoria e tretë 12 -25° përfshinë 12,21 km², këto shpate gjendet në kodrina malore kryesisht në pjesën lindore të pellgut Mirusha, pra malet e Berishës apo pjesën perëndimore të masivit të Drenicës përkatësisht në fshatrat Berishë, Lladroc, Bardh, Bllacë. Kjo kategori gjendet edhe në pjesën jug-perëndimore të ujëmbledhësit apo në pjesën veriore të horstit të Dukagjinit që përfshinë fshatrat Zatriq, Gajrak, Koznik, Marali etj. Këto shpate rrezikohen

465 KUMTESAT rrëshqitje e dherave në zona me ndërtim nga shkëmbinjtë e butë por shumica e kësaj kategorie është e mbuluar nga vegjetacioni i cili parandalon këtë proces. Shfrytëzimi i këtyre shpateve mundë të bëhet nga vreshtaria sidomos anët e ndriçuara të cilat janë të destinuara për këtë veprimtari. Kjo kategori ka përbërje nga shkëmbinjë të fortë e tektonikë ngritëse që kanë ndikuar të jetë kjo pjerrësi e terrenit.

Tabela 3. Pjerrësia e shpateve të ujëmbledhësit të lumit Mirusha Pjerrësia e Sipërfaqja Përshkrimi % shpateve km² < 5° Shpate shumë të përshtatshme 176.54 52.92 për bujqësi 5– 12° Shpate relativisht të përshtatshme për 114.8 34.41 bujësi me rreziqe nga erozioni 12– 25° Kategoria kufizuese e shpateve për 40.74 12.21 shfrytëzim më të rëndësishëm bujqësor. >25° Shpate të dobishme për bujqësi 1.52 0.45 pëmestërracimit Gjithsejtë 333.6 100

Shpatet me pjerrësi mbi 25° kanë përqindje të vogël edhe këto gjendet në pjesët lindore e jugperëndimore të pellgut në shpatet e luginave të lumenjëve që ndajnë ku dominon erozioni linear. Shpatet me pjerrësi të konsiderusheme gjenden edhe në pjesën ku gjindetkanioni i Mirushës aty ka shpate edhe deri në 900 përveç që ndikim kanë patur shkëputjet tektonike tërthore ndikim ka edhe erozioni fluvial vertikal që bënë rrjedha ujore e cila kalon nëpër shkëmbinjë gëlqeror masiv me brekqie dhe i ka tretur më shpejtë dhe më lehtë.

Analiza e copëtimit vertikal

Copëtimi vertikal i rellievit (energjia e tij) shpreh thellësinë e luginave nga kurrizet ose intensitetin e prerjeve erozionale të formuara nga veprimtaria e ujërave rrjedhëse sipërfaqësore nga njëra anë dhe intensitetin e ngritjeve neotektonike nga ana e tjetër, duke përfshirë këtu lëvizjet epirogjenetike dhe eustatike, deformimerrrudhosëse dhe aq më tepër ato shkëputëse tektonike, etj. Thellësia e copëtimit vertikal të relievit, duke u marrë në korerelacion me copëtimin horizontal, pjerrësinë e shpateve, lartësinë mesatare etj., shpreh shkallën e evolucionit të relievit dhe krijon një lidhje të ngushtë me intenstitetin e proceseve morfodinamike aktuale.(Talani, 1997).

466 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tabela . Vlerat e copëtimit Yertikal të ujëmbledhësit të lumit Mirusha Vlerat e copëtimit Përshkrimi1 Sipërfaqja km² % vertikal m/km² < 50 Territore me energji shumë të vogël të 90.2 27.02 relievit 50-100 Territore me energji të vogël 137.8 41.3 100-300 Territore me energji mesatare të relievit 105.25 31.55 >300 Territoret me energji të madhe të relievit 0.35 0.13 Gjithsejtë 333.6 100

Pellgu Mirusha dallohet për vlera të vogla deri të mesatare të thellësisë së coptimit, të cilat lidhen ngusht me ato të dendësisë së coptëimit, përbërjen gjeologjike, dhe shkëputjet tektonike. Natyrisht, dukura morfogjenike e jashtme kryesore është veprimtaria e rrjedhjeve ujore që kanë ndikuar në krijimin e vlerave relativisht të mesatare e më pak të larta të thellësisë së coptimit të relievit.

+arta . +arta e copëtimit Yertikal e pellgut të lumit Mirusha

467 KUMTESAT

Vlerat e copëtimit vertikal luhaten nga 0.62 m/km² deri në 394.53 m/km², ndërsa vlera mesatare e copëtimit vertikal është 88.30 m/km². Kur krahasojmë me pellgun e Lumit Shtimjanka që ka vlerë mesatare të copëtimit vertickal 146 m/km²atëhere na del se pellgu i Mirushës ka copëtim më të vogël për 57.7 m/km². Nëse krahasojmë me pellgun e Lepencit që ka 294.6 m/km²atëhere na del se pellgu i Lepencit ka 206.6 m/km²më shumë se ujëmbledhësi i lumit Mirusha. Territoret me energji shumë të vogël të relievit përbëjnë 27.02 % apo 90.2 km², këto vlera vihen re në pjesën qendrore dhe pjesën verirore të ujëbledhësit Mirusha që është zonë fushore që përfshinë Turjakën, Lubizhdën, Damanekun, Kijevën, Caravikën, Bubavecin, Banjën etj. Ky areal përfaqësohet nga sendimentet e kenezoikut argjilë, rërë, zhavor e aluvione dhe shkëputjet tektonike janë më të rralla. Territoret me energji të vogël të relievit (50 – 100 m/km²) janë 137.8 km² që është kategoria më e shprehur 41.3 % e tërë sipërfaqes ujëmbledhëse. Ky kat i copëtimit vertikal përveç sendimenteve liqenore ka edhe gëlqeror, ranorë ekonglomeratë. Këtu gjenden zonat Carallukë, Shkarashnik, Vërmicë, Llazicë, Mleqan, Bellanicë etj. Territoret me energji mesatare të relievit janë 105.25 km²apo 31.55 %. Gjenden në pjesën lindore të pellgut përfshijnë terrenet kodrinoro-malore, përkatësisht Malet e Berishës, Gajr- akut, kodrat e Bllacës, një pjesë të horstit të Dukagjinit në jugperëndim dhe në pjesën verip- erëndimore përkatësisht në fshatin Sferkë. Këto vlera janë si rezultat i shkëputjeve tektonike që gjenden në këto hapësira dhe rrjedhat ujore kanë ndikuar me erozionin linear që të bëjnë diferenca të mëdhanë terren. Terrenet me energji të madhe janë 0.35 km²gjenden vetëm në pjesën jugperëndimore të pellgut në Malin e Bajrakut 1005 m. Përbëhet nga peridotite, dunite, serpentine, gëlqeror masiv me rudist, poashtu edhe rrjedhat ujore që gjenden aty kanë bërë që të kjo zone të ketë vlera të mëdha të copëtimit vertikal, ku copëtimi këtu është deri 394.5 m/km².

Analiza e copëtimit horizontal

Me copëtim horizontal të relievit kuptojmë gradën e copëtimit në planin horizontal të sipërfaqe së një rajoni, si rrjedhim i veprimtarisë gërryese të ujërave rrjedhëse sipërfaqësore të përhershme apo përkohëshme, pra jep shkallën e theyrjes në planin horizontal të sipërfaqes morfologjike. (Talani, 1997). Njohja e shkallës së copëtimit horizontal ka rëndësi të madhe, ngase përmes kësaj veçorie mundë të konkludohet për ndikimin e rrjedhave sipërfaqësore (të përhershme e të përkohëshme) në modelimin e relievit në pellgun ujëmbledhës.4 Faktorët që ndikojnë në vlerat e dendësisë së copëtimit janë: klima me regjimin e temperaturave dhe reshjve, ndërtimi gjeologjik, llojshmëria e shkëmbinjve dhe vetitë e tyre

%\W\TL93UXWKL9'LVDYHoRULPRUIRPHWULNHWsSHOOJXWXMsPOHGKsVWs*DGLPHV.sUNLPH*MHRJUD¿NH8QLYHUVLWHWLL- Prishtinës “HasanPrishtina”, FSHMN, Prishtinë, 2015, fq.53.

468 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

fizike-kimike (sipas fortësisë, përshkueshmërisë, tretshmërisë), relievi, bimësia, tokat, aktiviteti i njeriut, etj. Vlerat e copëtimit horizontal në pellgun e Mirushës luhaten nga 0 km/km² deri në 3.84 km/km². Mesatarja e copëtimit horizontal është 1.11 km/km². Territoret me copëtim horizontal shumë të vogël (< 1 km/km²) janë 103.11 km² apo 30.9 %. Këto sipërfaqe gjinden në pjesët periferike të pellgut Mirusha dhe në ato terrene ku ka shkëmbinjë ujëlëshues siç janë gëlqerorët të cilat gjenden në pjesën jugore të ujëmbledhësit. Në këtë pjesë vlerat e copëtimit janë 0 km/km², po te kjo pjesë kemi edhe mospërputhje të ujëndarësit topografik me atë gjeologjik si shkak i dominimit të madh të shkëmbinjëve gëlqeror dhe sasia e reshjeve që bien infiltrohen menjëherë dhe rrjedhin në drejtim të pellgut të Lumit Toplluha.

+arta . +arta e copëtimit hori]ontal të ujëmbledhësit të lumit Mirusha

Territoret me copëtim horizontal të vogël (1-2 km/km²) janë 205.14 km²apo 61.5 %. Shtrirja e këtyre territoreve është përgjatë gjithë degëve të lumenjëve sidomos degët e Lumit të Drenocit, Carallukës dhe Lumit Stapanica. Këto degë karakterizohen me ujë vetëm gjatë periudhës së lagësht të vitit, ndërsa gjatë periudhës së thatë këto degë thahen.

469 KUMTESAT

Tabela . Vlerat e copëtimit hori]ontal në ujëmbledhësin e lumit Mirusha Vlerat e copëtimit Përshkrimi Sipërfaqja % horizontal km/km² km² 0 - 1 Territore me copëtim horizontal shumë 103.11 30.9 të vogël 1 - 2 Territore me copëtim horozontal të vogël 205.14 61.5 2 - 3 Territore me copëtim horizontal mesatar 24 7.2 3 - 5 Territore me copëtim horizontal madh 1.35 0.4 Gjithsejtë 333.6 100

Territoret me copëtim horizontal mesatar (2-3 km/km²) janë 24 km². Këto gjenden përg- jatë degëve kryesore të lumenjëve dhe në ato pjesë ku është dendësia më e madhe e tyre te Lumi Ngucat dhe degët e tij, Lumin e Kijevës, Panorcit dhe në Lumin Mirusha në fshatin Bubël. Territoret me copëtim horizontal të madh (3-5 km/km²) janë 1.35 km²apo 0.4 % e gjithë sipërfaqes së ujëmbledhësit Mirusha. Këto territore i kemi te Lumi Mirusha pak para kalimit të tij në ujëvara ku ka një lakesë të madhe brenda një sipërfaqe të vogël që kanë ndikuar shkëputjet tërthore në luginën e lumit. Rast tjetër kemi ku në Lumin e Kijevës bashkohen shumë degë brenda një km²poashtu rast i njëjtë është edhe te Lumi i Ngucatit ku i bashkohet Lumi i Bardhit.

V. PËRFUNDIM

Pellgu apo fushëgropa e Mirushës është krijuar krijuar me dy tërësi morfologjike, me Malet e Drenicës (1024 m), në lindje dhe fushëgropën e Mirushës në qendër (500-600 m). Në këtë hapësirë dominojnë format tektonike, aluviale dhe ato karstike të cilat janë krijuar gjatë orogjenezës alpine. Rrjedhjet e shumta kanë krijuar terren të valëzuar në ultësirën e Mirushës. Në hapësirën e pellgut të lumit të Mirushës dominon relievi fushor 355–600 m me një sipërfaqe prej 186.6 km² ose 55.93 % të sipërfaqes së përgjithshme të pellgut. Hapësira ujëmbledhëse e Mirushës ka një lartësi mesatare 633.40 metra. Dominojnë shpatet me pjerrësi 0-5°përbëjnë 52.92 % apo 176.54 km². Pellgu Mirusha dallohet për vlera të vogla deri të mesatare të thellësisë së coptimit, vlerat e copëtimit vertikal luhaten nga 0.62 m/km² deri në 394.53 m/km², ndërsa vlera mesatare e copëtimit vertikal është 88.30 m/km2 territoret me energji të vogël të relievit (50 – 100 m/ km²) janë 137.8 km² që është kategoria më e shprehur 41.3 % e tërë sipërfaqes ujëmbledhëse.

470 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Vlerat e copëtimit horizontal në pellgun e Mirushës luhaten nga 0 km/km² deri në 3.84 km/km². Mesatarja e copëtimit horizontal është 1.11 km/km². Territoret me copëtim horizontal të vogël (1-2 km/km²) janë 205.14 km²apo 61.5 %.

VI. REFERENCAT

1. Ahmetaj.I, Gjeomorfologjia e Ujëvarave të Mirushës, Prishtinë. 2. B.Shehu, K.Karanxha, (2003) Hidrologjia Inxhinerike 1, SHBLU, Tiranë. ϯ͘ Bognar, A. (1991) Inžinjersko – geomorfološkokartiranje, Përmbledhje punimesh të Kongresit XIII të Gjeografëve të RSFJ-së, Prishtinë. 4. Bytyqi.V, Bulliqi.Sh, SomeMorphometricFeaturesofNerodimeRiver Basin (Kosova), GEOMED 2016 4thInternationalGeographySymposium, May 23-26,2016 - Kemer, Antalya, TURKEY. 5. Bytyqi.V,Pruthi.V (2015) Disa veçori morfometrike të pellgut ujëmbledhës të Gadimes, Kërkime Gjeografike 17, Prishtinë, 45-57. 6. Clarke JI (1996) MorphometryfromMaps. Essays in geomorphology. Elsevierpublication. Co., NewYork. 7. Harta gjeologjike e Kosovës, (2006) 1:200 000 – KPMM &BeakConsultants. 8. Harta hidrogjeologjike e Kosovës 1:200000. 9. Harta tektonike e Kosovës, (2006) 1:200 000 – KPMM &BeakConsultants. 10. Harta topografike 1:25000. 11. I.Zogaj, (2010), Llapusha vështrim i përgjithshëm gjeografik, Prishtinë. 12. Meçaj, N. Alikaj, K. (2006)Gjeomorfologjia e aplikuar dhe burimet ambientale, TOENA, Tiranë, ϭϯ͘ MMPH, (2012) Monument i natyrës me rëndësi të veçantë ujëvarat e Mirushës, Prishtinë. 14. Pllana.R, (2015) Klima e Kosovës, ASHAK, Prishtinë. 15. Qiriazi, P. (2001) Gjeografia fizike e Shqipërisë, Tiranë. 16. R.J. Pike, I.S. Evans, T. Hengl. – Geomorphometry, Concepts, Software, Applications, Developments in SoilScience, Volume 33. 17. Staneci, J. (2004) Fjalor i gjeomorfologjisë, Libri shkollor, Prishtinë. 18. Talani, R. (1997) Praktikum i laboratoreve dhe detyrave të hartografi-topografisë, CP, Shkodër.

471 KUMTESAT

472 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ANALIZA E VLERAVE TË COPËTIMIT HORIZONTAL TË RELIEVIT NË PELLGUNLUMOR TË NERODIMËS

Dr. Valbon BYTYQI Departamenti i Gjeografisë, FSHMN, Universiteti i Prishtinës PRISHTINË, REP. E KOSOVËS [email protected]

ABSTRAKT

Në këtë punim prezantohen vlerat e copëtimit horizontal të relievit në pellgun ujëmbled- hës të Nerodimës. Lumi Nerodimja është dega kryesore lumore e Lepencit. Pellgu i Nerod- imës ndodhet në Malet e Jezercit dhe të Nerodimës, si dhe në pjesën jugore të Fushëgropës së Kosovës. Vlerat e copëtimit horizontal të relievit do të analizohen në raport me rolin e forcave të brendshme (ndërtimit litologjik, tektonikës) dhe forcave të jashtme (alterimit, proceseve lumore dhe të shpatit). Gjithashtu, do të merret në konsideratë roli i kushteve klimatike, relievit, vegjetacionit në krijimin e sistemit lumor të Nerodimës. Në këtë punim, vlerat e copëtimit horizontal të relievit do të paraqiten në mënyrë grafike dhe sasiore, analiza e të cilave është bazuar në hartat topografike,imazhe satelitore, vrojtime në terren, etj. Analiza e të dhënave është bërë me anë të teknikave të GIS-it, rezultat i të cilave janë paraqitja sasiore dhe grafike e vlerave të analizuara. Fjalë kyçe: copëtim horizontal i relievit, ndërtimi gjeologjik, klima, relievi,morfometria,lumi Nerodimja

HYRJE

Gjeomorfometria është shkencë e analizave kuantitative (sasiore) elementeve të sipërfaqes së Tokës (Pike, 1995). Është fushë interdisiplinare e cila ngërthen në vete njohuritë matematikore dhe shkencën e Tokës. Morfometria është degë e gjeomorfologjisë e cila merret me matjen e madhësive (përmasave) të formave të ndryshme relievore, përkatësisht me përcak- timin e vlerave metrike të formave relievore (Staneci, 2004). Studimet sasiore të pellgjeve lumore, parametrat morfometrikë të tyre analizohen në hollësi dhe mund të grupohen në tri kategori, si: masa, forma dhe relievi – këndi dhe ekspozicioni i shpateve, përmasa vertikale (Meçaj&Alikaj, 2006). Zhvillimi morfogjenetik i pellgjeve ujëmbledhës ndërlidhet me ndikimin e faktorëve endogjenë dhe ekzogjenë. Në tërësi, relievi është rezultat i faktorëve tekton-

473 KUMTESAT ikë, litologjikë dhe erozivë, duke kushtëzuar kështu krijimin e formave gjenetike përkatëse. Kështu, veçojmë forma tektonike, litologjike dhe erozive të relievit në varësi të faktorit mbi- zotërues. Forcat që krijojnë relievin nëpërmjet deformimeve rrudhosëse, shkëputëse, uljeve dhe ngritjeve të ndryshme të fragmenteve (blloqeve) të kores tokësore janë forca tektonike. (Gruda, 2003). Madhësia dhe format e relievit janë pasojë direkte e veprimit të forcave të cilat kanë ndikuar në formimin e formave konkrete. Pjesa më e madhe e pellgut të Nerodimës i takon relievit strukturor, që është zhvilluar në formacionet e shisteve epidot-kloritik-amfibolite të paleozoikut të sipërm, gëlqerorë, ranorë të kretakut të poshtëm, flish karbonatikë, etj., ndërsa, pjesa qendrore dhe veriore takon relievit akumulativ, me depozitime liqenore e lumore të neogjenit e kuaternarit (Fushëgropa e Kosovës). Poashtu, vërehet prania e relievit lumor me format kryesore, si: luginat, tarracat, etj., si dhe dukuri të rralla morfohidrologjike, sikurse bifurkacioni Nerodimes.

MEDOTOLOGJIA E PUNËS

Për llogaritjen e parametrave morfometrikë përdoren metoda e forma të ndryshme, të cilat varen nga madhësia e veçoritë e territorit, shkalla e hartës, saktësia e kërkuar dhe nga destinimi (përdorimi) (Talani, 1997). Për realizimin e punimit janë përdorur materiale grafike të ndryshme, si: harta topografike, gjeologjike, klimatike, hidrografike, model digjital i relievit (MDR) me rezolucion 10m. Me anë të teknikave të interpolimit në GIS, sikurse IDW (In- verse distance weighted) janë analizuar të dhënat për copëtimin horizontal të pellgut lumor të Nerodimës, etj. Vlerat e interpoluara janë bërë në kuadër të rrjetës së ndërtuar për pellgun e Nerodimës, ku madhësia e katrorëve është 1x1km.

Harta 1. Rrjeti i katrorëve të analizuar brenda pellgut lumor të Nerodimës

474 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

1. VEÇORITË E PËRGJITHSHME TË PELLGUT TË NERODIMES

Lumi i Nerodimës rrjedh në pjesën jugperëndimore të Fushëgropës së Kosovës. Është degë e majtë e lumit Lepenc, ujërat e të cilin rrjedhin në drejtim Detit Egje. Sipërfaqja e pellgut ujëmbledhës është 218.5 km². Pjesa më e madhe e pellgut shtrihet përgjatë Maleve të Jezercit dhe Nerodimës, duke kaluar në mes të Maleve të Sharrit dhe Karadakut të Shkupit, kurse pjesa e poshtme nëpërFushëgropëne Kosovës.

Harta 2. Pozita gjeografike e pellgut ujëmbledhës të Nerodimës

Në aspektin gjeologjiko-tektonik, pellgu i Nerodimes i takon Nënzonës së Brendshme të Vardarit, Zonës së Sharrit dhe Nënzonës Drino-Ivanjica. Në pjesën e poshtme të ujëmbled- hësit, ndodhet Fushëgropa e Kosovës e moshës terciare. Në kuadër të pellgut dallohen 6 njësi tektonike: Njësia Kenozoike e Kosovës, Kompleksi metamorfik i Sharrit, Njësia metamorfike e Shtimes, Njësia e Carralevës e Kretakut të Sipërm, Njësia e Kaçanikute Kretakut të Sipërm dhe Njësia metamorfike e Kaçanikut.5 Shkëmbinjtë më të vjetër të pellgut ujëmbledhës janë rreshpet epidot-kloritik-aktinolite, me interkalacione të mermerëve të moshës së paleozoit të poshtëm, si dhe rreshpe sericitike e kuarcite të paleozoit të sipërm. Flishi karbonatik i takon moshës së kretakut të poshtëm. De- pozitimet e reja ndodhen në pjesën e poshtme të pellgut, të depozituara në mjedise liqenore (sedimente liqenore) dhe përgjatë lumenjve, si: rërë, zhavorre, argjilë.

7HFWRQLFPDSRI.RVRYD±.300 %HDN&RQVXOWDQWV

475 KUMTESAT

Strukturat kryesore tektonike janë: zhvendosja inverse e Nerodimes, mbihipja e Jezercit dhe zhvendosja tektonike e Ferizajt. Aspekti litologjiko-tektonik luan rol të rëndësishëm në përcaktimin e vlerave morfometrike të pellgut ujëmbledhës, duke predisponuar burimet, rrjedhjet ujore, shkallën e erozionit, erozionin diferencial, shpejtësinë e modelimit të relievit, si dhe krijimin e formave të veçanta morfologjike.

,ĂƌƚĂϯ͘EĚģƌƟŵŝŐũĞŽůŽŐũŝŬŝƉĞůůŐƵƚƚģEĞƌŽĚŝŵģƐ;

Pellgu i Nerodimës ndodhet në kontaktin morfologjik në mes të Fushëgropës së Kosovës dhe blloqeve malore Sharr-Jezerc në perëndim dhe Karadak në lindje. Lartësia absolute minimale është 473m, kurse absolute maksimale është 1721m. Rreth 29.9% e territorit është në lartësi nën 600m dhe kjo pjesë i takon Fushëgropës së Kosovës. Në aspektin litologjik, është e ndërtuar nga formacionet plio-kuaternarit të përfaqësuara nga aluvione, proluvione, etj. Prania e sedimenteve të pliocenit në qendrore të pellgut (Fushëgropa e Kosovës), tregon për depozitimin e materialeve të eroduara nga pjesët e sipërme të blloqeve malore. Në lartësi mbidetare 1000m ndodhet 23.1% e sipërfaqes, që përfshinë viset perëndimore, në pjesët e brendshme të bllokut Sharr-Jezerc. Prej tyre, rreth 2.6% ndodhen në lartësi mbi 1500m.

476 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tabela 1. Katet hipsometrike të pellgut ujëmbledhës të Nerodimes Lartësia (m) Sipërfaqja Përqindje e sip. % < 600 65.4 29.9% 601 - 800 ϲϯ͘Ϭ 28.8% 801 - 1000 ϯϵ͘ϴ 18.2% 1001 - 1500 44.7 20.5% > 1501 5.6 2.6% 218.5 100.0%

Temperatura dhe reshjet si treguesit kryesorë klimatikë, janë të ngjashëm me Fush- ëgropën e Kosovës dhe periferinë e saj, ndërsa, pjesët më të larta kanë dallime më të mëdha. Përgjatë pellgut kalon izoterma 8°C dhe 10°C, kurse në viset më të larta (1500m) mesatarja e temperaturës vjetore të ajrit është rreth 6°C. Sasia e reshjeve luhatet në mes 696mm (Ferizaj) deri në 1100 mm në viset më të larta në ujëndarës.6 Njohja me treguesit klimatikë është faktor i rëndësishëm i cili ndikon në alterimin, denudacionin dhe erozionin e pellgut ujëmbledhës. Pellgu i Nerodimës shtrihet në vijën ujëndarëse në mes të Sitnicës (veri) Moravës së Binçës (lindje), Toplluhës (perëndim) dhe Lepencit (jug). Në aspektin hidrologjik, i takon ujëmbledhësit të Lepencit, ujërat e të cilës përmes lumit Vardar rrjedhin në drejtim të DetitEgje. Kushtet klimatike, madhësia e sipërfaqes ujëmbledhëse, ndërtimi gjeologjik kanë kushtëzuar të jetë rrjedhë ujore e vogël, e cila në vitet me verë më të thatë, mund të ketë prurje minimale. Karakterizohet me pellg me asimetri të theksuar. Si rezultat i kushteve morfohidrologjike është paraqitur edhe dukuria e bifurkacionit të lumit. Gjatësia e lumit është rreth 41km, kurse prurja rreth 2.1 m³/sek.

2. ANALIZA E COPËTIMIT HORIZONTAL TË RELIEVIT

Copëtimi horizontal jep shkallën përthyerjes në planin horizontal të sipërfaqeve morfologjike. (Talani, 1999). Njohja e shkallës së copëtimit horizontal ka rëndësi të madhe, ngase, përmes kësaj veçorie mund të konkludohet për ndikimin e rrjedhave sipërfaqësore (të përhershme dhe të përkohshme) në modelimin e relievit në pellgun ujëmbledhës. Vlerat copëtimit horizontal të relievit për pellgun e Nerodimës luhaten në mes 0 m/km² deri 4,269 m/km². Mesatarja e copëtimit horizontal të relievit është 1,652 m/km². Vlerat e copëtimit horizontal të relievit në pellgun ujëmbledhës të Nerodimës varen nga ndërtimi gjeologjik, niveli i ujërave nëntokësore, burimet dhe lloji i tyre, kushtet klimatike, veçoritë biogjeografike, etj. Rol të rëndësishëm luajnë kushtet klimatike – përkatësisht reshjet. Pellgu i Nerodimes karakterizohet me klimë kontinentale në pjesën më të madhe të tij, ndërsa, në

7sUHVKXUDWGKHWHPSHUDWXUDWHDMULW±,QVWLWXWLSsUKLGURHNRQRPL³-dHUQL´%HRJUDG

477 KUMTESAT viset e larta hasen elemente të klimës malore. Sasia e reshjeve luhatet mes 650-1,100mm. Në pellgun ujëmbledhës të Nerodimës, territore me copëtim horizontal shumë të vogël (<1km/km²) janë 49.4 km² (22.6%). Këto shpate gjenden në pjesët periferike të ujëmbled- hësit (ujëndarës). Pjesët periferike ndërlidhen me nivelin e ujërave nëntokësore, pjerrësinë e shpateve, ndërsa në pjesën e poshtme, me derdhjen e degëve lumore në lumin kryesor – Nerodime.Prania e sedimenteve liqenore në pjesën veriore të pellgut të cilat karakterizohen me sasi të vogël të ujërave nëntokësore, si dhe paraqitja e ujëndarësit detar në veri (Deti i Zi) dhe perëndim (Deti Adriatik) ka ndikuar në vlerat e vogla të copëtimit horizontal. Vlerat e vogla të copëtimit horizontal dallohen edhe në pjesën jugore, ku ndodhet ujëndarësi i ulët me lumin Lepenc, degë e të cilit është lumi Nerodimja. Territore me copëtim horizontal të vogël (1-2km/km²) janë 86.66 km², përkatësisht 39.7% e sipërfaqes së pellgut. Shpate me copëtim horizontal të vogël janë territoret të ndërtohen nga sedimentet liqenore të cilat ndodhen në pjesën e Fushëgropës së Kosovës, si dhe pjesët më të epërme të pellgut, në rrëzat e vijës ujëndarëse, të cilat për shkak të kushteve fiziko-gjeografike nuk mund të krijojnë rrjedhje ujore.

Harta 4. Harta e copëtimit horizontal të relievit të pellgut ujëmbledhës të Nerodimes

Territore me copëtim horizontal mesatar (2-3km/km²) janë 74.16 km², përkatësisht 33.9% e sipërfaqes së pellgut. Territore me vlera mesatare shtrihen përgjatë rrjedhjes kryesore në pellg si dhe degët e vogla, por të shumta që vinë nga blloku lindor i Karadakut. Dendësia më e madhe e rrjedhjeve ujore të përkohshme e të përhershme është e lidhur me ndërtimin

478 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 litologjik të bllokut Sharr-Jezercë, ku dominojnë rreshpet, të cilat karakterizohen me burime të tipit të çarjeve, me luhatje të vogël gjatë vitit.

Tabela 2. Vlerat e copëtimit horizontal të pellgut ujëmbledhës të Nerodimës7 Vlerat eCH të re- Përshkrimi Sipërfaqja % lievit(km/km²) i terrenit (km²) < 1 Terrene me CH shumë të vogël 1 - 2 Terrene me CH të vogël 39.7 2 - 3 Terrene me CHmesatar 33.9 Terrene me CHtë madh 3.8 ! Terrene me CH shumë të madh 0.08 - 218.5 100.0

Territore me copëtim horizontal të madh (>3km/km²) janë rreth 8.32 km², përkatësisht 3.8% e sipërfaqes së pellgut. Territore me vlera të mëdha të copëtimit horizontal janë më të shprehura në viset e larta (>1000m), tek dy degët kryesore të lumit Nerodimja, sidomos përg- jatë kontaktit të rreshpeve me shkëmbinjtë metakarbonatikë (mermerë), të cilat, për shkak të kushteve më të favorshme klimatike (reshjet >1000mm), janë krijuar numër më i madh i rrjedhjeve ujore të përhershme dhe të përkohshme, të cilat kanë modeluar më shumë pellgun e lumit.

PËRFUNDIM

Veçoritë morfometrike të pellgut ujëmbledhës të Nerodimes janë të ndërlidhura me veprimin e forcave të brendshme dhe të jashtme, të cilat kanë ndikuar në modelimin e pellgut ujëmbledhës deri në ditët e sotme. Pjesa perëndimore e pellgut ndodhet në bllokun Sharr-Jezerc, kurse pjesa lindore në bllokun e Karadakut, të cilat njihen me tektonikë ngritëse, kurse pjesa qendrore në rrjedhjen e lumit i takon Fushëgropës tektonike të Kosovës, e cila ka tendencë në ulje. Meqenëse, pellgu është i ndërtuar nga shkëmbinjtë fortë (rreshpe, mermerë, flish) dhe të butë (argjilë, rërë, zhavorre), vlerat e parametrave morfometrikë janë të modeluar nga litologjia dhe tektonike e pellgut. Lartësia mesatare maksimale e pellgut është në pjesën periferike e cila i takon bllokut Sharr-Jezerc, të përfaqësuara nga rreshpe të cilat paraqiten më të qëndrueshëm në kushtet klimatike të pellgut, kurse lartësia mesatare minimale është në pjesën e Fushëgropës së Kosovës, përgjatë rrjedhjes kryesore (erozionit linear të lumit Nerodimja).

.ODVL¿NLPLLWHUULWRUHYHVLSDVFRSsWLPLWYHUWLNDOGKHKRUL]RQWDOsVKWsEsUsVLSDV 4LULD]L3±*MHRJUD¿D¿]LNHH6KTLSsULVs7LUDQs

479 KUMTESAT

Vlerat e copëtimit horizontal të relievit janë të lidhura me kushtet hidro-klimatike, si dhe ndikimin e ndërtimit gjeologjik në paraqitjen e burimeve dhe rrjedhave ujore. Vlerat më të larta janë në pjesën e epërme të pellgut, kurse më të ulëta në pjesën e poshtme, ku hasen sedimentet liqenore, me nivel të ulët të ujërave nëntokësore. Këto vise paraqesin ujëndarësit detar të Gadishullit Ballkanik. Parametri morfometrik i analizuar tregojnë qartë ndikimin e proceseve të brendshme dhe të jashtme në modelimin e pellgut ujëmbledhës të Nerodimës. Vlerat e analizuar i përgjigjen një pellgu ujëmbledhës të zonave kodrinore-malore. Ndikimi i tektonikës ngritëse dhe ulëse, prania e madhe e shkëmbinjve rreshpor dhe flishit karbonatik, tregojnë për ndikimin e tyre në modelimin e relievit.

LITERATURA:

1. Bytyqi, V. (2017) REGJIONI LINDOR I KOSOVËS: Veçoritë fiziko-gjeografike, resurset natyrore dhe problemet gjeomjedisore, ASHAK, Prishtinë. 2. Bytyqi, V., Pruthi, V. (2015) Disa veçori morfometrike të pellgut ujëmbledhës së Gadimës, Kërkime Gjeografike 17, Prishtinë. ϯ͘ Bognar, A. (1991) – Inžinjersko – geomorfološkokartiranje, Përmbledhje punimesh të Kongresit XIII të Gjeografëve të RSFJ-së, Prishtinë. 4. Harta gjeologjike e Kosovës, 1:200 000 – KPMM&BeakConsultants, 2006. 5. Harta tektonike e Kosovës, 1:200 000 – KPMM&BeakConsultants, 2006. 6. Harta topografike 1:25 000, Plansheti: Lipjan, Janjevë, Ferizaj veri, Zhegovc, VGI, 1979. 7. Geomorphometry – Concepts, softwareandapplications: Developments in EarthSciences, Volume 33, Ed.:Hengl, T., Reuter, H. 8. Gruda, Gj. (2003) Gjeomorfologjia, shblu, Tiranë. 9. Meçaj, N., Alikaj, K. (2006) Gjeomorfologjia e aplikuar dhe burimet ambientale, Toena. 10. OsnovnaGeološka Karta 1:100 000 – Uroševac K34-55, Beograd, 1983. 11. Pike, R.J., (1995). Geomorphometry — progress, practice, andprospect. ZeitschriftfürGeomorphologie, Supplementband, 101 12. Pruthi, V. (1986)Contemporaryresearchmethodologyof the regionalgeologicalstructureof SAP Kosovowith special viewonmetallogenyandforecastof mineral rawmaterials (doctoraldissertation), Mitrovica. ϭϯ͘Qiriazi, P. (2001) Gjeografia fizike e Shqipërisë, Tiranë. 14. Staneci, J. (2004) Fjalor i gjeomorfologjisë, Libri shkollor, Prishtinë. 15. Talani, R. (1997) Praktikum i laboratoreve dhe detyrave të hartografi-topografisë, CP, Shkodër. 16. Talani, R. (2000) Morfologjia dhe morfometria e luginave në Alpet Shqiptare, CP, Shkodër. 17. Talani, R (1999) Morfometria e pellgjeve ujëmbledhës në Alpet Shqiptare, CP, Shkodër.

480 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

HULUMTIMI I FORTËSISË PAS PËRFORCIMIT (KALITJES) PRECIPITUES TË PËRLIDHJEVE TË ALUMINIT 6xxx

MSc.Bastri Zeka, Universiteti i Mitrovicës - Mitrovicë, [email protected] Prof.Dr.sc. M Zabeli, Universiteti i Mitrovicës - Mitrovicë, [email protected] MSc.M. Kovaci, Universiteti i Mitrovicës - Mitrovicë, [email protected] Prof.Dr.sc.M. Rama, Universiteti i Mitrovicës - Mitrovicë, [email protected] Prof.Dr.sc.A.Sadiku, Universiteti i Mitrovicës - Mitrovicë, [email protected]

ABSTRAKTI

Fjalët kyçe: Alumin, preipitim, faza, përforcim, vjetërsim.

I. HYRJA Aluminidhepërlidhjet e tijkarakterizohennganjëdendësirelativishttëulët (2.7 g/cm3 krahasuar me çeliqet 7.9 g/cm3), përcjellshmëri elektrike dhe termike të lartë, rezistencë ndaj korrozionit në mjedise të zakonshme, përfshirë edhe mjedisin atmosferik. Qëndrueshmëria mekanike e aluminit mund të përmirësohet nëpërmjet përpunimit në të ftohtë dhe nëpërmjet përlidhjes. Megjithatë të dy proceset kanë tendencë të zvogëlojnë rezistencën ndaj korrozionit. Elementet kryesore përlidhëse janë: Cu, Mn, Mg,Si dhe

481 KUMTESAT

Zn. Përlidhjet që nuk përforcohen termikisht përbëhen nga një fazë e vetme, për të cilën rritja e qëndrueshmërisë arrihet nëpërmjet tretjeve të ngurta. Përlidhjet e tjera përforcohen termikisht (të aftë me përforcim precipitues) si rezultat i përlidhjeve. Në disa nga këto përlidhje përforcimi me precipitim është për shkak të precipitimit të dy elementeve të tjerë përveç aluminit për të formuar një komponim ndermetalik si: 2MgZn. Në përgjithësi përlidhjet e aluminit klasifikohen në dy grupe kryesore: përlidhjet për derdhje dhe përlidhjet për deformim.Përbërja për të dy grupet jepet nga një numër katërshifror që tregon papastërtitë kryesore dhe në disa raste nivelin e pastërtisë. Për përlidhjet e derdhura një pikë dhjetore vendoset ndërmjet dy numrave të fundit. Pas këtyre numrave është një vijë ndarëse dhe përshkrimi i temperimit– një shkronjë ose mundësisht një numër treshifror, të cilët tregojnë trajtimet termike dhe/përpunimin termik, për të cilën i’u është nënshtruar përlidhja. Shembull: F, H dhe O paraqesin respektivisht gjendjet: F- i prodhuar (i punuar në të nxehtë, derdhur) H- i punuar në të ftohtë dhe O- i pjekur që do të thotë që përlidhja është trajtuar termikisht, e punuar në të ftohtë dhe i është nënshtruar vjetërsimit natyror (përforcimit). Një tretje e trajtuar termikisht e ndjekur nga vjetërsimi artificial është treguar në temeperimit T6. Alumini dhe përlidhjet e tij kanë përdorime të gjera si: pjesë strukturore të aeroplanve, kanaçe, pjesë të veturave(blloqe të motorëve,pistona, tuba etj).

II. KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË PËRLIDHJEVE TË ALUMINIT

Alumini është metali më i përhapur pas oksigjenit dhe silicit. Është metal i lehtë me ngjyrë të bardhë të argjendtë. Dendësia e aluminit është 2,7103 kg/m3, ndërsa temperatura e shkrirjes 660oC. Kristalizon në rrjetën kubike faqe qendërzuar, ka plasticitet të lartë dhe si i tillë përpunohet lehtë me deformim plastik. Është përçues i mirë i elektricitetit dhe nxehtësisë dhe saldueshmëri të lartë. Gjatë qëndrimit në ajër vepron me oksigjenin dhe në këtë mënyrë formohet një cipë e hollë që e mbron nga veprimi i mëtejmë i oksigjenit dhe nga korrozioni. Është i qëndrueshëm ndaj veprimit të thartirave organike dhe ndaj veprimit të thartirës nitrike (acidit nitrik). Vetitë mekanike të aluminit varen nga mënyra e përfitimit dhe e përpunimit të tij. Alumini i derdhur dhe i përpunuar termikisht me pjekje ka qëndrueshmëri në tërheqje 80-90 N/mm2, zgjatim relativ 20-30 % . Fortësia e aluminit të pjekur është 20 HB. Pas përpunimit me deformim plastik në të ftohtë qëndrueshmëria është 130 deri 180 N/ mm2, fortësia 40 HB dhe zgjatimi relativ 5%. Alumini i pastër teknik ka përdorim të kufizuar në industri, ndërsa përlidhjet e tij paraqesin materialin bazë për shumë degë të industrisë bashkëkohore. Përlidhjet e tij kanë përdorim të gjerë në industrinë e ndërtimit të aeroplanëve, për prodhimin e përçuesve elektrik, për prodhimin e fletëve të holla që përdoren për paketimin e prodhimeve në industrinë ushqimore, në industrinë kimike, për prodhimin e enëve të amvisërisë, në ndërtimtari, etj.

482 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Alumini përdoret edhe si element lidhës dhe çoksidues në industrinë e çelikut. Përlidhjet e aluminit ndahen në dy grupe të mëdha: R5 ñ,&#"$ 555.ñ5&/'#(#.5*ñ,5 ),'#'5" R5 ñ,&#"$ 5.ñ5&/'#(#.55*ñ,5 ,"$ 8 Përlidhjet e aluminit për deformim të cilat janë përpunuar me deformim plastik, kanë përbërje dhe mikrostruktura të ndryshme nga përlidhjet për derdhje. Brenda secilit grup të madh përlidhjet ndahen në dy nëngrupe: - përlidhjet e aluminit që nuk përforcohen termikisht dhe - përlidhje e aluminit që përforcohen termikisht

Tabela 1. Grupet e përlidhjeve të aluminit. Përlidhjet për deformim: 1xxx Alumin me pastërti 99 % Nuk përforcohen termikisht 3xxx Al – Mn dhe Al - Mg 4xxx Al - Si 5xxx Al - Mg 2xxx Al – Cu dhe Al – Cu - Mg Përforcohen termikisht 6xxx Al – Mg - Si 7xxx Al – Zn – Mg dhe Al – Zn – Mg - Cu 8xxx Përlidhje të aluminit me elemente tjera lidhëse Li, Sn,etj. 9xxx Grup i papërdorshëm Përlidhjet për derdhje: 1xx.x Alumin me pastërti 99% 2xx.x Bakër 3xx.x Silicdheshtesatëelementeve me përlidhjetëbakritdhetëmagnezit 4xx.x Silic 5xx.x Magnez 7xx.x Zink 8xx.x Kallaji 9xx.x Elemente tjera lidhëse

III. PËRLIDHJET AL-MG-SI ( 6XXX)

483 KUMTESAT dispoziocion si llamarina dhe pllaka. Në përlidhjet tregtare me magnez dhe silic janë shtuar si shuma të balancuara për të formuar përlidhje binare të Al-Mg2Si (Mg:Si 1.73:1) ose me rritjen e silcit për të formuar Mg2Si. Përlidhjet tregtare mund të ndahen në tri grupe dhe një udhëzues për nivelet e qëndrueshmërisë që mund të arrihet në T6 e cila është paraqitur në fig.2; me kufijt e përbërjeve së bashku me vjetërsimin dhe kufirin e rrjedhshmërisë.

Figura 1. Disa detale të fitura me tejshtytje (ekstrudim) nga përlidhjet Al-Mg-Si.

Grupi i parë përfshin përlidhjet me sasi të balancuar të magenezit dhe silicit duke shtuar deri në mes 0.8% dhe 1.2%. Këto përlidhje janë të lehta, kanë përdorime të gjera në detale të vogla dhe pëparësia e tyre qëndron se gjatë prodhimit me tejshtytje (ekstrudim) të tyre mund të ftohen në sprej uji ose duke kaluar në banjo uji pa pasur nevojë për trajtim të mëtejshëm si operacione të veçanta gjatë përpunimit termik. Pjesët e holla (<3 mm) mund të ftohen edhe në ajër. Qëndrueshmëria zhvillohet nëpërmjet përforcimit në temperaturra 160-190oC, përlidhja 6063 përdoret më pak gjerësisht të gjitha përlidhjet Al-Mg-Si. Në kushtet T6 (temperimi) kanë veti: kufi teknik 215MPa dhe qëndrueshmëri në terheqje 245MPa. Këto përlidhje gjejnë përdorime të veçanta për dekorime arkitektonike dhe sipërfaqe të ndryshme me ngjyra të ndryshme. Një tjetër përlidhje me pastërti të lartë 6463 në të cilën prania e hekurit është e ulët (<0.15%) i përgjigjen shkëlqimit dhe gjejnë përdorim të madh si dekorime brenda në vetura (automotive trim).

484 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Figura 2. Kufiri i përbërjeve të Mg dhe Si për disa përlidhje të serisë 6xxx së bashku me vjetërsimin në kushte T6 në varësi me kufirin e rrjedhshmërisë.

Dy grupe tjera përmbajnë magnez dhe silic me përmbajtje më të madhe se 1.4% dhe zhvillojnë qëndrueshmëri të lartë nëpërmjet vjetërsimit. Një gurp i tillë i cili veçanërisht është i njohur në Amerkinën e veriut me përbërje të ekuilibruar është 6061 (Al-1Mg-0.6Si) ku me shtimin e 0.25% bakër përmirësohen vetitë mekanike së bashku me shtimin e 0.2% krom ne mënyrë që të përmirësojë ndonjë efekt negativ të bakrit dhe së bashku të kenë rezistencë ndaj korrozionit. Këto përlidhje përdoren gjerësisht si materiale strukturore me qëllim të përgjithshëm. Te përlidhjet e gurpit tjetër përbamajtja e madhe e silicit është nevojshme për të formuar Mg2Si, prania e tepërt e silicit mundëson përforcimin nga grimcat Mg2Si dhe nxit precipitimin. Megjithatë prania e tepërt e silicit mund të reduktoj shtalbësin dhe të shkaktoj përkeqësim intergranular e cila ka tendencë për krijimin e segregimeve të silicit në kufijtë ndërkokrrizor te këto përlidhje. Prania e krimit (6151) dhe manganit (6351) ndihmojnë në luftimin e këtij efekti duke nxitur madhësin e kokrrizave dhe pengon rikrisalzimin gjatë tretjtimit termik. Këto përlidhje përdoren si ekstrudime – me tejshtytje.Qëndrueshmëri më e lartë te përlidhjet Al-Mg-Si mund të arrihet duke rritur përmbajtjen e bakrit 6013(Al-1Mg- 0.8Si-0.8Cu-0.35Mn) me kufi teknik 330MPa në kushtet e temperimit T6. Kjo krahasohet me kufirin teknik 275MPa për përlidhjen 6061 e cila ka një përmbajtje maksimale të bakrit prej 0.25%. Një përlidhje tjetër 6111(Al-0.75Mg-0.85Si-0.7Cu-0.3Mn) e fortësuar nga prania e fazës Q (Al5Cu2Mg8Si6) ku precipitatet përveç fazave formojnë përlidhje treshe Al- Mg-Si (tab2.6). Këto përlidhje kryesisht kanë përdorim të gjerë në vetura dhe te aeroplanët.

485 KUMTESAT

IV. REZULTATET E FITUARA DHE DISKUTIMI

Vetitë 6082 (6xxx) Përbërjakimike Mg 1.0%, Si 1.0%, Mn 0.7% Trajtimitermikimundeshëm T5, T6 Vetitëmekanike Kufiriirrjedhshmërisë (MPa) 150, 289, 285, 260 Qëndrueshmëriamaksimale( MPa) 240, 315, 300, 315 Fortësia 68, 104, 100, 85

Në figurën e mëposhtme është Në figurën e mëposhtme është dhënë ndryshimi i fortësisë në varësi të kohës (30-270 minuta) për përlidhjen 6082-T6 në temperaturë konstante 250oC.

Figura 3. Përlidhja 6082-T6 e cila paraqet fortësinë në funksion të kohës në temperaturë 250oC

Shembull për përlidhjen 6082-T6 me vjetërsim në temperaturë dhe kohë, fortësia ndryshon nga 95 HV në temperaturë 300oC dhe kohë prej 30 minutave bie në 40 HV në temperaturë 470oC në kohë prej 180 minutave.

486 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tabela 2. Vjetërsimi i përlidhjes 6082-T6 në temperatura dhe kohë të ndryshme.

Figura 4.Fortësia në funksion tëtemperaturësme vjetërsim në30, 90dhe180minuta.

V. PËRFUNDIMI

Përforcimi precipitues më së miri shpjegohet nga grimcat të cilat veprojnë si pengesa për lëvizjen e dislokimeve dhe në këtë mënyrë mundësojnë përforcimin e përlidhjeve nëpërmjet përpunimit termik – precipitimit. Qëllimi i këtij punimi është vlerësimi i ndryshimit të fortësisë së përlidhjeve të aluminit 6082 në varësi të kohës së vjetërimit respektivisht pas trajtimit termik që zhvillohet: R5 ' 5. '* ,./,ñ(5" 5 R5 %)"ñ(5)- 5' 5')-"ñ(5 5*ñ,&#"$ -85 Me përforcimin e precipitimit në temperaturë konstante në varësi të kohës kemi rritjen e qëndrueshmërisë deri në një maksimum dhe zvogëlimin gjatë vjetërsimit. Ky proces përshpejtohet me rritjen e temperaturës.

VI. REFERENCA

487 KUMTESAT

488 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

PËRCAKTIMI I PËRZIERJES OPTIMALE TË XEHEVE TË BAKRIT PËR SHKRIRJE

Prof.Dr.sc. Muharrem Zabeli Prof.Dr.sc. Zarife Gashi-Bajraktari Universiteti i Mitrovicës ‘’Isa Boletini’’ Universiteti i Mitrovicës ‘’Isa Boletini’’ Mitrovicë Mitrovicë [email protected] [email protected]

ABSTRAKTI

Qëllimi themelor i procesit të shkrirjes n furrat me flakë është shkrirja e plotë e materialit dhe arritja e efekteve optimale tekniko-ekonomike të procesit me konsum minimal të lëndës djegëse, shpejtësi maksimale dhe kalim sa më të plotë të bakrit në produktin kryesor të shkrirjes –në metalinë. Në furrën me flakë, përveç koncentratit dhe fërgesës mund të përpunohen edhe materiale tjera që përmbajnë bakër ose metale të tjera të çmuara që karakterizohen me strukturë gran- ulometrike të imtësi: xehet e pasura me bakër, xehet e pasura me metale të çmuara, pluhurat e furrave në metalurgjinë e bakrit, zgjyra e konvertorit, materialet e rikthimit të furrës me flakë, tepricat dhe nënproduktet e degëve të ndryshme të metalurgjisë që përmbajne bakër. Një nga faktorë më të rendesishem të mbarevajtjes se punës së furrës,zhvillimit të reaksioneve të duhura kimike që mundësojnë krijimin e produkteve me përberje të caktuar (met- alinës dhe zgjyrës) është proces i llogaritjës (caktimit)të sasisë së xeheve që duhet të përzihen e që janë në disponim për shkrirje. Përcaktimi sa më i saktë mundësohet nga njohuritë mbi bazat teorike të procesit të shkrirjes se xeheve të ndryshme të bakrit, reaksionet kimike që duhet të zhvillohen gjatë shkrirjes, llogaritjeve të sakta dhe punës sa më të mirë të furrës për shkrirje me të gjitha pajisjet ndihmëse. Fjalët kyçe: xehe,përzierje,shkrirje,metalinë etj.

I. HYRJA

Llogaritja e ngarkesës që të fitohet përberja e caktuar e metalinës dhe zgjyrës bëhet në këtë mënyrë: x Së pari përcaktohet që të mirren 100 pjese të xahes së fërguar që do te jetë përbërësi kryesor i ngarkesës x Pastaj caktohen sasite e komponenteve tjera që nevojiten të përzihen

489 KUMTESAT

Xehja e fërguar zakonisht nuk ka sulfur që të përfitohet metalina e kërkuar. Atë e plotëson xehja tjetër e pa fërguar. Xehja e pa fërguar përmban një sasi të bakrit e cila lidhet me bakrin e xehës së fërguar. x Pas kësaj sipas raportit të zgjyrës caktohet edhe sasia e xehës së hekurit dhe sasia e gëlqerorit (CaO) sipas kushteve të dhëna. Si lëndë djegëse furra përdor thëngjill pluhur në sasi prej 13 pjesë thengjill pluhur në 100 pjesë ngarkesë. Thengjilli pluhur përmban 15% hi më përberje: 90% SiO2 dhe 10% FeO. Nga përvoja praktike merret që një sasi e hirit (afersisht gjysma) mbetet në ngarkesën në furrë kurse pjesa tjetër largohet me gazra. Gjithashtu nga pervoja praktike merret nga sasia prej 20% e sulfurit te ngarkesës shkon në gazra (kjo sasi eshte marrë nga analizat e gazrave të procesit) Në këtë punim përcaktohet dhe llogaritet ngarkesa prej 1000 kg (e përbërë nga perzierja e tri xeheve, gëlqerorit dhe lëndes djegëse) që të fitohet metalina me 42% bakër dhe zgjyra me raport: SiO2: CaO:FeO = 40:15:45 me ç’rast MgO llogaritet si CaO në raport ekuivalent. Vlenë të theksohet se metalinat që kanë sasi te bakrit (40-45%) Cu dhe zgjyrat me raport të lartë të hekurit mundësojne një pune optimale (me parametra të përshtatshem si: viskozite- ti, tepmperatura etj.), të furrës për shkrirje.

II. PROCESET DHE PRODUKTET E SHKRIRJES NË FURRË

Përzierja e xeheve, lëndës djegëse dhe shkrirësit (gëlqerorit) futet në furrë dhe nxehet shpejtë në temperaturat 1100-1300ºC, përkatësisht deri në temperaturën e reaksioneve kimike të shkrirjes dhe të formimit të metalinës dhe të zgjyrës.Metalina e lënget ose sistemi

Cu2S-FeS, formohet si produkt i reaksioneve në mes sulfureve të bakrit dhe të hekurit, kurse oksidet tjera ndahen në fazën e veçantë të lëngët –në zgjyrë. Proceset e shkrirjes në furrë kushtëzohen në faktin se sulfuri ka afinitet më të madh ndaj bakrit se sa ndaj hekurit. Përmbajta e bakrit në metalinë varet nga sasia e sulfurit në ngarkesë.

Bakri lidhet me sasinë e caktuar të sulfurit dhe formon Cu2S, ndërsa pjesa tjetër e sulfurit të pa oksiduar formon FeS. Nga kjo rrjedh se sa më tepër të ketë sulfur aq më shumë FeS do të formohet, e me këtë zvogëlohet sasia e bakrit në metalinë. Nga e tërë sasia e sulfurit, një sasi oksidon dhe kalon në gazë dhe kjo sasi sillet në kufijtë:13-30%. Nga sasia e tërë e hekurit një pjesë kalon në metalinë në formë e FeS, e pjesa tjetër kalon me zgjyrë në formë të FeO.

490 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Reaksionet kimike të shkrirjes konsistojnë në reaksionet e zbërthimit të sulfureve dhe në reaksionet e formimit të zgjyrës, prej të cilave më të rëndësishme janë:

ܵ ൅ ܵ݁ܨʹ+ݑଶSܥଶ ՜ܵ݁ܨݑܥʹ ʹܨ݁ଶܱଷ ՜ʹܨ݁ଷܱସ ൅Ͳǡͷܱଶ ʹܨ݁ଷܱସ ൅͵ሾሺܱܵ݅ଶ ՜͵ሺܨܱ݁ሻଶ ήܱܵ݅ଶሻሿ ൅ܱଶ ʹܨ݁ଷܱସ ൅ܨ݁ܵ൅ͷܱܵ݅ଶ ՜ͷሾሺܨܱ݁ଶሻήܱܵ݅ଶሻሿ ൅ ܱܵଶ &D2 0J2 6L2 ՜ &D2 0J2 ήSiO 2 2 Nëse në pjesë të caktuara të zonës reaktive të furrës vie të formimi i oksidit

ܱ݁ܨݑଶܵ൅ܥ՜ܵ݁ܨݑଶܱ൅ܥ

Në ketë rast mundë të vije edhe të krijimi i bakrit elementar:

ݑ ൅ ܱܵଶܥݑܱ ՜ Ͷܥʹ ݑଶܵ ൅ܥ

Në prezencë të FeS, bakri elementar kalon në p, ݁ܨݑଶܵ൅ܥX)H6՜& Hekuri elementar reagon me oksidet e larta të tij duke i shndërruar në okside me valencë më të ultë dhe kalon në zgjyrë. Desulfurimi me rastin e shkrirjes në furrë është 20-25% që do të thotë se 75-80% e sasisë së sulfurit që futet në furrë kalon në metalinë.

III. TË DHËNAT PËR XEHET, SHKRIRËSIN DHE LËNDËN DJEGËSE QË JANË NË DISPONIM NË OBORRIN E XEHES IV.

Në oborrin e xehes të pranishëm janë tri lloje të xehesh(X1,X2,X3) dhe shkrirësi(guri gëlqeror)X4 me përbërje si në tabelë:

Tabela 1.Përbërja e xeheve në disponim dhe shkrirësit

Xehja(X1) Xehja(X2) Xehja(X3) Shkrirësi(X4)

CuFeS2=29% Fe2O3=78% CaCO3=75%

FeS= 9% FeS2 =19% SiO2=13% MgCO3=21%

Fe2O3=31% SiO2=52% Al2O3=4% Fe2O3=2%

SiO2=35% CaCO3=5% SiO2=2%

Al2O3=12% 100% 100% 100% 100%

491 KUMTESAT

Si lende djegëse përdoret thëngjilli pluhur dhe atë 15%të sasisë se tere ngarkesës. Sasia e hirit që krijohet pas djegies së thëngjillit pluhur supozohet se largohet me gaze përmes tymtarit (oxhakut).

V. LLOGARITJET ANALITIKE

Nga përvoja praktike, që humbjet e bakrit në zgjyrë të jenë minimale sasia e bakrit në metalin duhet të jetë në kufijtë:40-45%Cu,e për llogaritje është marrë që Cum=43%Cu, ndër- sa zgjyra me viskozitet që mundëson rrjedhje të mirë nga furra dhe sasi minimale të bakrit në zgjyrë të ketë përbërje:

Z=40%SiO2+15%CaO+45%FeO kurse shkalla e largimit të sulfurit me gazë 20%.Xehja

X1 nuk ka aq sulfur që të përfitohet metalina e kërkuar, atë e plotëson xehja 2X e cila përmban një sasi të konsiderueshme të bakrit e cila lidhet me bakrin e xehes X1. Pas kësaj sipas raportit të zgjyrës caktohet edhe sasia e xehes X3 të hekurit dhe sasia e shkrirësit X4.

P &X2S+FeS m େ୳మୗ ଵ଺଴ &X2S &X ή ൌ ͷ͵ǡ͹ͷΨ ଶ஼௨ ଶή଺ସ )H6m - ͷ͸ Ψ ୫ ൌͶ͸ǡʹͷή ൌ Ͷ͸ǡʹͷ ή ൌ ʹͻǡͶ͵Ψ ୊ୣୗ ͺͺ Ψ୊ୣୗ ൌ Ͷ͸ǡʹͷ െ ʹͻǡͶ͵ ൌ ͳ͸ǡͺʹΨ Ψେ୳ଶୗ ൌ ͷ͵ǡ͹ͷ െ Ͷ͵ ൌ ͳͲǡ͹ͷΨ Ψܵ௠ ൌ ͳ͸ǡͺʹ ൅ ͳͲǡ͹ͷ ൌ ʹ͹ǡͷ͹Ψ

Për 100kg të xehes X1: ଶ஼௨ ଶή଺ସ ݑ௑భ ήͲǡͳ͵ή ή ൌ ͳͲǤͶሾ݇݃ሿܥ ஼௨మೄ ଵ଺଴ NJ&XNJ6 \ ʹ͹ǡͺ ή ͳͲǤͶ ݕൌ ൌ͸Ǥ͹ʹሾ݇݃ܵሿ Ͷ͵ ܵ ܵ ܵ௑భ ൌ ͳͲͲ ή ൬ͲǤͳ͵ ൅ͲǤͲͻή ൰ ή ሺͳെͲǤʹሻ ൌ ͶǤ͹݇݃ܵ ܵ݁ܨ ݑଶܵܥ

-Sasia e sulfurit që duhet të sillet nga xehja X2 është: ܵ௑మ ൌ ͸Ǥ͹ʹ െ Ͷǡ͹ ൌ ʹǡͲʹ݇݃ܵ Për 1kg të xehes X2: ௑మ ଶௌ ଶௌ ௞௚ௌ ܵଵ௞௚ ൌͳήቀͲǤʹͻή ൅ͲǤͳͻή ቁ ή ͲǤͺ ൌ ͲǤͳ͸ሾ @ ஼௨ி௘ௌమ ி௘ௌమ ௞௚௑మ ஼௨ ஼௨ ଺ସ ௞௚஼௨ ൌͲǤʹͻή ή ൌ Ͳǡͳሾ @ ଵ௞௚௑మ ஼௨ி௘ௌమ ଵ଼ସ ௞௚௑మ NJ&Xǣʹ͹ǡͷ͹ൌͲǡͳǣݕ ଴ǡଵήଶ଻ǡହ଻ \ ൌ ͲǤͲ͸Ͷሼ݇݃ܵሿ ସଷ

492 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

݇݃ܵ ܵ௑మ՜௑భ ൌ Ͳǡͳ͸ െ ͲǡͲ͸Ͷ ൌ ͲǡͲͻ͸ ൤ ൨ ݇݃ܺଶ 1kgܺଶNJ6 ܺଶǣ ʹǡͲʹ݇݃ܵ ͳήʹǡͲʹ ܺ ൌ ൌ ʹͳǡͲͶሾ݇݃ሿ ଶ ͲǡͲͻ͸ ܺଶ >NJ@՜ ͳͲͲ݇݃ܺଵ ൅ʹͳǡͲͶܺଶ ௑భା௑మ ܱܵ݅ଶ ή Ͳǡͷʹ ൌ ͶͷǡͻͶሾܱ݇݃ܵ݅ଶ@ ܨ݁ ʹܨ݁ ͷ͸ ʹήͷ͸ ܨ݁௑భ ൌͻή ൅͵ͳή ൌͻή ൅͵ͳή ൌ ʹ͹ǡͶʹሾ݇݃ܨ݁ሿ ܨ݁ܵ ܨ݁ଶܱଷ ͺͺ ͳ͸Ͳ ܨ݁ ܨ݁ ܨ݁௑మ ൌ ʹͳǡͶ ή ൬Ͳǡʹͻ ή ൅Ͳǡͳͻή ൰ ൌ͵ǡ͹͹ሾ݇݃ܨ݁ሿ ଶܵ݁ܨ ଶܵ݁ܨݑܥ ෍ ܨ݁ ൌ ʹ͹ǡͶʹ ൅ ͵ǡ͹͹ ൌ ͵ͳǡͳͻሾ݇݃ܨ݁ሿ @ݑ௑భା௑మ ൌ ͳͲǡͶ ൅ ʹͳǡͲͶ ή >NJ&Xܥ ʹͻǡͶ͵ ܨ݁௠ ൌͳʹǡͷή ൌ ͺǡͷ͸ሾ݇݃ܨ݁ሿ Ͷ͵ ܨ݁௓ ܨ݁௑భା௑మ െܨெ ൌ ሺʹ͹ǡͶʹ ൅ ͵ǡ͹͹ሻ െ ͺǡͷ͸ ൌ ʹʹǡ͸ሾ݇݃ሿ ி௘ை )H2 ή ൌ ʹͻǡͲͻሾ݇݃ܨܱ݁௑భା௑మሿ ி௘ ௑భା௑మ ௑భା௑మ ܱܵ݅ଶ ൌ ͵ͷ ൅ ʹͳǡͲͶ ή Ͳǡͷʹ ൌ Ͷͷǡͻ͹ሾܱ݇݃ܵ݅ଶ ሿ ௑భା௑మ NJܱܵ݅ଶ݇݃ܨܱ݁ ൌ Ͷͷǡͻ͹ܱ݇݃ܵ݅ଶ :y ସହήସହǡଽ଻ @ݕൌ >NJ)Hܱ௓ ସ଴ ܨܱ݁௑య ൌ ͷͳǡ͹ െ ʹͻǡͲͻ ൌ ʹʹǡ͸ͳሾ݇݃ܨܱ݁௓ሿ

Xehja X3 SsUPEDQ)H2O3 dhe ai zbërthehet sipas reaksionit: ܨ݁ଶܱଷ ՜ ʹܨܱ݁ ൅ Ͳǡͷܱଶ ܨܱ݁ ʹܨܱ݁ ͳ݇݃ܺଷ ή ൌͲǡ͹ͺή ൌ Ͳǡ͹Ͳʹ݇ܺଷ ݇݃ܺଷ ܨ݁ଶܱଷ Xehja X3 përmban edhe SiO2, kështu që sasia e FeO për SiO2 e vet shkrirësin është: ͶͲ݇݃ଶǣ Ͷͷ ൌ Ͳǡͳ͵ǣ

ସହή଴ǡଵଷ ௞௚ி௘ை ݕൌ > ሿ ସ଴ ଴ǡଵଷ௞௚ୗ୧୓మ

Llogaritja e sasisë se CaO për SiO2 nga shkrirësi X4: ͶͲǣ ͳͷ ൌ ͲǡͲʹǣ ݕ ͳͷ ή ͲǡͲʹ ሿܱܽܥݕൌ ൌ ͲǡͲ͹ͷሾ݇݃ ͶͲ ݇݃ܥܱܽ ܵܽݏ݅ܽ݁ܥܱܽ௑ర՜ሺ௑భା௑మା௑యሻ ൌ Ͳǡͷͺ െ ͲǡͲ͹ͷ ൌ ͲǡͷͲͷ ൤ ൨ ݇݃ܺସ ͳ݇݃ܺସǣ ͲǡͷͲͷ݇݃ܥܱܽ ൌ ܺସǣ ͳͺǡͳ ͳͺǡͳ ܺ ൌ ൌ ͵ͷǡͺͶሾ݇݃ሿ ସ ͲǡͷͲͷ ܺସ ൌ ͵ͷǡͺͶሾ݇݃ሿ

493 KUMTESAT

VI. REZULTATET E FITUARA DHE DISKUTIMI

Nga rezultatet e fituara përcaktohet sasia optimale e tri llojeve të xeheve(X1,X2,X3) dhe shkrirësit(X4).

X1=100[kg]; X2=21,4[kg]; X3=40,66[kg]; X4=35,84[kg] Për 1000kg=1t të përzierjes së xeheve ku pjesëmarrja e tyre është:

197,9 : 100=1000 : X1

X1=505,3[kg]

X2=108,2[kg]

X3=205,5[kg]

X4=181[kg]

Këto janë optimale të përzierjes (kombinime) të përzierjes X1,X2,X3 dhe shkrirësit X4 për 1000kg të shprehur edhe në përqindje. Të dhenat e fituara mund të paraqiten edhe grafikish(Fig.1)

Figura 1.Sasia e xeheve (X1,X2,X3) dhe shkrirësi (X4) që duhet të përzihen (komponohen) për shkrirje

494 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VII. PËRFUNDIMI

Përcaktimi i saktë i sasisë së xeheve dhe sasisë së shkrirësit është një nga faktorët me të rëndësishme të mbarëvajtjes së mirë të punës së furrës për shkrirje të xeheve të bakrit që siguron: -shkallë të lartë të shfrytëzimit -kohë të shkurtër të punës -shpenzime minimale të energjisë Në industri përzierja e xeheve dhe shkrirësit që janë në disponim në oborrin e xehes mund të bëhen me përdorimin e sistemevetëndryshme. Për këtë qëllim kryesisht përdoren këto sisteme: -sistemi i bunkerëve -sistemi i depos dhe i dozimit të xeheve me anë të vinqave dhe -sistemet e automatizuara.

VIII. REFERENCA

Agolli F. (1985) Metalurgjia e metaleve me ngjyrë, UP Prishtinë. Vračar.R.,Kamberović.Z., Sinadinović.D., Savović. V., Stopić.S.,Cerović.K., (2000),Pro- računi u metalurgijiobojenihmetala, Bakar-Bor. William G., Mark. E., Biswas A.K., (2002), Extractive Metallurgy of Copper, fourth edition.

495 KUMTESAT

496 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VLERËSIMI I CILËSISË SË SALDIMIT TË LLAMARINAVE ME ELEKTROREZISTENCË

Hysni Osmani Rrahim Maksuti Fazli Sermaxhaj

Prof.Dr./ Universiteti i Prof.Dr. / Universiteti MSc-Profesor/ SHMT Prishtinës “Hasan Prishtina” i Mitrovicës “Isa Boletini” “Mehmet Isai”

PRISHTINË Mitrovicë Gjilan

[email protected] [email protected] [email protected]

ABSTRAKTI

Saldimi me elektrorezistencë është një ndër metodat kryesore të formimit të bashkësive të pazbërthyeshme. Metodat kryesore që përdoren për saldim me elektroreistencë janë saldimi pikëzor dhe ai tegelor. Qëllim i saldimit është krijimi i bashkësisë së salduar e cila më së miri i plotëson kushtet e qëndrueshmërisë maksimale, funksionalitetit dhe cilësisë. Parametri kryesor për vlerësimin e bashkësisë së salduar me elektrorezistencë është cilësia e saj, e cila vlerësohet përmes kontrollit me shaktërrim dhe pa shkatërrim. Niveli i gabimeve të pikave të salduara me elektrorezistencë duhet bërë në pajtim me standardin. Në këtë punim janë dhënë rezultatet e fituara në mënyrë eksperimentale gjatë saldimit pikëzore dhe tegelor të llamarinave të çelikut me trashësi 1.15 mm. Duke u mbështetur në metodat standarde të kontrollit janë identifikuar disa gabime që shfaqen në këto bashkësi, si dhe janë propozuar masat për mënjanimin e tyre. Fjalët kyçe: Saldimi pikëzor, cilësia, gabimi, llamarina.

HYRJE

Saldimi me elektrorezistencë është një lëmi shumë e rëndësishme në procesin e saldimit të llamarinave të holla si në aspektin cilësor po ashtu edhe në atë sasior. Saldimi me elektrorezistencë bëhet pa material plotësues dhe pa gaz mbrojtës, por nën ndikimin e shtypjes ose forcës. Saldimi realizohet duke kaluar rryma elektrike nëpër detalet që saldohen. Tegelat e salduar janë mjaft cilësor dhe kanë pamje estetike. Është shumë e rëndësishme njohja e faktorëve që ndikojnë në procesin e saldimit me elektrorezistencë, sepse gjatë këtij procesim mund të shfaqen gabime të ndryshme të cilat e ulin cilësinë e bashkësisë së salduar ose e bëjnë atë të papërdorshme. Kontrolli i saldimit me elektrorezistencë mund të bëhet në tri faza: kontrolli para saldimit, gjatë saldimit dhe pas saldimit.

497 KUMTESAT

II. Metodat e saldimit me elektrorezistencë Metodat kryesore të saldimit me elektrorezistencë janë: saldimi pikëzor, saldimi tegelorë, saldimi relievor, saldimi ballor, saldim me shkëndija etj. Tek te gjitha metodat, rryma rrjedh me intensitet dhe kohë të caktuar. Rryma rrjedh nëpër qarkun e mbyllur elektrik, ndërsa vazhdimësia e saj sigurohet me elektroda në formë përkatëse, të ciat njëherit sigurojnë edhe shtypjen e nevojshme në material (Bytyqi & Osmani, 1996). Për saldimin e radiatorëve zakonisht përdoret saldimi me elektrorezistencë pikëzor dhe saldimi me elektrorezistencë tegelor.

II.1. Saldimi pikëzor Procesi i saldimit pikëzor përfshin bashkimin e dy apo më shumë pjesëve pllakore metalike në zona të caktuara (pika) ku shkrirja dhe bashkimi i një vëllimi të vogël të materialit mundësohet përmes nxehtësisë së fituar nga rezistenca e rrymës elektrike (fig.1). Rryma elektrike bartet në pllaka përmes elektrodave të cilat njëherit shërbejnë edhe për ti shtrënguar ato me njëra tjetrën.

a) b) Fig.1. Saldimi me elektrorezistencë pikëzore: a-skema e saldimit; b-formimi i pikës së salduar

Nxehtësia H në Xhaula ( J) e përfituar në zonën e salduar përcaktohet përmes shprehjes:

2 + , R t [J @ ….(1)

Ku janë: I - intensiteti i rrymës që kalon në zonën e salduar, në amper, R - rezistenca efektive e qarkut të rrymës në Ohm dhe t - koha gjatë së cilës rryma kalon përmes zonës së salduar në sekonda. Saldimi pikëzor është forma më e zakonshme në mesin e saldimit me elektrorezistencë ngase metoda e saj është shumë e lehtë, praktike dhe e qetë (ASM, 1992). Megjithëse duket të jetë shumë bazike, procesi i saj është shumë kompleks dhe kërkon kontrollë të vazhdueshëm

498 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 të parametrave të caktuar. Kjo metodë mund të përdoret për bashkim të pllakave, bashkim të pllakës me pjesë të petëzuara, bashkimit të telave, dhe një sërë aplikimesh të veçanta duke kombinuar format e lartëpërmendura. Deri më tani, aplikim më të gjërë në industri ka saldimi pikëzor i pjesëve pllakore metalike, si në industri të enëve apo në industri të automobilave. Për shembull, një trup tipik i makinës përmban rreth 5000 pika saldimi që bashkojnë pllaka nga lloje të ndryshme të materialeve metalike dhe me trashësi të ndryshme. Kjo metodë e saldimit ka shumë përparësi duke pasur parasysh shpejtësinë e madhe të operimit, pra në përshtatshmërinë e saj në prodhime masive, pastërtinë, mos-nevojën e materialit plotësues, si dhe mundësinë e për kontrollim që mundsohet përmes metodave elektrike.

II.2. Saldimi tegelor Kjo metodë e saldimit përdoret për saldimin e llamarinave të holla. Tegeli mund të jetë kontinual ose diskontinual, në varësi nga funksioni i bashkësisë së salduar. Kjo metodë është e ngjashme me saldimin pikëzor me elektrorezistencë, dallimi është në formën e elektrodave dhe mënyrën e saldimit me to. Elektrodat për saldim tegelor kanë formën diskore dhe gjatë procesit të saldimit detalet vendosen në mesë të dy elektrodave të cilat rrotullohen rreth boshtit të vet, ku nëpër to rrjed- hë rryma elektrike (fig.2). Në shumicën e rasteve elektrodat gjatë rrotullimit bëjnë të mundur lëvizjen e detaleve (Bytyqi & Osmani, 1996).

a) b) Fig.2. Saldimi tegelor: a-skema parimore e saldimit; b-procesi i saldimit

III.FAKTORËT QË NDIKOJNË NË CILËSINË E BASHKËSIVE TË SALDUARA

Cilësia e saldimeve me elektrorezistencë ndikohet nga shumë faktorë, duke përfshirë vetitë e materialit që saldohet, gjendjen e sipërfaqes dhe pastërtinë, madhësinë dhe trajtën e elektrodës si dhe konfigurimet e makinës së saldimit që përcaktojnë kohën, presionin dhe rrymën e saldimit. Një saldim i suksesshëm varet nga qëndrueshmëria e saldimit. Përvojat tregojnë se një ndryshim prej më shumë se 10% i cilindo faktorë, është i mjaftueshëm që

499 KUMTESAT saldimi të jetë i papranueshëm. Saldim i papranueshëm është ai i cili nuk i plotëson vlerat e caktuara të qëndrueshmërisë, si p.sh. qëndrueshmëria minimale në tërheqje apo në goditje, ose edhe në rastet kur kemi gabim në zonën e salduar (Holdren, 1993).

III.1. Sistemet e presionit dhe të forcës Forca e saldimit e mban metalin ndërmjet elektrodave dhe mundëson qarkullimin e rrymës, krijon presionin e nevojshëm të saldimit si dhe forcën e farkëtimit, duke e mundësuar kështu procesin e saldimit. Sistemet e presionit të pajisjeve salduese zakonisht janë hidraulike apo pneumatike. Përdoren edhe sistemet mekanike, por më rrallë. Me një sistem hidraulik apo pneumatik, forca e elektrodës apo forca e saldimit gjenerohet nga presioni i mediumit që vepron mbi sipërfaqen e pistonit të cilindrit në të cilin është e kapur elektroda lëvizëse. Efekti i një force jo të duhur të elektrodës mund të ilustrohet përmes ekuacionit bazë të nxehtësisë që përdoret tek saldimet me elektrorezistencë (ekuacioni 1). Forca e ulët e elektrodës e rritë rezistencën R në këtë ekuacion. Paraqitja e rezistencës së lartë për shkak të forcës së ulët do të prodhonte më shumë nxehtësi dhe si pasojë do të shkakton efektin negativ të spërkatjes (largim të materialit), saldim poroz, valëzime sipërfaqësore në formë të thumbave të mprehtë metalik, ngjitje të elektrodave, konsum të tepruar të tyre si dhe qëndrueshmëri të ulët të saldimit (Hirsch, 1993). Nën ndikimin e forcës së ulët, kontakti metal-metal do të jetë vetëm ndërmjet majave kontaktuese. Kështu, sipërfaqja kontaktuese është më e vogël se ajo që do të krijohej nga një forcë e duhur. Si pasojë, rezistenca kontaktuese do të jetë më e lartë, gjë që shkakton shfaqjen e sasisë më të madhe të nxehtësisë.

III.2. Rryma e saldimit Nëse intensiteti i rrymës gjatë kohës së saldimit është shumë i lartë për kombinimin e pikave të eletrodave në përdorim, gjendjes së tyre dhe sipërfaqes kontaktuese, kohës së saldimit, forcës së saldimit si dhe materialeve që saldohen, do të kemi gjenerim më të madh të nxehtësisë, gjë që rezulton në depërtim të tepërt, plasaritje dhe vrima, spërkatje dhe djegie të materialit, ngjitje të elektrodave, konsum të shpejtë të elektrodës si dhe pamje “të tunxhit” në sipërfaqen e pikës së salduar tek çeliqet e zinkuara (Hongyan Zhang).

III.3. Gjendja dhe gjeometria e elektrodës Një program i plotë i saldimit duhet të përfshijë një gjeometri dhe trajtë të preferuar të elektrodës. Humbja e kësaj trajte, çoftë përmes elektrodave të shtypura apo ndryshimit të trajtës së elektrodës, mund të ketë efekt negativ në cilësinë e saldimit. Sipërfaqja reale kontaktuese ndërmjet majes së elektrodës dhe materialit që duhet salduar e përcakton densitetin e rrymës së saldimit si dhe forcën në elektroda apo presionin (L. Liu, 2009). Konsumi i elektrodës mund të paraqitet edhe përmes deformimit të faqes së majes (fig.3).

500 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Në raste ekstreme, mund të paraqitet rrjedhja e lokalizuar e rrymës, duke shkaktuar kështu saldime jo të rrumbullakëta.

Fig.3. Sipërfaqja e dëmtuar (Hongyan Zhang, 2006)

Vlerësimi real i sipërfaqes kontaktuese të majes së elektrodës në raport me cilësin e saldimit është shumë i rëndësishëm. Majet duhet të përpunohen kurdo që vërehet një shenjë sado e vogël e shtypjes apo e deformimit (Hongyan Zhang, 2006).

III.4. Koha e saldimit Për një saldim tipik, koha e saldimit është ajo gjatë së cilës rryma e saldimit qarkullon përmes metalit. Meqenëse rryma elektrike në kontrollin e saldimit arrin si rrymë alternative në 60 cikle për sekondë (50 në raste tjera), koha e saldimit zakonisht matet në cikle. Kjo është bërë një standard i përshtatshëm matës për kohëzgjatjen e nxehtësisë së saldimit. Një cikël është i barabartë me 1/60 sekonda në raste të furnizimit të rrymës 60 Hz dhe 1/50 sekonda në raste të furnizimit të rrymës 50 Hz. Megjithatë, në disa raste gjatë saldimit me frekuenca të mesme dhe të larta, për matjen e kohës së saldimit shpesh përdoren milisekonda. Në një saldim tipik me impuls të njëfishtë, metali që saldohet ndërmjet elektrodave nxehet nga temperatura e dhomës në atë të saldimit dhe pastaj shpejt ftohet. Rritja dhe trajta e zonës së salduar kontrollohet nga ciklet nxehje/ftohje të programit të saldimit. Kur koha e saldimit është shumë e gjatë, mund të paraqitet depërtimi i thellë, spërkatja e tepërt si dhe ngjitja e elektrodës. Rastet më të këqija shkaktojnë djegie ku metali ndërmjet elektrodave shkrihet plotësisht, duke krijuar një vrimë në pjesët që saldohen. Elektrodat depërtojnë përmes këtij metali të salduar dhe mund të vijnë në kontakt me njëra tjetrën. Në anën tjetër, kur koha e saldimit është shumë e shkurtë, do të krijohet zonë e vogël e salduar. Në rastin më të keq, do të kemi mungesë të saldimit apo saldim të dobët.

III.5. Gjendja e sipërfaqes Sipërfaqja e pjesës së saldohet përmban substanca që e degradojnë procesin e saldimit. Meqenëse shumica e ndotësve sipërfaqësor kanë rezistencë të lartë elektrike, do të kemi gjenerim të tepërt të nxehtësisë në sipërfaqet kontaktuese të elektrodave dhe në sipërfaqet që saldohen. Kjo rezulton në saldim parcial të sipërfaqes së majes së elektrodës me material, gjë që e shkurton jetëgjatësinë e majes dhe e degradon pamjen e sipërfaqes. Në sipërfaqen që

501 KUMTESAT saldohet mund të kemi spërkatje si rezultat i papastërtive ose zbrazëtirave që shpesh gjenden në zonën e shkrirjes. Kushtet e përshkruara më lartë zakonisht nuk gjenden përgjatë tërë sipërfaqes së punës dhe kështu shkakton variacione në rezultate të saldimit. Sipas nevojës, materiali duhet të pastrohet me metoda të duhura kimike apo mekanike.

III.6. Manipuluesi Sigurimi i personelit të kualifikuar në mënyrë adekuate dhe shfrytëzimi i aftësive të tyre në mënyrë më efikase është një ndër problemet më të mëdha. Problemi i personelit përfshinë të gjitha proceset e prodhimit që nga projektimi e deri te produkti final. Manipulimi i makinës për saldim pikëzor me elektrorezistencë kërkon trajnim adekuat. Një trajnim i tillë kërkon njohuri të duhur të teorisë të saldimit me elektrorezistencë, përgatitjes së sipërfaqes, pajisjeve për saldim me elektrorezistencë si dhe përvojë në përzgjedhjen e parametrave si forca, rryma dhe koha e saldimit.

IV.PJESA EKSPERIMENTALE

IV.1. Përgatitja e kampionëve dhe plani i kontrollimit Pjesa eksperimentale është realizuar në dhjetë kampionë me dimensione 50×60 mm. Kampionët janë punuar nga llamarina e çelikut EN 10130+A1 me trashësi 1.15 mm. Përgatitja e tyre ka filluar me pastrim me rrymim ajri dhe më pas me procese kimike. Pas pastrimit të plotë është bërë saldimi me elektrorezitencë pikëzore (fig.4).

Fig.4. Kampionat e përgatitur për kontroll

Saldimin pikëzor i kampionëve është realizuar në makinën pëe saldim FAEL VP1 dhe VP2 (fig.5) i cili gjendet në fabrikën e radiatorëve “Enrad” në Gjilan.

502 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Fig. 5. Makina për saldim pikëzor i modelit FAEL VP1.

Kampionët e salduara janë emërtuar si PS1 deri PS10. Parametrat e saldimit pikëzor dhe rezultatet e kontrollit për këta kampionë janë dhënë në tabelën 1. Nr. i kampionit Trashësia e pllakës (mm) Forca e saldimit (kN) Koha e saldimit (cikle) Rendimenti i aparatit (%) i Intensiteti (kA)saldimit e Rezultatet kontrollimit vizual e Rezultatet ultratingullit (me sondë 3.6 mm) e Rezultatet ultratingullit (me sondë 8.0 mm) Diametri i pikës së (mm)saldimit Diametri i zonës së salduar bashkë ZNT (mm) me e Rezultatet Kontrollimit me shkatërrim 'sPWLPLPHWDOLW PS1 ,GMHJXU ,GMHJXU 0LNURoDUMH VSsUNDWMH ED]s *MXUPsWs ,OLUs 6DOGLPLQJMLWsV PEHWMH PS2 ,OLUs QJMLWsV HOHNWURGsV QJMLWsV WsHOHNWURGsV 3LNDHGMHJXUGKH PS3 ,GMHJXU ,GMHJXU ,GMHJXU MRVLPHWULNH

*MXUPsWsHOHNWURGsV 'MHJLHGKH=1;MR PS4 ,GMHJXU ,GMHJXU GKH=1;MRH HQMsWUDMWVKPH QMsWUDMWVKPH PS5 1sUUHJXOO ,PLUs ,PLUs 6DOGLPLLPLUs 3MHVsULVKWQs 1sSsUJMLWKsVLL 1sSsUJMLWKsVLVDOGLPLL PS6 ,PLUs UUHJXOO PLUs PLUs PS7 1sUUHJXOO ,PLUs ,PLUs 6DOGLPLLPLUs *DELPH PS8 ,PLUs ,PLUs 6DOGLPLLPLUs JMHRPHWULNH ,GREsW PS9 3LNDHGMHJXU ,GREsWWHMSsUWHM ,GMHJXU WHMSsUWHM ,GREsW ,GREsW ,GMHJXUGKHMRL PS10 3LNDHGMHJXU SMHVsULVKW SMHVsULVKW QMsWUDMWVKsP

Tabela 1. Parametrat e saldimit pikëzor dhe rezultate e kontrollit

Në fillim, për të përcaktuar cilësinë e saldimit, janë planifikuar katër lloje të kontrollit, njëri prej të cilëve ka qenë kontrolli shkatërrues me qërim i cili është kryer me sukses. Fillimisht është realizuar kontrolli vizuel me mikroskop e më pas me ultratingull dhe me qërim (ndarje). Në vitet e fundit, jemi dëshmitar të disa zhvillime të hovshme në teknikat e kontrollit pa shkatërrim për kontrollim të saldimeve. Përparimet kryesore janë bërë në disa fusha, posaçërisht për monitorim të procesit të saldimit në kohë reale përmes kontrollit vizual, me ultratingull dhe radiografi. Ky studim shfrytëzon produktet më të fundit të këtyre metodave. Për kontrollin vizual është përdorur mikroskopi me kamerë digjitale me zmadhim prej 50

503 KUMTESAT deri 200X. Përfundimisht, për kontrollim të saldimeve është përdorur edhe një ultratingull me sondë speciale.

IV.2. Kontrolli vizual i kampionëve të salduar Të gjithë kampionët e saldimit pikëzor janë kontrolluar në mënyrë vizuale gjatë procesit të saldimit. Më pas ata janë kontrolluar me mikroskop BRESSER LCD të pajisur me kamerë digjitale, që realizon zmadhim prej 40 deri 200X. Fotot e kampionëve të kontrolluar në mënyrë vizuele ku me “K” është shënuar kampioni, me “PS” është shënuar pika e salduar, me “P” është shënuar pjesa e përparme e vrojtuar dhe me “M” pjesa e mbrapme e vrojtuar janë treguar në tabelën 2.

K.01. PS1P – K.01. PS1M – K.02. PS2P – K.02. PS2M –

Dëmtim i metalit bazë E rregullt Mbetje të elektrodës E rregullt

K.03. PS3P– Pika e djegur K.03. PS3M – Pika e djegur K.04. PS4P –Djegie dhe K.04. PS4M –Djegie dhe ZNX dhe josimetrike dhe mbetje bakri ZNX jo e njëtrajtshme jo e njëtrajtshme

K.05. PS5P – K.05. PS5M – K.06. PS6P – K.06. PS6M –

E rregullt E rregullt Pjesërisht e rregullt Pjesërisht e rregullt

K.07. PS7P – K.07. PS7M – K.08. PS8P – K.08. PS8M –

E rregullt E rregullt E rregullt E rregullt

K.09. PS9P – K.09. PS9M – K.10.PS10P– K.10. PS10M –

Pika e djegur Mikrovrima Pika e djegur Pika e djegur

Tabela 2 Pikat e vrojtuara

504 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Gabimet në kampionë mund të shihen me lehtësi dhe japin informata rreth pamjaftueshmërisë së saldimeve pikëzore për të përmbushur kërkesat e produktit. Gjatë kontrollimit vizual me mikroskop në zmadhime të mëdha, mund të bëhet krahasimi i lehtë i mikrostrukturës së zonës së saldimit pikëzor me atë të sipërfaqes përreth saj. Zona e saldimit pikëzor është e ndarë nga zona e ndikimit termik (ZNT) dhe përbëhet nga kokërriza dukshëm më të mëdha në krahasim me zonën e ndikimt të nxehtësisë dhe veçanërisht me metalin bazë.

V.PËRFUNDIM

Nga rezultatet e fituara mund të arrijmë në përfundim se kampionët e salduar me elektrorezistencë në fabrikën e radiatorëve “Enrad” në Gjilan nga materiali i cili prodhohen radiatorët i plotësojnë të gjitha kushtet e parapara sipas standardit EN 442. Mirëpo edhe për kundër përmbajtjes së të gjitha rregullave kemi vrejtur se ka disa gabime të vogla sidomos në procesin e saldimit pikëzor por që janë në kufijtë e pranueshmërisë standarde. Këto gabime janë si rezultat i mospërshtatjes së parametrave të regjimit të saldimit dhe faktorët tjerë siq janë: intensiteti, forca, djegia, gjurmë në saldim, mbetje bakri, etj. Këta parametra dhe faktorë mund të rregullohen dhe të optimalizohen, e me këtë edhe të menjanohen gabimet e shfaqura.

VI.REFERENCAT

ASM. (1992). International. Welding, Brazing and Soldering. Vol. 6, , Materials Information Society. Bytyqi, B., & Osmani, H. (1996). Saldimi I. Universiteti i Prishtinës. Hirsch, R. (1993). Tip Force Control Equals Spot Weld Quality. Welding Journal. vol. 72, No. 3. Holdren, R. (1993). What Are the Causes of and Solutions to Weld Quality Control. Welding Journal. Vol. 72, No. 8. Hongyan Zhang, J. S. (2006). Resistance welding - Fundamentals and Applications . CRC Press Taylor & Francis Group. L. Liu, S. Q. (2009). Effects of surface conditions on resistance spot welding of Mg alloy AZ31. 2009.

505 KUMTESAT

506 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

SHTRIRJA E VENDBANIMEVE, POPULLSISË SIPAS LARTËSISË MBIDETARE DHE PROBLEMI I SHPOPULLIMIT NË ZONAT KODRINORE- MALORE NË KOMUNËN E SHTIMES

Labinot KELMENDI Dardan HOTI Dr. Arsim EJUPI Universiteti i Prishtinës Universiteti i Prishtinës Universiteti i Prishtinës Prishtinë Prishtinë Prishtinë [email protected] [email protected] [email protected]

ABSTRAKTI

Në këtë punim është tentuar të bëhet një hulumtimnë lidhje me ndikimin e lartësisë mbidetare në shtrirjen e vendbanimeve dhe popullsisënë Komunën e Shtimes, ndryshimet në kohë, shkaqet dhe pasojat. Si zonë e studimit është marrë komuna e Shtimes, e cila shtrihet nga 504 deri 1212 metra lartësi mbidetare, ndërsa vendbanimet e saj shtrihen deri nëlartësinë1000 metra.Në krijimin dhe shtrijen gjeografike të vendbanimeve, siç dihet ndiko- jnë një varg faktorësh natyrorë-gjeografik dhe shoqërorë-historik. Vendbanimet më të vjetra janë ato të zonave kodrinore-malore, këto vendbanime i kanë mbijetuar kohës shumë gjatë, deri në kohën e tranzicioneve të mëdha industriale dhe megjithëse inovacionet industriale në Kosovë erdhën shumë vonë fshatii tipit kodrinor-malorë ishë dominant deri vonë. Ndry- shimet politike, sociale-ekonomike gjatë kohës u manifestuan edhe me emigrimin e madhë tëpopullsisë së zonave kodrinore-malore.Në komunën e Shtimes, zonat kodrinore-malore gjatëluftës së fundit pësuandëme të mëdha që ishte edhe një fakorë shtesë që popullsia të emigroj në drejtim të vendbanimeve fushore-urbane dhe gjetjes së një jete më të mirë. Vend- banimet e ulët fushore patën një zgjerim dhe rritje të madhe të popullsisë, veçanarisht vendbanimet të cilat shtrihen në periferi të qytezës së Shtimes si pasojë e imigrimit të popullsisë nga zonat më të larta. Kjo solli një zgjerim dhe rritje të madhe të popullsië të përcjellë me një urbanizëm të paplanifikuar, në zënien e tokës bujqësore, ndërkohë që zonat kodrinore-ma- lorepatën një zvogëlim të madhë të popullsië deri në shpopullimin e plotë të tyre.

Fjalët kyqe: Popullsia, vendbanim, hipsometria, emigrim, shpopullimi, etj.

507 KUMTESAT

I..HYRJE Studimi ishpërndarjes sëvendbanimeve dhe popullsisë në korelacion me parametrat mor- fometrikëtë ndryshëm në një hapësirë të caktuar është njëra nga aspektet aplikative në studimet gjeografike. Avancimi i shkencës së Gjeografisëpër të çuar përpara aspektet e aplikuara të kësaj shkence, për mirëqenien e njeriut dhe mjedisit janë detyra të reja bashkëkohore të saj. Tani ajo tani është përcaktuar si shkencë e cila siguron bazën për të kuptuar tokën si një shtëpi të njeriut ( James, 1972).Shpërndarja e vendbanimeve dhe popullsisë në një regjion të caktuar është e ndikuar nga faktorët e ndyshëm fiziko-gjeografik, historik-politik dhe social-ekonomik. Në mesin e këtyre faktorëve dominojnë ata fizko-gjeografik (relievi, klima, pedologjia, etj).Rregullisht viset më të ulëta kanë më shumë nxehtësi, tokë më të mirë, më shumë ujëra dhe lehtësi për vendosjen dhe zhvillimin e vendbanimeve dhe degëve të ndryshme ekonomike (Ramadani, 2011).Relievi kodrinor-malor nuk lejon zhvillimin e vendbanimeve të mëdha, banim relativisht të dendur dhe rrjet të dendur të rrugëve dhe nuk jep mundësi për zhvillim të avancuar ekonomik. Në reliev të tillë objektet e banimit janë larg njëra-tjetrës ose në grupe të vogla, këmbimi i mallrave dhe ideve është shumë i vështirsuar dhe në ato hapsira zhvillohet një jetë e veçantë. Ulja e temperaturave dhe periudha e gjatë me ngrica pamundëson aktivitetet humane të zhvillohen normalisht, lëvizja e popullsisë është e vështirësuar drejt qendrës, sidomos për nxënësit të cilët ndjekin procesin mësimor në qytete. Krejt ndryshe qëndron përqëndrimi i popullsisë nëpër zonat e ulëta fushore, ku aty i gjejmë vendbanimet me një dendësi të madhe të popullsisë të cilët kryejnë aktivitetet në mënyrë normal, në të gjitha drejtimet. Këtu hasen tokat më pjellore bujqësore, të rrafshta, të lehta për qasjen e popullsisë që të punojnë në to.Gjithashtu, edhe ujitja e tyre bëhet në formë normale sepse lumi tanimë ka zvogluar shpejtësinë e lëvizjes dhe ka depozituar materialin e sjellur nga lartësitë e mëdha mbidetare. Kohëve të fundit raporti në mes të lartësisë mbidetare dhe popullsisë ka ndryshuar dukshëm. Vendbanimet kodrinore-malore në shumë zona janë duke u braktisur me të madhe, ndërsa vendbanimet fushore dhe sidomos ato urbane kanë një zgjerim dhe shtim të madhë të popullsisë. Braktisja e fshatit dhe e bujqësisë dhe kalimi në qytet dhe veprimtari jo buqësore bëhet kryesisht përmes dy formave: në mënyrë të drejtpërdrejtë, pa përgaditje profesionale dhe arsimore dhe në mënyrë indriekte, me shkollimin e brezit të popullatës fshatare dhe me ndërrimin estatusit social-profesioanal(Islami, 1985).Shpopullimi i zonave rurale në favor të rritjes urbane është një tipar tipik i shumë shoqëritë moderne (Aasbrenn, 1989. Këto ndryshime janë të dukshme nëpërmjet shpopullimit dhe braktisjes së bujqësisë tradicionale (MacDonald., et al, 2000). Të njëjtat procese janë gjithashtu të pranishëme edhe në Kosovë në shumicën e vendbanimeve që janë në një lartësi më të madhe mbidetare.Shtrirja e komunës së Shtimes përgjatë maleve të Carraleves, Topillës dheLipovicës me reliev të thyer malor dhe pjerrësi relativisht të madhe, pamundëson koncentrimin e madhë tëpopullsisë e cila do të zhvillonte jetën normale në të gjitha drejtimet.

508 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Prandaj edhe këtu, veçanarisht këto 16 vitet e fundit, një numër i madhëi popullsisë ndryshuan vendbanimin e përhershëm, duke emigruar në zonat fushore të komunës së Shtimes, Suharekës dhe Ferizajit.

II..METODAT DHE MATERIALET

Në këtë punim janë analizuar disa grupe të të dhënave duke filluar nga zonat e lartësisë mbidetare të Shtimes, shpërndarja e vendbanimeve sipas zonave hipsometrike, pastaj popullsia në periudha të ndryshme dhe ndryshimi i saj në raport me lartësinë mbidetare.Shumica e punës është kryer duke shfrytëzuar programin ArcGis.Për analizën e lartësisë mbidetare është përdorur MDR me rezolucion 10 m, ndërsa të dhënat e e popullsisë janë marrë nga ASK . Territori komunës së Shtimes është ndar në 4 zona hipsometrike ,<600, 600-800, 800- 1000, >1000 m, ndërsa ndryshimi i popullsisiëështëanalizuar nga vitit 1948 deri në 2011. Prej metodave tjera të përdorura janë: metoda hartografike, grafike, statistikore, historike, komperative dhe metoda e informacionit në terren.

+arta 1. Po]ita gjeogra¿ke e komunës së 6htimes në .osoYë

509 KUMTESAT

III..POZITA GJEOGRAFIKE DHE VEÇORITË E PËRGJITHSHME GJEOGRAFIKE TË KOMUNËS SË SHTIMES

Komuna e Shtimes zë pjesën perëndimore të rrafshit të Kosovës. Në veri kufizohet me komunën e Lipjanit, në juglindje me Ferizajin dhe në perëndim mekomunën e Suharekës. Komuna e Shtimes me siperfaqe prej 134 km² zë 1.2 % të sipërfaqes së Kosovës. Kjo komunë ka mikro-pozitë të volitshme gjeografike nga se ka lidhje të mira dhe funksionale me qendrat përreth. Ndodhet afër qendrave kryesore urbane si të Prishtinës, Ferizajit dhe Prizrenit. Komuna e shtimes ka 23 venbanime prej tyre vetëm një urbane. Shtimja u formua si njësi administrative-territoriale komunale ne vitin 1988 (Osmani, 2004). Lartësia mesatare mbidetare në komunen e Shtimes është 670 metra. Mbi 70 % e territorit të komunës së Shtimes shtrihet deri në lartësin 800 m, që shtrihet ne pjesën qëndrore dhe lindore. Relievi i ulët <600 m shtrihet në pjesën lindore që lidhet me Fushën e Kosovs dhe përbëhet prej formacioneve të reja gjeologjike. Relievi kodrinor-malor zë 30 % të sipërfaqës, përbëhet nga formacionet e vjetra moshës së paleozoikut dhe mezozoi- kut. Ky reliev që lidhet me malet e Carraleves, Topillës dhe të Lipovicës që shtrihen në pjesën perëndimore të kësaj komune.

IV..REZULTATE DHE DISKUTIME

.Shpërndarja hapësinoree vendbanimeve sipas zonave hipsometrike Relievi i sipërfaqes së tokës është një nga komponentët kryesorë të ambientit gjeografik (Kristo, 1971). Përveç ndikimit në faktorët tjerë natyror, si: klima, ujërat, vegjetacioni, etj., ndikim të madhë ka edhe në shtrirjen e vendbanimeve dhe popullsisë. Duke u nisur nga e kaluara, shumica e vendbanimeve në Kosovë, për shkaqe të ndryshme politike, sociale-ekonomike kanë qenë të koncentuara në zona kodrinore-malore. Më ndyshimin e rrethanava politike, sociale-ekonomike ëshë vërejuar një lëvizje e popullsisë në Kosovë nga zonat kodrinore-malore drejt atyre fushore. Kjo dukuriëshë mjaftë e shprehur edhe në komunën e Shtimes, sidomos në vendbanimet kodrinore-malore të saj.Të gjitha vendbanimet e komunës së Shtimes janë formuar në mënyrë spontane. Ndërsa forma e tyre e parregullt është si pasojë e kushteve natyrore në terren, por edhe faktorëve shoqëror-historik.Formimi i vendbanimeve u bë, sidomos, në ato pika të caktuara ku njerëzit kishin kushte të volitshme për jetë, pra, me klimë tëmirë, me botë të zhvilluar bimore e shtazore, me ujë të bollshëm për vete dhe për shtazë, kullosa të begatshme dhe tokë cilsore për punë (Imeri, 2003). Shtimja si vendbanim urban vetëmme një pjesë të saj të vogël mund të konsiderohet me plan.

510 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tregues i ndikimit të faktorëve të lartpërmendur në krijimin dhe zhvillimin e vendbanimeve është edhe dendësia hapësinore e tyre, që del nga pjesëtimi i numrit të vendbanimeve me sipërfaqen (njësia e sipërfaqes merret 100 km²)1 Kjo dendësi në komunën e Shtimes është rreth 17vb./100 km². Në zonën fushore <600mjanëtë lokalizuara 10 vendbanime (Shtimja, Rashinca, Godan- ci, Pajtimi, Vojnoci, Godanci i poshtëm dhe i epërm, Gjurakoci, Muzeqina, Gllavica).Kjo zonë përshinë 32% të sipërfaqës së komunës. Vendbanimet të shtrira në zonën e ulët fushore janë kryesisht të koncentruara përgjatë lumit Shtimjanka dhe përgjatë rrugëve kryesore. Janë kryesisht vendbanime të grumbulluara dhe të denduara, të cilat vazhdojnë të rritën si paso- jë e imigrimit tëvazhdueshëm tëpopullsisë nga zonat kodrinore-malore drejt atyre fushore. Karakterisitkë e këtyre vendbanimeve është koncentrimi i dendur i të gjitha objekteve ndër- timore,oborreve ekonomike, rrugëve, etj. Kurse nurmi më i madhë i parcelave janë të vogla.

Lartësia Sipërfaqja Përqindja Tipi i relievit Nr i vend- Nr i Dendësia (m) (km²) % banimve banoreve b/km² <600 42 31 Fushor 10 17430 413 600-800 53 40 Kodrinor i ulët 7 9591 180 800-1000 27 20 Kodrinor-malor 4 212 7.8 >1000 12 9 Malor 2 99 8.2 134 100 23 27332 203 Tabela 1. Vendbanimet dhe popullsia sipas tipeve të relievit në Komunën e Shtimes.

Zona kodrinore e butë600-800 m–është zona më e madhe e cila përfshinë 40 % të sipër- faqës së komunës. Në këtëzonë vendbanimet janë të shtrira në hapësira të përshatshme për jetesë, kryesisht gjatë luginava lumore (Caraleva, Molopolci, Petershtica), janë vendbanime me morfologji të ndryshsme nga njëra tjetra. Këto vendbanime janëtë shtrira në ekspozicion kryesisht lindor dhe jugor, me pjerrësi të terrenit prej 0-10 shkallë. Zona kodrinore-malore 800-1000 m– kjo zonë përfshinë 4 vendbanime (Ranca, Karaçi- ca,Duga dhe Llanishti). Këto venbanime janë mjaft të vjetra. Faktorët e lokalizimit të këtyre vendbanimeve kanë qenë kushtet natyrore dhe historike-politike.Karakteristikë themelore e ketyre vendbanimeve është ndarja në lagje të banimit në tërë territorin efshatit. Këto vendbanime nuk posedojne elemente të centralitet, ndërsa dendësia e popullsisëështë shumëevogël. Dekatën e fundit këto vendbanime janë në proces të humbjes së popullsisë dhe shpopullimit total (Duga, Karaçica).

,5DPDGDQL3ODQL¿NLPLKDSsVLQRUGKHXUEDQ9DWUD3ULVKWLQsI

511 KUMTESAT

Harta 2. Shtrirja e vendbanimeve sipas zonave hipsometrike

Zona malore >1000 m–është zona e cila përfshinë 9 % të territorit të komunës së Sh- times. Në këtëzonë janë të lokalizuara 2 vendbanime të vendosuara në dy anët e kundërta të luginës së lumit Topilla. Këto vendbanime janë Topilla dhe Devetaku të cilat janë në një zonë kadastrale.Janë vendbanime shumë të hershme. Edhe këto dy vendbanime janë në procesin e shpopullimit për shkak të emigrimit të popullsisë drejt zonave urbane fushore dhe gjetjes së jetës më tëmirë. Në Topillë dhe Devetak pjerrësia shkon deri në 30 shkallë, ndërsa ekspozicioni ështëlindor (Topilla) dhe perëndimor (Devetaku).

512 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Gra¿ku 1. Shtrirja e vendbanimeve sipas ]onave hipsometrike

Tabela 2. Klasifikimi i vendbanimeve sipas lartesisë mbidetare dhe numrit të banorëve(1948-2011). <ůĂƐŝĮŬŝŵŝŝǀĞŶĚďĂŶŝŵĞǀĞƐŝƉĂƐŶƵŵƌŝƚƚģƉŽƉƵůůƐŝƐģĚŚĞůĂƌƚģƐŝƐģ Lartësia Viti ŵďŝĚĞƚĂƌĞ Nr % mbidetare <100 100-300 300-500 500-1000 1000-1500 >1500 11 30 110 01 2 007 800-1000 0 00 0 0 17.3 1948 >1000 1 0 1 0 0 0 2 Total 2 5 8 7 0 1 23 100 % 8.6 21.73 34.78 30.43 0 4.3 100 11 2 5 0 1 10 01 2 007 800-1000 1 3 0 0 0 0 17.3 1953 >1000 1 0 1 0 0 0 2 Total 3 5 5 9 0 1 23 100 % 13.04 21.07 21.07 39.13 0 4.3 100 10 2 0110 00 3 3 1 0 7 800-1000 0 00 0 0 17.39 1961 >1000 1 0 1 0 0 0 2 Total 2 4 6 9 1 1 23 100 % 8.6 17.3 26 39.1 4.3 4.3 100 01 2 0110ϰϯ͘ϰ 00 1 207ϯϬ͘ϰ 800-1000 0 00 0 0 ϭϳ͘ϯ 1971 >1000 1 0 1 0 0 0 2 8.6 Total 1 5 3 10 2 1 23 100 % 4.3 21.7 13 43.4 8.6 4.3 100 01 1 5 2 1 10ϰϯ͘ϰ 00 0 217ϯϬ͘ϰ 800-1000 0 3 1 0 0 0 ϭϳ͘ϯ 1981 >1000 1 0 1 0 0 0 2 8.6 Total 1 4 3 9 4 2 23 100 % 4.3 17.3 9.1 39.1 17.4 8.6 100

513 KUMTESAT

00 2 2 5 1 10ϰϯ͘ϰ 00 0 3 2 2 7ϯϬ͘ϰ 800-1000 0 3 1 0 0 0 ϭϳ͘ϯ 1991 >1000 1 0 1 0 0 0 2 8.6 Total 1 3 4 5 7 3 23 100 % 4.3 9.1 17.4 21.7 30.4 13 100 00 0 3 5 2 10ϰϯ͘ϰ 00 0 2 3 2 7ϯϬ͘ϰ 800-1000 3 1 0 0 0 0 ϭϳ͘ϯ 2011 >1000 2 0 0 0 0 0 2 8.6 Total 5 1 0 5 8 4 23 100 % 21.7 4.3 0 21.7 35.2 17.3 100

Popullsia sipas lartësisëmbidetare dhe ndryshimet e saj 1948-2011.

Popullsia në shumicën e vendbanimeve tëkomunës sëShtimes ka pësuar mjaft ndryshime. Vendbanimet e zonave të larta kanë pësuar zvogëlim të numrit të banorëve, deri nëshpopull- imin total të tyre.Numri i vendbanimeve me numër tëpopullsisë me më pak se 100 banorë ka shënuar rritje.Përderisa në vitin 1948 kanë qenë vetëm 2 vendbanime me këtë numër, në vitin 2011 janë 5 vendbanime. Këto janë vendbanime të zonave kodrinore-malore të cilat dita ditës po e humbin popullsinë. Ndërsa vendbanimet me më shumë se 1500 banorë në vitin 1948 ishte vetëm qyteza e Shtimes, në vitin 2011 janë 4 venbanime. Rritja e vendbanimeve të vogla dhe i atyre me mbi 1000 banorë, si dhe zvogëlimi i vendbanimeve të kategorive ndërmjetëse pasqyron zhvillimin e pabarabartë të këtyre njësive brenda komunës, ndërsa ecuria e deritanishme e treguesve të mësipërm tregon se këto dallime po thellohen gjithnjë e më shumë. Ndërkohë që disa vendbanime kodrinore-malore janë shuar dhe të tjera janë në proces tësh- popullimit. Vendbanimet e zonave fushore janë rritur në aspektin e shtrirjes hapësinore dhe popullsisë, sidomos ato vendbanime të cilat janë afër qytezës së Shtimes ( Pajtimi, Godanci i poshtëm , Davidovci, Rashinca.) Në zonën fushore deri 600 m janë vendbanimet më të mëdha në aspektin e madhësisë së demografike. Nëregjistrimin e vitit 1948 kjo zonë ka pasur vetëm 4 vendbanime me më shumë se 500 banorë, ndërsa në vitin 2011 të gjitha vendbanimet e kësaj zone (10) kalojnë këtë shifër. Rritjen më të madhe të popullsisë këto vendbanime e kanë shënuar nëvitet e pas luftes së fundit, ku popullsia më qëllim të kërkimit të një jete më tëmirë, u lëshua nga zonat kodrinore-malore drejt atyre fushore duke lënë të zbrazëta vendbanimet kodrinore-malore. Arsye tjetër pse banorët migruan pas luftës së fundit ishinedhe dëmtimet e mëdha që pësuan këto fshatra gjatë luftës. Prej vendbanimeve që ka shënuar rritje të konsiderueshme është vendbanimi i Pajtimit (Petroviçi) që në vitin 1945 ka pasur 51 banorë, ndërsa në regjistrimin

514 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 e fundit kishte 1566. Ky vendbanim më heret ishte populluar nga kolonët malazez, ndërkohë qëmë vonë këtu erdhën familjet nga zonat kodrinore-malore duke e blerë tokën nga kolonët të cilët gradualisht shpërnguleshin (Imeri, 2004). Rritje të madhe ka pësuar edhe qyteza e Shtimes e cila në në viin 1948 ka pasur 2000 banorë ndërsa në vitin 2011ka pasur mbi 7200 banorë.

Harta 3. Madhësia demogra¿ke e vendbanimeve sipas ]onave hipsometrike (sipas regj.2011

Zona kodrinore e butë 600-800 m- Është hapësirë ndërmjet pjesës së ulët dhe asaj kodrinore–malore. Dendësia e popullsisë në këtë pjesëëshë180 b/km².Edhe këto vendbanime, sikurse vendbanimet e zones fushore, kanë pasuar ndryshime pozitive sa i përket rritjes së popullsisë, ndonëse me një rritje shumë më të vogël se vendbanimet fushore. Investimet që janë bërë në infrastruktur, arsim dhe shërbimet elementare, pastaj largësia jo e madhe nga zona e qytezës së Shtimes kanë bërë që këto venbanime të ruajnë popullsinë e tyre, me një rrritje të lehtë të popullsisë. Në vitin 1961 ne këtë zonë ishin 4 vendbanime me mbi 500 banorë, ndërkohë që në 2011 janë 7. Prej vendbanimeve më të mëdha janë Petrova dhe Reçaki të cilat janë shumë afër zonës fushore dhe kanë pasur një rritje të konsiderueshme të popull- sisë në krahasim me vendbanimet tjera.

515 KUMTESAT

POP POP POP POP POP POP POP Lartësia sĞŶĚďĂŶŝŵŝ 1948 1953 1961 1971 1981 1991 2011 mbidetare SHTIME ϮϬϬϯ 2292 ϮϴϯϮ ϯϴϲϲ 5271 7100 7255 Gllavicë 450 504 ϱϴϯ 742 979 1124 544 Muzeqinë 729 771 844 856 ϭϬϯϳ 1140 ϭϯϮϰ Godanc ieprëm ϯϰϵ ϯϵϮ 457 620 824 994 ϭϯϬϰ Davidovc 220 225 205 ϯϯϳ 429 495 744 Zona fushore >ĂŐũũĂĞƉĂũƟŵŝƚ 51 59 85 ϭϯϲ 267 ϯϱϴ 1566 < 600 m Rashincë 450 504 ϱϴϯ 741 979 1124 ϵϵϯ Vojnofc 606 682 ϳϯϵ 842 991 1058 ϭϮϯϴ Gjurkofc ϯϭϮ ϯϰϬ ϯϱϲ 478 587 ϲϯϰ ϭϭϯϮ Godanc i Poshtëm 597 ϲϯϲ 728 775 1040 1216 ϭϯϯϬ dŽƚĂů 5767 6405 7412 9393 12404 15243 17430 Belicë 244 268 ϯϮϬ ϯϴϴ 524 692 806 Caralevë 616 ϲϵϯ 705 855 976 1011 1146 Zborc ϯϭϳ ϯϰϲ ϯϵϯ 507 584 610 901 Zona kodrinore e ulët Mollopolc ϯϮϬ ϯϱϬ ϰϯϳ 567 741 829 1062 600-800 m WĞƚƌĞƐŚƟĐģ 611 691 678 795 1056 ϭϮϳϯ 1495 Petrovë 887 968 1149 1450 1961 Ϯϯϭϵ Ϯϱϰϯ Reçak ϲϭϯ 675 865 1092 1464 1766 ϭϲϯϴ dŽƚĂů 3608 3991 4547 5654 7306 8500 9591 Llanisht 119 86 104 117 150 174 ϳϯ Zona Duga ϭϮϯ 121 ϭϭϯ ϭϯϬ 146 157 0 kodrinore- Karaçica 155 182 249 294 ϯϬϲ ϯϯϵ 17 malore 800-1000 Rancë 142 158 178 171 164 178 122 dŽƚĂů 539 547 644 712 766 848 212 Topillë ϯϬϴ ϯϴϴ ϯϴϬ 467 401 92 24 Zona malore Devetak 62 47 51 44 54 70 0 >1000 dŽƚĂů 370 435 431 511 455 162 24 Tabela 3. Vendbanimet në raport me lartësin mbidetare dhe ndryshiimi i popullsisë 1948-2011

Zona kodrinore-malore 800-1000 m – përfshinë4 vendbanime me popullsi 212 banorë (regj.2011). Nëse analizojmë regjistrimet e mëherëshme të këtyre vendbanimeve atëherë vërejmësë popullsia në këtë zonë dekatat e fundit ka shënuar rënie. Prej vitit 1948 deri në 1981 ka pasur një rrite të vogël, ndërsa numrin më të madhë të popullsisë kjo zonë e kishtë ne vitin 1991 me 848 banorë. Pas luftës së fundit (1999), këto zona pësuan transformime të mëdha demogafike. Vendbanimet e kësaj zone filluan të boshatisën, me emigrimin e popull- sisë në botën e jashtme dhe në zonat fushore të komunës së Suharekës, Shtimes, Ferizajit,

516 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 etj.Fshati Dugëne vitin 1991 kishte 157 banorë ndërsa tani më nuk ka asnjë banorë. Fshati Karaçicë (Krenajë) tani ka vetëm 17 banorë nga 339 sa kishte në vitin 1991. Kësaj rruge të depopullimit janë edhe vendbanimet tjera të kësaj zone. Arsyet e emigrimit nga këto zona janë largësia e madhe nga qendrat urbane, kushtet e vështira natyrore, mungesa e investimeve në këto zona, etj. Zona malore >1000 m - në këtë zonë bëjnë pjesë vendbanimi i Topillës dhe Devetaku. Largësia e madhe, kushtet e vështira natyrore dhe mungesa e investime nëkëto zona bënë që popullsia e këtyre vendbanimeve të largohen në zona fushore dhe urbane. Në fshatin Devetak kishte 70 banorë në vitin 1991, ndërsa tani më nuk jeton asnje banorë.Në Topillë janë vetëm edhe 94 banorë nga 401sakishtë në vitin 1981. Këto vendbanime tani janë shëndërruar në vendbanime të përkohëshme, gjatë vikendeve nga familjet që kanë ende pronat dhe shtëpitë në këto pjesë.

*ra¿ku . Madhësia demogra¿ke e YendbanimeYe 111 në raport me /M

Shpopullimi i zonava kodrinore-malore në komunën e shtimes, shkakqet dhe pasojat Braktisja e fshatrave është një problem që filloi në fund të shekullit të XIX-të dhe arriti kulmin e saj në gjysmën e dytë të shekullit të XX-të. Një nga arsyet kryesore për shpopullimin e fshatrave ishte industrializimi ((Baumann., et al, 2010). Fenomeni i eksodit rural, pra, paraqet një lëvizje hapësinore ose zhvendosje të individëve, familjeve, grupeve dhe masave më të mëdha njerzore nga viset rurale drejt hapësirave urbane ose regjioneve më të zhvilluara. Depopullimi (shpopullimi) nënkupton zvogëlim të popullsisë ose zbrazjen e plotë të ndonjë regjioni ose vendi përshkak të shtimit të ulët natyror, pra nataliteti është në shkallë më të ulët se mortaliteti në atë shoqëri, për shkak të shpërnguljes së madhe të popullsisë ose për

517 KUMTESAT shkak të ndikimit të të dy faktorëve të parapërmendur.Shpopullimi pasqyron mardhëniet e ndërlikuara shkak-pasojë të lëvizjes natyrore dhe migruese të popullsisë. Ai është rezultat i ecurisë negative të komponenteve të lëvizjes së popullsisë, zhvillimit social-ekonomik dhe politiko-historik (Ejupi 2013). Pasojat e këtij procesi janë të shumëllojshme, si në hapësirat emigruese, edhe në ato imigruese. Fshatrat e rajoneve kodrinore-malore gjithnjë e më shumë po e humbin popullsinë nga emrigrimi. Procesi ibraktisjes së tyre ka marrë hov të madhë dhe po vazhdon më një tempo të shpejtuar. Baza jo e volitshme ekonomike, për shak të kushteve të kufizuara natyrore të këtyre rajoneveështë faktori kryesor shtyës për emrigrim. Forma dominante e emrgrimit te popullsisë kodrinore-malore është ajo fshat-qytet, ose fshat- vendbanim me tipare urbane. Ky problem tani shumë i shprehur edhe në disa fshatra të komunës së Shtimes. Procesi i shpop- ullimitnë këtë komunë ka prekur vendbanimet e zonave kodrinore-malore.Prej fshtarave që tani janë tërësisht të pabanaura janë fshati Dugë dhe fshati Devetak. Pornë rrezik të madhë të shpopullimit të tërësishëm janë edhe vendbanimet si Karaçica (Krenaja) me 17 banorë, Llanishti 73, Ranca 122, Topilla 94.

Grafiku 3. Ndryshimi i popullsisë së zonave fushore në raport me ato kodrinore-malore(1948-2011).

Pjesa më e madhe e popullsisë nga zona kodrinore-malore emigruan në rrethinën e qytetit të Shtimes, Suharekës,dhe Ferizajit, nëzona të cilat ishtin më joshëse për shkak të koncentrimit më të madhë të veprimtarive ekonomike, si ato industriale dhe shumë veprimtarive tjera, të cilat bëhen më atraktive për pjesën e madhe të fuqisë së numërt puntore në fshatra, e cila në rrethana të futjes së mekanizmit në bujqësi bëhet e tepërt dhe kërkon punë jashtë bujqësisë dhe fshatit. Këto rrethana ekonomike-sociale, ndikuan në lëvizjen e popullsisë drejt qendrave urbane, duke u shndërruar nga migrues ditor e javor në migrues të përhershëm.

518 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Disa nga pasojat negative të emigrimit dhe depopullimit tëpopullsisë sëfshatrave janë: humbja e tokave bujqësore (të papunuara), largimi i fuqisë së re punëtore, largimi i personave të shkolluar, zvogëlimi i martesave dhe lindjeve, zvoglimi i fondit të kafshëve, shuaraj e jetës tradicionale agraro-blergtorale,etj. Në anën tjetër imigrimi i popullsië fshatare në qytet është përcjell më një urbanizëm jo funksional, pa përgaditje paraprake, presioni në punësim, në banesa, në hapësira shkollore, shërbime shëndetsore, pastaj është ashpërsuar dukuria e ndër- timit të egër, rritja e çmimit të banesave dhe pronës, rritja e shpenzimeve, rritja e dukurive negative, etj. Krijimi i kushteve më të favorshme në zona rurale, hapja e vendeve të reja të punës, zhvillim i politikave të mirëfillta sidomos në bujqësi, lansimi i një programi atraktiv për tërheqjen e investimeve të jashtme, zhvillimi i turizmit në këto zona, etj, do të ndihmonte në përmirësimin e kushteve të jetesës së kësaj popullate në mënyrë që popullsia të mos tërhiqet nga ato zona.

V..PËRFUNDIME

Kushtet natyrore-gjeografike dhe politike-historike kanë pasur një ndikim shumë të rëndësishëm në shpërndarjen e popullsisë dhe vendbanimeve në komunën e Shtimes.Vend- banimet më të mëdha në komunën e Shtimes shtrihen në zonat fushore dhe kodrinore të butë. Si rezultat i kushteve më të mira natyrore dhe ekonomike numri i popullsisë në këto zona ka shënuar rritje të vazhdueshme nga viti 1948 deri në2011. Zonat kodrinore-malore me ndryshimet e situatës politike, social-ekonomike dekadat e fundit pësuan transformime të mëdha. Numri mëi madhëi popullsisësë këtyre vendbanimeve u shpërngulën në zona fushore-urbane të komunave më të afërta. Arsyet e largimit të popullsisë nga këto zona janë kushtet e vështira të jetës, numri i kufizuar ishërbimeve elemtenatare dhe mungesa e prespek- tivës në sektorin primar. Një arsye tjetër e braktsijes së këtyre zonave ishte eshte lufta e fundit që shkatërroi në masë të madhe këto vendbanime, prandaj, banorët e kësaj zone vendosën që të ndërrojnë vendbanimin e përhershëm të tyre, duke u vendosur në zona më të volitshme për jetë. Venadbanimet kodrinore-malore janë në procesin e shpopullimit total, prej tyre dy vendbanime nuk kanë asnjë banorë, ndërsa të gjitha të tjerat kanë më pak se 100 banorë. Për ndërprerjen e shpopullimit të zonave kodrinore-malore duhet bërë plane afatgjata nga organet komunale. Banorët e kësaj ane duhet mbështetur me subvencione, ndihma dhe kredi të buta zhvillimin e bujqësisë, përmirësimin dhe zgjerimin e rrugëve, ndërtimi i shkollave dhe qendrave shëndetësor, etj. Zonat kodrinore-malore në këtë pjesëkanë vlera të shumta turistike, grykat lumore (Caralevës, Topillës), burimet, flora dhe fauna, traditat, etj., qëmund tëfavorizojnë zhvillimin e ekoturizmit, turizmi rural, turizmi fundjavor, turizmin të gjuetisë, bjeshkatarisë, shëtitjeve në natyrë, etj.

519 KUMTESAT

Dobitë e turizmit do t’i shijojnë në radhë të parë komunitetet vendore, përmes punësimit, menaxhimit të objekteve turistike, tregtimit të produkteve turistike, etj. Gjithashtu, pasuritë natyrore do të menaxhohen në mënyrë racionale, duke kontribuar në zhvillimit të qëndrue- shëm të zonës dhe frenimin e procesit të shpërnguljeve.

VI..REFERENCAT

1. Baumann, M., Kuemmerle, T., Elbakidze,. et al. - Patterns and drivers of post-socialist farmland abandonment in Ëestern Ukraine. Land Use Policy, pp, 552–562, 2011. 2. Ejupi, A. - Disertacion i doktoraturës, Lugina e preshevës, studim rajonal gjeografik, Tiranë, 2013. 3. Imeri, B. - Shtimja me rrethinë, Shkrola, Prishtinë, 2003. 4. Islami, H. - Fshati i Kosovës, kontribut për studimin sociologjiko-demografik të evolucionit rural, Rilindja, Prishtinë, 1985. 5. MacDonald, D., Crabtree,. et al. - Agricultural abandonment in mountain areas of Europe: Environmental consequences and policy response, Journal of Environmental Management, pp, 47–69, 2000. 6. Osmani, J. – Vendbanimet e Kosovës - Ferizaji, Shtimja dhe Shtërpca, Shkrola, Prishtinë, 2004. 7. P. James, C.F Kohn. - Settlement Geography, American geography inventory and prospects, University of Syracuse, pp, 125/139, 1972. 8. Ramadani, I. - Planifikimi hapësinor dhe urban, Vatra, Prishtinë, 2014. 9. Ramadani, I. - Mjedisi jetësor, roli i njeriut sfidat dhe perspektiva, Vatra, Prishtinë, 2011. 10. Kristo, V. – Bazat e Gjeomorfologjisë, Tiranë, 1971. 11. Westhoek, H. J., Van den berg,. et al. - Scenario development to explore the future of Europe’s rural areas, Agriculture, Ecosystemsand Environment, pp, 77–20, 2006.

520 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

TEKNOLOGJIA E SALDIMIT DHE MJEDISI

Rrahim Maksuti Hysni Osmani Mursel Rama Asan Idri]i 3URIGU8QLYHUVLWHWLL 3URIGU8QLYHUVLWHWL 3URIGU8QLYHUVLWHWLL 3URIGU8QLYHUVLWHWLL Mitrovicës i Prishtinës “HASAN Mitrovicës Tetovës “ISA BOLETINI” PRISHTINA” “ISA BOLETINI” TETOVË MITROVICË rrahim- PRISHTINË MITROVICË [email protected] [email protected] hysniosmani@yahoo. murselrama@yahoo. com com

ABSTRAKTI

Teknologjia prodhuese në përgjithësi dhe teknologjia e saldimit dhe proceseve të ngjashme me saldimin, në veçanti, nëpërmjet prodhimit të gjysmëprodukteve dhe produkteve të gatshme, krahas krijimit të mundësisë për një jetë më të mirë, shkaktojnë edhe ndotjen e mjedisit, që aktualisht konsiderohet si pjesa më e rëndësishme e jetës së njeriut në planetin Tokë. Impakti i teknologjisë së saldimit dhe proceseve të ngjashme me saldimin në mjedis, në raport me teknologjitë tjera prodhuese është tejet specifik për shkak të zhvillimit të reaksioneve të ndryshme kimiko-fizike në faza të ndryshme të procesit prodhues, që shfaqin impakt të konsiderueshëm në mjedis. Në këtë punim shqyrtohet impakti i teknologjisë së saldimit, përkatësisht saldimit me shkrirje dhe saldimit me shtypje, gjithnjë duke marrë në konsideratë zhvillimin e reaksioneve të ndryshme kimiko-fizike gjatë zbatimit të procesit prodhues, duke filluar nga lënda e parë deri te kontrolli i produkteve të gatshme. Fjalët kyçe: teknologjia e saldimi, ndotja, mjedisi.

I. HYRJE Teknologjia e saldimit përfaqëson bashkimin e pazbërthyeshëm të dy ose më tepër materialeve të njejtë ose të ndryshëm me shkrirje, përkatësisht shtypje dhe kombinim të këtyre dy parametrave, që në kohë të fundit krahas teknologjive tjera prodhuese gjithnjë e më tepër gjen përdorim në të gjithë sektorët e industrisë dhe trajtohet si teknologji bashkëkohore e prodhimit. Zgjerimi i përdorimit të saldimit bëhet edhe për vetë faktin se përveç saldimit këtu përfshihen edhe procest e ngjashme me saldimin, siç janë: pikja, prerja termike, rigjener- imi, metalizimi dhe ngjitja ad-hesive. Kjo tendencë e zgjerimit të përdorimit të teknologjisë së saldimit dhe proceseve të ngjashme me saldimin është falë përparësive tekniko-ekonomike dhe mjedisore, që i posedon kjo teknologji prodhimi në krahasim me teknologjitë tjera prodhuese.

521 KUMTESAT

Megjithatë vlen të theksohet se edhe kjo teknologji prodhuese shfaq impakt në mjedisin e punës dhe në mjedisin jetësor dhe ky impakt është tejet specifik dhe i ndryshëm, varësisht prej procesit të saldimit, kapacitetit prodhues, ndërmarrjes së masave për mbrojtje e kështu me radhë. Në këtë punim është bërë një përpjekje e vlerësimit të impaktit të teknologjisë së saldimit, përkatësisht saldimit me shkrirje dhe saldimit me shtypje në mjedisin e punës dhe në mjedisin jetësor nga aspekti i emetimit të ndotësve të ajrit përgjatë tërë procesit prodhues, që nga hyrja e lëndës së parë deri te kontrolli i produkteve të gatshme.

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Teknologjia e saldimit dhe proceseve të ngjashme me saldimin si teknologji prodhuese ka përdorim të gjerë në të gjitha sektorët e industrisë. Vlen të theksohet se saldimi gjen për- dorim të madh, duke filluar që nga punëtoria më e thjeshtë e deri te prodhimi i fluturakeve kozmike [1]. Në literaturë [2] poashtu përmendet fakti se saldimi dhe proceset e ngjashme me saldimin janë të pranishëm gati në të gjitha llojet e produkteve, që nga mikroprocesorët deri te prodhimi i anijeve. Pra, industria bashkëkohore nuk mund të paramendohet pa për- dorimin e saldimit dhe proceseve të ngjashme me saldimin. Në grupin e parametrave të teknologjisë prodhuese, përveç cilësisë së produkteve të gatshme, kostos, livrimit të produktit në afatin e duhur, në kohë të fundit si parametër i rëndësishëm merret edhe impakti në mjedis, aftësia riqarkulluese, aftësia riparuese e kështu me radhë, pra impakti në mjedis është tejet i rëndësishëm dhe është i varur nga procesi teknologjik, përkatësisht procesi i prodhimit. Impakti i teknologjisë prodhuese shfaqet në mjedisin e punës, që është i lidhur me mjedisin, përkatësisht rrethinën ku zhvillohet procesi teknologjik (mikroklima) dhe në mjedisin jetësor, jashtë objekteve prodhuese, përkatësisht rrethinën që përfshin të gjithë organizmat e gjallë dhe resurset natyrore. Ndonëse nuk ekziston demarkacion i qartë ndërmjet mjedisit të punës dhe mjedisit jetësor, andaj vlen të theksohet se teknologjitë prodhuese impakt më të madh shfaqin aty ku gjenerohen ndotësit nga se aty emisioni i tyre është më i madh. Impakti i teknologjisë prodhuese poashtu varet edhe nga lloji i teknologjisë prodhuese, nga kapaciteti prodhues si edhe nga masat e ndërmarra për mbrojtje të mjedisit. Emetimi i ndotjes nga teknologjia e saldimit, përkatësisht nga saldimi me shkrirje dhe saldimi me shtypje varet nga zhvillimi i reaksioneve kimiko-fizike që ndodhin gjatë zbatimit të procesit prodhues, andaj karakteri i zhvillimit të reaksioneve të ndryshme kimiko-fizike përcakton edhe llojin dhe intensitetin e veprimit të ndotësve në mjedis. Vlen të theksohet se implementimi i teknologjisë informative dhe internetit në teknologjitë prodhuese bashkë- kohore, pavarësisht karakterit prodhues luan rol determinues në mbojtjen e mjedist, sidomos në identifikimin dhe monitorimin e koncentrimit të ndotësve të krijuar.

522 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Shiquar në tërësi, teknologjia e saldimit dhe proceseve të ngjashme me saldimin, është një prej teknologjive prodhuese ku zhvillimi i reaksioneve kimiko-fizike shfaq impakt të kon- siderueshëm në mjedisin e punës, përkatësisht në shëndetin dhe sigurinë e punëtorëve që e ushtrojnë këtë veprimtari dhe kjo teknologji trajtohet si një teknologji prodhuese me mjedis pune të ndotur [3,4]. Impakti i teknologjisë së saldimit shfaqet jo vetëm në mjedisin e punës, por edhe në mjedisin jetësor. Saldimi dhe proceset e ngjashme me saldimin shfaqin efekt të dëmshëm në mjedisin e punës dhe në mjedisin jetësor dhe ky efekt varet prej llojit të saldimit, përkatësisht proceseve të ngjashme që i referohen saldimit [5]. Proceset e saldimit shfaqin efekt të dëmshëm në mjedisin e punës ku punojnë punëtorët dhe në mjedisin jetësor, nëpërmjet emetimit të ndotjes dhe ky efekt varet nga lloji i procesit të saldimit, materialet që i nënshtrohen saldimit, parametrat e saldimit, ventilimi i mjedisit rrethues e kështu me radhë. Në shtetet industrialisht të zhvilluara afro 2% e fuqisë punëtore ushtrojnë veprimtarinë e saldimit, të cilët çdo ditë i nënshtrohen veprimit ndotës nga proceset e saldimit [6,7].

III. METODOLOGJIA E PUNËS EKSPERIMENALE

Me qëllim të sendërtimit të qëllimit të këtij punimi, janë shqyrtuar efektet anësore të saldimit me shkrirje dhe të saldimit me shtypje, që zbatohen në repartet e IMK-Fabrika për prodhimin e tubave të salduar në Ferizaj. Është përdorur metoda kualitative për vlerësimin e impaktit të saldimit me shkrirje dhe saldimit me shtypje në mjedisin e punës së bashku me aktivitetet e riparimit të defekteve të tubave dhe aktivitetet e kontrollit që zbatohen në mënyrë sukcesive me prodhimin e tubave në linjat e prodhimit e që emetojnë ndotës të mjedisit. Saldimi me shkrirje bazohet në shkrirjen lokale të skajeve të llamarinës, në fillim nga ana e brendshme dhe pas një rrotullimi të caktuar edhe nga ana e jashtme, figura 1, ndërsa saldimi me shtypje bazohet në nxehjen e skajeve të llamarinës që i nënshtrohen saldimit dhe në veprimin paralel të shtypjes anësore që mundëson krijimin e bashkësisë së salduar, figura 2.

523 KUMTESAT

Fig.1. Saldimi i tubave me shkrirje

Fig.2 Saldimi tubave me shtypje dhe nxehje me rrymë me frekuencë të lartë

Në këtë punim janë shqyrtuar efektet anësore që dalin nga saldimi me shkrirje dhe saldimi me shtypje i çeliqeve të karbonit, që kryesisht prodhohen me petëzim në të nxehtë dhe për- doren për prodhimin e tubave të salduar për përcjelljen e fluideve dhe për prodhimin e kon- struksioneve tjera të salduara. Gjatë saldimit me shkrirje nën mbrojtjen e flusit (pluhurit), në banjon e shkrirë e cila përbëhet nga përzierja e metalit bazë me material shtesë, zhvillohen reaksione të ndryshme kimiko-fizike që sigurojnë cilësinë e bashkësisë së salduar dhe me këtë rast emetohen ndotës të cilët ndikojnë në mjedisin e punës, përkatësisht në mjedisin jetësor. Gjatë saldimit me shtypje, përdoret kombinimi i faktorit termik dhe i faktorit mekanik, pra nxehja bëhet deri në temperaturën optimale të deformimit dhe pastaj veprimi i presionit anësor mundëson krijimin e bashkësisë së salduar, ku zhvillimi i reaksioneve kimiko-fizike është me intensitet me të vogël dhe emetimi i ndotëseve që dalin nga këto reaksione, poashtu është më i vogël.

524 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Saldimi me shkrirje, pavarësisht burimit të energjisë që shkakton shkrirjen e skajeve të pjesëve që i nënshtrohen bashkimit, pra është proces i ngjashëm me derdhjen, përkatësisht fonderinë, me të vetmin dallim që te saldimi cikli termik (nxehja dhe ftohja) është shumë i shpejtë. Gjatë këtij procesi të saldimit kryesisht emetohen ndotës kimikë dhe fizikë, që shfaqin efekt të dëmshëm në mjedisin e punës dhe në mjedisin jetësor. Tubat me defekte, përkatësisht të meta të tegelit të salduar i nënshtrohen riparimit me saldim me hark elektrik me dorë (HED) nga ana e brendshme dhe nga ana e jashme, figura 3, varësisht prej përmasave të tubave dhe aktiviteti riparues i tubave trajtohet si aktivitet më i ndjeshëm në aspektin e mjedisit të punës në këto reparte prodhuese.

Fig.3. Defekt i tegelit të jashtëm që i nënshtrohet saldimit riparues me hark elektrik me dorë

Vlen të theksohet se në repartet e prodhimit të tubave, përveç procesit kryesor teknologjik, zbatohen edhe metoda kontrolli, p.sh.: kontrolli me ultratingull, kontrolli me rreze-Roentgen, figura 4 dhe kontrolli magnetik, që në mënyrë suplementare e ndotin mjedisin e punës, përkatësisht mjedisin jetësor nëpërmjet rrezatimit radioaktiv që është shumë i dëmshëm për jetën dhe shëndetin e personelit që gjenden në këto vende të punës, përkatë- sisht në këto mjedise të punës, por te vendkontrolli me rreze Roentgen janë ndërmarrë masa mbrojtëse konstruktive që e shmangin efektin ndotës të rrezatimit. Kontrolli me ultratingull zbatohet në disa vendkontrolle, por ultratingulli si valë mekanike nuk shfaq ndotje në mjedisn e punës dhe në mjedisin jetësor. Kontrolli magnetik, që bazohet në krijimin e rrymës shtjellore poashtu nuk shfaq ndonjë imapkt ndotës negativ, andaj edhe nuk meriton ndonjë vëmendje të veçantë në aspektin e ndotjes së ajrit, përkatësisht mjedisit të punës dhe mjedisit jetësor.

525 KUMTESAT

Fig.4. Kontrolli me rreze Roentgen

Të gjithë ndotësit që dalin nga procesi i saldimit me shkrirje dhe shtypje si dhe nga metodat sukcesive të kontrollit e ndotin mjedisin e punës dhe mjedisin jetësor, përkatësisht ajrin. Të gjithë burimet e ndotjes në repartet e saldimit të tubave impaktin e tyre e shfaqin nëpërmjet veprimeve kimike dhe fizike. Veprimet kimike të ndotësëve të saldimit shkaktohen nga burimet e dëmshme kimike me karakter inorganik dhe organik, ndërsa veprimet fizike shkaktohen nga temperatura, rrezatimi, zhurma, dridhjet si the shpërthimet eventuale të gazrave që përdoren për saldim dhe mbrojtje gjatë saldimit. Vlerësimi i impaktit të saldimit me shkrirje dhe saldimit me shtypje në mjedisin e punës në repartet e prodhimit të tubave është bërë nëpërmjet identifikimit, klasifikimit dhe krahasimit kualitativ të këtyre ndotësëve, me të dhënat e prazantuara në literaturën shkencore dhe profesionale të teknologjisë së saldimit.

IV. REZULTATET DHE DISKUTIMI

Në repartin e prodhimit të tubave ku zbatohet saldimi me shkrirje nën mbrojtjen e flusit (pluhurit) funksionojnë tre vendsaldime për saldim automatik të tubave dhe disa vendsaldime për riparim të defekteve të tegelit të salduar të tubave, me saldim me hark elektrik me dorë (HED). Në këto vendsaldime përveç zhurmës së makinave lirohen gazra dhe tymra, që e ndotin mjedisin e punës në këtë repart prodhues. Por, në këtë rast vlen të theksohet se prej të gjitha metodave të saldimit me shkrirje, saldimi me shkrirje nën mbrojtjen e flusit (pluhurit) liron më së paku tymra dhe gazra [8], andaj ky proces i saldimit që zbatohet në fabrikën e tubave në Ferizaj nuk shkakton ndonjë ndotje të ajrit nga lirimi i gazrave dhe tymrave, që e tejkalojnë vlerën maksimale të lejuar. Ndonëse nuk janë bërë matje konkrete të elementeve përbërës të gazrave dhe tymrave, por në bazë të të dhënave në literaturë kjo metodë e saldimit edhepse zbatohet në tre vendsaldime nga të dy anët e gypit, nuk shkakton ndotje të madhe të

526 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 mjedisit të punës dhe të mjedisit jetësor, që i tejkalon vlerat maksimale të lejuara. Në repartin e prodhimit të tubave ku zbatohet saldimi me shtypje dhe nxehje me rry- më me frekuencë të lartë, që bazohet në bashkëveprimin simultan të temperaturës dhe të shtypjes, në krahasim me saldimin me shkrirje nuk ka lirim të madh të gazrave dhe tymrave, përveç avujve të ujit në vendsaldimin e tubave. Bashkimi tërthor i llamarinave bëhet me saldim me shkrirje nën mbrojtjen e gazit inert, por ky vendsaldim aktivizohet periodikisht dhe nuk shfaq ndonjë ndotje që meriton vëmendje të veçantë. Vlen të theksohet se në këtë repart, zhurma është me intensitet të lartë dhe kjo shfaq ndikim në mjedisin e punës, por me përdorimin e mjeteve mbrojtëse, eliminohet deri diku ndikimi negativ i saj në mjedis. Vlen të theksohet se te vendsaldimet për riparim me saldim me hark elektrik me dorë, mjedisi i punës është shumë më i ndotur nga lirimi i gazrave dhe tymrave si dhe nga grimcat e ashklës dhe shkrifja e disqeve abrazive gjatë përgatitjes së kanalit për riparim, figura 5 dhe ky mjedis i punës është mjedisi më i ndotur në repartin e prodhimit të tubave me saldim me shkrirje.

Fig.5. Përgatitja dhe riparimi i tegelit me saldim me hark elektrik me dorë

Kontrolli me rreze Roentgen që zbatohet në tre dhoma incizimi të përgatitura për këtë qëllim, nuk shfaq ndonjë ndikim të madh rrezatues me përmasa shqetësuese në mjedisin e punës dhe në mjedisin jetësor, ngase këto komora janë përgatitur sipas normave standarde, të cilat janë të siguruara nga veprimi i dëmshëm i rrezeve elektromagnetike të Roentgenit. Për çdo eventualitet, personeli shërbyes në këto dhoma incizimi është i pajisur me dozimetra për matjen e intensitetit të rrezatimit, të cilët kontrollohen në periudha të caktuara kohore.

V. KONKLUZIONET

Në bazë të shqyrtimit të literaturës nga fusha përkatëse dhe në bazë të rezultateve të analizës kualitative konkludohet: Teknologjia e saldimit ka përdorim të gjerë në të gjithë sektorët e industrisë me një ten- dencë rritjeje të vazhdueshme edhepse shfaq impakt ndotës në mjedisin e punës dhe në mjedisin jetësor, ngjashëm si edhe teknologjitë tjera prodhuese, por ky impakt ndotës, me zbatimin e proceseve bashkëkohore të saldimit është me tendencë zvogëlimi dhe kështu

527 KUMTESAT teknologjia e saldimit, nga teknologjia e ndotur dhe e rrezikshme është shndërruar në teknologji të pastër dhe të sigurt. Të dy metodat themelore të saldimit gjenerojnë ndotës të ajrit, por saldimi me shkrirje në krahasim me saldimin me shtypje shfaq impakt më të madh në ndotjen e mjedisit të punës dhe të mjedisit jetësor. Për vlerësimin e saktë dhe gjithëpërfshirës të impaktit të teknologjisë së saldimit në mjedisin e punës dhe në mjedisn jetësor duhet një analizë më e detajuar dhe sistematike e ndërve- primit të të gjithë faktorëve relevantë që shfaqin impakt ndotës në mjedisin e punës dhe në mjedisin jetësor.

VI. REFERENCAT

[1] Bytyçi, B. Osmani, H.(1996) Saldimi I, Prishtinë. Universiteti I Prishtinës:Prishtinë. [2] Kalpakjian, S. Schmid, S. (2010) Manufacturing engineering and technology. Pearson, Prentice Hall: New York-Boston-San Francisco-London-Toronto-Sydney-Tokyo- Singapore-Madrid-Mexico City-Munich-Paris-Cope Town-Hong Kong-Montreal. ΀ϯ΁Cehajic, N. (2014) Zavarivacki proces, rizici i suvremena zastita, Sigurnost 56 (4) 331- 340. [4] McMillan, G. (2008) Weldig needs to clean up its act. Zavarivanje 1/2 (51) 17-25. [5] Kapil, S. Ankush, A. (2013) Safety consideration in a welding processes: A review. International Journal of Innovative Research in Science, Engineering and Technology 2(2) 341-350. [6] Pankaj, K. Mistry J. (2015) Impact of welding processes on environment and health. International Journal of Advanced Research in Mechanical Engineering and Technology 1 (1) 17-20. [7] Farideh, G. Monireh K. (2015) Air pollution in welding processe-assessment and control methods. Available from Worl Wide Web:http://dx.doi.org/10.5772/59793. [8] Stern, R.M. Flettcher, C. Jarvisalo, J. (1985) Health hazards anad biological effects of welding fumes and gases. Proceedings of the International Conference on Health Hazards and Biological Effects of Welding Fumes and Gases, Copenhagen.

528 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

TRANSFORMIMI HAPËSINOR DHE URBANISTIK I VENDBANIMEVE TË KOMUNËS SË SUHAREKËS (SHEMBULL : SAMADREXHË, STUDENÇAN DHE DOBËRDELAN) Valbon Bytyqi Faton Morina Ass,Dr.sc / Universiteti i Msc / Mesimdhënës SHFMU Prishtinës “HASAN “Dituria” Samadrexhë, PRISHTINA” SUHAREKË PRISHTINË [email protected] [email protected]

ABSTRAKT

Në këtë punim, vendbanimet e Komunës së Suharekës, me theks të veçantë vendbanimet: Samadrexhë, Studençan dhe Dobërdelan do të analizohen në aspektin e transformim- imit hapësinor dhe urbanistik. Analiza bazohet në metodën krahasuese dhe vrojtimet në terren duke marrë për bazë hartat topografike të viteve të 50-ta dhe imazhet satelitore të vitit 2009 11, me qellim të evidentohen ndryshimet hapësinore-urbanistike të vendbanimeve. Analiza do të përfshijë ndryshimet në: zgjerimin e zonave të banimit, zgjerimin e infrastruk- turë rrugore, investimin në krijimin e objekteve shërbyese administrative, etj. Janë analizuar edhe ndryshimet në aspektin demografik-ekonomik (lëvizja e numrit të popullsisë, ndryshimi në orientimin e sektorëve ekonomik). Ndryshimet do të paraqiten me anë të hartave dhe grafikeve të ndryshëm.

Fjalët kyçe: Analizë hapësinore-urbanistike, ndryshime-transfromim, vendbanime, Ko- muna e Suharekës.

I. HYRJA

Komuna e Suharekës gjendet në pjesën jugore të Republikës së Kosovës, e cila kufizohet mekomunën e Prizrenit, Rahovecit, Malishevës, Lipjanit, Ferizajit dhe Shtimës. Me një sipërfaqeprej 361 km² e cila në nivel kombëtar të territorit të Kosovës zë 3.3% të sipërfaqës së përgjithshmë shtetërore, ndërsa në nivel regjional merr pjesë me 25.22% të sipërfaqës së Regjionit të Prizrenit. Zona urbane apo qyteti i kësaj komune gjendet në distancë prej 51 km nga Aeroporti Ndërkombëtar “Adem Jashari” në Prishtinë, dhe 190 km larg nga Aero- porti Ndërkombëtar “Nënë Tereza” në Tiranë. Në territorin e kësaj komune, kalojnë rrugë të rëndësishme kombëtare dhe ndërkombëtare, siç është Autoudha “Ibrahim Rugova”, pastaj

529 KUMTESAT rruga nacionale N25 (Prizren – Prishtinë) dhe rruga rajonale 117 (Suharekë – Rahovec - Gjakovë), etj. Komuna e Suharekës përbëhet nga 42 vendbanime apo zona kadastrale, prej të cilave, për të realizuar këtë punim janë marrë si shembull tre vendbanime për tu analizuar, të cilat gjenden në pjesën perëndimore të kësaj komune dhe janë Samadrexha, Studençani dhe Dobërdelani. Vendbanime më një histori lashtësie, për lashtësin e këtyre vendbanimeve na dëshmojnë edhe gërmimet arkeologjike në fshatin Studençan, që rezultuan në gjetjen e një vendbanimi të përiudhës së mesme dhe të vonë të Neolitit, sipas përfundimeve të arekologeve tregohet se elementet arkelogjike dëshmojnë se kjo zonë ka qënë e populluar dhe mjaftë e zhvilluar në këtë periudhë parahistorike. Gjatë gjurmimeve tjera arkeologjike janë gjetur edhe vegla të vjetra pune të kohës ilire, mulli për bluarjen e drithit, një mulli kafeje, pitos i madh i përidhës romake etj. Nga hartat topografike të gjysmës së dytë të shekullit të kaluar e deri të imazhet satelitore dhe ortofotot e viteve 2009-11 kanë shërbyer për të realizuar analizën e ndryshimeve në aspektin hapësinor-urbanistik të këtyre vendbanime, të Komunës së Su- harekës një komun ndër më të zhvilluarat në Republikës e Kosovës, më popullsi mjaftë aktive në pothuajse në gjitha sektorët ekonomik, gjë që ndikoi në modifikimin edhe të fizionomisë mjedisore të kësaj komune më ndryshim-zgjerim të strukturës së zonave të banuara, rrjetit rrugor si dhe shërbimeve në përiudhën 60 vjeçare.

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Urbanizmi është njëri ndër sfidat me të cilat shtetet në mbarë botën po sfidohen si dhe do të sfidohen edhe në të ardhmen. Nëse ndalemi për të analizuar të kaluarën, përkatësisht ndryshimin e lëvizjës së numrit të popullsisë, do të vrejmë se bota po përjeton një tranzicion historikisht të pashembullt nga lëvizja e popullsisë për të jetuar nga fshati në qytet. Në vitin 1950, një e treta e popullsisë së botës jetonte në qytete. Sot numri i popullsisë së qyteteve tashmë ka arritur më shumë se gjysmën, dhe në vitin 2050 parashihet që qytetet të jen foleja e më shumë se dy të tretës së popullsisë së botës. Republika e Kosovës, në të cilën urbanizmi i shpejtë përbën një sfidë të veçantë, sidomos për qytet e mëdha apo qendrat regjionale në përiudhën pas përfundimit të luftës së vitit 1999. Ky rrezik nga urbanizmi i shpejtë, në nivel global përmendet më gjërsisht në raportin “ Insight Report – Global Risks 2015 “ të Forumit Botëror të Ekonomisë, në të cilin urbanizmi i shpëjtë renditet si njëri ndër rreziqet shoqërore, si pasojë e dështimit në planifikimin urban. Sa i përket urbanizmit si proces i cili zhvillohet apo edhe si një sfidë me të cilet ballafaqohen qytet, përkatësisht për definimin si proces pastaj shkaqet e pasojat e shfaqjes së tij janë marrur profesoret universitar të Universitetit të Prisht- inës “Hasan Prishtina”, njëri ndër ta është Ibrahim Ramadani, ligjërues i lëndëve “Planifikim dhe rregullim hapësinor”, “Vendbanime rurale dhe urbane” dhe “Zhvillim të qendrueshëm urban dhe regjional”, dhe autor i disa botimeve që lidhen me temen e organizimit hapësinor të vendbanimeve si dhe për urbanizmin. Me botime të cilat paraqesin njohuri të mira si dhe

530 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 mund të shfrytëzohën si bazë për të vazhduar në analiza më të detajizuara veçmas për vendbanimet e Republikës së Kosovës. Ndërsa sa i përkët ndryshimit hapësinor dhe urbanistik të Komunës së Suharekës e cila është marrë për studim të dhënat janë të pakta, këto tema janë përmendur sipërfaqësisht në dokumentet siq janë: “Plani zhvillimor komunal - Suharekë 2008”, dhe “Plani zhvillimor urban – Suharekë 2007 ” të cilat janë punuar nga kompani private të Republikës së Kosovës, por të ndihmuara edhe nga ato ndërkombetare të specializuara për përpilimin e planeve.

III. METODOLOGJIA

Realizimi i këtij punimi bazohet në metodën krahasuese, asaj statistikore dhe vrojtimeve në terren. 1. Forma e parë pra përdorimi i metodës krahasuese në vete gërsheton edhe aplikimin e programëve softverike, pra përdorimin e Metodes së GIS-it (Sistemit Infromativ Gjeografik), për vektorizim dhe paraqitje vizuale të rezultateve. Baza e realizimit të kësaj metode ishte përdorimi i hartave topografike të viteve të 50-ta dhe ortofotove të vitit 2009-11, me qellim të evidentohen ndryshimet hapësinore-urbanistike të vendbanimeve. 2. Metoda statistikore është përdorur për nxjerrjen dhe analizën e elementeve dhe dukurive që lidhen kryesisht me fushen e Demografisë dhe Zhvillimeve ekonomike të pësuara gjatë kësaj periudhe të analizës, dhe paraqitja grafike do të ndihmon në shfaqjen e rezultateve përfundimtare. 3. Metoda e vezhgimit apo vrojtimit në terren, është metoda e cila ben të munduar që fizikisht të vizitohet hapësira e cila është marrur për studim, të bëhet inçizimi apo fotografimi i ndryshimeve apo edhe ndonjë dukurie e cila lidhet me temën.

IV. REZULTATET

Vendbanimet Samadrexhë, Studençan dhe Dobërdelan të cilët janë analizuar si rast studimor për të paraqitur ndryshimet hapësinore dhe urbanistike të Komunës së Suharekës, gjenden një distancë prej 5 km në pjesën perëndimore të kësaj komune. Kufijtë kadastral të këtyre fshatrave gjenden mes këtyre pikave: Pika veriore : X=42°40’, Y=20°73’, Pikës lindore X=42°37’, Y=20°79’, Pikës jugore X=42°33’, Y=20°76’ dhe Pikës perëndimore X=42°35’ dhe Y=20°72’. Kufijtë kadastral të tre vendbanimet në vitin 2010, kishin një sipërfaqe prej 2904.9 ha (1089+1176+637.6) që përbëjn 8.13% të sipërfaqës së Komunës së Suharekës. Në dy prej këtyre vendbanime kalojnë rrugët rajonale që lidhin Komunën e Suharekës me Komunën e Rahovecit dhe atë të Gjakovës, si dhe ajo e cila e lidh Komunën e Suharekës me Komunën e Mamushës. Kyçja e autoudhës “Ibrahim Rugova” gjendet në distancë prej 4 km nga fshati

531 KUMTESAT

Studençan, 6 nga fshati Samadrexhë, dhe 8 km nga fshati Dobërdelan. Ndërsa Aeroporti Ndërkombëtar i Prishtinës gjendet 54 km larg nga këto vendbanime, kurse Porti Detar i Durrësit gjendet në largësi prej 235 km. Në hartën e mëposhtme, përkatësisht figurën 1 është e paraqatur mikro dhe makro pozita gjeografike e këtyre vendbanimeve.

Harta 1. Mikro dhe makro pozita e vendbanimeve: Samadrexhë, Studençan dhe Dobërdelan

Sa i përket ndërtimit gjeologjik, këto vendbanime nëse analizohet harta gjeologjike e Kosovës dhe nëse shikohen ndarja e tyre në sisteme rrjedh se këto vendbanime i takojnë sistemit orogjenikt të Tetisit i rrudhosur në depozitimet e formuara gjatë mesozoikut dhe pjesërisht kenozoikut, përkatësisht në harkun jugor Dinarido-Albanido-Helenid1. Relievi i këtyre vendbanimeve është kodrinor-malor, të shtrira përgjat luginës së rrethuar me kodra, ku gjenden disa burime apo gurra qe krijojnë rrjedhje përrockash dhe derdhen në lumin Toplluha i cili gjendet në pjesën jugore të vendbanimeve. Pjesa veriore është kryesisht reliev i ngritur, të përbëra nga malet dhe kufizohën me Malin e Pagarushës, pjesa lindore kufizohet me Anadrinin, ndërsa në pjesën jugore dhe atë lindore gjendet Fusha e Prizrenit dhe e Su- harekës e cila përfshin 26% të territorit të Rrafshit të Dukagjinit2. Disniveli i lartësisë mbidetare është 375m, pika më e ulët gjendet në pjesën jugore është 338 m përgjat lumit Toplluha ndërsa pika më e lartë është 713m në pjesën veriore në Malin Cer. Zhvillimi Demografik - i këtyre vendbanimeve në bazë të shenimeve egzistuese të vitit 1948 kur kishin 2880 banorë, e deri në vitin 2011 kur është bërë Regjistrimi i fundit i pop- ullsisë në Kosovë, dhe kishin 7765 banorë 3. Rrjedh se këto kanë pasur një shtim të numrit të popullsisë për 4885, shifer kjo e cila mund të jet jo e plotësisht e saktë nëse kihen parasysh disa lëshime që janë bërë gjatë regjistrimit të fundit.

1 Dr. Vahdet Pruthi “Tektonika e Kosovës” Material për ligjërata në Departamentin e Gjeografisë 2 Dr. Asllan Pushka, “Aspekte Gjeopopullative në Kosovë dhe rreth saj” Prishtinë 2000 3 ASK “Regjistrimi i Popullsisë, Ekonomive familjare dhe Bizneseve në Kosovë 2011” Të dhënat kryesore

532 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tabela 1. Numri i popullsisë së vendbanimeve nga viti 1948 deri në viti 2011

Viti NUMRI I POPULLSISE Samadrexhë Studençan Dobërdelan Totali 1948 Regjistrim 12071172501 2880 1953 Regjistrim 13271308549 3184 1961 Regjistrim 15481507626 3681 1971 Regjistrim 21632122879 5154 1981 Regjistrim 287428291158 6861 1991 Vlërsim 335832981501 8157

1998/99 Shënime nga fshatrat 4820 1800 11070 2000 Vlërsimi i komunës 4860 1540 10750 2011 Rregjistrim 3249 1205 7765

Zhvillimi ekonomik – i këtyre vendbanime ka qënë i lidhur me kushtet natyre të tyre. Të gjendura të një luginë e rrethuar me kodra në pjesën veriore. dhe e pasur me fusha e tokë pjellore në pjesën jugore, ndikoi që popullsia e këtyre vendbanimeve të orientohen kryesisht në aktivitetin primar ekonomik pra në degët e bujqësisë. Të kryesuara nga Perimtaria, Pemëtaria, Vreshtaria, Lavërtaria, Bletaria edhe Blegtoria4. Në bazë të shënimeve të numrit të bagëtive për vitin 1981 , janë paraqitur të dhënat në tabelen 2.

Tabela 2. Numri i bagëtive në vitin 1981

Vendbanimi Kuaj Gjedhe Dele Shpeze Samadrexhë 163 501 162 950 Studençanë 46 54 60 1264 Doberdelanë 104 167 118 1550

Nga të dhënat të siguruara nga Regjistrimi i përgjithshëm i popullsisë dhe ekonomive familjare të realizuar në vitin 2011, vrehet se ka rënje të intersimit të popullsisë për tu angazhuar dhë punuar në sektorinë e blegtorisë, këtë më së miri e vrejmë në numrin e famijleve që posedojnë bagëti dhe makina bujqësore janë paraqitur në tabelën 3.

533 KUMTESAT

Tabela 3. Numri i familjeve që posedojnë bageti dhe makina bujqësore

Vendbanimi Familjet që posedojnë bagëti Makinat bujqësore Samadrexhë 169 227 Studençanë 161 164 Doberdelanë 209 77

Largimi i popullatës nga sektori primar, ndikoi që ata të orientohen në aktivetet që lidhën me sektorin sekondar dhe terciar, punësimi në idustritë që u hapën në Suharekë, pastaj investimi në hapjen e minierave të gurit apo gurëthyesve si dhe në tregtinë me mallra. Në bazë të shenimeve të siguruara nga Qendra e bizneseve në Suharekës rrjedh se në vitin 2011 aktive ishin 81 biznese apo ndërmarrje (Samadrexhë 41. Studençan 31, dhe Dobër- delan 9)6. Analiza e të dhënave të siguruara nga regjistrimi i fundit në Kosovë, në kategorin e sigurimit eburimeve kryesore të jetesës tregon edhe numrin e personave të punësuar dhe metodat tjera të sigurimit të jetesës ndër të cila vrehet një numer i madh i popullsisë së këtyre vendbanimeve jeton në mërgim dhe si burim kryesor jetese i kanë remitancat për të afërmit e tyre. Tabela 4. Burimi kryesor i jetesës në vitin 2011 \M BURIMI KRYESORE I JETESESE

VENDBANIMI Punë Pasuria apo Pension Ndihme Transfere Dërgesat Mbështetje Burime Totali investimet sociale tjera nga jashtë tjera tjera personale

Samadrexhë 542 1 224 45 4 674 1728 31 3249

Studençanë 450 0 129 168 10 481 2052 21 3311

Doberdelanë 137 6 81 47 4 252 648 30 1250

Në tabelen 5 dhe 6 është paraqitur mënyra e shfrytëzimit të tokës - në të kaluarën bazuar në të dhënat e sigurara për vitin 1980 dhe mënyrën e shfrytëzimit të saj në vitin 2011 të nxjerrur nga ortofotot e viti 2011.

4 Dr. Asllan Pushka, “Gjeografia Agrare”, Prishtinë 2000 5 ASK “Regjistrimi i Popullsisë, Ekonomive familjare dhe Bizneseve në Kosovë 2011” Të dhënat kryesore 6 Qendra e bizneseve në Komunën e Suharekës

534 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tabela 5. Kategoria e tokave në vitin 1980 g Vendbanimi Gjithsej Ara Kopshte Peme Vreshta Livadhe Kullosa Pyje

+DKD KD ha ha ha ha

Samadrexhe 1087.7 38 0.3 2.1 0.2 157.9 15 7.9 1 270 25

Studençane 1097.5 10.2 1 3.2 0.3 79.2 7 1.3 18 258

Doberdelane 801.3 3 1.8 0.2 1 0.1 21.7 3.5 5.8 0.7 132 378

7DEHOD.DWHJRULWsNU\HVRUHWsVKIU\Ws]LPLWWsWRNDYHQsYLWLQ

Samadrexhë Doberdelanë Studençanë Të gjitha

Pjesëmarrja ha % ha % ha % ha %

Zonat e banuara 66.08 6.06 31.18 4.88 66.78 5.66 164.04 5.64

Ara 471.40 43.28 218.78 34.29 684.04 58.06 1374.22 47.30

Vreshta 45.38 4.16 32 0,5 11,75 0.99 60.33 2.07

Pyje 96.57 8.86 161.76 25.33 105.1 8.93 363.43 12.51

Shkurre 390.18 35.82 199.92 31.34 201.47 17.10 791.57 27.24

Gurëthyes 2.26 0.21 ------72 6.12 74.31 2.55

Tjera 17.13 1.61 23.06 3.61 36.86 3.14 79.31 2.69

Totali 1089 100 637.9 100 1178 100 2904.9 100

535 KUMTESAT

Harta 2. Kategoritë e shfrytëzimit të tokave në vitin 2011

Zgjërimi i rrjetit të vendbanimeve - në bazë të hartës topografike ku paraqiten vendbanimet në periudhën 1950-52 dhe në bazë të shënimeve të regjistrimeve të kaluara 1948 dhe 1953 ku janë të evidentuar edhe numri i shtëpive të vendbanimeve të Kosovës. Të tria vendbanimet në vitet e 50-ta kishin 409 objekte banimi (Samadrëxhe 167, Studençan 176, Dobërdelan 68), dhe zinin një sipërfaqe prej 44 ha (Samadrexhë 16.76, Studençan 17.16, Dobërdelan 10.08) të cilat ishin vendbanime të tipit të grumbulluar, ku karakteristik e përqendrimit të objekteve të banimit ishin për rreth burimeve të ujit.

536 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

+DUWD5UMHWLLYHQGEDQLHYHQsYLWHWHWD Ndërsa në bazë të analizës së numrit të objekteve të banimit për vitin 2011 të nxjerrura përmes ortofotove të këtij viti, rrjedh se numri i tyre ishte 1607 (Samadrexhë 667, Studençan 717, Dobërdelan 219), të cilat përbënin një sipërfaqe prej 164.04 ha apo 5.64 % të sipërfaqës së përgjithshmë të këtyre vendbanimeve. Ketë ndryshim më së miri e paraqet harta nr 3 ku është paraqitur rrjeti i vendbanimeve në vitin 2011.

+DUWD 5UMHWLLYHQGEDQLPHYH QsYLWLQ

537 KUMTESAT

Transformimi i stilit të ndërtimit të objekteve - me kalimin e viteve përpos që kemi zgjerim të rrjetit të venbanimeve dhe ndryshim të formës së tyre nga tipi i grumbuar drejt tipit të shpërndarjës së tyre përgjat rrugeve kryesore. Ky punim është ndalur në analizen e formës së ndërtimit, materialit të ndërtimit si dhe hapësirës banuese, të cilat janë dhe paraitur grafikisht. Trasformimi i formave të ndërtimit - objektet në të kaluarën janë ndërtuar në formë dre- jtëkëndëshi të zgjatur, me dritare të përbëra nga korniza e druritm mure mbrojtëse, kulmu në formë trekëndeshi, hyrja në mes objekti, ndarje e kateve me dru të cilët edhe paraqitnin strukturen lidhëse dhe mbajtëse.

Figura 1. Objekt banimi i ndërtuar me gurë në Samadrexhë

Ndërsa tani shtëpitë ndërtohen në forma të ndryshme, varësisht nga kerkesat e pronarëve, arkitektet paraqesin idet e tyre me anë të programeve softverike dhe vendosin për formën, madhësin etj.

Figura 2. Objekt banimi modern i ndërtuar me plan në Studençan

Materialet e ndërtimit të cilat përdorëshin në të kaluarën për ndërtimin e shtëpive apo objekteve të banimit ishin kryesisht: gurët, balta (qerpiç), rrasa, tërrsta, druret etj. Ndërsa në vitet e fundit shtëpitë ndërtohen me blloka të prodhuara në fabrika, mjetet lidhëse për të forcuar qëndrueshmërin përdorën aramatura dhe çimento, pastaj materialet termo izoluese, akustike,

538 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 hidroizoluese, dekorative me stiropor apo tipe tjera të fasadave të jashtme të cilat edhe i japin shtëpive pamje më të bukur. Në dy figurat 2 dhe 3 janë paraqitur pamje të shtëpive të ndërtuar në të kaluarën dhe atyre që ndërtohen në vitet e fundit.

Figura 3. Objekt banimi i ndërtuar më gurë në Dobërdelan

Figura 4. Objekt ndërtimi i ndërtuar me plan dhe mjete moderne të ndertimit

Transformimi i hapësirës banuese e cila në të kaluarën përbëhej nga shtëpitë në formë drejtëkëndëshi të rrethuara me mure mbrojtëse apo rrethuese, të cilët rrethonin oborrin pothuajse të tërin dhë ishin me lartësi rreth 2 metra, pastaj objekte përbërse apo përcjellse ishin edhe shupat dhe ahri si vendstrehim për kafshët dhe materialet ushqyese për kafsh dhe mjetet dhe makinat e punës.

539 KUMTESAT

Figura 5. Pamje nga ortofoto e një hapësire banuese tradicionale (shtëpi, shupa, ahri dhe muri i gjatë mbrojtës)

Ndërsa në vitet e fundit krijimi i një hapësire banuese bëhet përmes planeve, në të cilën parashihet hapësira ku do të ndërtohen shtëpitë, pastaj objekte shoqëruese janë garazhat për mjetet motorike, oborret janë të rregulluara me kubëza, pjëse përbërse janë edhe parku dekorativ më gjelbrim dhe këndin e lojërave, në varësi prej kushteve finaciare ka raste kur brenda hapësires banuese ndërtohen edhe pishina apo edhe fusha për të zhvilluar sporte të caktuara, hapësira rrethohet me mure me të vegjël dekorativ ose edhe e rrethuar me fidane e pisha të gjelbërta të cilat edhe i japin freski. Përcaktimi i hapësirës banuese duhet të jetë në harmoni me parimet e Planifikimit hapësinor, njëri ndër të cilët eshtë zhvillimi i qëndrueshëm, për- dorimi racional dhe mbrojta e hapësirës7.

+DUWD,QIUDVWUXNWXUDUUXJRUHQsYLWLQ

7 Dr Ibrahim Ramdani “ Planifikimi dhe rregullimi hapësirës” Prishtinë 2012

540 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Ndërsa gjendja e infrastrukturës rrugore në vitin 2011 ishte përmisuar dukshëm përpos që është vazhduar asfalltimi i magjistralës Suharekë-Rahovec-Gjakovë, rruga tjeter e cila e lidh me Komunën e Mamushës është asfalltuar në vitin 2002 në distancë prej 2.38 km në fshatin Studençan dhe 0.4 km në fshatin Samadrexhë. Këto rrugë ndikuan në transformim më të shpëjtë të këtyre vendbanimeve. Ky fakt mund lidhet me ndikimin e rrugëve magjistrale, për të cilat është vertetuar se vendbanimet përgjat rrugëve magjistrale kanë përjetuar një rritje shumë më të lartë në krahasim me vendbanimet tjera8. Pas rregullimit të rrugeve rajonale ka filluar invesitimi edhe në rruget lokale në brendësi të fshatrave. Në vitin 2008 nga investimet e ish Ministrisë së Trasportit-Postës dhe Telekomunikacionit është asfalltuar rruga krysore që të dërgon në qendër të fshatit Dobërdelan në një gjatësi prej 1.23 km, pastaj një vit më vonë është asfalltuar rruga kryesore e fshatit Samadrexhë prej pjesës jugore deri në atë veriore në një gjatësi prej 5.29 kam ku është bërë lidhja e rrugevë rajonale Suharekë-Mamushë dhe Suharekë-Rahovec. Investimi në infrastrukturën rrugore ka vazhduar edhe në rregullimin e rrugeve me kubëza të lagjeve kryesore të këtyre vendbanimeve si psh në fshatin Dobërdelan rregullimi i rrugëve në gjatësi prej 1.96 km në vitin 2008, në Stundençan në një gjatësi prej 1.96 km në vitin 2009 dhe në Samadrexhë në një gjatësi prej 2.92 km në vitin 20108. Këto janë analizuar me GIS dhe ndryshimet të ndodhura vrehen më së miri në harten9.

+DUWD,QIUDVWUXNWXUDUUXJRUHQsYLWLQ

8Dr Ibrahim Ramadani, “Vendbanimet e Kosovës (Organizimi hapësinor dhe funksional)” Prishtinë 2016 9 Drejtoria për Shërbime publike dhe Emergjencë, Komuna e Suharekës

541 KUMTESAT

V. DISKUTIMI

Analiza për ndryshimet e karakterit hapësinor dhe urbanistik të Komunës së Suharekës, përkatësisht të tre vendbanimeve të saj të cilat janë marrë si shembull. Në të cilën në përiud- hën kohore 60 vjeçare nga vitet e 50-ta deri në vitin 2011 vrehën këto ndryshime : Rritje apo shtim të numrit të popullsisë për 4885 banor ( të dhenat të siguruara nga Agjencioni i Statis- tikave të Kosovës), e cila ndikoi në rritjen e ndërtimit të objekteve të banimit apo shtepive. Nga 409 objekte banimi që kishte në vitet e 50-ta, në një hapësirë prej 44ha, në 1607 objekte banini në vitin 2011 të cilat përbëjn 164.04 ha të sipërfaqës së përgjithshme të tyre.. Krahas zgjerimit të rrjetit të vendbanimeve ka ndryshim edhe të matarialet e ndertimit të shtëpive, formës së tyre, hapësirës rrethuese të tyre dhe elementeve përbërse, nga forma tradicionale në formen moderne me elemente të ndërtimeve urbane duke ndërtuar me plane të shoqëruara edhe nga rëndesia e pamjeve të jashtme dekorative. Me kalimin e viteve edhe popullsia e këtyre vendbanime është larguar nga punimi i tokës dhe orientimi i tyre në aktivitete primare ekonomike, duke u orientuar në në sektorin sekondar, që ndikoi edhe hapja e industrive në Komunën e Suharekës ndikoi që kto vendbanime të ken diku mbi 200 persona të punësuar në industrin e gomës, kishte prej tyre që u angazhuan edhe në industrine e pijeve dhe të lekurë-këpuceve. Tregtia ishte gjithshtu një sektor e cila terheku popullsinë e kësaj zone që rezultoj edhe me hapjen e mbi 80 binzeseve. Me kalimin e viteve këto këto vendbanime pëso- jnë ndryshime edhe në ofrimin e shërbimeve për banorët e tyre: duke u hapur zyrja e ofiqarisë për të mundësuar regjistrimin dhe nxjerrjen e dokumenteve për të shmangur udhëtimin për të kryer këto sherbime në Suharekë ose Prizren. Rregullimi i rrjetit te ujësjellësit dhe rrjetit të kanalizimit gjithashtu ka ndikuar në përmisimin e kushteve të jetesës së banorëve pastaj edhe investimi në sistemin shendetësor ndikoi gjithashtu në transforimin e jetesës pasi në këto vendbanime gjenden qendra e mjeksisë familjare në Studençan dhe dy ambullanta të mjekisisë familjare në Samadrexhë dhe Dobërdelan ku banoret mund të kërkojnë ndihmë për problemet shëndetësore. Për një komunikim më të mirë Telekomi i Kosovës ka hapur një pikë post të tyre në fshatin Samadrexhe, dhe ka shpërndarë edhe rrjetin për telefoni fikse, dhe internet po përpos Telekomit dhe VALA-së edhe kompania Ipko ka të hapur pika të saj të shitjes në keto vendbanime, si dhe disa kompani tjera që kanë rregulluar rrjetin e shpërndarjes për TV dhe Internet. Rregullimi i infrastrukturës rrugore paraqet gjithashtu një prej elementeve të urbanizimit, tani këto vendbanime përpos që kanë të rregulluara rruget kryesore të fshatrave, edhe rruget lokale në brendësi të cilat lidhin lagjet e tyre pjesa më e madhe e tyre janë të rregulluara me kubëza.

542 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

VI. KONKLUZIONET

R5 Nga viti 1950 deri në vitin 2011 kemi një zgjerim të rrjetit të vendbanimeve për 120.04 ha apo një zgjerim prej 272 %, kjo shkallë e lartë e zgjerimit të vendbanimeve e orientuar ka pjesa jugore përgjat rrugëve, është një dukuri jo e mirë pasi po zihen tokat pjellore, për të parandaluar këtë sugjerohet që ndërtimi i objekteve të banimit të orientohet në pjesën veriore përgjat shpatieve malore. R5 Largimi nga degët primare bujqësore ndikon në humbjen e traditës dhe kulturës për të cilat njiheshin këto vendbanime (kultivimin e rrushit, lakres, qepeve), por edhe ndikon që popullata e tyre të ushqehen me produkte të importuara nga vende tjera dhe është në pikëpyetje kualiteti i tyre. Sugjerohet të investohet në kultivimin dhe specializimin e produkteve tradicionale bujqësore pasi kushtet natyrore i favorizojnë për kultivimin e tyre. R5 Hapja e minierave apo gurëthuyesve e dëmton florën dhë faunën në malet ë ketyre vendbanimeve, si dhe krijon ndotje dhe zhurmë për shtëpitë që banojnë afër tyre. Sugjerohet kufizimi i zonave për zhvillim të këtyre veprimtarive, si dhe rritja e taksave komunale e mjedisore për ato të cilat aktualisht veprojnë, si dhe detyrim në investim në gjelbrimin e hapësirave rrethuese.

VII. REFERENCAT

1. Dr. Asllan Pushka, “Gjeografia Agrare”, Prishtinë 2000 2. Dr. Asllan Pushka, “Aspekte Gjeopopullative në Kosovë dhe rreth saj” Prishtinë 2000 3. Agjencioni i Statistikave të Kosovës, “Regjistrimi i Popullsisë, Ekonomive familjare dhe Bizneseve në Kosovë 2011” Të dhënat kryesore. 4. Dr. Vahdet Pruthi “Tektonika e Kosovës” Material për ligjërata në Departamentin e Gjeografisë 5. Dr Ibrahim Ramadani, “Vendbanimet e Kosovës (Organizimi hapësinor dhe funksional)” Prishtinë 2016 6. Dr Ibrahim Ramdani “ Planifikimi dhe rregullimi hapësirës” Prishtinë 2012 7. Qendra e Bizneseve në Komunën e Suharekës 8. Drejtoria për Shërbime Publike dhe Emergjencë, Komuna Suharekë

543 KUMTESAT

544 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

TIK

545 KUMTESAT

546 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

DOWNLINK TRANSMIT POWER SETTING IN LTE HETNETS WITH CARRIER AGGREGATION

Zana Limani Fa]liu Carla Fabiana Gian Michele Dell’Aera Universityof Prishtina Chiasserini Telecom Italia “Hasan Prishtina” Politecnico di Torino KOSOVA ITALY [email protected] ITALY E-mail [email protected]

ABSTRACT

Carrier aggregation, which allows users to aggregateseveral component carriers to obtain up to 100 MHz of bandwidth,is one of the central features envisioned for next generation cellular networks. While this feature will enable support forhigher data rates and improve quality of service, it may alsobe employed as an effective interference mitigation technique,especially in multi-tier heterogeneous networks. Having in mindthat the aggregated component carriers may belong to differentfrequency bands and, hence, have varying propagation profiles,we argue that it is not necessary, indeed even harmful, to transmit at maximum power at all carriers, at all times. Rather,by using game theory, we design a distributed algorithm thatlets eNodeBs and micro base stations dynamically adjust thedownlink transmit power for the different component carriers.We compare our scheme to different power strategies combinedwith popular interference mitigation techniques, in a typicallarge-scale scenario, and show that our solution significantly outperforms the other strategies in terms of global networkutility, power consumption and user throughput.

Keywords: cellular networks, game theory, carrier aggregation, power control

I. INTRODUCTION

The exponential increase in mobile data traffic in recent years has become a serious challenge for today’s cellular communication networks. Heterogeneous Networks (HetNets) are seen as a potential cost-efficient approach to effectively meet the challenge, by introducing smaller cells, i.e., micro, pico and femtocells, nested within the traditional macrocell. This approach promises to improve both the capacity and the coverage of current cellular networks. However, it also introduces severe interference between different architectural layers when sharing the same spectrum resources.Carrier aggregation is another expected feature

547 KUMTESAT of future networks, which aims at guaranteeing higher data rates for end users so as to meet the IMT-Advanced requirements. It enables the concurrent use of several LTE component carriers with, potentially, different bandwidth and belonging to different frequency bands [1]. Currently, three main approaches have been proposed to mitigate downlink interference in HetNets.The first approach relies on pre-assigning different component carriers to each tier in the HetNet so as to nullify inter-tier interference [2].The second approach, which has been adopted in LTE-A systems, known as Enhanced Inter Cell Interference Coordination (eICIC) includes techniques such as Cell Range Expansion to incentivise users to associate with micro base stations (BSs), and Almost Blank Subframes (ABS), i.e., subframes during which macro BSs mute their transmissions to alleviate the interference caused to microcells. Algorithms to optimise biasing coefficients and ABS patterns in LTE HetNets [3] as well as modifications which allow macro BSs to transmit at reduced power during ABS [2] have been already proposed, however they do not address carrier aggregation. In this paper we do not consider a solution within the framework of eICIC or its modifications, rather we use them as comparison benchmarks for the solutions we propose.We adopt instead a third approach, which consists in properly setting the downlink transmit power so as to avoid interference between different tiers. Indeed, macro BSs transmitting blindly at high power ensures large coverage and an acceptable level of service for all users under coverage, but it can also create a lot of harmful interference to microcell users. In this paper we address the problem of downlink power setting in LTE HetNets with carrier aggregation support, when all BSs share the available radio resources. Carrier aggregation allows all carrier aggregation enabled users in the network to receive concurrently in two or more component carriers, while they are under their coverage areas. The coverage area of each component carrier is determined by the carrier’s propagation characteristics, as well its transmitting power, therefore it is possible that some users may be under the coverage of one carrier and not others. We propose to leverage this diversity in the component carrier coverage areas to mitigate inter-tier interference in HetNets. Fixed configurations in which different carriers transmit at different powers have also been envisioned by 3GPP [7] however, our aim is to reach such solutions dynamically and in-response to real traffic demand. As envisioned in LTE-A systems, we consider that each component carrier at each BS has an independent power budget, and that BSs can choose the transmit power on each carrier from a set of discrete possible values. This implies that the problem we face is not to properly allocate the power among the different carriers to ensure most efficient use of a power budget, as done in existing work. Rather, we address the problem of adequately choosing a power level from a range of choices to ensure optimal network performance. The complexity of the problem increases exponentially with the number of cells, carriers and the granularity of the power levels available to the BSs. In addition, if one of the objectives is to maximise the network throughput, the problem becomes non linear since trans-

548 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 mission data rates depend on the signal-to-interference-plus-noise ratio (SINR) experienced by the users. It follows that an optimal solution requiring a centralised approach would be both unfeasible and unrealistic, given the large number of cells in the network and the flat network architecture of LTE-A. We therefore study the above problem through the lens of game theory, which is an ex- cellent mathematical tool to obtain a multi-objective distributed solution in a scenario with entities (BSs) sharing the same pool of resources (available component carriers). We model the problem as a competitive game between teams of BSs and prove that the game we model belongs to the class of pseudo-potential games, which are known to admit pure Nash Equilibria (NE) [8]. This allows us to propose a distributed algorithm based on best-reply dynamics that enables the network to dynamically reach an NE representing the preferred solution in terms of throughput, user coverage and power consumption. As shown by simulation results, our scheme outperforms fixed transmit power strategies, even when advanced interference mitigation techniques such as eICIC are employed.

II. LITERATURE REVIEW

We focus our discussion on existing works on power control in cellular networks, since they are the most relevant to our study. Note that, while many papers have appeared in the literature on uplink power control, fewer exist on downlink power setting. Among these, [4] uses coalitional games to investigate power and resource allocation in HetNets where cooperation between players is allowed. Downlink power allocation in cellular networks is modeled in [5] as a Stackelberg game, with macro and femto BSs competing to maximise their individual capacities under power constraints. An energy efficient approach is instead proposed in [9]. There, BSs do not select transmit power levels as we do in our work, rather they can only choose between on and off states. Maximising energy efficiency is also the goal of [10], which however is limited to the study of resource allocation and downlink transmit power in a two-tier LTE single cell. A multicell network with inter-cell interference is considered in [6] where energy efficiency is opti- mised by applying resource allocation and discrete transmit power levels. We remark that the above papers address HetNets but, unlike our work, they do not consider carrier aggregation support. Also, [4, 5, 10] formulate a resource allocation problem that aims at distributing the transmit power among the available resources under overall power constraints. In our work, instead, we do not formulate the problem as a downlink power allocation problem, rather as a power setting problem at carrier level, assumingeach carrier has an independent power budget. Additionally, while most of the previous work [6, 9, 10] focus on the HetNet interference problem only, using game theory concepts we jointly address interference mitigation, power consumption and user coverage by taking advantage of the di-

549 KUMTESAT versity and flexibility provided by the availability of multiple component carriers. Finally, we propose asolution that enables the BSs to dynamically change their power strategies based on user distribution, propagation conditions and traffic patterns. To our knowledge, the only existing work that investigates downlink power setting in LTE networks with carrier aggregation support is [11]. There, the authors formulate an optimisation problem that aims at maximising the system energy efficiency by optimising power allocation and user association. However, interference issues, which are one of the main challenges we address, are largely ignored in [11] as the authors consider a non-heterogeneous single cell scenario.

III. SYSTEM MODEL AND ASSUMPTIONS

We consider a two-tier LTE network composed of macro BSs controlling macrocells, and micro BSs controlling microcells. For simplicity, the user equipments (UEs) in the network area are all assumed to be carrier aggregation (CA) enabled. Note, however, that the extension to a higher number of tiers as well as to the case where there is a mix of CA-enabled and non CA-enabled UEs is straightforward. The network area is partitioned into a set of tiles, or zones, denoted by. From the perspective of downlink power setting, propagation conditions within a tile from a specific BS represent averages of the conditions experienced by the UEs within the tile. The tile size can be arbitrarily set, and represents a trade-off between complexity and realism. Also, the tile-BS association is determined by the mobile operator network planning. In particular, following [12], we will assume for ease of presentation that tiles (i.e., the UEs therein) are associated with the closest BS, although the extension to other, dynamic association schemes as well as to the case where a tile is served by multiple BSs can be easily obtained. All BSs share the same radio resources. In particular, a comprehensive set of component carriers (CC), indicated by ,is available simultaneously at all BSs (BSs having at their disposal a subset of CCs is a sub-case of this scenario).Each CC is defined by a central frequency and a certain bandwidth. The central frequency affects the carrier’s coverage area, as the propagation conditions deteriorate greatly with increasing frequency. The level of transmit power irradiated by each BS on the available CCs can be updated periodically depending on the traffic and propagation conditions in the served tiles, or it can be triggered by changes in such network parameters. The update time interval, however, is expected to be substantially longer than a resource block allocation period, e.g., order of hundreds of subframes. The BSs can choose from a discrete set of available power levels, including 0 that corresponds to switching off the CC. The possible power values are expressed as fractions of the maximum transmit power, i.e., , with the maximum transmit power that

550 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 typically depends on the type of BS. As noted before, each CC at each BS has an independent power budget. In order to determine the downlink power setting, BSs can leverage the feedback they receive from their users on the channel quality that UEs experience. Also, we assume that each macro BS is connected with the set of micro BSs underlaid over its coverage area, via, e.g., optical fiber connections, which allows for swift communication between them. As a result, we assume that it is possible for the macro BS and the corresponding micro BSs to cooperate and exchange information in order to reach common decisions. This is a reasonable assumption since it is expected that the architecture foreseen for future networks will allow BSs that are geographically close to share a common baseband [13]. Furthermore, it is fair to assume that neighbouring macro BSs can communicate with each other.

IV. GAME THEORY APPROACH

As mentioned, the complexity of carrier power settingproblem may be very high and im- pair an optimal, centralised solution in networks with many cells.We therefore adopt a game theoretic approach to the problem, which provides a low-complexity, distributed solution that is applicable in realistic scenarios.

Fig. 1 Network model and teams. Team locations are denoted by , , . Solid red lines represent team boundaries, while black solid lines represent coverage areas. Tiles are represented by grey squares

We formulate the problem of power setting in LTE HetNets with carrier aggregation as a competitive game between teams of BSs (see Fig. 1), where each team wants to maximize its own payoff. Indeed, given the network architecture at hand, a macro BS and the micro BSs within its coverage area, have the common objective to provide the UEs located within

551 KUMTESAT the geographical area of the macrocell with a high data throughput. Thus, they may choose to cooperate with each other in order to improve their individual payoffs as well as contribute to the ``public good’’ of the team. Cooperation between such BSs is beneficial especially since the inter-tier interference is most significant within the cell. At the same time, although increasing the transmit power of one BS may increase the SINR that its UEs experience, such increase hurts the UEs being served by other BSs since all BSs share the same frequency spectrum. It follows that teams will compete between each other for the same resources, each aiming at maximising its own benefits. The game we model and its analysis are detailed below. We remark that the formulation can be easily extended to accommodate various team configurations and clusters of teams controlled by a central controller.

IV.1 Game Definition

Let be the set of teams in our network, where is the number of teams. Each team consists of a macro BS and the micro BSs whose coverage areas geographically overlap with that of the macro BS. Note that not only can team players exchange information between each other, but we can also assume that the macro BS plays the role of team leader, i.e., it makes the decisions for all team members in a way that maximizes the overall team benefits. To generalise the formulation further, we will refer to the BSs forming a team as the locations of the team, where, for simplicity of notation, the number of locations within a team is assumed to be constant and equal to. Such a generalisation is particularly useful since the interference caused within the team depends also on the relative position between the different players. We indicate the set of tiles under the coverage area of a particular location by , and their union, denoting the comprehensive set of tiles of the team, by . Also, let us denote by the number of UEs in tile , and by the total number of UEs served by a team. Each team, comprising a set of locations (BSs located at different positions within the macrocell), has to decide which transmit power level to use (out of the possible values in , at each one of those locations and for each of the available carriers . It follows that the strategy selected by a team , , is an matrix, where each entry indicates the power level set at location on carrier . We now provide the definitions for the team utility and payoff, which are used in game theory to model the objectives of the players when choosing their strategy. Since network throughput is an important performance metric, it is natural that the utility of each team is defined as a function of the data rates it can serve to its UEs. The data rate a UE obtains is closely linked to the SINR it experiences, which depends on the transmit power chosen by the serving location (BS), the CC that is used and the transmit power levels chosen by neighbouring locations. Assuming that all UEs within the same tile experience the same amount

552 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 of interference, for each team we can first define an interference matrix of size , denoted by. Each entry in the matrix indicates the interference experienced by UEs in tile on carrier , which is caused by other teams:

(IV.1)

where represents the strategies adopted by all teams other than, is the power level (the strategy) of team for location on carrier and is the factor of the attenuation experienced by the signal transmitted from location on when it reaches the UEs in tile . The attenuation values are pre-calculated using the urban propagation models specified in [14].

The SINR at tile , when served by location in team , is: (IV.2)

where represents the average noise power level. Note that, besides and , we have an additional term in the denominator, which stands for the intra-team interference and indicates the sum of all power received from the locations within the same team, other than location . Then the utility of each team can be defined as a function of the individual tiles’ SINR values. In particular, the sigmoid-like function has been often used for this purpose in uplink power control [15]. We note that this function is suited to capture also the utility in downlink power setting, as it has features that closely resemble the realistic relationship between the SINR and the data rate. We therefore adopt the sigmoid function proposed in [15], as the utility function of each (tile, carrier) duplet in the team, and write the team utility as:

(IV.3)

The sigmoid function in Eq. (IV.3) has two tuneable parameters, , which controls the steepness of the function, andwhich controls its centre. They can be tweaked to best meet the scenario of interest. In particular, the higher the , the closer the function resembles a step function, i.e., the utility becomes more discontinuous with the increase of the SINR. The higher the , the larger the SINR for which a tile obtains a positive utility (see Sec. VI for the setting of these parameters). Also, the individual utility of each tile in team is weighted by the fraction of UEs covered by the team in the tile () so as to give more weight to more populated tiles. This enables us to account for the user spatial distribution whenever this is not uniform over the network area.

553 KUMTESAT

Next, we introduce a cost function to account for the interference and its detrimental effect, as well as for fairness in the service level to users. We define a first cost component that aims at penalising players who choose high power strategies, as:, where is the link quality on carrier averaged over all tiles served by location , and is the unit price per received power. This cost component increases with the increase in the chosen level of transmit power, however it also accounts for the propagation conditions of the users served by the location. In other words, locations that have to serve UEs experiencing poor channel quality will incur a lower cost, which ensures some level of fairness. Additionally, as clear by intuition and as shown in our technical report [16], the parameter can be optimally set so as to be inversely proportional to the average interference that the team experiences from other teams. This way the cost component will be smaller for a team that experiences high interference thus rightfully pushing the team to increase its transmit power. We note that the optimal setting of is a research problem on its own, which will be part of future work. The second term of the cost function further provides fairness in the network by penalising those strategies that leave UEs without coverage. It is defined as, where is a unit price paid for each unserved user and is the fraction of UEs within the team area that experience SINR levels below a certain threshold. We remark that since a macro BS can communicate with the micro BSs in the macrocell, the team leader has knowledge of the UE density under the coverage of its team players. Thus, it can easily estimate the fraction of users, , depending on the strategy chosen for each of its players () as well as on all other teams’ strategies ().

The total cost function is then given by:

(IV.4)

whereand indicate the weight that is assigned to each part of the cost function. Finally, we define the payoff of each team as the utility minus the cost paid:

(IV.5)

In summary, we can formulate the problem as a competitive game }, where is the set of teams, is the comprehensive set of strategies available to theteams, and is the set of payoff functions. The objective of each team is to choose a strategy that maximises its payoff. Because its payoff depends also on the strategies of the other teams, a team must make decisionsac- counting for the strategies, it estimates or knows, the other teams have selected. Thus, using game-theory terminology, we will refer to the strategy chosen by a team as best reply. More- over, to reduce both power consumption and the interference towards other teams, a team will select its best reply among strategies that maximise its payoff, as follows.

554 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 i. Between strategies that are equivalent in terms of payoff, it will choose the one with the lowest total power, to reduce the overall power consumption. ii. When indifferent between strategies with equal total power but assigned to different locations, it will select the strategy that assigns higher power levels to micro BSs that are closer to the centre of the cell, to minimise interference. iii. When indifferent with respect to the two above criteria, it will choose the strategy that assigns higher power levels to higher frequency carriers, again, to minimise interference.

IV. 2 Game analysis

To analyse the behaviour of the above-defined game, and discuss the existence of NEs, we rely on the definition of games ofstrategic complements/substitutes with aggregation as provided in [8, 17].

A game }, where is the set of players, and and are defined as above, is a game ofstrategic sub- θ :S-p→Sp stitutes with aggregation if for each playerthere exists a best-reply function p such that: 1) (IV.6) 2) (IV.7) 3) (IV.8) is the set of best replies for player and is the Cartesian product of the strategy sets of all participating players other than . is an additive function of all other players’ strategies, also referred to as the aggregator[17]: (IV.9)

where bp, are scalar values. Condition 1) is fulfilled whenever the dependence of the payoff function on the other players’ strategies can be completely encompassed by the aggregator. Condition 2), also known as the continuity condition, implies that for each possible value of , the best reply function provides unique best replies. Condition 3) implies that the best reply of the team decreases with the value of the aggregator.

A game of strategic complements with aggregation is identical, except for condition 3), which changes into: (IV.10)

i.e., in the case of games of strategic complements, the best reply of the team increases with the value of the aggregator. Next, we show the following important result.

555 KUMTESAT

Theorem 1: Our competitive team-based game is a game ofstrategic complements/substitutes with aggregation.

Proof: For brevity, here we provide a sketch of the proof; the full proof can be found in [16]. Let us define the aggregator in our scenario as the interference experienced by a team. It is easy to see that, in the case of a single-player team and a single carrier, such aggregator satisfies condition Eq. (IV.9), and that meetsthe conditions set out in Eqs. (IV.6)-(IV.7) and in either Eq. (IV.8) or Eq. (IV.9). The extension to a multi-carrier game with multi-player teams, implies that the strategy chosen by the team is not a scalar value but a matrix. Likewise, the interference experienced by each team (i.e., the aggregator) is a matrix. Given that, and similarly to the scalar case, it can be verified that the team best reply, which is an matrix, fulfils the above conditions. Inparticular, the continuity condition (i.e., the existence of unique best replies) is ensured for any value of the interference matrix by the list of preferences set out to reduce power consumption and inter-team interference.

As a further remark to the above result, it is worth stressing that the cost introduced in Eq. (IV.4) is an important function that determines whether the game is of strategic complements or substitutes. Indeed, if we consider the payoff to coincide with the utility function (i.e., ), a team’s best reply will be to increase its transmit power as the interference grows, implying that the game is of strategic complements. This would lead to an NE in which all teams transmit at maximum power level, without consideration for the interference caused.

Instead, imposing some , the game will turn into a game of strategic substitutes. This is because the first term of the cost function is linear with the received power, and hence increasing with the chosen strategies. Therefore, the payoff function will start decreasing once the increase in the chosen transmit powers does not justify the price the team has to pay.

Imposing some (i.e., activating the second cost component), the relationship between transmit power and cost becomes more complicated but it does not change the nature of the game. The fraction of unserved UEs within the team will be high forvery low power strategies, then it will decrease as the transmit power is increased, and increase again as the strategies chosen cause high intra-team interference. In other words, the second cost component strengthens the trend in the payoff function imposed by the utility for increasing interference in presence of low power strategies. For those mid-level strategies that ensure good coverage, it does not affect the cost function. Instead, it resembles the behaviour of the first cost component for high power strategies, as it is still able to discriminate against high power strategies that may harm the system performance.

556 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Main results from [8, 17] and references therein show that games of strategic complements/substitutes with aggregation belong to the class of potential games, specifically to the subclass of em{pseudo-potential games. These games admit pure Nash Equilibria (NE), i.e., action profiles that are a consistent and stable prediction of the outcome of the game, in the sense that no player has incentive to unilaterally deviate from such strategies. Another important result that holds for such games with a discrete set of strategies is that, thanks to the continuity condition in Eq. (IV.7) convergence to an NE is ensured by best reply dynamics [8, 17].

V. THE POWER SETTING ALGORITHM

We now use the above model and results to build a distributed, low-complexity scheme that enables efficient downlink power setting on each CC.We first consider a single carrier and show how the game converges to the best NE among the possible ones. We target an NE because it is the only solution of the game that the participating teams can reach in- dependently, although in principle it may not be the optimal operational point in terms of utility. We then extend the algorithm to the multiple-carrier case and discuss its complexity.

V.1 Single-carrier scenario

Let us first focus on a single carrier and consider two possible borderline strategies that a team may adopt: the max-power strategy in which all locations transmit at the highest power level, and themin-power strategy in which all locations transmit at the lowest available power level greater than 0. Evaluating the utility values obtained for the two extreme strategies, both at the global and individual team level, it transpires that the min-power always outperforms the max-power in a HetNet scenario. Indeed, the inter-tier and inter-team interference se- riously undermine the overall network performance in terms of global utility, expressed as the sum of all individual team utilities (see Eqs. (IV.2)-(IV.3) as well as the results in Fig. 6 in Sec. VI). With regard to the cost, as discussed in Sec. IV.2, the first component increases with the increase in the selected transmit power. The second component strengthens the trend imposed by the first cost component for themax-power strategy, and by the utility for themin-power strategy. This leads to the following important result.

557 KUMTESAT

Theorem 2: When multiple NEs exist, then the NE with the least overall power cost will be the preferred NE in terms of global payoff. This NE will always be reached if players start by setting their strategies to the lowest power level available.

Proof: The sigmoid function is characterised by a jump reaching a saturation point. Since the power cost linearly increases with power, a team’s best reply will coincide with the lowest strategy that reaches saturation. Let us assume then that the game has two NEs, in one of which teams tend to choose higher power levels. Since all teams are playing their best replies, they are at utility saturation. Thus, playing higher power level does not ensure higher utility, however it increases the cost component, hence the payoff will be lower in the NE with the higher overall transmitted power. A longer, more formal proof can be found in [16].

We therefore devise the following procedure that should be executed by each team leader (macro BS), in order to update the BSs downlink power setting, either periodically or upon changes in the user traffic or propagation conditions.

At a given update period, all teams initialise their transmit power to zero. Then, they se- quentially run the Best-reply Power Setting (BPS) algorithm reported in Fig. 2. We refer to the single execution of the BPS algorithm by any of the teams as an iteration. Note that the order in which teams play does not affect the convergence or the outcome of the game, since all teams start from the zero-power strategy. At each iteration, the leader of the team that is playing determines the strategy (i.e., the power level to be used at each BS in the team) that represents the best reply to the strategies selected so far by the other teams. The team leader will then notify it to the neighbouring team leaders that can be affected by this choice. BPS will be run by the teams till convergence is reached2,which, as shown in Sec. VI, occurs very swiftly. Also, we remark that the strategies identified over the different iterations are not actually implemented by the BSs. Only the strategies representing the game outcome will be implemented by the BSs, which will set their downlink power accordingly for the current time period.

In order to detail how the BPS algorithm works, let us consider the generic i+1-th iteration and denote the team that is currently playing by The algorithm requires as input the carrier at disposal of the BSs and the strategies selected so far by the other teams, . Additionally, it requires the cost components weights and, the SINR threshold used to qualify unserved users, and the utility function parameters and .

&OHDUO\DPD[LPXPQXPEHURILWHUDWLRQVFDQEHDOVRLQWURGXFHGLIWKHSURFHGXUHQHHGVWREHVWRSSHGHDUOLHU

558 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

This latter set of parameters are calculated offline and provided to the teams by the network operator.

The algorithm loops over all possible strategies in the strategy set of team ,. For each possible strategy, and each location within the team, it evaluates the interference experienced by the tiles within the location area (line 4). This value is used to calculate the SINR and the utility (lines 5-6), then the first cost component is updated (line 7). In line 8, it is verified whether UEs in tile achieve the minimum SINR value. If not, the cost component is amended to include the affected UEs.The overall team utility for each potential strategy is obtained by summing over the individual tile utilities weighted by the fraction of UEs present in each tile. We recall that such weight factor ensures that the UE distribution affects the outcome of the game accordingly. Once the utility and cost are obtained, the team payoff corresponding to strategy is calculated (line 11). After this is done for all possible the leader chooses the strategy that maximises the team payoff. Note that, according to our game model, the function in line 12 operates as follows: in case the function returns more than one strategy, the leader applies the list of preferences in Sec. IV.1 to choose the best strategy.

Fig. 2 The pseudo-code of the BPS Algorithm

559 KUMTESAT

V.2Multi-carrier scenario

We now extend the previous procedure to the multi-carrier case. As mentioned before, the team leader has to decide on the power level to be used at each available carrier, at each location within the team. Thus the team strategy is no longer a vector, but an matrix, each entry indicating the power level to be used for carrier at location . A straightforward extension of the algorithm in Fig. 2 would imply that lines 1 - 11 are executed for each element in the new extended strategy set. However, the new strategy set, depending on the number of carriers, may become too large and therefore make the algorithm impractical to use in realistic scenarios. Analysing the utility expression obtained in Eq. (IV.3) we can note that since the carriers are in different frequency bands and have separate power budgets (as foreseen in LTE-A), the utilities secured at each carrier are independent of each other. In other words, the utility a team will get at one of the carriers, is not affected by the strategy chosen at another carrier. The same holds for the first cost component in Eq. (IV.4). However, the overall payoff value is dependent on the interaction between carriers, due to the second cost component.Indeed, in networks with carrier aggregation support, a UE can be considered unserved only if the SINR it experiences is below the threshold in all carriers. In order to obtain a practical and effective solution in the multi-carrier scenario, we take advantage of the partial independence between the carriers, and run the BPS algorithm inde- pendently for each carrier, keeping the size of the strategy set the same as in the single-carrier scenario. Then, to account for the dependence exhibited by the second cost component, we set the order in which the per-carrier games are played, using the order of preferences listed in the game description. Since the teams prefer to use high-frequency carriers over low-frequency ones, due to their smaller interference impact, it is logical that the game is played starting from the highest-frequency carrier. It follows that low-frequency carriers will likely be used to ensure coverage to UEs not served otherwise. Importantly, our algorithm is still able to converge to an NE, since surely none of the teams will deviate from the strategies they chose at each carrier. Also, since the game for the lowest frequency carrier is played last, the number of served UEs cannot be further improved without increasing the power level on the other carriers, which we already know is not a preferable move as it has not been selected earlier. Thus, although it does not search throughout the entire solution space as for the single-carrier scenario, the procedure is still able to converge to an NE thatprovides a close-to-optimum tradeoff among throughput, user coverage and power consumption. The results obtained in toy scenarios (see Sec. VI) confirm that our scheme provides performance as good as that achieved by an exhaustive search in the strategy space.

560 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

V.2Complexity

The complexity of the algorithm depends largely on the size of the strategy sets that are available to the teams, ,since each team has to find the strategy which maximises its payoff value by searching throughout the entire set. The set size depends on the number of discrete power levels available to the BSs () the number of locations in the team (and the number of CCs available at each location (C). In the single-carrier scenario, we have , while in the multi-carrier scenario the size exponentially grows to , which is reduced to by our approach.

VI. RESULTS

We consider the realistic two-tier LTE HetNet scenario that is used within 3GPP for evaluating LTE networks [18]. The network is composed of 57 macrocells and 228 microcells. Macrocells are controlled by 19 three-sector macro BSs, while micro BSs are deployed over the coverage area so that there are 4 non-overlapping microcells per macrocell. The inter-site distance is set to 500m. The overall network area is divided into 2,478 square tiles of equal size. The BSs are grouped into 57 five-player teams, each consisting of 1 macro BS and 4 micro BSs within its macrocell. There are about 34,400 UEs in the area, distributed non-uni- formly with a user density around micro BSs that is three times higher than over the macro BS coverage area. All UEs are assumed to be CA enabled. BSs can use three CCs, each 10 MHz wide, with the central frequencies: 2.6 GHz (CC1), 1.8 GHz (CC2) and 800 MHz (CC3). We assume a slow-fading environment, where signal attenuation and losses follow the ITU specification for urban environments [14], while the SINR values are mapped to throughput using the look-up table in [19]. The maximum transmit powers for macro and micro BSs are set at 20W and 1W, respectively. The set of discrete power levels is given by , each representing a fraction of the maximum power. The game is played by all teams using the algorithm for the multiple-carrier scenario. The sigmoid function parameters are and , which were selected as the most appropriate to model the relationship between the selected strategy and final user rate.The SINR threshold is set at , based on[19]. Using our results in [16], the value of the cost parameter is set as, where is the weight factor used to indicate the importance we place on the first cost component and is an average value for interference calculated by the network operator, obtained by fixing the transmit power of all teams at half the maximum power. Unless otherwise specified, the weight factor is set to 0.25 while. These values were selected based on their effect on the performance metrics, as shown below in the simulation results.

561 KUMTESAT

Fig. 3 Deviation from optimal strategy: utility, payoff and overall transmitted power (left) and CDF of the per-user throughput (right).

Fig. 4 BPS strategies for a 57-team game for CC1 (top left), CC2 (top right) and CC3 (bottom). Darker shades represent higher power level, while the white color corresponds to the off state. Hexagons are macro BSs while circles are micro BSs.

562 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Fig. 5 BPS strategies for a 57-team game: chosen strategies by macro (left) and micro (right) BSs.

Fig. 6 BPS strategy for a 57-team game: comparison with baseline strategies for varying number of teams. Global utility (left), overall transmitted power (right) and CDF of the per-user throughput (bottom).

563 KUMTESAT

Fig. 7 From top-leftto bottom-right: Effect of the price parameter k on global utility (solid, blue) and fraction of unserved users (dashed, green) for ; Effect of the coverage cost parameter on global utility (solid, blue) and fraction of unserved users (dashed, green), with ; Effect of (solid, blue) and (dashed, green) on the overall transmitted power; Per-team number of iterations for game convergence vs. number of teams.

VII. DISCUSSION

The performance of the algorithm is first compared to the optimum in a toy scenario. In the large-scale scenario described above, it is instead compared to that of four baseline strategies: the two fixed power strategiesmax-power and min-power, as well as to the {\em max-power} strategy coupled with eICIC technique, as usually applied in the literature and in practice, and with the Low Power - ABS (LP-ABS) technique [2]. Traditional eICIC is applied with CRE for microcells set at 8 dB and macro BS downlink transmissions muted in 25% of subframes (ABS). These values were chosen to represent the mid-range of those applied in the surveyed literature [3]LP-ABS uses a 6 dB microcell biasing, ABS subframe ratio of 50% and macro BS power reduction of 6dB during ABS, which were shown to perform best in [2]. Note that for the strategy reached via the BPS algorithm and the two fixed power strategies, user association is distance-based and fixed, while for the power strategies coupled with eICIC, it is based on the strongest received pilot signal plus the bias, to properly model the CRE behaviour. In Fig. 3 we compare BPS in a multi-carrier setting with the optimal solution obtained via exhaustive search. Due to the problem complexity, the comparison is performed only for a toy scenario in which two teams compete, each consisting of one macro and one micro BS.

564 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

The results, obtained by averaging the behaviour of ten different sets of teams, show that there is negative deviation in terms of payoff as expected, but BPS yields higher utility. Looking at the per-user throughput CDF curves, however, we note that the two strategies perform almost identically. In Fig. 4 we look at a snapshot of the NE strategy reached via the BPS algorithm, in a game with 57 teams. The strategies chosen by the teams for each CC are differentiated using different shades, from white zero( power) to black (maximum power). Hexagons represent the macro BS, while circles represent micro BSs. The figure shows that CC1, i.e., the high frequency carrier, allows for higher transmit power to be used by both macro and micro BSs, due to its low interference impact. CC1 can be also used simultaneously by macro and micro BSs in the same team, which is not always the case for the other two CCs. CC2 and CC3 are used to complement each other to ensure overall coverage. Histograms of chosen strategies for macro and micro BSs, shown in Fig. 5 confirm these observations. Here note that CC1 is activated for most macro and micro BSs, however macro BSs often set low power levels for CC1, while most micro BSs set CC1 at maximum power level. On the contrary, CC2 is rarely activated for macro BSs, while CC3 (the low frequency CC) is the least utilised, and tends to be especially unfavored by micro BSs, due to its high interfering impact. These results validate the intuition that far reaching low-frequency carriers are not appropriate to be used by micro BSs, rather they should be used only to ensure broader coverage for edge UEs. Next, in the left and right plots of Fig. 6 we compare the performance of the strategy reached via our scheme (labelled by ``BPS’’) to the fixed baseline strategies, in terms of global utility and overall transmitted power, and for a varying number of teams. The strategy reached via the BPS mechanism outperforms all other solutions in terms of global utility, calculated as the sum of the individual team utilities. Also, the gap in performance grows with the number of teams. This gain in performance is achieved at much lower transmit power, which implies that the BPS strategy is very efficient. The overall transmit power of the BPS strategy, calculated as the sum of the selected transmit powers over all BSs and CCs in the network, closely approaches that of themin-power strategy and is much lower than the power consumption of all other schemes. Also, as anticipated in Sec. V.1, the min-power strategy always outperforms the max-power strategy in terms of utility, regardless of the number of teams, while keeping the overall transmit power at the minimum level. The final comparison is performed in the rightmost plot of Fig. 7, which depicts the cumulative distributive function (CDF) of the per-user throughput for the strategies under consideration.Overall, our solution outperforms all other schemes. This holds especially for the top 70% of UEs. eICIC and LP-ABS give slightly better results in ensuring a positive throughput to the worst UEs. However, BPS provides a very low fraction of UEs that are left unserved (about 2%), while transmitting at much lower overall power. Note also that the strategies with eICIC and LP-ABS are at a slight advantage since user association is per-

565 KUMTESAT formed based on the best downlink pilot signal, which, at least for downlink communication, is always better than the fixed distance-based user association scheme that we assumed for simplicity. In summary, it is clear that BPS is a very well-balanced strategy in terms of level of service: it provides slightly lower per-user throughput than eICIC and LP-ABS for the worst UEs, but much better throughput than all other strategies for the rest of the UEs, and it consumes very little power (almost the same as the min-power strategy). In Fig. 8 we look at the behaviour of our algorithm.First, we evaluate the effect of ,i.e., the weight we assign to the cost of received power, on the global utility and the fraction of low SINR users, by varying its value from 0 to 1 and fixing=0.6. We see that increasingis beneficial in terms of global utility (solid, blue line), but only up to some value (around 0.4). Beyond that, the global utility experiences a sharp drop, which signifies that, due to the high power price, BPS is more inclined to provide strategies that optimise power consumption rather than the utility. Also, has little effect on the fraction of unserved users (dashed, green line): just a small improvement can be noticed around . Conversely, the cost parameter plays an instrumental role in ensuring that the number of UEs experiencing an SINR below the acceptable threshold is kept low, as can be seen by the dashed green line in the second plot of Fig. 8 (here ). The third plot depicts the effect of k (solid, blue line) on the overall transmitted power when , and the effect of (dashed, green line) when .Note that increasing leads BPS to converge to strategies with overall lower power, however, as observed before, this comes at the expense of the utility. As expected, the increase in does not lead to strategies with higher overall transmit power, which confirms our earlier statement that introducing the second cost component does not change the nature of the game. Finally, the rightmost plot presents the average number of iterations it takes to each team to converge to the final best strategy. Depending on the intra-team dynamics, teams may take a different time, however the game always converges quite fast (in about 8 iterations). Importantly, the average number of iterations required by each team does not grow with the number of teams.

VIII. CONCLUSIONS

We proposed a novel solution for downlink power setting in HetNets with carrier aggregation, which aims to reduce interference and power consumption, and to provide high quality of service to users. Our approach leverages the different propagation conditions of the carriers and the different transmit power that macro and micro BSs can use for them. Through game theory, we framed the problem as a competitive game among teams of macro and micro BSs, and identified it as a game of strategic substitutes/complements with aggregation. We then introduced a distributed algorithm that enables the teams to reach a desirable NEin very few iterations. Simulation results, obtained in a realistic scenario, show

566 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 that our solution greatly outperforms the existing strategies in terms of global performance while consuming little power.

IX. ACKNOWLEDGMENTS

This work has received funding from the 5G-Crosshaul project (H2020-671598) and the Ministry of Education, Science and Technology of Republic of Kosovo.

X. REFERENCES

[1] 3GPP Technical Report R 36.808 V10.1.0, 2013. [2] B. Soret, H. Wang, K.I. Pedersen, C. Rosa, ``Multicell Cooperation for LTE-Advanced Heterogeneous Network Scenarios,’’ IEEE Wireless Communications,vol. 20, no.1, pp. 27-34, 2013. [3]S. Deb, P. Monogioudis, J. Miernik, P. Seymour, `Àlgorithms for Enhanced Inter Cell Interference Coordination (eICIC) in LTE HetNets,’’ IEEE/ACM Transactions on Net- working, vol.22, no.1, pp. 137-150, 2014. [4] Z. Zhang, L. Song, Z. Han, W. Saad, ``Coalitional Games with Overlapping Coalitions for Interference Management in Small Cell Networks,’’ IEEE Transactions on Wireless Communications, vol. 13, no. 5, pp. 2659-2669, 2014. [5] S. Guruacharya, D. Niyato, E. Hossain, D.I. Kim, ``Hierarchical Competition in Femto- cell-Based Cellular Networks,’’ IEEE Globecom, 2010. [6] H.-H. Nguyen, W.-J. Hwang, ``Distributed Scheduling and Discrete Power Control for Energy Efficiency in Multi Cell Networks,’’ IEEE Communications Letters, vol. 19, no. 12, pp. 2198 – 2201, 2015. [7] http://www.3gpp.org/technologies/keywords-acronyms/101-carrier-aggregation-explained [8] T. Heikkinen, “A Potential Game Approach to Distributed Power Control and Schedul- ing,’’ Elsevier Computer Networks, vol. 50, no. 13, pp. 2295-311, 2006. [9] E. Yaacoub, A. Imran, Z. Dawy, A. Abu-Dayya, `À Game Theoretic Framework for Energy EfficientDeployment and Operation of Heterogeneous LTENetworks,’’ IEEE CAMAD, 2013. [10] K. Yang, S. Martin, T.A. Yahiya, J. Wu, `Ènergy-efficient Resource Allocation for Downlink in LTE Heterogeneous Networks,’’ IEEE VTC, 2014. [11] G. Yu, Q. Chen, R. Yin, H. Zhang, G.Y. Li, ``Joint Downlink and Uplink Resource Allocation for Energy-efficient Carrier Aggregation,’’ IEEE Transactions on Wireless Communications, vol. 14, no. 6, pp. 2307-3218, 2015.

567 KUMTESAT

[12] Qualcomm White Paper, ``LTE Advanced: Heterogeneous Networks,’’ 2011. [13] D. Bladsjo, M. Hogan, S. Ruffini, ``Synchronization Aspects in LTE Small Cells,’’ IEEE Communications Magazine, vol. 51, no. 9, pp. 70-77, 2013. [14] Report ITU-R M.2135-1, 2009. [15] M. Xiao, N.B. Shroff, E.K.P. Chong, ``A Utility-based Power-control Scheme in Wire- less Cellular Systems,’’ IEEE/ACM Transactions on Networking, vol. 11, no. 2, pp. 210- 221, 2003. [16]Companion technical report: https://www.dropbox.com/s/ceivq2kpshwas4y/techni- cal_report.pdf?dl=0. [17] P. Dubey, O. Haimanko, A. Zapelchelnyuk, ``Strategic Complements, Substitutes and Potential Games,’’ Games & Economic Behavior, vol. 54, no. 1, p. 77-94, 2004. [18] 3GPP Technical Report 36.814, 2010. [19] 3GPP Technical Report 36.942 V12.0.0, 2014.

568 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

NDIKIMI I INTELIGJENCËS ARTIFICIALE NË LOJËRAT KOMPJUTERIKE

Era Aliçkaj Eliot Bytyçi Ermir Rogova BSc. / Universiteti Msc./ Universiteti Prof.Ass.Dr./ i Prishtinës i Prishtinës Universiteti i Prishtinës PRISHTINË PRISHTINË PRISHTINË [email protected] [email protected] [email protected]

ABSTRAKTI

Ashtu sikurse lojërat në jetën reale, edhe lojërat kompjuterike nga ato më të thjeshtat si tic-tac-toe e deri tek ato më sfiduese sikurse shahu, loja GO etj. kanë aftësi për të sfiduar aftësinë tonë të së menduarit. Lojërat me tabelë janë shumë atraktive, dhe shumë prej tyre kërkojnë shumë kohë madje edhe vite derisa një njeri të shndërrohet në ekspert të tyre.

Duke shfry tëzuar pikat më të forta të kompjuterit, inteligjenca artificiale është duke triumfuar në krijimin e modeleve të ndryshme që do të mundin ekspertët e këtyre lojërave. Për të kuptuar më mirë ndikimin e inteligjencës artificiale në lojërat kompjuterike, si pjesë e këtij punimi do të jetë krijimi i një aplikacioni për lojën tic-tac-toe. Aplikacioni mund të krijohet edhe me teknikën brute-force, ku kompjuteri llogarit çdo lëvizje të mundshme dhe pastaj zgjedh lëvizjen me probabilitetin më të madh për të fituar lojën. Duke pasur parasysh faktin që kjo zgjidhje nuk është aspak inteligjente si dhe kërkon resurse të mëdha kompjuterike si memorie dhe fuqi procesorike, një zgjidhje e tillë do të jetë e pamundur të imple- mentohet tek lojërat më të komplikuara. Për këtë arsye, aplikacioni do të jetë në gjendje të përdor teknika të inteligjencës artificiale. Andaj, si qëllim i këtij punimi është të krahasohet efikasiteti i inteligjencës artificiale me qasjen brute force si dhe të tregohet në detaje se është e pamundur të krijohet një aplikacion triumfues ndaj njeriut, pa përdorimin e inteligjencës artificiale për lojërat më sfiduese, siç është loja GO.

Fjalët kyçe: Inteligjenca artificiale, kërkimi i lodhshëm(ang. brute-force), lojërat kompjuterike.

569 KUMTESAT

I. HYRJA

Industria e lojërave kompjuterike aktualisht është njëra ndër industritë me zhvillimin më të hovshëm në botë. Kjo si rezultat i kërkesave dhe përdorimit masiv të lojërave kompjuterike nga popullata e gjerë. Sipas studimeve të bëra nga shoqata amerikane Entertainment Soft- ware Association (ESA), 63% e familjeve amerikane kanë të paktën një person që luan lojëra kompjuterike rregullisht (3 ose më shumë orë në javë) [1]. Në anën tjetër Inteligjenca Artificiale (IA) është një nga fushat më interesante si dhe një nga disiplinat më të reja dhe ende në eksplorim të teknologjisë. Në këtë punim do të shqyrtohet lidhja e lojërave kompjuterike me IA, zhvillimi i deritanishëm, mundësitë e panumërta për zhvillimin e mëtutjeshëm të kësaj dyshe si dhe shumë detaje të tjera lidhur me ndikimin e IA në lojërat kompjuterike. IA është fushë teknologjike tek e cila zbulimet e deritanishme dhe ato të mundshme do të jenë befasuese[5]. Si term, IA është relativisht term i ri në botën e kompjuterëve. Pra, përderisa historia e fizikës vështirë që do të ketë emra të rinj që do të mund të krahasohen me Njutonin, fusha e IA-së është në fillimi të shkrimit të historisë së saj, dhe vendet për Njutonët e rinjë janë komplet të hapura. Duke u bazuar në atë çka u tha më lartë, ne besojmë që eksperimentimi më i mirë për zhvillimin e IA janë lojërat kompjuterike. Rrjedhimisht kombinimi i IA me lojërat kompjuterike na lë neve shumë hapësirë për të kontribuar në këtë botë të re teknologjike. Një gjë tjetër e cila vlen të ceket dhe do të shqyrtohet më gjerësisht në kapitujt e radhës është se IA në lojërat kompjuterike, është duke u implementuar përveç tjerash edhe tek lo- jërat me qëllime të mira shëndetësore, të cilat trajtojnë çështjet e sëmundjeve pos-traumatike me çrregullime të stresit [5]. Duke pasur parasysh çështjet e cekura mësipër, në këtë punim është shfrytëzuar metodologjia shkencore e kërkimit si dhe ekperimentimit. Saktësisht janë studiuar thellësisht lojërat me tabelë si ajo tic-tac-toe, loja e shahut, loja GO, si dhe është zhvilluar një aplikacion për lojën tic-tac-toe së bashku me implementimin e IA në të për të vërejtur se sa më i ngadalshëm është i njëjti aplikacion pa inteligjencë artificiale.

II. EKSPERIMENTI ME ANË TË LOJËS TIC-TAC-TOE

Lojërat kompjuterike mund të klasifikohen në kategori të ndryshme si: lojëra aksion, lojëra me tabelë, lojëra strategjike, lojëra simuluese, lojëra luftarake, lojëra sportive, lojëra edukative etj[20]. Në këtë punim janë përzgjedhur lojërat me tabelë, si rast studimi. Në vijim do të paraqesim shembuj të lojërave me tabelë duke studiuar mënyrat për krijimin e modeleve kompjuterike që mund të sfidojnë njeriun në këto lojëra.

570 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

LOJA TIC-TAC-TOE Tic-tac-toe, paraqitur si shembull në Figurën 1, është një lojë familjare pothuajse për të gjithë.

Figura 1. Pamje e lojës tic-tac-toe

Klasifikohet tek lojërat në tabelë, dhe është ndër më të thjeshtat pasi mund te përfundoj gjithmonë me barazim nëse të dy lojtarët luajnë ashtu siç duhet. Pra, loja tic-tac-toe apo ndryshe e njohur si tri-radhazi, e cila luhet nga dy lojtarë të cilët njëri pas tjetri vendosin copëzat (zakonisht i pari ‘x’-at dhe i dyti ‘o’-të) në një tabelë me madhësi 3x3 (por mund të jetë edhe më e madhe), dhe fitimtar do të jetë ai lojtarë i cili arrin t’i vendos 3 copëzat e tij radhazi, qoftë vertikalisht, horizontalisht apo në diagonale [9]. Edhe pse loja tic-tac-toe mund të tingëllojë si një lojë shumë e thjeshtë, dhe me pak kombinime të mundshme sigurisht do të habiteni nga statistikat e mëposhtme. Fillimisht tentojmë të vërejmë të gjitha kombinimet e mundshme për lojëra të luajtura. Është e qartë se numri i lojërave të mundshme është më i vogël se 9! = 362880, kjo sepse ky numër do të ishte i saktë, atëherë dhe vetëm atëherë nëse të gjitha lojërat do të përfundonin kur lojtarët kanë mbushur të gjitha hapësirat katrore, pra të bëhen gjithsej 9 lëvizje. Por, siç e dimë është e mundur që një lojë të përfundoj edhe në më pak se 9 lëvizje. Kështu që duhet të llogarisim të gjitha mundësitë kur loja përfundon në lëvizjen e 5-të, 6-të, 7-të, 8-të apo të 9-tën, dhe ti mbledhim të gjitha këto mundësi për të ardhur në një numër e të gjitha lojërave të mundshme. Nuk do të merret parasysh simetria e tabelës. Nëse do të merrej parasysh edhe ajo, atëherë qartë numri i lojërave të mundshme do të zvogëlohej në mënyrë drastike. Pas llogaritjeve logjike arrihet në përfundimet se ekzistojnë gjithsej 255168≈105 lojëra unike të tic-tac-toe, prej të cilave 131184 janë të fituara nga lojtari i cili luan i pari, 77904 nga lojtari i cili luan i dyti si dhe 46080 barazime. Po ashtu, në tabelën 1 mund të shohim statisti-

571 KUMTESAT kat për lojërat e mundshme në varësi nga numri i lëvizjeve të nevojshme deri në përfundimin e lojës [13]:

>ŽũĂƉģƌĨƵŶĚŽŶŵĞ EƵŵƌŝŝůŽũģƌĂǀĞƚģ ůģǀŝǌũĞŶĞ͗ ŵƵŶĚƐŚŵĞ 5-të 1440 6-të ϱϯϮϴ 7-të 47952 8-të 72576 9-të 127872 'ũŝƚŚƐĞũ 255168 Tabela 1. Numri i lojërave të mundshme në tic-tac-toe

Implementimi i IA në tic-tac-toe, nënkupton krijimin e një makine (programi), i cili ka aftësi të luaj këtë lojë më mirë se njeriu. Duke pasur parasysh që njeriu mëson shumë më shpejt se kompjuteri, atëherë duhet ta kemi të qartë që loja tic-tac-toe nuk është lehtë e im- plementueshme në një program, në të njëjtën mënyrë siç e mëson ndoshta edhe një fëmijë lojën tic-tac-toe. Hapi fillestar në krijimin e një aplikacioni të tillë do të ishte që të gjenerojmë të gjitha lojërat e mundshme në tic-tac-toe (255168), dhe pas çdo lëvizjeje të lojtarit njeri të kërkojmë ato lojëra që mund të pasojnë në lëvizjet e tjera. Të shikohet se në lëvizjen e radhës së aplikacionit cilat janë sërish të gjitha mundësitë lojërave të mundshme. Kështu të vazhdohet deri në mundësitë e fundit të lëvizjeve, pastaj të kthehemi mbrapa dhe të zgjedhim lëvizjen për të cilën ishte më i lartë rezultati i pritjeve në fund të këtyre kalkulimeve. Kjo mund të bëhet me një mënyrë shumë të lodhshme edhe për programerin, por edhe për kompjuterin. Kështu që si një zgjidhje më e mirë do të shqyrtohet algoritmi MiniMax.

572 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

LOJA E SHAHUT

Po ashtu, edhe loja e shahut klasifikohet tek lojërat me tabelë dhe mund të luhet nga dy lojtarë. Një lojë e shahut është paraqitur në Figurën 2.

Figura 2. Pamje e lojës së shahut

Loja e shahut luhet në një tabelë katrore me madhësi 8x8 sikurse në figurën 2, ku secila hapësirë katrore mund të ketë ngjyrë të zezë apo të bardhë, kufizimi është i tillë që çdo fushë e zezë mund të kufizohet vetëm me fusha të bardha dhe anasjelltas. Qëllimi i lojës është që ti bëhet shah-mat mbretit (figurës mbret) të lojtarit kundërshtar. Shah-mat nënkupton rastin kur mbreti është në atë pozitë që nuk mund të shmanget, pra kur lojtari kundërshtar e merr figurën mbret. Lojtarët njëri pas tjetrit lëvizin figurat, sipas lëviz- jeve të mundshme të tyre, me qëllim të arrihet deri tek pozita shah-mat. Zakonisht lojtari me figurat e bardha luan i pari, pra lëviz një nga figurat e tij, dhe pret lëvizjen e lojtarit me figurat e zeza. Lojtarët nuk mund të vendosin figurat tek hapësirat katrore në të cilat veç se gjendet një figurë me të njëjtën ngjyrë. Nëse figura në fjalë është me ngjyrë tjetër, atëherë lojtari i cili është duke e bërë lëvizjen e radhës ka të drejtë të zë hapësirën dhe figura e lojtarit kundërshtar do të largohet nga loja [10]. Pra siç shihet tek figura 2, e cila paraqet gjendjen fillestare të lojës, secili prej lojtarëve posedon nga 16 figura të shahut (1 mbret, 1 mbretëreshë, 2 oficerë, 2 torra, 2 kuaj dhe 8 ushtarë).

573 KUMTESAT

Figura Emri dhe lëvizjet e mundshme Lëvizjet e mundshme

DďƌĞƟ

Mund të lëvizë në cilëndo nga hapësir- at katrore fqinje.

DďƌĞƚģƌĞƐŚĂ

Mund të lëvizë në cilëndo hapësirë katrore që ndodhet përgjatë diago- ŶĂůĞǀĞ͕ŚŽƌŝǌŽŶƚĂůŝƐŚƚĂƉŽǀĞƌƟŬĂůŝƐŚƚ ndaj pozitës në të cilën mbretëresha aktualisht ndodhet. KĮĐĞƌŝ

Mund të lëvizë në cilëndo hapësirë katrore që ndodhet përgjatë diago- ŶĂůĞǀĞŶĚĂũƉŽǌŝƚģƐŶģƚģĐŝůģŶŽĮĐĞƌŝ aktualisht ndodhet.

dŽƌƌĂ

Mund të lëvizë në cilëndo hapësirë katrore që ndodhet horizontalisht ose ǀĞƌƟŬĂůŝƐŚƚŬƌĂŚĂƐƵĂƌŵĞƉŽǌŝƚģŶŶģ të cilën torra aktualisht ndodhet.

Kali

Mund të lëvizë në formën e shkronjës “L”, pra në hapësirat katrore ku i ĚƵŚĞƚƚģůģǀŝǌģĚǇŚĂƉģƐŝƌĂǀĞƌƟŬĂůŝƐŚƚ dhe një horizontalisht apo anasjelltas.

hƐŚƚĂƌŝ

Mund të lëvizë vetëm para, duke kaluar një ose dy hapësira katrore. Por, për të sulmuar ka të drejtë të sulmojë ǀĞƚģŵĮŐƵƌĂƚƋģŝŶĚŽĚŚĞŶƉĂƌĂŶģ diagonalen më të afërt. Tabela 2. Lëvizjet e mundshme të figurave të shahut

574 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tek tabela 2, janë paraqitur të gjitha figurat e shahut së bashku me lëvizjet e mundshme të tyre.

Claude Shannon në vitin 1950, erdhi me një përafrim se gjithsej ekzistojnë 10120 lojëra të mundshme në shah. Ky përafrim duke u bazuar në se secili lojtarë ka rreth 30 mundësi për çdo lëvizje dhe në total ekzistojnë rreth 80 lëvizje deri në fund të lojës (nëse një lëvizje llogaritet vetëm nga njëri lojtar). Kështu që në përafrim i bie të jenë 3080≈ 10120 [14]. Por, pasi që ky numër është jashtëzakonisht i madh dhe përafrimi i bërë nga Shannon nuk është bazuar në ndonjë logjikë shumë të saktë, ne tani do të analizojmë lëvizjet dhe lojërat e mundshme. Për lëvizjen e parë nga lojtari i bardhë ekzistojnë 20 mundësi (8 + 8 nga ushtarët, 2 + 2 nga kuajt). Tani për lëvizjen e dytë nga lojtari i zi ekzistojnë po ashtu 20 mundësi, dhe rrjedhimisht vetëm me dy lëvizje ekzistojnë 400 mundësi të lojërave. Për lëvizjen e tretë nga lojtari i bardhë bëhen në total gjithsej 8902 mundësi të lojërave, për lëvizjen e katërt 197742 mundësi të lojërave. Këto llogaritje mund ti bëjmë lehtë vetëm për këto lëvizjet fillestare, sepse siç po shihet numrat po rriten në mënyrë drastike. Kështu që duhet të bëhet një përaf- rim tjetër i arsyeshëm, pasi që një rezultat i saktë është shumë e vështirë të krijohet. Të themi se çdo lojtarë ka rreth 3 lëvizje të arsyeshme që mund ti bëj, dhe të jenë gjithsej 80 lëvizje deri në fund të lojës, atëherë kemi 380≈ 1040. Si rast analize për IA në lojën e shahut do të marrim pikërisht makinën e parë e cila në vitin 1997 mundi kampionin botëror në shah Garry Kasparov. Padyshim që kompjuteri nuk mund të ketë intuitën, apo eksperiencën e njeriut. Por, elementi që kompjuteri ka më shumë se njeriu janë fuqia procesorike, dhe ruajtja e madhe e të dhënave. Pikërisht këto ishin pikat që u shfrytëzuan nga krijuesit e makinës së parë të shahut të quajtur Deep Blue, e cila trium- foi ndaj kamponit botëror. Edhe pse sot ka makina (aplikacione) shumë më inteligjente që mund të kryejnë punën e Deep Blue-së, ne kemi marrë këtë rast studimi për të argumentuar faktin që është e mundur të krijohet një lojë shahu kompjuterike e cila mund njeriun, edhe pa përdorur shume IA, gjë e cila është e pamundur tek loja GO.

Më poshtë do të listojmë disa nga faktorët kryesor që ndihmuan në krijimin e makinës përveç tjerash ishte e aftë të llogariste 60 bilion lëvizje në 3 minuta: R5 Makina kërkuese e shahut me nga një procesor R5 Sisteme masive të paralelizmit të procesorimit të informatave R5 Kërkime të avancuara (kryesisht janë përdorur algoritmet: MinMax, Fixed-Depth, Alpha Beta, Q-search). R5 Funksione komplekse vlerësimi R5 Shfrytëzimi efektiv i databazave të lojërave të mjeshtërve të shahut.

575 KUMTESAT

Pas triumfit të arritur nga Deep Blue, evoluimi i makinës së shahut nuk përparoi drejt përmirësimit të pjesëve harduerike që të bëhet më i shpejt, por evoluimi vazhdoi në aspektin e përmirësimit të logjikës mbi krijimin e një makine (aplikacioni) të tillë. Dhe në ditët e sotme ekziston një aplikacion (StockFish) me fuqinë e njëjtë të Deep Blue-së i cili mund të instalohet në një telefon të mençur [16].

LOJA GO

Sikurse loja tic-tac-toe dhe ajo e shahut, edhe loja GO klasifikohet tek lojërat me tabelë. Edhe loja GO është lojë e cila zhvillohet mes dy personave dha ka pamjen sikur në figurën 3.

Figura 3. Pamje e lojës GO

Tabela e lojës GO është e madhësisë 19x19 vija (mund të jetë edhe më e vogël). Pra, për dallim nga loja e shahut apo ajo tic-tac-toe ku madhësia e tyre llogaritej në bazë të hapësirave katrore, këtu llogaritet në bazë të vijave pasi që edhe vendosja e figurave do të bëhet nëpër pikë prerjen e vijave dhe jo në hapësirat katrore. Po ashtu duhet cekur se pasi të vendosen, figurat nuk mund të ri-lëvizen sërish, përveç rastit kur zihen nga kundërshtari dhe atëherë mund të largohen nga tabela, në ato raste gurët e zënë njihen si të burgosur. Loja fillon me një tabelë të zbrazët, dhe secili nga dy lojtarët ka numër të pakufizuar të figurave të cilat zakonisht tek loja GO quhen gurë. Njëri lojtar ka gurët e bardh kurse tjetri të zinj dhe këta lojtarë vendosin njëri pas tjetrit gurët, ku zakonisht fillon lojtari me gurët e zinj. Qëllimi kryesor i lojës është që përmes gurëve të rrethohet sipërfaqe sa më të madhe; është e mundur që të zihen edhe gurët e lojtarit kundërshtar duke i rrethuar ato. Pra në fund fiton ai lojtar i cili ka rrethuar sipërfaqe më të madhe, saktësisht duke numëruar pikët brenda territorit të rrethuar.

576 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Shohim në figurën 4, një shembull të një loje të përfunduar në një tabelë me madhësi 9x9.

Figura 4. Shembull i lojës GO me madhësi 9x9

Pra, siç shihet në figurën 6 është një gjendje e përfunduar e lojës GO, pasi që asnjë veprim i mëtutjeshëm nuk do të ndihmojë asnjërin nga lojtarët që të fitoj ndonjë pikë më shumë. Për të shikuar se cili lojtar ka fituar, duhet të numërojmë pikët brenda territoreve të cilët ata kanë rrethuar. Me ngjyrë të kuqe kemi shënjuar pikët e lojtarit me gurë të bardhë, të cilat gjithsej janë 17, kurse me ngjyrë të gjelbër pikët e lojtarit me gurë të zinj të cilat gjithsej janë 15. Kështu që erdhëm në përfundim se lojtari me gurët e bardh ka fituar këtë lojë [11]. Nga vet fakti që loja GO e ka një tabelë me dimensione shumë më të mëdha se shahu apo loja tic-tac-toe, si dhe mënyra e lëvizjeve legale, vijmë në përfundim që loja GO ka një numër jashtëzakonisht të madh për gjithsej lojëra që mund të luhen. Pasi që çdo pikë prerje e vijave të tabelës GO mund të përmbaj ose gurë të zinj, ose të bardh ose të jetë boshe, i bie që për çdo pikë prerje kemi 3 mundësi të ndryshme. Po ashtu, duke pasur parasysh faktin që madhësia e tabelës është 19x19 = 361, kemi: 3361 ≈ 2.5 x 10170 ≈ 10170. 4.3.3 Inteligjenca artificiale në lojën GO Nga përshkrimi i lojës GO dhe asaj të shahut, vërejmë se loja GO është më e thjeshtë për nga lëvizjet sesa loja e shahut. Por, implementimi i saj është shumë më i vështirë në një makine krahasuar me atë të lojës së shahut. Kjo pikërisht për numrin e ndryshëm të lojërave të mundshme në të dy lojërat. Loja GO ka ≈ 10170 kurse ajo e shahut ≈ 1040.

577 KUMTESAT

Deri në mars të vitit 2016, loja GO ishte e vetmja nga lojërat me tabelë në të cilën po triumfonte akoma njeriu. Këtë e ndryshoi kompania Deep Mind e Google me makinën e saj Alpha Go, e cila arriti të mund kampionin botëror Lee Sedol të lojës GO. Kjo tronditi shumë ekspertë të inteligjencës artificiale, pasi mendimi ishte që kjo nuk mund të krijohet të paktën jo para 2026tës. Përkundër makinave të tjera me inteligjencë artificiale të cilat kanë përdorur shumë brute- force, AlphaGo është kryesisht e bazuar në Rrjetet Neurale (Neural networks) dhe mësimin përforcues (reinforcment learning) të cilat imitojnë të menduarit njerëzor. Kjo sepse është praktikisht e pamundur të llogaritet çdo lojë e mundshme e tabelës.

Faktorët që ndikuan në arritjet e këtij suksesi të Alpha Go-së janë: R5 Mësimi përforcues i thellë (ang. Deep reinforcment learning) - mundëson makinën të mësoj vetvetiu, pa u programuar paraprakisht për çdo gjë. Në rastin e Alpha Go, ajo është trajnuar duke ia paraqitur disa qindra, mijëra lojëra të zhvilluara nga lojtarët e GO-së, që ajo të mësohet të imitoj njerëzit, dhe pastaj të ushtroj së bashku me një version të sajin më të vjetër. R5 Rrjetet neurale (ang. Neural networks) – janë algoritmet për të kryer punën e mësimit të thellë përforcues.

Duhet cekur gjithashtu se Alpha Go, nuk ka qëllim vetëm triumfin në lojën GO. Algorit- met e Alpha Go janë me qëllime të përgjithshme dhe mund të përdoren edhe në aspekte të tjera (shëndet, shkencë, financa), dhe cilësohet si një hap shumë i madh për IA, pasi që tregon se si makinat mund të mësojnë vet [18].

APLIKACIONI PËR LOJËN TIC-TAC-TOE

Duke pasur parasysh që rezultatet e algoritmeve te ndryshme te inteligjencës artificiale është pothuajse e pamundur të llogariten me mendjen e njeriut, për këtë arsye përdoret kompjuteri së bashku me resurset e tij siç janë fuqia procesorike, shpejtësia në kalkulim, gjuhët e gatshme programuese që na lehtësojnë qasjen tek gjuha e makinës etj. Për të ilustruar një shembull të inteligjencës artificiale në lojërat kompjuterike në këtë punim është marr si rast implementimi loja tic-tac-toe. Qëllimi i këtij aplikacioni është që të krijoj një lojë tic-tac-toe e cila do të luhet në mes të shfrytëzuesit (lojtarit) si dhe kompjuterit në të cilën lojtari njeri, do ta ketë të pamundur të fitoj ndaj kompjuterit, më e mira që mund ta bëj ai është të barazoj. Po ashtu, gjatë implementimit të lojës tic-tac-toe do të fokusohemi tek dallimi i implementimit të lojës me inteligjencë artificiale nga ai pa inteligjencë artificiale. Dhe rrjedhimisht në fund do të vijmë në përfundimin që disa lojëra janë të pamundura të krijohen për ta mundur lojtarin njeri, pa ndihmën e inteligjencës artificiale.

578 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ZHVILLIMI I APLIKACIONIT

Për zhvillimin e këtij aplikacioni (loje kompjuterike) kemi përdorur gjuhën programuese Java si dhe veglën ose hapësirën e integruar për zhvillim (IDE- integrated development environment) Eclipse [21]. Gjatë zhvillimit është përdorur gjithashtu edhe JUnit framework [22]. JUnit framework është një kornizë pune e posaçme për gjuhën programuese java, e cila ndihmon në testimin e pjesëve të kodit, me qëllim të lehtësimit të krijimit të aplikacionit të dëshiruar. Është e nënk- uptueshme që për krijimin e një loje sikurse tic-tac-toe nevojiten mjaft shumë testime për të vërtetuar se metodat përkatëse na japin rezultatin e dëshiruar. Qëllimi kryesor i aplikacionit është që të krijoj një lojtar kompjuterik kundër të cilit do të luaj lojtari njeri i cili do ta ketë të pamundur të fitoj, maksimumi që lojtari njeri mund të arrijë është barazimi. Ky qëllim është arritur përmes implementimit të algoritmit MinMax.

MINIMAX ALGORITMI

Algoritmi MinMax është një algoritëm rekursiv, i cili ndihmon në marrjen e vendimeve në një lojë zakonisht për dy persona (njëri njihet si Mini, kuse tjetri si Max). Pra, ky kthen një vlerë (që ndihmon në marrjen e vendimit) të lojtarit Max, më të madhen të mundshme, duke mos ditur lëvizjen e radhës së kundërshtarit Min. Siç mund ta vërejmë qëllimi i tij është që ta maksimizoj probabilitetin për vlerën përfundimtare të tij, si dhe ta minimizoj probabilitetin për vlerën përfundimtare të kundërshtarit Min. Me vlerë përfundimtare po nënkuptojmë rezultatin e lojtarit në fjalë, në një gjendje të lojës (gjendje e tabelës). P.sh: mund të inicializojmë vlerën përfundimtare të lojtarit Max me 100, nëse gjendja e tabelës në fund të lojës tregon se Max ka fituar, si dhe po të njëjtën mund ta inicializojmë me -100, nëse gjendja e tabelës në fund të lojës tregon se Mini ka fituar (Max-i ka humbur). Vlera mund të incializohet edhe tek gjendjet e tabelës të cilat ende nuk kanë nxjerrë një fitimtar. Shohim formulën e MiniMax algoritmit [5]:

Vlera(GJ) nëse përfundoi(GJ) Minimax(GJ) = max(minimax(Rezultati(GJ, a)) nëse lojtari(GJ) = Max min(minimax(Rezultati(GJ, a)) nëse lojtari(GJ) = Min Ku: GJ- gjendjen e tabelës Vlera(GJ)- tregon vlerën e gjendjes së tabelës Rezultati(GJ, a) – kthen gjendjen GJ, pas veprimit të aksionit a Përfundoi(GJ) – tregon a është gjendje e fundit (kjo është e vërtetë atëherë kur nuk ka më hapësirë për lëvizje ose ndonjëri nga lojtarët ka fituar.

579 KUMTESAT

Lojtari (GJ) – tregon se a e ka lojtari gjendjen GJ, Aksionet(a) – tregon se a mund te behet ky aksioni Tek figura 5 dhe figura 6, mund të shihen pamje të aplikacionit pas barazimit apo fitores së kompjuterit, pasi nuk është i mundshëm një opsion ku fiton lojtari njeri.

Figura 5. Pamja e aplikacionit pas fitores së kompjuterit

Figura 6. Pamja e aplikacionit pas një barazimi

580 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

III. DISKUTIMI

Megjithëse në aplikacionin e zhvilluar lidhur me këtë punim, tek i cili është implementuar IA nuk vërehet ndonjë dallim performance shumë domethënës në krahasim me aplikacionet e ngjashme të cilat nuk kanë të implementuar IA, gjithsesi ky dallim prej disa mili-sekondash për këtë aplikacion më të thjeshtë është argument i mjaftueshëm për të vlërësuar se me rritjen e vështirësisë dhe kompleksitetit të aplikacioneve edhe ky dallim do të rritet, siç e kemi shembullin tek loja GO. Nëse shqyrtojmë numrin e iterimeve (krahasimeve të nevojshme), të nxjerrura nga aplikacioni jonë do të fitojmë të dhënat e paraqitura sikurse në tabelën 3. Shohim se iterimet e nevojshme për brute-force janë gjithmonë me maximumin e lojërave të mundshme në tic- tac-toe. Kurse iterimet e algoritmit min-max janë llogaritur përmes aplikacionit.

EƵŵƌŝ/ůģǀŝǌũĞƐƐģ /ƚĞƌŝŵĞƚďƌĞŶĚĂ /ƚĞƌŝŵĞƚĞŶĞǀŽũƐŚŵĞ ŬŽŵƉũƵƚĞƌŝƚ ĂůŐŽƌŝƚŵŝƚŵŝŶŵĂǆ ŵĞďƌƵƚĞĨŽƌĐĞ 1 16000 255168 2 1048 255168 ϯ 920 255168 4 29 255168 5 1 255168 Total 17998 1275840 Tabela 3. Krahasimi i brute-force me algortmin min-max

Përveç lojërave me tabelë inteligjenca artificiale ka zbatim edhe tek llojet e tjera të lojërave si p.sh.: lojërat e ndryshme 3D, lojërat e ndryshme luftarake ku kundërshtarët mund të pajisen me inteligjencë artificiale, lojërat logjike ku shfrytëzuesi (lojtari) duhet të sfidoj lojtarin virtual në lojë etj.. Pothuajse për çdo risi teknologjike lojërat kompjuterike janë ndër të parat që ndryshojnë dhe tentojnë të përshtaten me trendin e re teknologjik. Si një rast më i freskët mund të jetë evolucioni i telefonave të mençur (smart phones) të cilët rrjedhimisht menjëherë nxitën plat- forma të reja dhe të përshtatshme për lojërat që të luhen në këto pajisje. E njëjta është duke ndodhur me Inteligjencën Artificiale, si një disiplinë relativisht e re në botën e teknologjisë. Arsyeja e vetme se pse deri tani nuk kemi parë rezultate të mëdha të implementimit të inteligjencës artificiale në lojërat kompjuterike është se zhvilluesit e lojërave në fund një nga qëllimet kryesore e ka që të luhet nga sa më shumë shfrytëzues, dhe njeriu është më i pasio- nuar që të luaj një lojë me pamje të bukur, karaktere te bukura, sesa të ketë një kundërshtar aq inteligjent sa e ka të pamundur të fitoj. Por, megjithëse Inteligjenca Artificiale e ka të

581 KUMTESAT vështirë të futet në tregun e lojërave, qëllimi i saj është që të krijoj lojëra aq fantastike, që nuk do të kenë për qëllim vetëm të fitojnë kundrejt lojtarit njeri, por që ta bëjnë lojën sa më të këndshme, zbavitëse dhe lojtari njeri të mbetet i befasuar nga inteligjenca e lojës, si dhe të jetë mjaftueshëm i motivuar për të luajtur sërish. Përfundimisht mund të themi që e ardhmja e inteligjencës artificiale nuk do ta ketë fokusin në zhvillimin dhe perfeksionimin e lojtarëve virtual (ang. non player characters), por në kënaqësinë dhe eksperiencën e lojtarit njeri në përgjithësi. Pra, do të mund të krijohen lojëra të cilat përmbajë lojtar virtual të mençur, ato do të jenë në gjendje që t’iu përshtaten dëshirave të lojtarit njeri, duke i ofruar atij një ambient, civilizim shoqëri dhe botë virtuale të simuluar aq mirë sa do të ngjajë me një jetë paralele të përsosur. Kjo është një nga perspektivat më fantastike të inteligjencës artificiale në lojërat kompjuterike e cila padyshim që mund të zhvillohet edhe në shumë sfera të tjera.

IV. KONKLUZIONET

Një nga qëllimet kryesore të njeriut është që të punoj vazhdimisht drejt krijimit të një standardi jetësor më të mirë. Pothuajse secili profesion ndikon në përmirësimin e këtij standardi në mënyra të ndryshme, por në ditët e sotme është e vështirë të gjendet një profesion tek i cili nuk ka zbatim edhe teknologjia, për ta bërë punën më të lehtë. Madje, edhe një kirurg nuk mund të cilësohet si më i suksesshmi, në qoftë se nuk është në trend me teknologjinë, dhe më të rejat e fundit teknologjike lidhur me mjekësinë. Për njeriun e zakonshëm është e vështirë të kuptoj tërë funksionalitetin e mjeteve teknologjike të cilat ai i përdor aktualisht, por akoma më e vështirë është të kuptoj fushën e IA. Duke lënë anash faktin që IA konsiderohet si një degë potencialisht shumë e rrezikshme për të ardhmen e njerëzimit, ne do të fokusohemi në përparësitë dhe entuziazmin që na jep kjo degë e re teknologjike. Imagjinoni një makinë e cila avancon dhe e përmirëson veten vazhdimisht ashtu sikurse një fëmijë i vogël i cili vazhdimisht mëson, rritet, aftësohet të kryej punë të cilat nuk ka mundur t’i bëjë më parë. Kjo padyshim është një nga gjërat më magjepsëse që do të mund të shihnim sa i përket teknologjisë. Makineritë e tilla do të mësonin që të aftësoheshin për të orkestruar një melodi të këndshme për njeriun, do të aftësoheshin të përkthejnë gjuhët e folura etj. Pra qëllimi është të shfrytëzojmë të gjitha aftësitë e forta të kompjuterit, duke përdorur inteligjencën artificiale që të mund të përmirësojmë standardin jetësor në mënyrë drastike. Për të avancuar fushën e IA ka nevojë për testime të shumta, të cilat më së miri do të mund të simuloheshin në kompjuter. Dhe rrjedhimisht një nga simulimet më të njohura për ne janë lojërat kompjuterike. Përveç faktit që lojërat janë zbavitëse kur luhet mes njerëzve, tani ato janë bërë zbavitëse edhe për tu luajtur kundër një makine, madje është shumë më shumë sfidues një duel kundër kompjuterit. Këtë e vërteton fakti që deri në fillim të vitit 2016, loja me tabelë GO, kishte mbetur si loja e vetme me tabelë tek e cila njeriu ishte më i fortë

582 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 se kompjuteri. Por, pikërisht në mars të 2016 eksperti botëror i kësaj loje u mposht pikërisht nga një makinë. E tërë kjo falë IA, saktësisht algoritmeve, metodave, kërkimeve dhe zbatimit të duhur të resurseve kompjuterike. Përderisa teknologjia në ditët e sotme është një nga faktorët kryesor që po shtyn njerëzimin drejt avancimit, atëherë IA është ajo që e po e shtyn teknologjinë drejt avancimit.

V. REFERENCAT

[1] Entertainment software association. (2015). Essential facts about the computer and video game industry.; (http://essentialfacts.theesa.com/) [2] Nick Bostrom (2014). Superintelligence. [3] Nils Nilsson (2010). The Quest for Artificial Intelligence: A History of Ideas and Achieve- ments. [4] Marcus Hutter (2005). Universal Artificial Intelligence [5] Stuart J. Russell, Peter Norvig (2003). Artificial Intelligence. A modern approach. [6] Mat Buckland (2005). Programming Game AI by Example [7] David Poole; Alan Mackworth; Randy Goebel (1998). Computational Intelligence: A Logical Approach [8] A. K. Saxena. Artificial Intelligence and expert system. [9] Weisstein, Eric W. “Tic-Tac-Toe.” From MathWorld--A Wolfram Web Resource. http:// mathworld.wolfram.com/Tic-Tac-Toe.html, qasja me datë 26.02.2017. [10] FIDE (1989), The Official Laws of Chess, https://www.fide.com/fide/handbook.htm- l?id=124&view=article, qasja me datë 26.02.2017. [11] British GO Association, https://www.britgo.org/intro/intro2.html, qasja me datë 26.02.2017. [12] Alexander Nareyek (2004), AI in computer games [13] Jasper Juul (2005) Half-Real: Video Games between Real Rules and Fictional Worlds [14] Claude E. Shannon (1950), Programming a Computer for Playing Chess [15] John Tromp (2005), Number of legal Go positions (up to 19×19) [16] Murray Campbell, A. Joseph Hoane Jr, Feng-hsiung Hsu (2002); Deep Blue [17] Christopher Chabris (2015), The Real Kings of Chess Are Computers https://www.wsj.com/articles/the-real-kings-of-chess-are-computers-1420827071, qasja me datë 26.02.2017. [18] Christopher Burger (2016), Google DeepMind’s AlphaGo: How it Works https://www.tastehit.com/blog/google-deepmind-alphago-how-it-works/qasja me datë 26.02.2017. [19] - The Next Generation (1996),Lexicon A to Z: NPC (Nonplayer Character). [20] - Ernest Adams (2013), Fundamentals of Game Design.

583 KUMTESAT

[21] Java Tools and Technologies Landscape Report 2016 https://zeroturnaround.com/rebellabs/java-tools-and-technologies-landscape-2016/ qasja me datë 26.06.2017. [22]The 8 Useful Java Testing toolshttps://blog.idrsolutions.com/2015/02/8-useful-java-testing-tools-frameworks-programmers-developers-coders/ qasja me datë 26.06.2017

584 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

APLIKIMET E GRAFEVE

Msc. Elda Lamçe Msc. Borana Loshi Msc. Morena Breshanaj Universiteti Universiteti Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë “IsmailQemali”, Vlorë “IsmailQemali”, Vlorë E-mail: [email protected] E-mail: boranaloshi@ E-mail:mbreshanaj@gmail. gmail.com com

ABSTRAKTI

Teoria e grafeve po merr vëmendjen kryesore në matematikë kryesisht për shkak të aplikimeve te saj në fusha të ndryshme si: biokimi ( gjenetikë), inxhinieri elektrike (rrjetet e komunikacionit dhe teoria e kodeve), shkenca kompjuterike (algoritme) dhe kërkimet operacionale. Në këtë artikull trajtojmë operimin e rrjetit GSM në vetëm katër shkallë të ndryshme frekuencash duke u bazuar në teorinë e grafeve dhe ne algoritmin e ngjyrosjes së grafeve. Nje tjeter aplikim i grafeve eshte aplikimi i algoritmit te kulmeve te mbuluar për të parandaluar shumimin e viruseve kompjuterike. Kemi përdorur ciklin Hamiltonian për lojërat e shahut në kuti shahu me dimensione të ndryshme.

Fjalët kyçe: grafe, kulme, brinjë, algoritme, cikle

XI. HYRJA Teoria e grafeve është duke u shndërruar me shpejtësi një nga degët kryesore të matem- atikës. Metodat e fuqishme kombinatorike të përdorura në teorinë e grafeve janë përdorur gjithashtu për të vërtetuar rezultatet tashmë të njohura dhe të rëndësishme në shkencën e matematikës . Në këtë artikull, ne kemi paraqitur disa aplikime të zgjedhura te teorisë se grafeve në fusha të ndryshme. Një pjesë e konsiderueshme e këtyre metodave janë përdorur në atë pjesë të teorisë së grafeve të quajtur “përputhshmëritë” dhe një nga rezultatet më të rëndësishme nga përdorimi i këtyre metodave është vërtetimi i teoremës së Dilworth-it, për bashkësitë e fundme pjesërisht te renditura. Bazuar në konceptin e përputhshmërisë themi se ekziston një bashkësi e përbashkët e fqinjësive të majta dhe atyre të djathta. e cila përfaqëson një nëngrup në një grup të fundëm. Ky rezultat luajti një rol të rëndësishëm në vërtetimin e teoremës së famshme të katër ngjyrave nga Dharwader. Një tjetër rast ku teoria e grafeve ka luajtur nje rol të rëndësishëm është edhe vërtetimi për ekzistencën e një nënbashkësie të R(numrave realë) e cila nuk është Lebeg e matshme, si dhe një pafundësi rastesh të tjera të aplikimit të grafeve.

585 KUMTESAT

XII. Problemi i 7 urave Qyteti i Königsberg, tani i quajtur Kaliningrad, pjesë e republikës ruse, ndahet në katër seksione nga degët e lumit Pregel. Në shekullin e tetëmbëdhjetë shtatë ura (tani ekzistojnë vetëm pesë) lidhën këto rajone siç tregohen në figurë, ku zonat e tokës janë të shënuara me shkronjat A, B, C, D. Problemi i shtatë urave lindi nga pyetja “A mund të nisesh në një zonë të tokës dhe të ecësh mbi urat e skicuara në figurë, duke kaluar nëpër secilën urë ekzaktësisht një herë, dhe të kthehesh sërish në pikën e nisjes?” Matematikani zviceran Leonhard Euler e studioi këtë problem duke përdorur multigrafet ku katër rajonet përfaqësohen nga kulmet dhe urat nga brinjët. Euler e zgjidhi këtë problem dhe zgjidhja e tij është botuar në 1736. Viti kur Euler zgjidhi problemin e shtatë urave të Königsberg shënohet si viti i lindjes së teorisë së grafeve. Problemi i udhëtimit nëpër çdo urë pa kaluar asnjë urë më shumë se një herë mund të riformulohet në terma të këtij modeli: A ka një cikël të thjeshtë në këtë multigraph që të përmbajë çdo brinjë? Duke ditur përkufizimin një cikli Eulerian në një graf G pyetja riformulohet “A ka një cikel eulerian në graf?” Përgjigja e Euler-it për këtë pyetje është JO! Teoremë mjaft e rëndësishme në studimin e grafeve të Eulerit është teorema mbi grafet e Eulerit: Një graf i lidhur, me dy ose më shumë kulme, është një graf Eulerian (d.m.th. ka një cikël të Eulerit) nëse dhe vetëm nëse çdo kulm i grafit ka si gradë një numër çift. Në grafin e problemit të shtatë urave, ka katër kulme që kanë grade tek. Pra, nuk mund të ketë një cikël Eulerian.

XIII. Problemi i postierit kinez Në qoftë se të gjitha kulmet e një grafi nuk e kanë gradën çift, atëherë grafi nuk mund të jetë Eulerian. Por në qoftë se një graf ka të gjithë kulmet me gradë çift dhe ekzaktësisht dy kulme me gradë tek, atëherë grafi ka një rrugë Euleriane që fillon dhe përfundon në dy kulmet e ndryshëm me gradë numër tek. Një graf që ka një kalim Eulerian, por jo një cikël Eulerian quhet graf gjysmë-Eulerian.

586 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Në grafin e mësipërm ka saktësisht dy kulme me gradë numër tek, dhe ndaj themi se ka një rrugë Euler që duhet të ketë kulmet dhe si skaje. Një rrugë e tillë Euler është e cila e emërton grafin e mësipërm si graf gjysmë-Eulerian. Supozojmë një graf që paraqet modelin e rrugëve dhe skajeve të rrugëve të një qyteti, me skajet e rrugëve si kulme dhe rrugët si brinjë te grafit. Dikush që fillon ecjen në një skaj, ecën përgjatë rrugëve njëra pas tjetrës dhe përfundon në një tjetër skaj të rrugës, formon nje rrugë në një graf. Theksojmë se në qoftë se përshkrua- jmë të njëjtën rrugë ose skaj të qytetit më shumë se një herë ateherë ne kemi përshkruar vetë kulmet dhe rrugët e grafit më shumë se një herë. Supozojmë se një postier, duhet ti dorezojë letrat banorëve të qytetit, në të gjitha rrugët e qytetit. Në qoftë se grafi që përfaqëson rrugët dhe skajet e qytetit është gjysmë-Eulerian atëherë kjo rrugë është pikënisja e problemit të postierit, në të cilin postieri mund të fillojë detyrën e tij nga një skaj i qytetit, të shpërndajë të gjitha letrat duke kaluar në të gjitha rrugët vetëm një herë. Kjo është një situatë optimale dhe efiçente për postierin. Por në qoftë se në këtë graf ne nuk gjejmë një rrugë të tillë Euleriane, atëherë postierit i duhet të përsërisë rrugët më shumë se një herë për të shpërndarë letrat. Ky problem është quajtur problemi i Postierit Kinez, për nder të matematicienit Meigu Guan, i cili e propozoi këtë problem.

Kalimi nëpër diagram dhe grafet Eulerian Një lojë shumë e famshme që argëton fëmijët përshkruhet si në vijim: A mund të ndiqni me laps një diagram pikash (ku rrathët e vegjël përfaqësojnë kulmet) dhe vijash si tregohet në Figurën 5a dhe 5b? Kushti është që diagrami duhet të ndiqet duke filluar në një pikë dhe pas përsh- krimit të tij të mbarojë në të njejtën pikë, duke mos e zhvendosur lapsin nga diagrami derisa diagrami te jetë perfunduar i gjithë dhe pa kaluar në të njëjtën brinjë dy herë.

587 KUMTESAT

Një fëmijë kurioz do të përpiqej të gjente përgjigjen e saktë të kësaj pyetjeje duke filluar provat mbi diagram dhe do të arrijë në konkluzion që pas disa tentativash, ne nuk mund ta aplikojmë këtë veti mbi figurën e parë por është e mundur në figurën e dytë. Për pyetjen, nëse është e mundur të kalojmë në një diagram të tillë mund të pergjigjemi në qoftë se e dimë konceptin e grafit Eulerian.

Teorema e katër ngjyrave dhe ngjyrosja e hartave Kjo teoremë u zbulua fillimisht në vitin 1852 nga Frensis Gutrie, i cili asokohe ishte duke u përpjekur të ngjyroste një hartë të të gjitha qarqeve të Anglisë (kjo para se të shpikej interneti qe një punë që kërkonte goxha mund). Ai zbuloi diçka interesante – kishte thjesht nevojë për maksimumi katër ngjyra për të siguruar që asnjë qark të mos kufizohej me të tjerët me një ngjyrë të njëjtë. Gutrie pyeti veten nëse kjo ishte apo jo e vërtetë për çdo hartë, dhe çështja u shndërrua në një kuriozitet matematikor që mbeti i pazgjidhur për vite më radhë. Në vitin 1976 (më shumë se një shekull më vonë), ky problem u zgjidh përfundimisht nga Kenet Epwl dhe Volfgang Haken. Prova që ata zbuluan qe mjaft komplekse dhe e mbështe- tur pjesërisht në një kompjuter, por ajo theksonte se në çdo hartë politike janë të nevojshme vetëm 4 ngjyra për të ngjyrosur sipërfaqen e secilit shtet individual, në mënyrë që asnjë shtet të mos kufizohet me shtetet që kanë të njëjtën ngjyrë në hartë. Për ndonjë hartë të dhënë, mund të ndërtojmë grafin e saj si më poshtë:

Vendos një kulm brenda çdo rajoni të hartës dhe lidh dy kulme të dallueshme me një skaj n.q.s dhe vetëm n.q.s rajonet e tyre përkatëse ndajnë një segment të përbashkët të kufijve. Më pas, një ngjyrim i duhur i kulmeve të grafit sjell një ngjyrim të duhur të rajoneve të hartës origjinale. Përdorim algoritmin e ngjyrosjes së kulmeve për të gjetur ngjyrosjen e duhur të hartës së Indisë në 4 ngjyra.

Problemi SNP Në biokiminë kompjutacionale ka shumë situata ku duhet të zgjidhen konflikte midis sekuencave në një kampion duke përjashtuar disa nga vargjet. Ekzaktësisht çfarë e shkakton

588 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 një konflikt përcaktohet në mënyrë të saktë në kontekstin biokimik. Nga ana matematikore ne përcaktojmë një graf konflikti ku kulmet përfaqsojnë vargjet në mostër dhe ka një brinjë midis dy kulmeve atëherë dhe vetëm atëherë kur ekziston një konflikt midis vagjeve korren- sponduese.

Qëllimi është që të zhvendosim vargjet më të vogla të mundshme të cilat do të eliminojnë të gjitha konfliktet. SNP((snip) = single nucleotide polymorphism ) është një mutacion i vetëm bazë i ADN. Njihet se SNP-të janë burimi më i zakonshëm i polimorfizmave gjenetikë në gjenetikën njerëzore (rreth 90% e të gjithë polimorfizmave të ADN humane).

Siguria e rrjetit kompjuterik Në disiplinën matematikore të teorisë së grafëve, një mbulim i kulmeve të një grafiku është një grup kulmesh i tillë që çdo skaj i grafikut është incident me të paktën një kulm të caktuar. Problemi i gjetjes së një mbulimi minimal të kulmeve është një problem i optimizimit klasik në shkencën kompjuterike. Formalisht, një mbulim kulmesh i një grafi të pa orientuar është një nënbashkësi e e tillë që kjo do të thotë se çdo brinjë ka të paktën një kulm në mbulimin e kulmeve Një mbulim minimal i kulmeve është një mbulim kulmesh me madhësi më të vogël të mundshme. Numri i mbulimit të kulmeve është numri i kulmeve në një mbulim minimal të kulmeve, pra .Figura në vijim tregon shembuj të mbulimit minimal të kulmeve në grafet e mëposhtëm.

Një grup shkencëtarësh kompjuterik, të drejtuar nga Eric Filol kanë përdorur së fundmi algoritmin e kulmeve të mbuluar për të ndaluar shumimin e viruseve që vjedhin informacione në rrjetet e kompjuterave të mëdhenj dhe kanë dizenjuar një strategji optimale për të mbrojtur rrjetin kundër sulmeve të viruseve të tillë në kohë reale. Metoda e tyre u përdor në shumë

589 KUMTESAT rrjete virtuale duke treguar që kursi i topologjisë kombinatoriale mund të ketë një ndikim të madh në ndalimin e këtyre viruseve. Aftësia për t’i identifikuar në kohë reale është esenciale në parandalimin e shumimit të virusit. Ideja është të gjesh një mbulim kulmi minimal në graf, kulmet e të cilit lidhen me serverat e kompjuterit. Kjo është një zgjidhje optimale dhe një dizenjim optimal mbrojtës. Në figurë tregohet një rrjet kompjuterik me një mbulim minimal kulmesh {2,4,5}.

Rrjeti i telefonisë së lëvizshme GSM GSM (the group special mobile) u krijua në vitin 1982 për të siguruar një standard të sistemit të telefonisë mobile. Rrjeti i parë GSM u lançua në 2001 nga Radiolinja në Finlandë, me një infrastrukturë teknike të ndërlidhur të mirëmbajtur nga Ericson. Në ditët e sotme GSM është standardi më i përhapur në botë përsa i përket telefonisë mobile, i përdorur nga më shumë se 2 bilion njerëz në më shumë se 212 vende të botës. GSM është një rrjet celular, sistemi i të cilit është i ndarë në qeliza hekzagonale. Secila qelizë ka kullën e saj të komunikimit e cila lidhet me telefonat mobile nëpërmjet qelizave të tyre. Të gjithë telefonët mobile lidhen me rrjetin GSM nëpërmjet qelizave më të afërta me ta. Rrjetet GSM operojnë në vetëm katër shkallë të ndryshmë frekuencash. Arsyeja pse janë katër shkallë operimi është, duke u bazuar në teorinë e grafeve dhe ne algoritmin e ngjyrosjes së grafeve, harta e secilit rajon mund të ngjyroset duke përdorur vetëm katër ngjyra të ndryshme, (minimum i ngjyrave që mund të përdorim është katër).

Qelizat e nje rrjeti GSM celularesh

590 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Problemi i caktimit të frekuencave (FAP) ose problemi i caktimit të kanaleve luan një rol shumë të rëndësishëm në rrjetin wireless që përdor teknologjinë e aksesit të frekuencave të ndashme në mënyrë të shumëfishtë (FDMA), shembulli me i mirë bazohet në teknologjinë GSM. Aplikime të tjera përfshijnë komunikimin satelitar, TV broadcasting WLANs dhe Orthogonal Frequency Division Multiplexing (OFDM) në rrjetin wireless. Falë gjithë këtyre aplikimeve, nuk ekziston një frekuencë e vetme por shumë. Ky problem u përmend për herë të parë në 1960 kur frekuencat individuale në spektrin radio u lishensuan dhe u ndryshuan nga autoritetet dhe operatorët e parë të telefonisë celulare mund të përfitonin nga planifikimi inteligjent i frekuencave. Më pas, frekuencat u regjistruan në blloqe dhe objektivi i operatorëve ndryshuan minimumin e diferencës midis frekuencës më të madhe e më të vogël të përdorur. Në 1990 shumica e frekuencave u regjistruan dhe popullariteti i komunikimit të celularit i “detyruan” operatorët të rrisnin numrin e antenave, duke rritur ndjeshëm nivelet e interfer- ences, edhe pse planifikimi i frekuencave nuk ishte bërë në mënyrë të kujdesshme.

Detyra e frekuencave dhe ngjyrosja e kulmit Të gjitha variantet e detyrave kanë dy të dhëna të përbashkëta. 1. Bashkësia e transmetuesve të wireless-it duhet të kenë frekuenca të caktuara. Për çdo transmetues ka një bashkësi të frekuencave të disponueshme. 2. Frekuencat e caktuara të dy transmetuesve mund të interferojnë me njëra-tjetrën, duke humbur cilësi në sinjal. Dy kushtet që duhet të plotësohen që të kemi interferencë në dy sinjale janë: x Dy frekuencat duhet të jenë afër në bandën elektromagnetike. Harmonikat gjithashtu mund të interferojnë falë efektit Dopler, por pjesët e bandës elektromagnetike që janë zgjedhur përgjithësisht japin këtë lloj interference. x Lidhjet duhet të jenë gjeografikisht afër njëra tjetrës, kështu që sinjalet e interferuara janë mjaftueshëm të fuqishme për cilësinë e sinjalit. Zakonisht, të dhënat në nivelin e interferencës merret për çdo katërfish të dy transmetuesve dhe dy frekuencave.

Problemi mund të modelohet si një problem teorik i grafeve duke përkufizuar një graf interference të paorientuar me lidhjet e dhëna të intereferencës. Për të thjeshtuar prezanti- min supozojmë se transmetuesit nuk janë të lidhur siç ndodh në rastin e rrjetit në telefonin celulare. Bashkësia jep gjithë transmetuesit. Një brinjë ekziston atëherë dhe vetëm atëherë kur ekziston çifti i frekuencave i tillë që niveli i interferencës për katërshen tejkalon pragun. Në rastin më të thjeshtë ne konsiderojme atë të quajturën kanal interference. Supozojmë se bashkësia e frekuencave është e barabartë për të gjithë transmetuesit dhe objektivi është të minimizojmë numrin e frekuencave nën kushtin se të gjitha nivelet e intereferencës të mbeten nën pragun. Në këtë rast, FAP jep atë që njihet si problemi i ngjyrosjes së kulmve. Në këtë problem kemi për të ngjyrosur kulmet e grafit të tillë që dy kulme fqinje mos të kenë të

591 KUMTESAT njëjtën ngjyrë. Nga një pikëpamje algoritmike, ky problem mund të shikohet si një problem vendimi ose si problem optimizimi. Nëse numri i frekuencave është i fiksuar, le te themi duhet t’i pergjigjemi pyetjes: “A ekziston një zgjidhje me interferencë të papranueshme duke përdorur të shumtën frekuencave?” e cila është ekuivalente me zgjidhjen e problemit -ngjyrosje. Në rastin kur numri i frekuencave nuk është i fiksuar por duhet të përcaktohet, version i optimizimit i -ngjyrosjes mund të zgjidhet. Ndryshimi midis zgjedhjes së frekuencave (spektri i palimituar) dhe frekuencave të fiksuara (spektri i paracaktuar) qëndron për problema të frekuencave më shumë realiste. Nëse përfshijme bashkësinë e frekuencave të mundshme në problemin e ngjyrosjes së kulmeve, një problem i listës së ngjyrave duhet të zgjidhet. Të dyja këto probleme janë studiuar në kontekstin e detyrës së frekuencave, duke dhënë raste të ndërveprimit midis matematikës diskrete dhe aplikimeve.

Turi i Kalit Kali është i vetmi gur shahu që nuk lëviz në një vijë të drejtë, por dy hapa në një drejtim, pastaj në një drejtim pingul. Turi i kalit është vargu i lëvizjeve të një kali në një lojë shahu në mënyrë të tillë që kali të vizitojë cdo katror vetëm një herë. Problemi i gjetjes së turit të kalit është një problem matematikor, dhe krijimi i një programi për të gjetur një tur të kalit është një problem i zakonshëm që u jepet studentëve të shkencave kompjuterike. Variacionet e problemit të turit të kalit përfshijnë kutitë e shahut me madhësi të ndryshme nga ato të zakonshme. Problemi i turit të kalit është një shembull i problemit më të përgjithshëm të rrugës Hamiltoniane në teorinë e grafeve. Problemi i gjetjes së turit të mbyllur është një shembull i problemit të ciklit të Hamiltonit.

Lëvizjet e lejuara për një kalë. Nëse do paraqesim një tur të tij si një graf, kulmet do të përfaqësonin kutitë e shahut dhe brinjët do të përfaqësonin lëvizjet e lejuara të kalit mes kutive dhe turi i një kali (një rrugë që kalon nëpër të gjitha kutitë e shahut) është thjesht një rrugë Hamiltoniane. Një tur i mbyllur është ai ku lëvizja përfundimtare është një lëvizje e rregullt e cila përfundon në kutinë fillestare. Kjo përfaqësohet nga një cikël Hamiltonian.

592 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Lëvizjet e lejuara për një kalë.

Historia e turit më të hershëm të mbijetuar është paraqitur në figurën e mëposhtëme. I atribuohet el-Adli ar-Rumi i cili jetonte në Bagdad në vitin 840 pas Krishtit dhe dihet se ka shkruar një libër mbi një formë të hershme të shahut të luajtur në Lindjen e Mesme. Një numër turnesh të tjera u shfaqën në dorëshkrimet mesjetare të shahut. Shumica e këtyre turneve mbulojnë vetëm gjysmën e fushës . Subjekti pastaj duket se është harruar deri në 1722. Studimi i parë i plotë shkencor i turneve të kalit u krye nga Leonhard Euler në 1759. Euler gjithashtu hulumtoi simetritë e mundshme brenda turit. Ndërsa Euler ishte ndër të parët që studionin sistematikisht udhëtimet e kuajve, ai gjithashtu krijoi një nga metodat e para për gjetjen e tyre. Teknika e Eulerit (e sugjeruar nga një studiues matematikani L. Bertrand) kombinon ture të vogla dhe jo të plota për të formuar një tur të ri .Procedura më e njohur dhe historikisht më e rëndësishme për gjetjen e tureve të kalorësve u shpik nga matematikani gjerman H.C. në 1823, dhe njihet si rregulli i . Rregulli është i thjeshtë: duke filluar në çdo katror, bëni një lëvizje të lejuar në katrorin që ka më pak pasardhës. Një pasardhës është çdo katror një lëvizje e lejuar larg. Në përdorimin e kësaj metode, shihen më parë katrorët me më pak pasardhës, gjë që i pengon ato të bëhen më vonë. Është e rëndësishme të theksohet se rregulli i Warnsdorff është heuristik, që do të thotë se nuk është e garantuar të gjendet një zgjidhje. Megjithëse ky rregull do të gjente një tur në një kuti drejtkëndëshe të çdo madhësie, kërkimet e shumta kompjuterike kanë treguar se mund të dështojë për kutitë më të mëdha se . Një përmirësim modern nga Arnd Roth thy- en lidhjet në zgjedhjen e pasardhësve duke përzgjedhur katrorin më larg nga 3. Kjo metodë dështon së pari në një fushë shahu . Arsyeja për përdorimin e këtyre metodave heuristike në vend të një algoritmi të garantuar për punë është shpejtësia. Është e mundur të krijohet një algoritëm i tillë duke përdorur backtracking, por për fushat më të mëdha ajo shpejt bëhet shumë e ngadalshme për të qenë. Mjaft interesante, janë metodat më të fundit për të gjetur ture të mëdha të kalit janë disi të ngjashme me qasjen e Euler. Këto teknika ndajnë një fushë të madhe në drejtkëndësha më të vegjël për të cilët zgjidhjet tashmë janë të njohura. Këto zgjidhje më të vogla pastaj bashkohen për të formuar një tur kali.

593 KUMTESAT

Paraqitje e grafit të turit të kalorësit sipas Eulerit.

Ekzistenca e turit te kalit. Një problem interesant që lidhet me turin e kalit është zbulimi se cila nga fushat e shahut përmban një tur të mbyllur. Allen Schëenk propozoi teoremën e mëposhtme.

Teoremë. Një fushë shahu ku nuk përmban një tur kali të mbyllur nqs një ose më shumë nga tri kushtet e mëposhtme qëndrojnë: 1. m dhe n janë të dy tek. 2. m=1,2 ose 4; 3. m=3 dhe n= 4,6,ose 8

Vërtetim.(1) Duke ditur mënyrën e lëvizjes së kalit, mund të shohim se çdo lëvizje e rregullt është nga një kuti e zezë tek një kuti e bardhë ose anasjellas. Prandaj çdo tur i mbyllur mund të vizitojë një numër të barabartë kutish të bardha dhe të zeza. Por n.q.s. dhe janë të dy numra tek, do të kemi një numër tek kutish dhe kali s`mund të vizitojë një numër të barabartë kutish të bardha dhe të zeza. Rrjedhimisht nuk mund të ndërtojmë një tur të mbyllur në një fushë me përmasa tek. (2) Në qoftë se është e dukshme që fusha nuk është e gjerë sa duhet për të ndërtuar një tur. Kur tregojmë se nuk mund te ndërtojmë një tur të kalit me anë të ngjyrosjes së grafeve. Dy ngjyrosje të ndryshme të një fushe me përmasa 4x6 janë treguar në figuren e meposhtme. Në fushën e dytë vëmë re se ka një numër të barabartë të kutive të kuqe dhe blu, dhe nga një katror i kuq mund të shkojmë vetëm në një katror blu. Duke vënë këto fakte së bashku do të thotë që mund të ndërtojmë vetëm një tur të mbyllur nëse katroret në vargun e lëvizjeve alternohen midis të kuqes dhe blusë. Nga mënyra se si lëviz kali gjithashtu shohim se në fushën e parë kali gjithmonë alternon kutitë nga e bardha në të zezë. Meqë aty nuk ka një korrespondencë një për një midis katrorëve të bardhë e të zinj apo të kuq e blu, kjo është një kontraditë dhe nuk ekziston mundësia për një tur të mbyllur.

594 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Fusha 4x6 nuk përmban një tur të mbyllur të kalit. (3) Vërtetimi i pjesës së tretë konsiston në heqjen e kulmeve nga cikli Hamiltonian të cilat përfaqësojnë lëvizjen e kalit. Kur kulmet janë hequr nga cikli aty mund të jenë të shumtën komponentë të lidhur të grafit. Nëse ka më shumë se komponentë të lidhur pas heqjes së kulmeve atëherë grafi origjinal nuk përmban një cikël Hamiltonian. Duke vepruar në këtë mënyrë është e mundur të eliminohen fushat dhe (fushat u eliminuan në pjesën (2) të vërtetimit). Në pjesën e mbetur të vërtetimit Schwenk tregon se është e mundur të ndërtojë një tur të kalit në të gjitha fushat e tjera drejtkëndore, vërtetimi bëhet me anë të induksionit matematik. Kjo është e ngjashme me metodën e ndërtimit të tureve të njohur në coptime të fushës. Në një problem të ngjashëm, Watkins dhe Hoenigman studiuan ture të mbyllura që ekzistojnë në sipërfaqen e një torusi, në thelb një fushë drejtkëndëshe, në të cilën kali është i destinuar për të lëvizur. Ata gjetën se, sipas këtij modifikimi, çdo fushë drejtkëndëshe përm- ban një tur.

Problemi i ndërtimit të orarit Problemi i orarit i cili konsiston në planifikimin e një grupi leksionesh gjatë periudhave është e barabartë me problemin e ngjyrosjes së grafit ku: Çdo leksion (një çift (klasë, më- sues)) shërben si kulm dhe dy kulme janë të lidhur në qoftë se leksionet e lidhura kanë të përbashkët një student ose mësues. Atëherë mund të përdornim ngjyrosjen e kulmeve duke përdorur një maksimum prej ngjyrash. Kulmet me të njëjtën ngjyrë lidhen me klasat në të cilat zhvillohet mësim në të njëjtën orë. Dimë se problemi i ekzistencës së një p-ngjyrosjeje është i plotë kur Një brinjë mund të përfaqësojë faktin se një nxënës ndjek dy leksione, si dhe faktin se dy leksione duhet të zhvillohen në të njëjtën klasë ose që i zhvillon i njëjti lektor. I gjithë problemi mund të shprehet sipas dy llojeve të kufizimeve: kufizime të përgjithshme dhe kufizime specifike. Kufizimet e përgjithshme janë: 1. Një lektor mund të zhvillojë një leksion në një orë të caktuar. 2. Një klasë mund të presë një leksion në një orë të caktuar. 3. Një student mund të marrë pjese vetëm në një leksion në nje orë të caktuar. 4. Duhet të respektohet kapaciteti i klasave. 5. Një numër leksionesh mund të jenë të fiksuar. 6. Lektorët kanë ditë apo orë në të cilat nuk janë të disponueshëm.

595 KUMTESAT

Kufizimet specifike janë: 1. Dy leksione të të njëjtit subjekt mund te mos jenë përcaktuar në të njëjtën ditë. 2. Leksionet mund të fillojne vetëm pas orës 8 am dhe të mbarojnë para 8 pm. 3. Një lektor mund te mos zhvillojë më shumë se 4 orë në ditë. 4. Brenda mundësive leksionet e një grupi të caktohen vetëm në një klasë, etj.

Në një universitet janë pedagogë si dhe lëndë të cilat ata duhet t’ua mësojnë studentëve . Për një pedagog të caktuar kërkohet që të jap lëndën për periudha kohore. Stafi i universitetit do që të krijojë një orar të tillë që të shfrytëzohet minimumi i mundshëm i periudhave kohore. Ky problem i njohur si problemi i orarit gjen zgjidhje duke ndjekur strategjinë e mëposhtëme. Ndërtojmë multigrafin bipartit G i cili ka kulme ,të vendosura në mënyrë të tillë që kulmi lidhet me kulmin me brinjë. Duke pasur parasysh faktin që për një periudhë të caktuar një pedagog mund t’u mësojë studentëve të shumtën një lëndë dhe një lëndë mund të jepet nga të shumtën një pedagog, marrim në konsideratë fillimisht një periudhë kohore të vetme. Themi se orari i ndërtuar konsiston në ndërtimin e një grafi të tillë dhe anasjellas, një graf i ndërtuar në mënyrë të tillë i korrenspondon një orari. Pra, zgjidhja e këtij problemi konsiston në ndarjen e brinjëve të grafit në numrin minimal të përshtatjeve pedagog-lëndë, pra në mënyrë të njëjtë siç veprojmë kur duam të ngjyrosim grafin dhe kërkojmë numrin minimal të ngjyrave.

596 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Literatura:

[1]K. Appel and W. Haken, Every Planar Map is Four Colorable, Bull. Amer. Math. Soc. 82 (1976) 711-712. [2] . Babai, Some applications of graph contractions, J. Graph Theory, Vol. 1 (1977) 125-130. [3] E. Bertram and P. Horak, Some applications of graph theory to other parts of mathematics, The Mathematical Intelligencer (Springer-Verlag, New York) (1999) 6-11. [4]J.A. Bondy and U.S.R. Murty, Graph Theory with Applications, 1976, Elsevier Science Publishing Company Inc. [5] L. Caccetta and K. Vijayan, Applications of graph theory, Fourteenth Australasian Conference on Combinatorial Mathematics and Computing (Dunedin, 1986), Ars. Combin., Vol. 23 (1987) 21-77. [6] Ashay Dharwadker, The Vertex Cover Algorithm, 2006. [7] Ashay Dharwadker, The Vertex Coloring Algorithm, 2006. [8] Ashay Dharwadker, A New Proof of The Four Colour Theorem, 2000. [9] Ashay Dharwadker, A New Algorithm for finding Hamiltonian Circuits, 2004. [10] L. Euler, Solution d’une question curieuse qui ne paroit soumise a aucune analyse, Mémoires de l’Académie Royale des Sciences et Belles Lettres de Berlin, Année 1759 15, 310-337, 1766. [11] Eric Filiol, Edouard Franc, Alessandro Gubbioli, Benoit Moquet and Guillaume Roblot, Combinatorial Optimisation of Worm Propagation on an Unknown Network, Proc. World Acad. Science, Engineering and Technology, Vol 23, August 2007. [12] K. Heinrich and P. Horak, Euler’s theorem, Am. Math. Monthly, Vol. 101 (1994) 260. [13] R.M. Karp, Reducibility among combinatorial problems, Complexity of Computer Computations, Plenum Press, 1972.

597 KUMTESAT

598 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

INTEGRIMI I AVANCUAR I IT-SË NË INSTITUCIONET KULTURORE TË REPUBLIKËS SË KOSOVËS

Krenar KËPUSKA Shkëlqim MIFTARI M.Sc. Eng. Computer SciencePhD. Cand. B.Sc. Eng. Computer Science Kolegji AAB Kolegji AAB PRISHTINË PRISHTINË [email protected] [email protected]

ABSTRAKTI

Projekti bazohet në integrimin e avancuar të IT-së në institucionet kulturore, respektivisht në institucionet kinematografike. Synimi kryesor i projektit është kombinimi i gjuhëve të ndryshme programuese me qëllim të dizajnimit të shërbimeve virtuale të avancuara ne Kinemanë ABC. Problemet kryesore në institucionet tona kulturore bazohen kryesisht në in- teraktivitetin e ulët midis institucionit dhe klientit. Mënyra më optimale për zgjidhjen e këtij problemi është implementimi dhe kombinimi i shërbimeve: HTML5, CSS, JAVASCRIPT, FRAMEWORKS, PHP dhe MYSQL, në një faqe web-i. Në punim është trajtuar implementimi i shërbimeve të IT-së në institucionet kulturore kinematografike. Projekti ka ndikuar në rrijten e performancës së institucionit dhe rritjen e interaktivitetit institucion-klient. Ky projekt mund të zbatohet edhe në institucionet tjera kulturore (teatër, kinema) etj.

Fjalët kyçe: IT, WEB-shërbime, Kinema, Baza e të dhënave, Programim

HYRJA

Aplikimi i teknologjisë së informacionit në institucionet kulturore, mundëson përpunimin dhe menaxhimin e resurseve të kinemasë nëformë digjitale dhe si rrjedhim sjell ndryshimin e metodave tradicionale të përdorura deri më tani si: vështirësitë e klientëve për komunikimin direkt me institucionin, vështirësitë e rezervimit të ulëseve në terminet e institucionit, vështirësitë në koordinimin e aktiviteteve, problemet e monitorimit të aktiviteteve brenda institucionit dhe pjesëmarrësve në atë institucion, në metodat më moderne. Disa nga sfidat më kryesore në një institucion të tillë kulturorë lidhen ngushtë me monitorimin e bashkëpunimin Institucion – Klient, rezervimi i termineve dhe caktimi i ulëseve në kohë reale nga ana e klientit dhe monitorimi i aktiviteteve të institucionit dhe klientëve nga punëtorët e institucionit.

599 KUMTESAT

Ky hulumtim do të bazohet në dy faza: analiza e metodës tradicionale si: menaxhimi aktual i termineve, rezervimi i ulëseve, koordinimi i aktiviteteve, sistemi i biletimitdhe funksionimi i institucionit pasaplikimit të metodës digjitale si proces i ri i menaxhimit të kinemave.

MENAXHIMI I KINEMAVE PARA APLIKIMIT TË PLATFORMËS DIGJITALE PMK Gjatë kësaj faze do të analizohet “funksionimi” i rezervimit të biletave, proces ky që ndikohet ndër të tjera edhe nga procesi i komunikimit të drejtpërdrejtë Institucion – Klient dhe që ballafaqoheshin me disa probleme të cilat lehtë mund të eliminohen nëse aplikojmë teknologjinë informative në proceset e duhura. Numri i rezervimeve ishte simbolike, kërkesat ishin të vogla, dhe mbi të gjitha komunikimi ishe i mangët. I gjithë procesi i komunikimit zhvillohej vetëm përmes emailëve, proces ky që nuk ishte kreativ dhe mjaft ipërshtatshëm për klientët, që rrjedhimisht ndikonte në institucionet e kinemave dhe si pasojë ankesat për këto dy procese ishin në rritje e sipër. Institucionet kinematografike kishin vështirësi të kontrollo- nin punën e kolegëve punëtorë dhe monitorimin e terminëve dhe rezervimeve në ato termine. Sot, njerëzit kanë arritur në një pikë ku jetojnë në një botë të rrethuar me teknologji të cilën e përdorin që nga hapat e parë të edukimit, e cila nuk është njëluks por është një nevojë e domosdoshme e ditëve të sotme. Prandajerdhi sinjali se tashmë është koha që të gjendej një mënyrë më kreative dhe më të lehtë e cila do zgjidhte të gjitha këto probleme.

PRITSHMËRITË NGA APLIKIMII PLATFORMËS DIGJITALE PMK

Duke parë rolin e tanishëm të teknologjisë dhe fuqinë e komunikimeve virtuale (internetit), zbatimi i saj do të mundësonte: x Komunikimin direkt, shumë të shpejtë dhe në kohë reale midis institucionit përkatës dhe klientit x Caktimin e termineve dhe njoftimin e klientëve për terminet e ardhshme x Menaxhimin dhe koordinimin digjital të aktiviteteve që zhvillohen përbrenda institucionit x Digjitalizimin e të gjithë institucionit dhe sallave të saj x Përfshirja e klientëve në përzgjedhjen e filmave për shfaqje x Kontrollimine aktiviteteve të punëtorëve dhe klientëve përbrenda sistemit x Rritjen e interaktivitetit dhe ngritjen e interesimit për këto institucione x Shtypjen e biletave për çdo ulëse përbrenda një termini x Shpërblimi i klientëve më aktiv dhe besnik për institucionin Përmes zhvillimit të PMK-së dhe përdorimit të saj në proceset e mësipërme është bërë integrimi i teknologjisë së informacionit dhe njëkohësisht edhe digjitalizimi i një sektori të një institucioni të kinemasë. Zhvillimi i të cilit është bërë pas analizës së proceseve dhe praktikave aktuale (tradicionale) të menaxhimit të kinemave.

600 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Përmes aplikimit të PMK-së, bëhet koordinimi më i lehtë i termineve dhe aktiviteteve të tjera për shfaqje, në krahasim me metodat tradicionale, si dhe krijon mundësi që institucioni të jetë më kreativ dhe më produktiv për klientët e interesuar.

Fig. 1 - Rastet e përdorimit për sistemin PMK

MENAXHIMI I KINEMAVE PAS APLIKIMIT TË PLATFORMËS DIGJITALE PMK

Implementimi i teknologjisë së informacionit në institucionet kulturore kinematografike ka arritur që të evoluoj të gjithë procesin e menaxhimitdhe të lehtësojë punën e këtyre institucioneve kulturore. Përfituesit më të mëdhenj në gjithë këtë revolucion teknologjik janë klientët të cilët tashmë nuk kanë nevojë që të kenë paraqitje fizike në institucion për një arsye të thjeshtë, por në aspekte të ndryshme po ashtu edhe institucionet kulturore kinematografike janë përfituesit e tjerë.

601 KUMTESAT

Si ka ndikuar ky sistem në rritjen e interaktivitetit dhe sa ka lehtësuar punën në menaxhimin e institucioneve kinematografike? Implementimi i teknologjisë së informacionit në procesin e menaxhimit të kinemave është arriturpërmes integrimit të aplikacioneve të ndryshme në mënyrë shumë më produktive. Ky implementim shfrytëzon rrjetat kompjuterike me qëllim të rritjes së kreativitetit dhe interaktivitetit me klientin, duke mundësuar kështu rritjen e interesimit për këto institucione dhe menaxhim më të lehtë të klientëve në numër më të madh. Deri më tani edhe pse me zhvillimin e teknologjisë janë zhvilluar softuerë dhe aplikacione të ndryshme të cilat edhe kanë arritur që të lehtësojnë punën për shumë institucione të tjera të ndryshme prapë institucionet kulturore nuk kanë arritur që të kenë një softuerë për përdorim të gjerë përbrenda institucionit. Andaj mënyra më optimale për zgjidhjen e këtyre problemeve është implementimi i platformës PMK, e cila shërben si urë lidhëse por kreative midis Institucionit dhe Klientit. Kjo platformë është e pajisur me informata nga dy anët me burimet kryesore: Instituci- ni dhe Klientët. Këto pjesë të platformës monitorohen nga një nivel i avancuar hierarkik i sistemit që njëkohësisht ka edhe rolin kryesorë në atë institucion.

Fig. 2–Struktura dhe hierarkia e menaxhimit të PMK-së

METODOLOGJIA

Për zhvillimin dhe zbatimin e kësaj teknologjie, duhet: x Marrja e kërkesave dhe analiza e tyre x Rishqyrtimi i kërkesave dhe ndryshimet eventuale x Dizajnimi i bazës së të dhënave x Zhvillimi i ueb aplikacionit x Implementimi i aplikacionit PMK

602 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Përmes zbatimit të fazave paraprake dhe shqyrtimit të atyre proceseve është zhvilluar ueb aplikacioni PMK, prej nga fillimisht është shqyrtuar metodologjia tradicionale dhe analizat e kësaj metodologjie. Pas analizës së metodës tradicionale, janë marrë kërkesat e reja, të cilat më pastaj janë rishqyrtuar dhe eventualisht ndryshuar për të përshtatur me metodën moderne të PMK-së.

Fig. 3–Proceset e zhvillimit dhe implementimit të PMK-së

Përmes marrjes së kërkesave dhe shqyrtimit të tyre është arritur procesi kryesorë me anë të së cilës tashmë është paraparë mënyra e funksionimit të aplikacionit që do zhvillohet pas këtij procesi.Faza e ardhshme pasi është përcaktuar procesi i funksionimit është përgatitja e infrastrukturës së aplikacionit përmes dizajnimit të bazës së të dhënave: në të cilën do të ruhen të gjitha resurset digjitale të institucionit, si dhe zhvillimi i ueb aplikacionit: që është arritur përmes përdorimit të gjuhëve programuese - skriptuese të ndryshme. Procesi i fundit për zhvillimin e ueb aplikacionit PMK dhe digjitalizimit të një sektori të kinemasë është procesi i implementimit të atij aplikacioni dhe futjes në punë në mënyrë që përdoruesit të mund të kenë qasje në pjesët e tyre përkatëse.

KONKLUZIONE 1. Klientët të cilët janë në gjendje të bashkëveprojnë me institucionin në kohë reale: a. Rezervojnë ulëse për sesionet e caktuara përmes përdorimit të teknologjisë b. Ka mundësi të këshillojë në përcaktimin e shfaqjeve të ardhshme c. Ka debatuar – komunikuar me institucionin për detajet tjera 2. Stafi i punëtorëve janë në gjendje qëtë koordinojnë aktivitetet e tyre përbrenda institucionit: a. Komunikojnë duke shfrytëzuar PMK-në si alternativë shtesë b. Marrin raportet mbi sesionet e caktuara c. Menaxhojnë me resurset elektronike të institucionit

603 KUMTESAT

ϯ͘ Është rritur përgjegjësia e institucionit përballë klientit 4. Bëhet monitorimi i interaktivitetit punëtorë – punëtorë, punëtorë – klient 5. Rezervimi i ulëseve edhe për klientët që nuk kanë njohuri mbi përdorimin e teknologjisë

LITERATURA

1. W3C. (1999-2017) W3CSchools: Accessed 09th June 2017 Available from: https://www.w3schools.com/php/ 2. W3C. (1999 - 2017) W3CSchools: Accessed 09th June 2017 Available from: https://www.w3schools.com/php/php_mysql_intro.asp ϯ͘ TutorialsPoint. (2017) TutorialsPoint: Accessed 12th June 2017 Available from: https://www.tutorialspoint.com/mysql/mysql-insert-query.htm 4. TutorialsPoint. (2017) TutorialsPoint: Accessed 12th June 2017 Available from: https://www.tutorialspoint.com/php/php_functions.htm 5. Bootstrap. (2016) Bootstrap: Accessed 13th June 2017 Available from: https://getbootstrap.com/ 6. Bootstrap. (2016) Bootstrap: Accessed 13th June 2017 Available from: https://www.w3schools.com/jquery/

604 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

MJEKËSI

605 KUMTESAT

606 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Int J Clin Exp Med 2015;8(11):20218-20226 www.ijcem.com /ISSN:1940-5901/IJCEM0013809

Original Article Biomechanical properties of the sciatic nerve following repair: effects of topical application of hyaluronic acid or tacrolimus

Agon Y Mekaj1, Arsim A Morina1, Shpetim Lajqi2, Suzana Manxhuka-Kerliu3, Fatos M Kelmendi1, Shkelzen B Duci4

1Clinic of Neurosurgery, Faculty of Medicine, University of Prishtina, Prishtina 10000, Kosovo; 2Department of Construction and Mechanism, Faculty of Mechanical Engineering, University of Prishtina, Bregu i Diellit p.n., Prishtina 10000, Kosovo; 3Institute of Pathology, Faculty of Medicine, University of Prishtina, Prishtina 10000, Kosovo; 4Clinic of Plastic and Reconstructive Surgery, Faculty of Medicine, University of Prishtina, Prishtina 10000, Kosovo Received August 2, 2015; Accepted November 5, 2015; Epub November 15, 2015; Published November 30, 2015

Abstract: Recovery following nerve repair can be evaluated based on electrophysiological and morphological as- sessments of biomechanical properties. This study compared the effects of topical hyaluronic acid (HA), tacrolimus (FK-506) or saline administration on the biomechanical properties of the sciatic nerve at 12 weeks after nerve repair. Materials and Methods: Eighteen male European rabbits (Oryctolagus cuniculus) (weight from 2.5 to 3 kg) were randomly assigned to one of the following experimental groups (six animals per group): Saline, HA, or FK-506. The non-transected left leg was used as a control group (eighteen sciatic nerves). Biomechanical assays were performed and statistically analyzed. Results: The average maximal load, elastic limit load, maximal stress, and elastic OLPLWVWUDLQRIWKHFRQWUROJURXSZHUHVLJQLÀFDQWO\GLIIHUHQW 3 IURPWKRVHRIDOOWKUHHH[SHULPHQWDOJURXSV Moreover, the other examined parameters (i.e., maximal displacement, elastic limit stress, and maximal strain) were VLJQLÀFDQWO\GLIIHUHQWEHWZHHQWKHFRQWUROJURXSDQGDOOWKUHHH[SHULPHQWDOJURXSV 3 +RZHYHUQRVLJQLÀ- cant differences in any of the biomechanical parameters were observed between the experimental groups (P>0.05). At 12 weeks after nerve repair, Saline, HA, and FK-506 groups displayed average maximal stress values that were 72.6%, 77.38%, and 73.8% of those in the control group (100%), respectively. Conclusion: The biomechanical properties of the HA and FK-506 groups were similar to those of the saline group at 12 weeks after nerve repair.

Keywords: Biomechanical properties, hyaluronic acid, rabbits, tacrolimus, scar, sciatic nerve healing

Introduction substances at the site of nerve repair to prevent scar tissue formation and improve nerve Peripheral nerve injuries are very common regeneration. Hyaluronic acid (HA) and tacroli- DQG FDXVH VLJQLÀFDQW FOLQLFDO SUREOHPV GXH mus (FK-506) are the compounds most com- WRQHXURORJLFDOGHÀFLWV>@7RUHGXFHWKHFRQ- PRQO\ XVHG IRU WKLV SXUSRVH > @ 7KHVH sequences of severe nerve injuries, such as VXEVWDQFHVH[HUWDQWLLQÁDPPDWRU\DQGLPPX- nerve stretching, compression, crushing, and nosuppressive effects and potentially prevent transection (neurotmesis), microsurgical nerve VFDU IRUPDWLRQ YLD VHYHUDO PHFKDQLVPV > repair is necessary. Different surgical tech- @1HUYHGDPDJHGXHWRVFDUIRUPDWLRQDOWHUV niques can be utilized depending on the type the functional and morphologic properties of RIQHUYHLQMXU\>@+RZHYHUGHVSLWHWKHLP nerves (i.e., the nerve fascicles, the epineuri- provements in operational techniques, nerve um, the perineurium, the endoneurium, and repair is often followed by the formation of YHVVHOV >@7KHVXFFHVVRIQHUYHUHJHQHUD- scar tissue surrounding the damaged nerve tion can be evaluated using several functional >@0DQ\H[SHULPHQWDOVWXGLHVKDYHIRFXVHG HJWRHVSUHDGLQJUHÁH[WHVWDQGHOHFWURSK\VL- on the application of different pharmacological RORJLFDO UHFRUGLQJ > @ DQG PRUSKRORJLF

607 KUMTESAT

methods (e.g., macroscopic, histomorphomet- WKH RULJLQDO PJPO DPSXOHV DQG WKH ÀQDO ULFDQGLPPXQRKLVWRFKHPLFDODQDO\VHV > concentration (10 ng/ml) was prepared via 2 @,QDGGLWLRQWRWKHVHH[SHULPHQWDOH[DPLQD- GLOXWLRQV>@ tions, the biomechanical properties of nerves that were previously repaired following damage Surgical procedures have recently been investigated in several stud- LHV >@ 6HYHUDO ELRPHFKDQLFDO SURSHUWLHV All of the rabbits (18) were anesthetized via such as maximal load, elastic limit load, maxi- intravenous injection of 30 g/l sodium pento- mal displacement, maximal stress, elastic limit barbital (1 mg/kg) into the ear vein. The rabbits stress, maximal strain, and elastic limit strain, were intravenously administered 20 mg/kg can be assessed. These parameters can be cefazolin prior to surgery to prevent postopera- UHFRUGHGXVLQJXQLYHUVDOWHQVLOHPDFKLQHV>@ tive infections. 0DQ\ IDFWRUV LQÁXHQFH QHUYH KHDOLQJ DQG UH After the induction of anesthesia, the animals covery as indicated by these biomechanical were shaved and placed in the lateral decubi- parameters. These factors include the type of tus position. All subsequent procedures were nerve injury, the method of nerve repair (i.e., performed aseptically. First, a longitudinal inci- direct end-to-end, end-to-site, epineural, peri- sion was made in the lower 2/3 of the thigh. neural, or inter-fascicular, as well as the use of Next, the right sciatic nerve was exposed via FRQGXLWVWRUHSDLUQHUYHGHIHFWV >@WKHWLP- the splitting procedure to separate the semi- ing of nerve repair and the use of topical phar- WHQGLQRVXV DQG ELFHSV IHPRULV PXVFOHV >@ PDFRORJLFDODJHQWV>@ The sciatic nerve was transversally cut using a This study investigated the biomechanical surgical blade. After the nerve was transected, properties of the sciatic nerve at the site of it was immediately repaired via end-to-end neu- repair, at which saline, HA, orFK-506 was topi- rorrhaphy using four equidistantly placed epi- cally applied. neural sutures (10-0 nylon suture; Ethicon Inc., Somerville, NJ, USA) that were positioned 1 mm Materials and methods from the site of transection. After neurorrhaphy, the site of nerve repair was wrapped with Eighteen adult male European rabbits (Orycto- AGSS (Spongostan®; Ethicon Inc., Somerville, lagus cuniculus) ranging in weight from 2.5 kg NJ, USA) with 0.5 ml of saline (group I), HA to 3 kg (average: 2.75 kg) were used for this (group II), or FK-506 (group III). Then, the fas- study. The rabbits were placed in separate cia, muscle and skin layers were separately cages and were raised under conventional lab- closed. The rabbits were allowed unrestricted oratory conditions. movement immediately after anesthesia. All of the surgical procedures were performed using All procedures were performed at the Ex- microsurgical instruments under a loupe at perimental Animal Breeding and Research ïPDJQLÀFDWLRQ>@ Center. Animal care was performed with the prior approval of the Animal Experimental Nerve diameter Ethics Committee of the Medical Faculty of the University of Prishtina, Kosovo (No. 1551). $OORIWKHH[SHULPHQWDOUDEELWVZHUHVDFULÀFHG via overdose of intracardially administered 100 The animals were randomly divided into 3 equal mg/kg phenobarbital. The sciatic nerves were experimental groups (6 per group). The non- re-exposed, and the repaired and control ner- transected left leg was used as a control group ves were harvested to examine their biome- (eighteen sciatic nerves). chanical properties. The sciatic nerve diameter (d) was measured using a digital micrometer In groups I, II, and III, following transection and >@,QWKHUHSDLUHGQHUYHVWKHPHDVXUHPHQWV repair of the sciatic nerve, the site of nerve were obtained at the anastomosed sites, and repair was wrapped with an absorbable gelatin the measurements were obtained at the equiv- sponge soaked (AGSS) with 0.5 ml of saline alent sites in the non-transected sciatic ner- (0.9% NaCl), 0.5 ml of HA (16 mg/2 ml Ortho- ves (from the left hind leg). Longitudinal repre- YLVF RUƫORI). 3URJUDI$VWHOODV3KDU sentations of the sciatic nerves from the con- ma), respectively. FK-506 was prepared from trol and experimental groups are presented as

608 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Figure 1.6LPSOLÀHGORQJLWXGLQDOUHSUHVHQWDWLRQVRIWKHVFLDWLFQHUYHVDQGWKHLUGLDPHWHU

Figure 2.3KRWRJUDSKLFLPDJHRI $ QRQWUDQVHFWHGH[SRVHGOHIWVFLDWLFQHUYH>FRQWUROJURXS@ DQG %' ULJKWVFLDWLF re-exposed transected nerve from experimental groups (I, II, and III, respectively). (S: sciatic nerve, AS: anastomosed site). schematics in Figure 1, and images of rabbit form these experiments, the machine was legs that were exposed (control left sciatic PRGLÀHGWRREWDLQHOHFWURQLFDOO\FRQWUROOHGDQG nerve) or re-exposed (the right sciatic nerve suitable measurements of the sciatic nerve in the experimental groups) are presented in load. The universal tensile machine produced Figure 2. adequate forces and jaw adjustment speeds to measure the biomechanical properties of Biomechanical testing the sciatic nerves. The prepared nerves of 35 The biomechanical assays were performed at PPLQOHQJWKZHUHÀ[HGLQWKHMDZVRIWKHWHQ- the laboratory of the Faculty of Mechanical sile machine. The nerves were then loaded Engineering of the University of Prishtina using under displacement control at 20 mm/min. a universal tensile machine (Figure 3). To per- The repaired site of the sciatic nerve, with an

609 KUMTESAT

Figure 3. Schematic of the universal tensile machine used for the biomechanical assessment of sciatic nerves. approximate length of 3-4 mm, was also exam- Statistical analysis ined via high-resolution video recording during the assay. The video data were analyzed on a The data were analyzed using SPSS Statistics computer and were correlated with the data 21.00 software (IBM, Chicago, IL, USA). Des- from the tensile machine every 3 seconds, criptive statistics (means and standard devia- which corresponds to a 1-mm elongation of the WLRQV>6'V@ DQG6WXGHQW·Vt-tests were used to sciatic nerve. The sciatic nerves were incre- DQDO\]HWKHELRPHFKDQLFDOSDUDPHWHUV3 mentally loaded until each repaired or control ZDVFRQVLGHUHGVLJQLÀFDQW nerve failed. Results After experimentation, the stress-strain curves, force-displacement curves, maximum load, ma- In the three experimental groups (6 samples ximum displacement, maximum stress, maxi- per group), 12 weeks following transection and mum strain, elastic limit load, and elastic limit repair of the right sciatic nerve, the diameter stress were computed. The schematic approach and the biomechanical properties of the nerves of the load applied to the sciatic nerve and the were measured. As shown in Table 1, the mean functions used to calculate the stress and nerve diameter of the control group was small- strain values are presented in Figure 4. Stress er than that of all experimental groups. Addi- represents the applied force over the cross- WLRQDOO\VLJQLÀFDQWGLIIHUHQFHV 3 LQWKH sectional area of the nerve, whereas strain mean nerve diameter were observed between refers to the amount of elongation in the direc- the saline and HA groups and between the tion of the applied force divided by the initial saline and FK-506 groups. In contrast, the dif- length of the nerve. ference in the mean nerve diameter between

610 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Figure 4.6FKHPDWLFRIWKHVFLDWLFQHUYHDQGGHÀQLWLRQVRIVWUHVVDQGVWUDLQ

Table 1. Nerve diameters of the experimental and control and groups I, II, and III) were assess- groups ed based on the t-test. Comparisons Experimental groups Non-operated group of the average maximal load, elastic limit load, maximal stress, and elas- Group I-Saline Group II-HA Group III-FK-506 Control P valuea d >PP@ d >PP@ d >PP@ d >PP@ tic limit strain values revealed highly I II III C VLJQLÀFDQWGLIIHUHQFHVEHWZHHQWKH 1 control group and all three experi- 2 4.21±0.28 3.7±0.43 3.66±0.44 2.52±0.20 PHQWDOJURXSV 3 ([WUHPHO\ 3 >0.05 VLJQLÀFDQWGLIIHUHQFHV 3 Nerve diameters: 1P value for the control group compared to all three experi- in the average values of other bio- 2 mental groups; P value for the saline group compared to both the HA and mechanical parameters, including FK-506 groups; 3P value for the HA group compared to the FK-506 group. A P YDOXH a ZDVFRQVLGHUHGVWDWLVWLFDOO\VLJQLÀFDQW the maximal displacement, elastic limit stress, and maximal strain, were observed between the control WKH+$DQG).JURXSVZDVQRWVLJQLÀFDQW group and all three experimental groups. How- (P>0.05). ever, the mean values of the biomechanical SDUDPHWHUVGLGQRWVLJQLÀFDQWO\GLIIHUEHWZHHQ The average values and SDs of the biomechani- the three experimental groups (P>0.05). cal properties, including maximal load, elastic limit load, maximal displacement, maximal The stress-strain curves and the force-dis- stress, elastic limit stress, maximal strain and placement curves for experimental groups I, II elastic limit strain, which were recorded using and III are presented in Figure 5. As shown in the universal tensile machine, are presented WKLVÀJXUHVWUHVVDQGVWUDLQLQLWLDOO\LQFUHDVHG in Table 2. Differences in the means of pairs linearly. This linear increase corresponds to of independent samples (i.e., the control group the linear-elastic portion of the curve. Within

611 KUMTESAT

Table 2. Biomechanical nerve properties of each tested group Maximal Elastic limit Maximal dis- Maximal stress Elastic limit Maximal strain Elastic limit Groups ORDG>1@ ORDG>1@ SODFHPHQW>PP@ >1PP2@ VWUHVV>@ >@ VWUDLQ>@ Control group 12.09±0.87 7.40±0.64 19.01±1.40 0.84±0.1 0.50±0.08 60.20±2.48 23.20±0.34 Group I 9.10±1.0* 5.50±0.87* 15.53±0.83** 0.61±0.09* 0.30±0.05** 49.10±2.8** 22.10±0.59* Group II 9.81±0.9* 5.62±0.98* 15.68±0.86** 0.65±0.01* 0.33±0.04** 48.99±2.4** 21.90±0.33* Group III 9.22±1.0* 5.59±0.99* 15.72±0.97** 0.62±0.18* 0.31±0.05** 49.12±2.36** 22.03±0.28* NOTE: *P value <0.001, **P YDOXH YV&RQWUROJURXS$PYDOXH ZDVFRQVLGHUHGVWDWLVWLFDOO\VLJQLÀFDQW

Figure 5. Diagram of the stress-strain and force-displacement relationships in the sciatic nerves of the experimental and control groups. this linear portion, no permanent elongation Discussion occurred. In this region, the sciatic nerve returns to its original shape once the stress Compared to the central nervous system, which is removed. However, when stress and strain is naturally very well protected, the peripheral UHDFK D VSHFLÀF WKUHVKROG SHUPDQHQW GHIRU- nervous system is more vulnerable to different mation and failure of the sciatic nerve occur. W\SHVRIWUDXPD>@7KHWUHDWPHQWRISHULSK-

612 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

eral nerve injuries continues to represent a sur- ween the HA and FK-506 groups (P>0.05). gical challenge. Despite utilizing the best oper- Biomechanical assays were performed using ating techniques, it is impossible to achieve universal tensile machines to record maximal complete recovery following nerve repair. How- load, elastic limit load, maximal displacement, ever, the results of nerve repair depend on the maximal stress, elastic limit stress, maximal age of the patient, the location and type of strain and elastic limit strain. These results are nerve injury (i.e., the presence or absence of presented in Table 2. The stress-strain curves nerve defects) and the method and timing of and the force-displacement curves for the QHUYH UHSDLU >@ &RQVHTXHQWO\ IXOO IXQF- control and experimental groups (I, II and III) tional and morphological recovery of the re- are presented in Figure 5. Comparisons of paired nerve rarely occur due to scar format- the means of selected biomechanical parame- LRQ ZKLFK UHVXOWV LQ QHXURORJLFDO GHÀFLWV >@ ters (i.e., maximal load, elastic limit load, maxi- 7KH WRSLFDO DSSOLFDWLRQ RI VSHFLÀF SKDUPDFR- mal stress, and elastic limit strain) revealed logical agents at the site of nerve repair can KLJKO\VLJQLÀFDQWGLIIHUHQFHVEHWZHHQWKHFRQ- prevent scar tissue formation and may incre- trol group and all three experimental groups ase nerve regeneration. HA and FK-506 are 3 7KHGLIIHUHQFHVLQVHYHUDORWKHUELR- the most commonly used agents in experi- mechanical parameters (i.e., maximal displace- PHQWDOVWXGLHV>@+$SUHYHQWVVFDUIRUPD- ment, elastic limit stress, and maximal strain) tion via several mechanisms. HA exerts anti- ZHUH H[WUHPHO\ VLJQLÀFDQW EHWZHHQ WKH FRQ LQÁDPPDWRU\HIIHFWVLQFOXGLQJWKHVXSSUHV- trol group and all three experimental groups sion of lymphocyte proliferation, the reduction 3 $W ZHHNV DIWHU QHUYH UHSDLU of granulocyte and macrophage chemotaxis, experimental groups I, II, and III displayed aver- and the inhibition of granulocyte and macro- age maximal stress values that were 72.6%, SKDJH PRWLOLW\ DQG SKDJRF\WRVLV >@ $FFRUG 77.38%, and 73.8% of those in the control LQJWR.RQRIDRVHWDO>@DQG4XHHWDO>@ group, respectively. Additionally, as indicated FK-506 reduces scar formation via its neuro- E\WKHVHSHUFHQWDJHVQRVLJQLÀFDQWGLIIHUHQF- trophic activities, which mediate neurite elon- es in maximal stress were observed between gation and the enhancement of nerve regener- the experimental groups (P>0.05). These val- ation; both of these activities have been dem- ues are greater than the maximal stress values onstrated in vitro and in vivo. These pharmaco- UHSRUWHGE\7HPSOHHWDO>@DWZHHNVDIWHU logical agents have been assessed in research neurorrhaphy (63% of the control group). In animals undergoing various types of surgery contrast to our nerve diameter results, in which (e.g., ophthalmological, cardiovascular, and VLJQLÀFDQWGLIIHUHQFHVZHUHREVHUYHGEHWZHHQ dermatological surgeries) and particularly for the saline group and both the HA and FK-506 their ability to prevent failed back surgery syn- JURXSVQRVLJQLÀFDQWGLIIHUHQFHVLQDQ\RIWKH GURPH>@7KLVVWXG\LQYHVWLJDWHGWKHELRPH- biomechanical parameters were found betw- chanical properties of the sciatic nerve at the een the experimental groups (P>0.05). These site of nerve repair following topical application results can be explained by the delayed mea- of saline, HA, or FK-506. These properties will surements of the biomechanical parameters; be compared to the functional and morpho- at 12 weeks, the nerve had almost completely logical characteristics of nerve regeneration KHDOHG$FFRUGLQJWR0DHWDO>@ELRPHFKDQL- in these animals (these results are the subject cal testing revealed that certain chemical sub- of additional, as-yet unpublished, studies). Im- stances disrupted the biomechanical proper- PHGLDWHO\DIWHUWKHDQLPDOVZHUHVDFULÀFHGZH ties of nerves relative to the properties of nor- measured the nerve diameter at the site of mal control nerves. However, these authors nerve repair in the experimental groups and at GLGQRWUHSRUWVLJQLÀFDQWGLIIHUHQFHV 3! similar sites in the control group of non-tran- There have been many studies of the biome- sected sciatic nerves (Table 1 and Figure 1). chanical properties of nerves; however, most of The average nerve diameter of the control these studies differed from each other regard- group was smaller than that of all experimental ing the surgical techniques and pharmacologi- JURXSV 3 0RUHRYHUWKHDYHUDJHQHUYH cal agents utilized. GLDPHWHURIWKHVDOLQHJURXSZDVVLJQLÀFDQWO\ different from that of both the HA and FK-506 To our knowledge, the effects of HA and FK-506 JURXSV 3 +RZHYHU WKH DYHUDJH QHUYH on scar formation, nerve regeneration, and the GLDPHWHUZDVQRWVLJQLÀFDQWO\GLIIHUHQWEHW biomechanical properties of nerves have not

613 KUMTESAT

previously been compared. Therefore, we are the biomechanical properties of the sciatic unable to compare our results to other pub- nerve at 12 weeks after nerve repair as well lished studies. Nevertheless, certain studies in as the effects of topical HA and FK-506 appli- which biomechanical testing was performed cation. should be mentioned, although these studies utilized different materials during nerve repair. 'LVFORVXUHRIFRQÁLFWRILQWHUHVW ,VDDFV HW DO >@ H[DPLQHG ÀIW\VHYHQ IUHVK frozen cadaveric nerve specimens following None. transection and repair consisting of two epi- QHXUDOVXWXUHV,QIRXURIWKHÀYHLQWHUYHQWLRQ Address correspondence to: Dr. Shpetim Lajqi, De- groups, nerve repair involved the local applica- partment of Construction and Mechanism, Faculty WLRQRIGLIIHUHQWJOXHVLHÀEULQJOXH7LVVHHO of Mechanical Engineering, University of Prishtina, ÀEULQ JOXH (YLFHO ÀEULQ JOXH RU WKH SRO\HWK\ Bregu i Diellit p.n., Prishtina 10000, Kosovo. Tel: lene glycol-based hydrogel sealant Duraseal; +377 44 259 771; Fax: +381 38 227 976; E-mail: LQWKHÀIWKJURXSQRJOXHZDVDSSOLHG7KHVH [email protected] DXWKRUVUHSRUWHGQRVLJQLÀFDQWGLIIHUHQFHVLQ the peak loads at failure between the glue- References treated groups and the non-glue-treated group. 7HPSOH DW DO >@ XVHG ÀEULQ JOXH IRU QHUYH >@ Grinsell D, Keating CP. Peripheral nerve recon- UHSDLUXWLOL]LQJÀYHGLIIHUHQWVXUJLFDOWHFK- struction after nerve injury. A review of clinical QLTXHVDQGÀEULQJOXHUHSDLUZDVZHDNHUWKDQ and experimental therapies. Biomed Res Int all other repair techniques. Additionally, similar 2014; 2014: 698256. biomechanical resistance results were report- >@ Kucuk L, Gunay H, Erbas O, Kucuk U, Atamaz F, Coskunol E. Effects of platelet-rich plasma on ed by Nishimura et al., who studied peripheral nerve regeneration in a rat model. Acta Orthop nerve repair using glue at different postopera- Traumatol Turc 2014; 48: 449-454. WLYHWLPHSRLQWV>@3HQJHWDO>@UHSRUWHG >@ Fex Svennigsen A, Dahlin LB. Repair of the tensile test results, which indicated that maxi- Peripheral Nerve-Remyelination that Works. mal load, displacement, stress and strain in the Brain Sci 2013; 3: 1182-1197. sciatic nerve injury models (in which amniotic >@ Mekaj AY, Morina AA, Bytyqi CI, Mekaj YH, Duci membranes were used for neurorrhaphy) were SB. Application of topical pharmacological greater than those in autologous nerve anasto- agents at the site of peripheral nerve injury mosis models. In another study that involved and methods used for evaluating the success two groups of rabbits, in which immediate or of the regenerative process. J Orthop Surg Res delayed sciatic nerve repair was performed, 2014; 9: 94. QRVLJQLÀFDQWGLIIHUHQFHLQWKHELRPHFKDQLFDO >@ Ozgenel GY. Effects of hyaluronic acid on the results between the two groups was observed peripheral nerve scarring regeneration in rats. >@ Microsurgery 2003; 23: 575-581. >@ Azizi S, Mohammadi R, Amini K, Fallah R. Conclusions Effects of topically administered FK506 on sciatic nerve regeneration and reinnervation Based on our results, we conclude that neither after vein graft repair of short nerve gaps. WRSLFDO+$QRU).DSSOLFDWLRQLQÁXHQFHV Neurosurg Focus 2012; 32: E5. the biomechanical properties of the sciatic >@ Burd DA, Greco RM, Regauer S, Longaker MT, nerve at 12 weeks after nerve repair. We Siebert JW, Garg HG. Hyaluronan and wound REVHUYHG QR VLJQLÀFDQW GLIIHUHQFHV LQ ELRPH- healing: a new perspective. Br J Plast Surg chanical properties in the HA and FK-506 1991; 44: 579-584. groups compared to the saline group. However, >@ Li X, Wang W, Wei G, Wang G, Zhang W, Ma X. several authors have reported improved biome- ImmunophilinFK506 loaded in chitosan guide promotes peripheralnerve regeneration. Bio- chanical function during the initial weeks fol- technol Lett 2010; 32: 1333-1337. lowing nerve repair, although these authors >@ Kaplan S, Odaci E, Unal B, Sahin B, Fornaro used different pharmacological agents and dis- M. Chapter 2: Development of the peripheral tinct microsurgical techniques. Additionally, it nerve. Int Rev Neurobiol 2009; 87: 9-26. should be mentioned that our biomechanical >@ Smith CE, Atchabahian A, Mackinon SE, Hunter results differ from the unpublished results of DA. Development of the blood-nerve barrier in our functional and morphological examina- neonatal rats. Microsurgery 2001; 21: 290- tions. Future studies are needed to evaluate 297.

614 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

>@ Shellswell GB, Restall DJ, Duance VC, Bailey >@ Rosso G, Liashkovich I, Gess B, Young P, Kun A, $- ,GHQWLÀFDWLRQ DQG GLIIHUHQWLDO GLVWULEXWLRQ Shahin V. Unravelling crucial biomechanical re- of collagen types in the central and peripheral VLOLHQFHRIP\HOLQDWHGSHULSKHUDOQHUYHÀEHUV nervous system. FEBS Lett 1979; 106: 305- providedby the Schwann cell basal lamina and 308. PMP22. Sci Rep 2014; 4: 7286. >@ 6FKPLW]+&%HHU*07KHWRHVSUHDGLQJUHÁH[ >@ Konofaos P, Terzis JK. FK506 and nerve regen- of the rabbit revisited-functional evaluation of eration: past, present and future. J Reconstr complete peroneal nerve lesions. Lab Anim Microsurg 2013; 29: 141-148. 2001; 35: 340-345. >@ 4XH-&DR46XL7'X6.RQJ'&DR;(IIHFW >@ Henry FP, Goyal NA, David WS, Wes D, Bujold of FK506 in reducing scar formation by induc- KE, Randolph MA, Winograd JM, Kochevar IE, LQJÀEUREODVWDSRSWRVLVDIWHUVFLDWLFQHUYHLQ- Redmound RW. Improving electrophysiologic jury in rats. Cell Death Dis 2013; 4: e526. and histologic outcomes by photochemically >@ Mekaj Y, Mekaj A. Prevention of failed back sealing amnion to the peripheral nerve repair surgery syndrome with applications of differ- site. Surgery 2009; 145: 313-321. ent pharmacological agents: A review article. >@ Park JS, Lee JH, Han CS, Chung DW, Kim GY. Ther Targets Neurol Dis 2015; 2: e507. Effect of hyaluronic acid-carboxymethyl cellu- >@ Ma XL, Sun XL, Yang Z, Li XL, Ma JX, Zhang Y, lose solution on perineural scar formation af- Yuan ZZ. Biomechanical properties of periph- ter sciatic nerve repair in rats. Clinin Orthop eral nerve after acellular treatment. Chin Med Surg 2011; 3: 315-324. J (Engl) 2011; 124: 3925-3929. >@ Restaino SM, Abliz E, Wachrathit K, Krauthamer >@ Isaacs JE, McDaniel CO, Owen JR, Wayne JS. V, Shah SB. Biomechanical and functional vari- Comparative analysis of the biomechanical ation in rat sciatic nerve following cuff elec- performance of available “nerve glues”. J trode inplantion. J Neuroeng Rehabil 2014; Hand Surg Am 2008; 33: 893-899. 23: 11-73. >@ Temple CL, Ross DC, Dunning CE, Johnson >@ 3HQJ & =KDQJ 4 @ Nishimura MT, Mazzer N, Barbieri CH, Moro >@ P M, S H, M D, M S. Advances of peripheral CA. Mechanical resistance of peripheral nerve nerve repair techniques to improve hand func- repair with biological glue and with convention- tion: a systematic review of literature. Open al suture at different postoperative times. J Orthop J 2012; 6: 60-68. Reconstr Microsurg 2008; 24: 327-332. >@ 6KHQ-=KRX&3=KRQJ;0*XR50*ULIÀWK >@ Piskin A, Altunkaynak BZ, Çitlak A, Sezgin H, JF, Cheng LN, Duan XH, Liang BL. MR neurog- Yazici O, Kaplan S. Immediate versus delayed raphy: T1 and T2 measurements in acute pe- primary nerve repair in the rabbit sciatic nerve. ripheral nerve traction injury in rabbits. Radio- Neural Regen Res 2013; 8: 3410-3415. logy 2010; 254: 729-738. >@ Temple CL, Ross DC, Dunning CE, Johnson JA, King GJ. Tensile strength of healing peripheral nerves. J Reconstr Microsurg 2003; 19: 483- 488.

615 KUMTESAT

616 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

DALLIMET E ANËS DOMINATE KUNDREJT ASAJ JO DOMINANTE TË DENDËSISË SË ESHTRAVE DHE FORCËS MUSKULARE TEK MESHKUJT DHE FEMRAT E MOSHËS 40-65 VJEÇ

Ermira Krasniqi 1 Mynyr Koni 2 Antigona Kabashi 3 PhD cand. /Universiteti i Prof.Dr / Universite- Dr.spec. / Qendra Klinike Mjekësisë ti i Tiranës, Fakulteti i Universitare e Kosovës, TIRANË Shkencave të Natyrës Departamenti i Radiologjisë [email protected] TIRANË PRISHTINË [email protected] [email protected]

Selda Gjeli 4 Abedin Bahtiri 5 Arben Boshnjaku 4 Dr.spec. / Qendra Klinike Prof. Dr. / Kolegji Universi, PhD cand. / Universiteti i Stomatologjike e Kosovës Departamenti i Shkencave Vienës, Fakulteti i Shken- PRISHTINË Sportive cave Natyrore/Jetësore [email protected] PRISHTINË VIENNA [email protected] [email protected]

ABSTRAKTI

Ky studim, hulumton dallimet në Dendësinë Minerale Kockore (BMD) T-score, Z-score (matur me DXA scan në parakrahun distal) dhe forcën msukulare (me shtrënguese dore) të anës dominante (D) kundrejt asaj jo-dominante (ND) tek 162 subjekte (53 meshkuj dhe 109 femra) të moshës 40-65 vjeç. Dendësia minerale e kockave (BMD), T-score dhe Z-score në regjionin distal të të dy krahëve (matur me DXA scan), së bashku me forcën muskulare (me handgrip) u vlerësu- an në subjektet në total (53 meshkuj dhe 109 femra). Përveç kësaj, u plotësuan pyetësori i Përgjithshëm i Statusit të Kujdesit Shëndetësor së bashku me pyetësorin e Aktivitetit fizik ndërkombëtar të vetë-administruar (IPAQ). Dallime sinjifikante (p <0.05) në mes të duarve në BMD, T-score, dhe Z-score tek subjektet në total dhe tek subjektet femra, ndërsa dallime jo sinjifikante (p> 0.05) janë vërejtur në BMD tek meshkujt në krahasimi me p<0,05 në T-score dhe Z-score. p <0.05 janë gjetur tek subjektet në total dhe tek femrat edhe në forcë muskulare, por jo edhe tek meshkujt. Kur krahasojmë këto variabla në bazë të niveleve të PA (Aktivitet Fizik: 1-3), p>0.05 janë gjetur në mes të PA1 dhe PA3, ndërsa p <0.05 janë gjetur në anën D të nivelit PA2.

617 KUMTESAT

Ky studim tregon se dallimet e anës dominante kundrejt jo-dominante në një popullatë e cila shpesh i nënshtrohet kontrollave diagnostike të lidhura me shëndetin ostemuskular duhet të merret në konsideratë nga personeli shëndetësor.

Fjalët kyqe: Dendësia e eshtrave, Aktiviteti fizik, Forca muskulare, Skanimi DXA

HYRJA

Sot procesi i humbjes së masës eshtërore dhe densitetit të eshtrave të lidhura me efektin moshë paraqesin fushën aktuale të një rëndësie të lartë1, me një interes gjithnjë në rritje për gjendjet që rrjedhin prej tij, të tilla si Osteoporoza dhe Osteopenia. Vlerësimi i dendësisë së eshtrave mund të kryhet me metoda të ndryshme të tilla si den- sitometria e eshtrave, ultrazëri i eshtrave, tomografia apo radiografia, përderisa DXA (Ab- sorptiometria me rreze të dyfishta X, apo ang. “Dual Energy X-ray Absorptiometry”) mbetet mënyrë shumë e mirë e përcaktimit të osteoporozës2. DXA konisiderohet procedurë precise me një ekspozim të ulët rrezatimi2,3,4 DXA ofron mundësinë e matjes në të gjithë trupin (lokuse të ndryshme të matjes) ose matje të koncentruar në pjesë të caktuara (lokuse specifike të matjes). Gjatë kryerjes së matjeve DXA, me qëllim diagnostikimi rekomandohet të realizohet në regjionin distal të kockës radiale (në 1/3 e saj) të anës jo dominante5,6,7. Përjashtimi i anës dominante për qëllime të diagnostikimit klinik ka hapur shumë mundësi për diskutim. Nëse PA paraqet një faktor që mund të ndikoj diagnostikimin referuar anës dominante, a ndodhë kjo tek popullata aktive apo edhe tek popullata sedentare?! Përveç kësaj, sa i saktë mund të jetë diagnostikimi klinik i performuar në anën dominante tek pacientët të cilëve ju mungon krahu i anës jodominante apo matja DXA për të gjithë trupin është e pa mundshme. Gjatë analizës së publikimeve të deri tanishme, disa studime kanë bërë dallimin e matjeve të anës dominante kundrejt anës jodominante në regjionin distal të kockës radiale, por

/XFDO5HWDO 0DOHDJHLQJDQGERQHPLQHUDOGHQVLW\LQDVDPSOHRI3RUWXJXHVHPHQ$FWD5HXPDWRO3RUW )O|WHU0HWDO 5HYLHZRIFRPSDUDWLYHVWXGLHVEHWZHHQERQHGHQVLWRPHWU\DQGTXDQWLWDWLYHXOWUDVRXQIGRI WKHFDOFDQHXVLQRVWHRSRURVLV$FWD5HXPDWRORJLD3RUWXJXHVD 0D]HVV5%HWDO 7KH$PHULFDQ-RXUQDORI&OLQLFDO1XWULWLRQ .KDQ.HWDO 3K\VLFDODFWLYLW\DQGERQHKHDOWK 7KH,QWHUQDWLRQDO6RFLHW\IRU&OLQLFDO'HQVLWRPHWU\ DFFHVVHGRQ KWWSZZZLVFGRUJRI¿FLDOSRVL- WLRQVRI¿FLDOSRVLWLRQV %DLP6HWDO 2I¿FLDOSRVLWLRQRIWKH,QWHUQDWLRQDO6RFLHW\IRU&OLQLFDO'HQVLWRPHWU\DQGH[HFXWLYHVXP- PDU\RIWKH,6&'SRVLWLRQGHYHORSPHQWFRQIHUHQFH-&OLQ'HQVLWRP± /RUHQWH5DPRV5HWDO 'XDO(QHUJ\;5D\$EVRUSWLRPHWU\LQWKH'LDJQRVLVRI2VWHRSRURVLV$3UDFWLFDO *XLGH$-5±

618 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 shumica e tyre janë koncentruar në ndikimin e një sporti specifik8,9,10,11, në sjellje të caktu- ara10,11,12, ose në gjendje specifike shëndetësore13. Në një studim të kryer nga Hildebrandt EM, et al janë gjetur dallime sinjifikante (p<0.05) ndërmjet matjeve të anës dominante dhe asaj jodominante në kockën radiale dhe tibiale tek meshkujt, dhe vetëm në matjet në kockën tibiale te femrat, por është përdorur teknikë tjetër e matjes “Peripheral Quantitative Computed Tomography” (pQCT) dhe me spektër më të gjerë të moshës së subjekteve pjesëmarrëse (meshkuj dhe femra të moshës 16-72 vjeç)14. Në të kundërtën, studim i yni i mëhershëm, i përqendruar në matjet me DXA në regjionin distal të kockës radiale të anës dominante kundrejt asaj jodominante, mes femrave atlete (lojtare të futbollit dhe handbollit) dhe femrave sedentare në moshën e pikut të dendësisë së eshtrave (17-30 vjeçare), dëshmoi të mos ketë dallime sinjifikante (p>0.05) tek femrat sedentare11. Megjithatë, akoma asnjë studim nuk ka vlerësuar dallimet gjatë matjeve DXA në anën dominante kundrejt asaj jodominante të regjionit distal të kockës radiale tek subjektet e moshuar, sidomos atyre të moshës 40-65 vjeçare të cilët janë më të prekur nga humbja e masës dhe dendësisë eshtërore dhe si rezultat më në nevojë për matje dhe diagnostikim të saktë.

METODOLOGJIA

Pjesëmarrësit Është studim observues, kros-sekcional, i kryer në periudhën Korriku-Tetor 2016. Në këtë studim morën pjesë 162 subjekte (32.7% meshkuj dhe 67.3% femra) të moshës 40-65 vjeç. Të gjitha procedurat janë realizuar në përputhje me rregulloret ndërkombëtare si Deklara- ta e Helsinkit e vitit 1964 dhe ndryshimet e saj të mëvonshme. Ndërsa, leja për të kryer anketën është lëshuar nga Komisioni Etiko Profesional i Shërbimit Spitalor Klinik dhe Uni- versitar të Kosovës (SHSKUK), - leja numër 797, datë 12.03.2015.

,UHODQG$HWDO 6LGHWRVLGHGLIIHUHQFHVLQERQHVWUHQJWKLQPDVWHUMXPSHUVDQGVSULQWHUV-0XVFXORVNHOHW Neuronal Interact. 11:298-305 $QOLNHU(6RQGHUHJJHU$7RLJR0 6LGHWRVLGHGLIIHUHQFHVLQWKHORZHUOHJPXVFOHERQHXQLWLQPDOH VRFFHUSOD\HUV0HGLFLQH 6FLHQFHLQ6SRUWV ([HUFLVH 'XFKHU*HWDO (IIHFWVRI5HSHWLWLYH/RDGLQJRQWKH*URZWK,QGXFHG&KDQJHVLQ%RQH0DVVDQG &RUWLFDO%RQH*HRPHWU\$0RQWK6WXG\LQ3UH3HULDQG3RVWPHQDUFKHDO7HQQLV3OD\HUV-RXUQDORI%RQHDQG 0LQHUDO5HVHDUFK± %RVKQMDNX$HWDO (IIHFWRIVSRUWWUDLQLQJRQIRUHDUPERQHVLWHVLQKDQGEDOODQGVRFFHUIHPDOHSOD\HUVJ Sports Med Phys Fitness. +D]HOO7-HWDO %RQH0LQHUDO'HQVLW\0HDVXUHGE\D3RUWDEOH;UD\'HYLFH$JUHHVZLWK'XDO(QHUJ\ ;UD\$EVRUSWLRPHWU\DW)RUHDUPLQ3UHVFKRRO$JHG&KLOGUHQ-RXUQDORI&OLQLFDO'HQVLWRPHWU\$VVHVVPHQW 0DQDJHPHQWRI0XVFXORVNHOHWDO+HDOWK

619 KUMTESAT

Para realizimit të matjeve, çdo pjesëmarrës u informua plotësisht për çdo procedurë të këtij hulumtimi, qëllimin e saktë të studimit, nivelet e rrezatimit me rreze X dhe një mesazh të qartë të principit vullnetar të pjesëmarrjes. Pëlqimi është marrë nga të gjithë pjesëmarrësit individualë për të cilët identifikimi i informacionit është përfshirë në këtë artikull. Subjektet u rekrutuan në parimin kush arrin i pari, pasi ata përmbushën kriteret e përf- shirjes (grupmosha dhe qëndrimi në Kosovë), bazuar në njoftimet në mediat lokale (TV dhe radio) dhe rrjetet sociale (Facebook dhe Twitter). Të gjithë të interesuarit më të moshuar ose më të rinj se mosha e caktuar, ata që nuk jetojnë në Kosovë, ata me gjendje shëndetësore ku aplikimi i rrezeve X mund të të jetë i dëmshëm, ata të hospitalizuar dhe me immobilizim afatgjatë janë përjashtuar nga studimi. Me qëllim të garantimit dhe mbrojtjes së të dhënave individuale të subjekteve (në harmoni me Ligjin Nr.03L-172, për mbrojtjen e të dhënave personale në Republikën e Kosovës), kemi bërë kodifikimin e çdo subjekti.

Protokolli i studimit

Me qëllim të vlerësimit të statusit shëndetësor, anamnezës dhe aktivitetit fizik, të gjithë subjektet i janë nënshtruar 2 pyetësorëve: 1. Pyetësori i anamnezës së përgjithshme mjekësore -me qëllim të vlerësimit të statusit shëndetësor dhe sëmundjeve të së kaluarës, trajtimi i tyre, anamneza familjare dhe socio- epidemiologjike. Ky pyetësor është dhënë çdo subjekti para se të kalohej në fazat tjera të studimit duke shërbyer njëherit edhe si mjet për vendosjen e kritereve të përfshirjes në studim. 2. Pyetësori i vetë-administrueshëm i Aktivitetit Fizik për të Rritur – IPAQ (ang. “International Physical Activity Questionnaire IPAQ”)15, për të llogaritur aktivitetin fizik të subjekteve duke matur çdo tip të aktivitetit në bazë të kërkesave në energji (MET), përgjatë 7 ditëve të fundit nga dita e intervistimit përkthyer dhe përshtatur në shqip nga Boshnjaku A., et al.15.

Matjet antropometrike

Pas përfundimit të pyetësorëve, çdo pjesëmarrës iu është nënshtruar matjeve antropometrike, me ç`rast pesha dhe gjatësia e secilit subjekt është matur me peshore klinike dhe stadiometër (respektivisht), me saktësi prej 100g (pesha) dhe 1mm (lartësia). Nga të dhënat e mësipërme, është kalkuluar BMI.

*XLGHOLQHVIRU'DWD3URFHVVLQJDQG$QDO\VLVRIWKH,QWHUQDWLRQDO3K\VLFDO$FWLYLW\4XHVWLRQQDLUH±,3$4 ,QWHU- QDWLRQDO3K\VLFDO$FWLYLW\4XHVWLRQQDLUH ±6KRUWDQG/RQJ)RUPV

620 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Assessment of bone density

BMD është matur me pajisjen NORLAND PDXA Bone Densitometer, duke përdorur “dual-energy X-ray absorptiometry (DXA)”, me version softwerik të programit: 9.3.4. dhe me version softwerik të skanerit:1.1.1. Të gjitha matjet janë bërë në regjionin distal të kockës radiale në të dy duart (në anën dominante dhe jo dominante), me ndihmën dhe praninë e spe- cialistit radiolog Dr. Antigona Kabashi. Pajisja DXA është kalibruar rregullisht para matjeve (numri referencës: 1124), me fantom ID: 2048, BD: 0.906 dhe BMD SD: 0.010. Tëgjitha matjet janë bërë në përputhje me udhëzimet e OBSH-së për diagnostikimin klinik të sëmundjeve të kockave sikurse janë Osteopenia dhe Osteoporoza: T score< - 2.5, përderisa Osteopenia – 2.5

Matja e forcës muskulore

Subjektet pjesëmarrëse ju nënshtruan dy sesioneve shtrëngimi për të testuar fuqinë max- imale të shtrëngimit (kg), me hapësirë kohore prej 1 minuti, pasi në këtë mënyrë janë të dokumentuara rezultatet më të mira17,18. Ndërsa në pozitën ulur, subjekteve ju kërkua të bëjnë shtrëngim për kontraksion maksimal izometrik, me kohëzgjatje prej 4-5 sekonda, në pajisje të përshtatshme për madhësi të ndryshme (SAEHAN Corporation, Masan, Korea). Rezultati më i lartë i arritur është dokumentuar si forca e dorës (muskulore) së subjektit (ang “handgrip strength”).

Analizat statistikore

Të gjitha analizat statistikore janë realizuar duke përdorë programin GraphPad Prism 6 për analizat statistikore dhe signifikancën statistikore të vendosur në p<0.05. Statistika deskriptive është gjeneruar për të gjitha variablat e studimit, përfshirë këtu mesataren aritmetike, devijimin standard për variabla kontinuale dhe frekuenca relative për variabla kategorike. Dallimet mes grupeve me të dhëna kontunuale janë bërë duke përdorur t testin jo të barabartë (unpair t test) me korrigjimin e Welch-it (për të krahasuar dy grupe), Anovën një drejtimëshe (për të krahasuar tri grupe) dhe Anovën shumë drejtimëshe (për të krahasuar më shumë se tri grupe), përderisa dallimet mes variablave kategorike janë bërë duke përdorur testin x2.

:RUOG+HDOWK2UJDQL]DWLRQ $VVHVVPHQWRIIUDFWXUHULVNDQGLWVDSSOLFDWLRQWRVFUHHQLQJIRUSRVWPHQR- SDXVDORVWHRSRURVLV7HFKQLFDO5HSRUW6HULHV*HQHYD:+2YRO 0LMQDUHQGV'0HWDO 9DOLGLW\DQGUHOLDELOLW\RIWRROVWRPHDVXUHPXVFOHPDVVVWUHQJWKDQGSK\VLFDO SHUIRUPDQFHLQFRPPXQLW\GZHOOLQJ-$P0HG'LU$VVRF +RIPDQQ0HWDO 6HUXPFRQFHQWUDWLRQVRILQVXOLQOLNHJURZWKIDFWRUPHPEHUVRIWKH7*)EHWDVX- SHUIDPLO\DQGIROOLVWDWLQGRQRWUHÀHFWGLIIHUHQWVWDJHVRIG\QDSHQLDDQGVDUFRSHQLDLQHOGHUO\ZRPHQ([SHULPHQ- WDO*HURQWRORJ\±

621 KUMTESAT

REZULTATET Statistikat përshkruese të karakteristikave bio-antropometrike dhe nivelit të aktivitetit fizik (PA) janë paraqitur në Tabelën 1. Nga mund të shifet se nuk ka dallim sinjifikant (p>0.05) në moshë mes subjekteve meshkuj dhe subjekteve femra, ashtu sikurse edhe në peshë, përderisa vërehen dallime sinjifikante (p<0.05) në gjatësi dhe në BMI në mes të meshkujve dhe femrave. Rezultate të ngjashme janë gjetur gjatë krahasimit të Niveli i Aktivitetit Fizik (PAL) midis gjinive, me ç’rast femrat kanë rezultuar më aktive në një dallim sinjifikant krahasuar me aktivitetin e regjistruar tek subjektet meshkujt.

Tabela 1: Karakteristikat e subjekteve pjesëmarrës të studimit (n=162) Meshkuj Femra Vlera P TotalI (n=53) (n=109) (n=162) Mosha, në vite 55.15 ± 7.12 54.27 ± 5.1 p>0.05 54.63 ± 6.56 Pesha, në kg 78.21 ± 13.25 75.52 ± 11.01 p>0.05 76.4 ± 11.8 Gjatësia, në cm 173.06 ± 7.51 164.52 ± 5.58 P<0.05 167.3 ± 7.45 Indeksi i Masës Trupore (BMI), 26.05 ± 3.73 27.95 ± 4.36 P<0.05 27.3 ± 4.26 në kg/m2 Niveli i Aktivitetit Fizik (MET* 1.9 ± 0.83 2.4 ± 0.68 P<0.05 2.26 ± 0.76 1,2 ose 3) *MET – Kërkesa Energjetike Metabolike (ang. “Metabolic Energy Requirement”)

Bazuar në të dhënat e paraqitura në tabelën 2, tek meshkujt ka dallim sinjifikant (P<0.05) të T score dhe Z score mes anës dominante dhe jo dominate gjë që nuk mund të thuhet per vlerat e BMD-së tek meshkujt. Ndërsa tek femrat, vlerat e 3 parametrave të matur (BMD, T score dhe Z score) kanë treguar dallime sinjifikante (P<0.05) mes anës së dominante dhe jo dominante, njëjtë sikurse tek krahasimet e bëra tek totali i subjekteve pjesëmarrës të studimeve. Dallimet sinjifikante u vëzhguan në forcë muskulare të të gjithë subjekteve të studimit, si dhe tek femrat (p <0.05), por jo tek meshkujt (p> 0.05) (Tabela 2). Gjatë krahasimit të vlerave BMD, T score dhe Z score të subjekteve të studimit (Tabela 3), bazuar në nivelin e Aktivitetit Fizik (1,2,3) mes anës D dhe ND, dallime josinjifikante (p>0.05) janë gjetur tek subjektet e grupit PA1, dhe në BMD, T-score dhe forcë muskulare tek subjektet e grupit PA3 përderisa dallime sinjifikante (p<0.05) janë gjetur në Z-score. Tek subjektet me nivel PA2, dallimet sinjifikante (p <0.05) u gjetën në të gjitha variablat përveç forcës muskulare.

622 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tabela 2: BMD, T score dhe Z score tek të gjitha subjektet, meshkujt dhe femrat, ana dominante kundrejt anës jo dominante

Meshkujt (D P vlera Femrat (D vs. P vlera Total (D vs. P vlera vs. ND) ND) ND) BMD 0.450 ± 0.09 p>0.05 0.343 ± 0.07 p<0.05 0.379 ± 0.09 p<0.05

vs. vs. vs

0.421 ± 1.48 0.317 ± 0.06 0.352 ± 0.08 T-score 0.44 ± 1.48 p<0.05 -0.19 ± 1.47 p<0.05 0.02 ± 1.51 p<0.05

vs. vs. vs

0.17 ± 1.07 -0.69 ± 1.17 -0.52 ± 1.16 Z-score 0.751 ± 1.37 p<0.05 0.75 ± 1.37 p<0.05 0.51 ± 1.30 p<0.05

vs vs vs

Handgrip 0.103 ± 1.01 p>0.05 -0.1 ± 1.01 -0.01 ± 0.95 38.49 ± 9.95 26.75 ± 5.92 p<0.05 p<0.05

vs. vs. 30.64 ± 9.32

35.74 ± 24.59 ±1.47 vs.

28.24 ± 8.81 BMD Dendësia Minerale Kockore; D Ana dominante; ND Ana jodominante

Tabela 3: BMD, T-score, Z-score dhe Handgrip e subjekteve bazuar në PAL (1,2, 3) mes anës dominante dhe jo-dominante PA1 (D vs. ND) Vlera P PA2 (D vs. Vlera P PA3 (D vs. Vlera P ND) ND) BMD 0.381±0.09 p>0.05 0.364±0.09 P<0.05 0.391±0.1 P>0.05

vs. vs. vs.

0.355±0.09 0.321±0.06 0.374±0.09 T-score -0.34±1.32 P>0.05 -0.31±1.21 P<0.05 0.431±1.68 P>0.05

vs. vs. vs.

-0.91±0.97 -0.973±0.83 -0.005±1.24

623 KUMTESAT

Z-score 0.222±1.19 P>0.05 0.192±1.05 P<0.05 0.874±1.42 P<0.05

vs. vs. vs.

0.259±0.65 -0.463±0.68 -0.437±1.04 Hand- 31.71±9.88 P>0.05 29.82±10.03 p>0.05 31.03±8.5 p>0.05 grip vs. vs. vs.

28.78±9.01 26.72±8.99 29.19±8.32 BMD Dendësia Minerale Kockore, PAL Niveli i Aktivitetit Fizik; D Ana dominante; ND Ana jodominante.

Rezultatet e ngjashme u regjistruan edhe gjatë analizimit të BMD, T score, Z score dhe forcës muskulare të anës D kundrejt asaj ND bazuar specifikisht në gjini (Tabela 4 dhe Ta- bela 5), ku rezultatet statistikisht sinjifikante (p <0.05) janë regjistruar në BMD, T-score dhe Z-score dhe jo sinjifikante (p> 0.05) në forcën muskulare në grupin PA2 të subjekteve mashkuj, ndërsa dallime sinjifikante (p <0.05) u regjistruan në të gjitha variablat tek subjektet femra.

Tabela 4: BMD, T-score, Z-score dhe Handgrip e subjekteve meshkuj në PAL (1,2, 3) mes anës dominante dhe jo-dominante PA1 (D vs. P value PA2 (D vs. ND) P value PA3 (D vs. P value ND) ND) BMD 0.422±0.08 vs. p>0.05 0.462±0.09 p<0.05 0.461±0.1 p<0.05 0.412±0.07 vs. vs.

0.391±0.06 0.391±0.1 T-score 0.029±1.19 p>0.05 0.267±1.3 p<0.05 0.491±1.21 p>0.05

vs. vs. vs.

-0.425±0.89 -0.622±0.66 0.431±1.68 Z-score 0.427±0.96 p>0.05 0.46±1.32 p<0.05 0.813±1.12 p>0.05

vs. vs vs.

-0.05±0.62 -0.5±0.73 0.873±1.42 Handgrip 35.04±10.61 p>0.05 42.36±7.69 p>0.05 37.15±8.84 p<0.05

vs. vs. vs.

32.88±9.24 37.55±8.63 31.03±8.5 BMD Dendësia Minerale Kockore, PAL Niveli i Aktivitetit Fizik; D Ana dominante; ND Ana jodominante.

624 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Table 5: BMD, T-score, Z-score dhe Handgrip e subjekteve femra në PAL (1,2, 3) mes anës dominante dhe jo-dominante PA1 (D vs. P value PA2 (D vs. P value PA3 (D vs. P value ND) ND) ND) BMD 0.31±0.05 p<0.05 0.327±0.06 p<0.05 0.362±0.08 p>0.05

vs. vs. vs.

0.265±0.02 0.295±0.04 0.345±0.06 T-score -1.05±1.25 p>0.05 -0.52±1.12 p<0.05 0.214±1.61 p>0.05

vs. vs. vs.

-1.69±0.48 -1.11±0.84 -0.165±1.21 Z-score -0.17±1.45 p>0.05 0.098±0.93 p<0.05 0.705±1.31 p>0.05

vs vs vs.

-0.59±0.56 -0.446±0.67 0.315±0.976 Handgrip 25.36±2.77 p<0.05 24.94±5.59 p<0.05 28.37±6.15 p>0.05

vs vs. vs.

22.28±2.36 22.49±4.43 26.62±6.26 BMD Dendësia Minerale Kockore, PAL Niveli i Aktivitetit Fizik; D Ana dominante; ND Ana jodominante.

DISKUTIMI

Dallimet mes anës dominante dhe jodominante duken të jenë statistikisht sinjifikante (p<0.05) te femrat e moshave 40-65 vjeçare, gjë që u vërtetua vetëm në T score dhe Z score te meshkujt (p<0.05), por jo në BMD (p>0.05). Situatë e ngjashme është gjetur edhe në forcën muskulore, ku dallime sinjifikante (p<0.05) janë gjetur vetëm tek subjektet femra. Është hera e parë që dallime josinjifikante (p>0.05) janë gjetur tek subjektet meshkuj kur është përdorur DXA scan. Në të kundërtën, dallime josinjifikante (p>0.05) janë gjetur më parë nga Hildebrandt EM et al (2015) (ku është përdorur pCQT) vetëm në kockën tibiale të femrave por jo edhe në kockën radiale (p<0.05) dhe jo në kockën tibiale dhe radiale tek meshkujt (p<0.05)14. Gjithsesi, ky studim ka përdorur pCQT për matje dhe ka përfshirë një moshë të një spektri më të gjerë, 16-72 vjeçar14. Ngjashëm me Hildebrandt EM et al14, në një studim të mëhershëm, dallime josinjifikante (p>0.05) janë gjetur në femrat sedentare të moshës 17-30 vjeçare (sipas matjeve të kryera me DXA në regjionin distal të kockës radiale)11. Bazuar në studime të tjera, dallime sinjifikante (p<0.05) janë gjetur tek femrat e moshës 50-64 vjeç të të dy racave, kaukaziane dhe afroamerikane (sipas matjeve të kryera me DXA

625 KUMTESAT në regjionin e kërdhokullës) nga Alele JD et al19, tek femrat e moshës 59-92 vjeç (sipas matjeve të kryera me DXA në regjionin e kërdhokullës) nga Hamdy R et al20, ashtu sikurse tek lojtaret profesioniste të hendbollit të moshës 17-30 vjeç nga Boshnjaku et al11 dhe kërcyes së gjati, kërcyes në tre hapësh, sprinterat, vrapues në gara me pengesa të të dy gjinive të moshës 20-80 vjeç (sipas matjeve të kryera me pQCT në lokacionin tibial) nga Ireland et al8. Përkundrazi, gjithmonë duke pasur parasyshë kërkesat specifike të trajnimit dhe ushtrimet specifike, dallime jo sinjifikante (p>0.05) janë gjetur në femra pa aktivitet fizik të moshës 17- 30 vjeç dhe futbollistet (sipas matjeve të kryera me DXA në regjionin distal të kockës radiale) nga Boshnjaku et al11, si dhe po ashtu tek meshkujt futbollist të moshës 12-18 vjeçar (sipas matjeve të kryera me pQCT në pjesën e poshtme të këmbës) nga Anliker E et al9. Gjetje tjera interesante janë regjistruar gjatë krahasimit të anës dominante me atë jo dominante në BMD, T score dhe Z score bazuar në grupin e nivelit të aktivitetit fizik (1 deri në 3 sipas vlerësimit IPAQ)15) tek subjektet në total dhe tek të dy gjinitë. Kështu, dallime sinjifikante (p<0.05) janë regjistruar në anën dominante vetëm tek subjektet e grupit PA2 në të gjitha rastet. Deri më tani, ende asnjë studim nuk e ka hulumtuar këtë fenomen. Rezultatet sygjerojnë se dallimet e anës dominante kundrejt asaj jodominante të dendësisë së eshtrave dhe forcës muskulore nuk mund të shihen tek subjektet me nivel të lartë të PA-së, dhe as tek subjektet sedentare (nivel i ulët i PA-së). Në fakt, dallimet janë evidentuar vetëm tek subjektet me nivel të PA-së në përputhje me standardet ndërkombëtare të rekomanduara për PA21, ndërsa jo tek subjektet me PA të ulët (grupi 1:<600 MET - minuta/javë) ose sedentare, dhe as tek subjektet me PA të lartë (grupi 3:>3000 MET – minuta/javë)15. Mekanizmi prapa këtij fenomeni mbetet i panjohur, andaj studime më të hollësishme duhet të bëhen, por gjithsesi ky është një fakt që duhet të merret parasyshë nga klinicistët gjatë aplikimit të skanimit DXA tek pacientët.

KONKLUZIONET

Në bazë të këtij studimi referuar dallimeve sinjifikante të matjeve të kryera në anën dominante kundrejt anës jo dominante, paraqet një faktor që duhet të merret në konsideratë nga profesionistët shëndetësor. Normalisht, vendimi që matja DXA të bëhet në regjionin distal të kockës radiale varet nga shumë faktorë, siç janë çështjet financiare, qasja në pajisje, pesha e tejkaluar e subjekteve (ku matja në regjionin distal të kockës radiale është e vetmja mundësi) dhe zakonisht përdoret si matje referente/mbështetëse ose kur është mënyra e vetme e matjes së dendësisë së eshtrave. Në raste të tilla, kur planifikohet të kryhet DXA në regjionin e cekur, për qëllime klinike të

$OHOH-'HWDO 7KHSUHYDOHQFHRIVLJQL¿FDQWOHIW±ULJKWKLSERQHPLQHUDOGHQVLW\GLIIHUHQFHVDPRQJEODFN DQGZKLWHZRPHQ2VWHRSRURV,QW± +DPG\5HWDO 7KHSUHYDOHQFHRIVLJQL¿FDQWOHIWULJKWGLIIHUHQFHVLQKLSERQHPLQHUDOGHQVLW\2VWHRSR- ros Int. 17:1772–1780 $PHULFDQ&ROOHJHRI6SRUWV0HGLFLQH$&60¶V+HDOWK5HODWHG3K\VLFDO)LWQHVV$VVHVVPHQW0DQXDO/LSSLQ- cott, Williams & Wilkins. 2005

626 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 diagnostikimit, paraprakisht duhen bërë vlerësime bazuar në gjininë e pacientit dhe nivelit të aktivitetit fizik. Ne sugjerojmë përdorimin e IPAQ për matjen e nivelit të aktivitetit fizik15. Meqënëse nëse subjekti i takon grupit 2 (niveli i mesëm i PA-së sipas IPAQ), dallimet mes anëve dominante dhe jo dominante duhet të merret parasyshë gjatë diagnostikimit klinik të shëndetit të eshtrave. Kjo vlenë për të dy gjinitë. Ne supozojmë se mungesa e dallimeve sinjifikante në BMD tek meshkujt e moshës 40-65 vjeçar, duhet të jetë e ndërlidhur edhe me rrethanat kulturore, sidomos pasi në kulturën tonë meshkujt tradicjonalisht tentojnë të jenë përgjegjës për shumicën e punëve fizike, krahasuar me femrat. Shembull konkret e kemi bartjen e peshave të rënda, e cila nuk është e shprehur ne nivelin e përgjithshëm të aktivitetit fizik. Gjithsesi, kjo hipotezë kërkon studime më të thelluara për të verifikuara lidhjen e mundshme të këtyre dallimeve me sjelljet kulturore Së fundmi, studimi ynë ka disa kufizime. Së pari, edhe pse raporti i parakrahut distal me lumbar spine dhe dendësisë së kockave femorale është raportuar më parë22, studimi ynë nuk ka vlerësuar dallimet potenciale në vendet e tjera të kockave, të tilla si kërdhokulla ose tibia. Së dyti, një mostër më e madhe e mostrës (ndoshta) mund të ketë dhënë rezultate më të forta.

MIRËNJOHJA

Publikimi i punimit “Dallimet e anës dominate kundrejt asaj jo dominante të dendësisë së eshtrave dhe forcës muskulare tek meshkujt dhe femrat e moshës 40-65 vjeç” (ang. Side to side differences between dominant and non-dominant arm’s bone density and isometric handgrip strength in males and females aged 40-65 years old) në revistë me impakt faktor (Mater Sociomed. 2016 Oct;28(5):333-337. doi: 10.5455/msm.2016.28.333-337. Epub 2016 Oct 17) është përfitues i grantit të publikimeve të Keshillit Shkencor të MASHT.

REFERENCAT

1. Lucal R et al. (2008) Male ageing and bone mineral density in a sample of Portuguese men. Acta Reumatol Port. 33: 306-313; 2. Flöter M et al. (2011) Review of comparative studies between bone densitometry and quantitative ultrasounfd of the calcaneus in osteoporosis. Acta Reumatologia Portuguesa. 36: 327-335; 3. Mazess RB et al. (1990) The American Journal of Clinical Nutrition. 51:1106-1112; 4. Khan K et al. (2001) Physical activity and bone health. 1-55; 5. The International Society for Clinical Densitometry (accessed on 11.05.2016): http:// www.iscd.org/official-positions/official-positions/

-RQHV7 'DYLH0: %RQHPLQHUDOGHQVLW\DWGLVWDOIRUHDUPFDQLGHQWLI\SDWLHQWVZLWKRVWHRSRURVLVDW VSLQHRUIHPRUDOQHFN%U-5KHXPDWRO±

627 KUMTESAT

6. Baim S et al. (2008) Official position of the International Society for Clinical Densitometry and executive summary of the 2007 ISCD position development conference. J Clin Densitom. 11:75–91; 7. Lorente-Ramos R et al. (2011) Dual-Energy X-Ray Absorptiometry in the Diagnosis of Osteoporosis: A Practical Guide. AJR. 196:897–904; 8. Ireland A et al. (2011) Side-to-side differences in bone strength in master jumpers and sprinters. J Musculoskelet Neuronal Interact. 11:298-305; 9. Anliker E, Sonderegger A, Toigo M. (2013) Side-to-side differences in the lower leg muscle bone unit in male soccer players. Medicine & Science in Sports & Exercise. 45:1545-1552; 10. Ducher G et al. (2011) Effects of Repetitive Loading on the Growth-Induced Changes in Bone Mass and Cortical Bone Geometry: A 12-Month Study in Pre/Peri- and Postmenarcheal Tennis Players. Journal of Bone and Mineral Research. 26:1321–1329; 11. Boshnjaku A et al. (2015) Effect of sport training on forearm bone sites in handball and soccer female players. J Sports Med Phys Fitness. 56(12):1503-1510; 12. Hazell TJ et al. (2013) Bone Mineral Density Measured by a Portable X-ray Device Agrees with Dual-Energy X-ray Absorptiometry at Forearm in Preschool Aged Children. Journal of Clinical Densitometry: Assessment & Management of Musculoskeletal Health. 16: 302-307; 13. Yang FZH & Pang MYC. (2015) Influence of chronic stroke impairments on bone strength index of the tibial distal epiphysis and diaphysis. Osteoporos Int. 26:469–480; 14. Hildebrandt EM et al. (2015) Bilateral Asymmetry of Radius and Tibia Bone Macroarchitecture and Microarchitecture: A High-Resolution Peripheral Quantitative Computed Tomography Study. Journal of Clinical Densitometry: Assessment & Management of Musculoskeletal Health. 19:250-254; 15. Guidelines for Data Processing and Analysis of the International Physical Activity Questionnaire – IPAQ (International Physical Activity Questionnaire) – Short and Long Forms. 2005; 16. World Health Organization. (1994) Assessment of fracture risk and its application to screening for postmenopausal osteoporosis. Technical Report Series. Geneva: WHO. vol. 843; 17. Mijnarends DM et al. (2013) Validity and reliability of tools to measure muscle mass, strength, and physical performance in community dwelling; J Am Med Dir Assoc. 14:170-8; 18. Hofmann M et al. (2015) Serum concentrations of insulin-like growth factor-1, members of the TGF-beta superfamily and follistatin do not reflect different stages of dynapenia and sarcopenia in elderly women. Experimental Gerontology. 64:35–45; 19. Alele JD et al. (2009) The prevalence of significant left–right hip bone mineral density differences among black and white women. Osteoporos Int. 20:2079–2085;

628 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

20. Hamdy R et al. (2006) The prevalence of significant left-right differences in hip bone mineral density. Osteoporos Int. 17:1772–1780; 21. American College of Sports Medicine. ACSM’s Health-Related Physical Fitness Assessment Manual. Lippincott, Williams & Wilkins. 2005; 22. Jones T & Davie MW. (1998) Bone mineral density at distal forearm can identify patients with osteoporosis at spine or femoral neck. Br J Rheumatol. 537:539–43;

629 KUMTESAT

630 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

NIVELI I KOMPETENCAVE TË MJEKËVE FAMILJARË NGA PIKËPAMJA E PACIENTËVE, NË KOSOVËN E PASLUFTËS

Gazmend Bojaj 1,2, Katarzyna Czabanowska 3’4, Fitim Skeraj 2, Gene Burazeri 2,3

1 Kolegji Heimerer ,Prishtinë, KOSOVË; 2 Universiteti i Mjekësisë, Tiranë, Shqipëri; 3 Departamenti i shëndetit ndërkombëtar, Shkolla e shëndetit publik dhe kujdesit primar (CAPHRI), Fakulteti i shëndetit, mjekësisë dhe shkencave jetësore, Maastricht University, Maastricht, Holandë; 4 Fakulteti i shkencave të shëndetit, Jagiellonian University Medical College, Krakow, Poloni.

Autor korrespondues: Gazmend Bojaj, MD, Qendra Kryesore e Mjekësisë Familjare, Klinë, Kosovë; Adresa: Rr. “Faruk Elezi”, Kline, Kosovë; Telefon: +37744251164, E-mail: [email protected]

ABSTRAKTI

Qëllimi: Përveç perspektivës së profesionistëve të shëndetësisë, është po aq e rëndësishme të vlerësohen perceptimet e shfrytëzuesve të shërbimeve të kujdesit shëndetësor, në lidhje me aftësitë, shkathtësitë dhe kompetencat e mjekëve të familjes së tyre. Qëllimi ynë ishte të vlerësojmë nivelin e kompetencave të mjekëve të familjes nga këndvështrimi i pacientëve në Kosovë, që është një vend në tranzicion. Metodat: Një sondazh mbarëkombëtar është realizuar në Kosovë në vitin 2013, duke përfshirë një mostër tipike prej 1340 shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor, të moshës ≥ 18 vjeç (49 % meshkuj të moshës 50.7 ± 18.4 vjeç dhe 51 % femra të moshës 50.4 ± 17.4 vjeç; shkalla e përgjigjes: 89 %). Pjesëmarrësve u është kërkuar që ta vlerësojnë nivelin e kompetencave të mjekëve përkatës të familjes së tyre në lidhje me fusha të ndryshme të vizitave mjekësore. Pyetësori i vetë-administruar ka përfshirë 37 pika të strukturuara në gjashtë fusha. Përgjigjet për çdo pikë të pyetësorit ishin të radhitura nga një (mjekët “fillestarë”) deri në pesë (mjekët “ekspertë”). Rezultati i përgjithshëm, lidhur me kompetencat e mjekëve familjarë, ishte përllogaritur për secilin pjesëmarrës [radhitur nga 37 (kompetencat minimale) deri në 185 (kompetencat maksimale)]. Për më tepër, janë mbledhur të dhënat demografike

631 KUMTESAT dhe socio-ekonomike. Është aplikuar modeli i përgjithshëm linear, për të vlerësuar lidhjet demografike dhe socio-ekonomike të nivelit të përgjithshëm të kompetencave të mjekëve të familjes sipas këndvështrimit të pacientëve. Rezultatet: Vlera mesatare e rezultatit të përgjithshëm përmbledhës në anketën me 37 - pika ishte 118.0 ± 19.7. Ajo vlerë ishte më e lartë në mesin e të rinjve, pjesëmarrësve me të ardhura të ulëta, pacientëve të cilët raportuan vizita të shpeshta shëndetësore dhe atyre që nuk ishin të kënaqur me cilësinë e vizitës mjekësore. Në anën tjetër, nuk janë vërejtur dallime gjinore apo arsimore. Konkluzione : Gjetjet tona tregojnë një nivel relativisht të lartë të kompetencave të mjekëve të familjes nga këndvështrimi i pacientëve në Kosovën e pasluftës. Studimet e ardhshme duhet të vlerësojnë përcaktuesit kryesorë të kompetencave të vetë-perceptuara të mjekëve të familjes dhe shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor në Kosovë. Fjalët kyçe: kompetencat, mjekët e familjes, shfrytëzuesit e kujdesit parësor shëndetësor, cilësia e kujdesit.

Hyrje

Kohët e fundit është argumentuar se udhëzimi i bazuar në kompetenca është jetik për zhvillimin profesional të profesionistëve të shëndetit ( 1 ) . Për këtë arsye, edukimi i bazuar në kompetenca rrit aftësitë dhe shkathtësitë e personelit shëndetësor, për të adresuar kërke- sat komplekse dhe në ndryshim, për shërbimet e rëndësishme në nivel të popullsisë ( 1-3 ). Ngritja e nivelit të kompetencave dhe aftësive të personelit të kujdesit shëndetësor do të çojë në rritjen e nivelit të kënaqshmërisë të shfrytëzuesve të shërbimeve të kujdesit shëndetësor, që ka qenë dukshëm e lidhur me një cilësi më të mirë të kujdesit parësor shëndetësor ( 4 ) dhe rezultate më të favorshme shëndetësore ( 5.6 ). Nga kjo pikëpamje, përmirësimi i cilësisë dhe vlerësimi i performancës kohët e fundit janë shndërruar në çështje thelbësore në praktikën e kujdesit parësor shëndetësor ( 7 ), me qëllim të përmbushjes së kërkesave të pacientëve. Ne kemi argumentuar më parë për nevojën e zhvillimit të mjeteve të dobishme për vlerë- simin e vazhdueshëm të performancës së mjekëve, në mënyrë që të identifikojmë boshllëqet e mundshme në nivelin e tyre të shkathtësive, aftësive dhe kompetencave, me qëllimin për- fundimtar të përmirësimit të cilësisë së kujdesit ndaj pacientëve (7 , 8 ). Për të përmbushur këtë qëllim, ne kemi sugjeruar një kuadër konceptual dhe një mjet të përshtatshëm që do të ndihmojnë për të vetë-vlerësuar boshllëqet e kompetencave midis profesionistëve të kujdesit parësor shëndetësor ( 7,8 ) . Megjithatë, përveç perspektivës së profesionistëve të shëndetë- sisë, është po aq e rëndësishme për të vlerësuar perceptimet e shfrytëzuesve të shërbimeve të kujdesit shëndetësor në lidhje me aftësitë , shkathtësitë dhe kompetencat e mjekëve të familjeve të tyre dhe të personelit tjetër shëndetësor. Kështu, ekziston nevoja për të zhvilluar mjetet e matjes së kompetencave të profesionistëve të shëndetit sipas pikëpamjes së pacientëve . Në këtë linjë të argumentimit, ne kemi zhvilluar dhe testuar një instrument ndër-

632 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 kombëtar që synon vlerësimin e nivelit të shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të profesionistëve të shëndetësisë nga perspektiva e mjekëve familjarë (vetë-vlerë- sim) dhe nga këndvështrimi i shfrytëzuesve të kujdesit shëndetësor ( 8 ) . Ky instrument matës është vërtetuar në Shqipëri në mesin e shfrytëzuesve të kujdesit parë- sor shëndetësor ( 9 ), mjekëve të përgjithshëm dhe mjekëve të familjes (10). Kohët e fundit , një adaptim ndër-kulturor i këtij instrumenti është realizuar gjithashtu në Kosovë, në mesin e shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor (11) dhe mjekëve të familjes (12) . Në këtë kuadër, ne kemi pasur për qëllim të vlerësojmë nivelin e shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të mjekëve të familjes nga këndvështrimi i shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor në Kosovë, një vend në tranzicion në Ballkanin Perëndimor. Ne kemi përdorur versionin e vërtetuar të instrumentit ndërkombëtar të zhvilluar me mbështetjen e Programit për Mësim të Përjetshëm të Komunitetit Evropian. Ky mjet i standardizuar trajton nivelet e kompetencës të mjekëve të përgjithshëm dhe mjekëve të familjes, në lidhje me fusha të ndryshme të cilësisë së kujdesit shëndetësor (7,8).

Metodat

Një studim mbarëkombëtar ndër-sektorial është realizuar në Kosovë në periudhën janar-dhjetor 2013.

Popullsia e studiuar

Një mostër studimore mbarëkombëtare prej 1340 shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor (të dy gjinitë e moshës ≥ 18 vjeç) është përfshirë në këtë studim . Llogaritja e nivelit të mostrës është bërë me zbatimin e WINPEPI për një numër të hipotezave që lidhen me korrespondues socio-demografik dhe socio-ekonomik të pacientëve, të tillë si gjinia, mosha dhe niveli i arsimimit. Niveli i rëndësisë ( dy- pjesësh) ishte vendosur në 5% dhe, kapaciteti i studimit në 80% . Në bazë të llogaritjeve më të shumta konservatore, numri minimal i nevojshëm ishte rreth 1200 persona. Ne vendosëm të angazhojmë 1500 persona për të rritur mundësinë e studimit. Nga 1500 individë të synuar, 160 nuk kanë marrë pjesë në studim. Në përgjithësi, 1340 shfrytëzues të kujdesit parësor shëndetësor janë përfshirë në anketën tonë [ 661 ( 49 %) meshkuj dhe 679 ( 51 %) femra, përqindja e përgjithshme: 1340/1500 = 89.3 %] . Shkalla e përgjigjeve ishte e ngjashme në të tre vendet e përfshira në studim. Përveç kësaj, të anketuarit dhe jo-të anketuarit kishin shkallë të ngjashme të gjinisë dhe moshës, në të gjitha rajonet e tjera të përfshira në anketë.

633 KUMTESAT

Grumbullimi i të dhënave

Ne kemi zbatuar një instrument ndërkombëtar, që synon vlerësimin e nivelit të shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të mjekëve të familjes nga perspektiva e shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor. Të gjithë pjesëmarrësve të përfshirë në këtë studim, ju kemi kërkuar që të vlerësojnë nivelin e shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të mjekëve të familjeve të tyre në lidhje me gjashtë fusha të rëndësishme të cilësisë së kujdesit parësor shëndetësor me sa vijon: ( i) Kujdesi dhe siguria e pacientit (8 pika) ; ( ii) Efikasiteti dhe efiçienca (7 pika) , ( iii ) Paanësia dhe praktika etike (8 pika) , ( iv ) Metodat dhe mjetet (5 pika) , ( v ) Udhëheqja dhe menaxhimi (4 pika) , dhe (vi ) Zhvillimi i vazhdueshëm profesional (5 pika) Përgjigjet për secilën pikë të çdo nënshkalle janë radhitur nga 1 ( “fillestar” = mjekët kanë pak ose aspak njohuri / aftësi , ose përvojë të mëparshme të kompetencës së për- shkruar dhe kanë nevojë për mbikëqyrje të afërt ose udhëzime ) deri në 5 ( “ekspert” = mjekët janë burimet primare të dijes dhe informacionit në fushën e mjekësisë) ( 9-12 ) . Një rezultat i përgjithshëm përmbledhës [ përfshirë 37 pika, radhitur : nga 37 (kompetenca minimale) deri në 185 (kompetenca maksimale ) ] ishte llogaritur për të gjithë pjesëmarrësit e përfshirë në këtë studim. Kemi mbledhur gjithashtu të dhënat demografike dhe socio-ekonomike ( mosha dhe gjinia e pjesëmarrësve, niveli arsimor, statusi i punësimit dhe niveli i të ardhurave ) dhe informatat mbi kënaqshmërinë e përgjithshme me vizitat mjekësore si dhe numrin e vizitave shëndetësore vitin e kaluar. Studimi u miratua nga Bordi Etik i Ministrisë së Shëndetësisë së Kosovës. Të gjithë in- dividët që kanë rënë dakord të marrin pjesë kanë nënshkruar një formular të pëlqimit para intervistës.

Analiza statistikore

Alfa e Cronbach-ut është përdorur për të vlerësuar qëndrueshmërinë e brendshme të instrumentit me 37-pika, mbi matjen e kompetencave të mjekëve familjarë nga pikëpamja e shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor. Në anën tjetër, rho e Spearman-it është përdorur për të vlerësuar asocimin linear (korrelacioni) të pikëve të nënshkallës (fushat) së instrumentit. Modeli i përgjithshëm linear është aplikuar për të vlerësuar lidhjen e rezultatit të përg- jithshëm të kompetencave të mjekëve të familjes, nga pikëpamja e pacientëve, me karakteristikat e tyre demografike dhe socio-ekonomike. Janë përllogaritur vlerat mesatare të papërshtatura dhe, të përshtatura sipas moshës, intervalet e tyre përkatëse të besimit 95% (95% CIs) dhe p-vlerat. Versioni 17.0 i paketës statistikore për shkencat sociale (SPSS), është përdorur për të gjitha analizat statistikore.

634 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

REZULTATET

Mosha mesatare e përgjithshme e pjesëmarrësve në anketë ishte 50.5 ± 17.9 vjet - ajo ishte e ngjashme te meshkujt dhe femrat (Tabela I).

Karakteristikat personale të pjesëmarrësve të studimit

Mosha mesatare e përgjithshme e pjesëmarrësve në anketë ishte 50.5 ± 17.9 vjet. Mosha ishte e ngjashme te meshkujt dhe femrat (Tabela I) . Në tërësi, mesatarja e viteve të shkollimit formal ishte 9.4 ± 4.0 vjet . Niveli arsimor ishte më i lartë te meshkujt në krahasim me pjesëmarrëset femra (mesatarja e viteve të shkollimit formal: 10.3±3.7 vjet kundrejt 8.5±4.1 vjet, respektivisht). Rreth 20 % e pjesëmarrësve të studimit raportuan një nivel të ulët të të ardhurave (18 % te meshkujt dhe 21 % te femrat), ndërsa 7 % kanë raportuar një nivel të lartë të të ardhurave (8%% te meshkuj dhe 7% te femrat). Shkalla e papunësisë ishte mjaft e lartë në këtë mostër studimore të shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor në Kosovë, veçanërisht në mesin e pjesëmarrësve femra (53 % kundrejt 22% tek meshkujt). Shumë pak pjesëmarrës kanë raportuar për vizitën e tyre të parë shëndetësore në shërbimet e kujdesit parësor shëndetësor në vitin e kaluar (në përgjithësi N = 16), rreth 19 % raportuan 1-2 vizita shëndetësore, ndërsa 18% e individëve raportuan shtatë ose më shumë vizita shëndetësore në vitin e kaluar . Pjesëmarrësit e studimit raportuan dukshëm për një shkallë të lartë të kënaqshmërisë me shërbimet e kujdesit parësor shëndetësor: 75 % e individëve e kanë perceptuar vizitën mjekësore si “të mirë” ose “shumë të mirë”, krahasuar me vetëm 3.4 % të individëve të cilët e kanë vlerësuar cilësinë e shërbimeve të kujdesit parësor shëndetësor si “të dobët” ose “shumë të dobët”. Nuk kishte dallime gjinore në lidhje me kënaqshmërinë e përgjithshme, me cilësinë e shërbimeve të kujdesit parësor shëndetësor (Tabela 1) . Tabela 1. Klasifikimi i karakteristikave socio-ekonomike dhe kënaqshmërisë me shërbi- met e kujdesit shëndetësor, në një shembull/mostër studimore të shfrytëzuesve të shërbimit shëndetësor parësor në Kosovë, në vitin 2013

Variabile Meshkuj (N=661) Femra (N=79) Gjithsej (N=1340) Mosha (vitet) 50.7±18.4* 50.4±17.4 50.5±17.9 Niveli i shkollimit (vitet) 10.3±3.7 8.5±4.1 9.4±4.0 Niveli i të ardhurave: Ulët 119 (18.0) 146 (21.5) 265 (19.8) Mesatar 491 (74.3) 485 (71.4) 976 (72.8) I lartë 51 (7.7) 48 (7.1) 99 (7.4) Statusi i punësimit: Punësuar 288 (43.6) 168 (24.7) 456 (34.0)

635 KUMTESAT

Papunësuar 146 (22.1) 363 (53.5) 509 (38.0) Studentë 66 (10.0) 55 (8.1) 121 (9.0) Pensionuar 161 (24.4) 93 (13.7) 254 (19.0) Numri i vizitave mjekësore gjatë 12 muajve të fundit: 0 7(1.1) 9(1.3) 16(1.2) 1-2 131(19.8) 125(18.4) 256 (19.1) 3-4 268(40.5) 214(31.5) 482 (36.0) 5-6 136(20.6) 204 (30.0) 340 (25.4) ≥7 119(18.0) 127(18.7) 246 (18.4) Kënaqshmëria e përgjithshme me shërbimet shëndetësore: Shumë mirë/mirë 500 (75.6) 503(74.1) 1003(74.9) Mesatar 140(21.2) 151(22.2) 291 (21.7) Dobët/shumë dobët 21 (3.2) 25 (-1.7) 46 (3.4) *Vlerat mesatar ± devijime standarde. *Përqindjet e numrave dhe kolonave (në kllapa).

Instrumenti për matjen e kompetencave të mjekëve të familjes

Në përgjithësi, besueshmëria (konsistenca e brendshme) e të gjithë shkallës (37 pika) ishte alfa e Cronbach-ut = 0.96 (95% CI = 0.96-0.97), ajo ishte e ngjashme te pjesëmar- rësit meshkuj dhe femra (0.97 kundrejt 0.96, respektivisht) [të dhënat nuk tregohen]. Tabela 2 paraqet një matricë paralele midis pikëve të nënshkallës (që është fusha e instrumentit matës). Koeficientet e korrelacionit të Spearman-it varionin nga 0.55 (për asocimin linear të “udhëheqjes dhe menaxhimit” me fushat e “kujdesit dhe sigurisë e pacientit” dhe “paanshmërisë dhe praktikës etike”) deri 0.70 (për nënshkallët e “efektshmëria dhe efikasite- tit” dhe “kujdesit dhe sigurisë të pacientit”) - që tregon një marrëdhënie të moderuar lineare ndërmjet fushave të instrumentit të kompetencave të mjekëve familjarë.

636 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tabela 2. Korrelacioni i matricës së rezultateve të nënshkallës (ndryshe nga fushat e instrumentit)

Fusha Zhvillim i Kujdesi dhe Efektshmëria Paanshmëria Metodat vazhdueshëm siguria dhe eﬁkasiteti dhe praktika dhe mjetet profesional e pacientit etike Kujdesi dhe siguria e pacientit 0.57(<0.001)’

Efektshmëria dhe eﬁkasiteti 0.56(<0.001) 0.70(<0.001)

Paanshmëria dhe praktika etike 0.58(<0.001) 0.59(<0.001) 0.64(<0.001) Metodat dhe mjetet 0.66(<0.001) 0.62(<0.001) 0.68(<0.001) 0.64(<0.001) Udhëheqja dhe menaxhimi 0.64(<0.001) 0.55(<0.001) 0.58(<0.001) 0.55(<0,001) 0.71(<0.001)

*Koeficientet e korrelacionit të Spearman dhe vlerat-p të ardhshme (në kllapa).

Lidhjet e kompetencave të mjekëve të familjes Vlera mesatare e rezultatit të përgjithshëm përmbledhës për instrumentin me 37 - pika ishte 118.0 ± 19.7 [radhitur nga 37 ( kompetencat minimale ) deri 185 ( kompetencave maksimale ) ] . Vlera mesatare e rezultatit të përgjithshëm përmbledhës të kompetencave të mjekëve të familjes nga pikëpamja e pacientëve ishte më e lartë në mesin e pjesëmarrësve më të rinj ( < 45 vjeç ) krahasuar me ata më të moshuar ( ≥ 45 vjeç ), ( 119 kundrejt 117 , respektivisht , P = 0.04 ) [Tabela 3] . Nuk kishte asnjë dëshmi të dallimeve gjinore në rezultatet mesatare të kompetencave të përgjithshme të mjekëve të familjes, edhe pas përshtatjes së moshës. Për më tepër, rezultatet mesatare të kompetencave të mjekëve të familjes ishin të ngjashme në mesin e pjesëmarrësve me nivele të ndryshme të arritjeve arsimore. Nga ana tjetër, pjesëmarrësit me të ardhura të ulëta kanë shfaqur rezultate me një mesatare më të ulët të kompetencave të përgjithshme të mjekëve të tyre të familjes në krahasim me grupin me të ardhura më të larta (rezultati i përgjithshëm pas përshtatjes së moshës P < 0.001). Individët e punësuar dhe të papunësuar, kanë shfaqur rezultate të ngjashme, një mesatare që ka rezultuar edhe pas përshtatjes së moshës. Pacientët që kanë pasur vizita të shpeshta në klinikat e kujdesit parësor shëndetësor (tre ose më shumë vizita në vitin e kaluar) kanë shfaqur rezultate më të ulëta të kompetencave të mjekëve të familjes së tyre (rezultati i përgjithshëm pas përshtatjes së moshës P < 0.001). Siç pritej, pjesëmarrësit të cilët ishin të kënaqur me vizitat mjekësore, kanë treguar një rezultat me një mesatare më të lartë të kompetencave të mjekëve të tyre të familjes, në krahasim me individët të cilët ishin më pak të kënaqur me cilësinë e shërbimeve të kujdesit shëndetësor parësor (e përgjithshme P < 0.001) [Tabela 3] .

637 KUMTESAT

Tabela 3. Asocimi i kompetencave të mjekëve të familjes nga pikëpamja e pacientëve me karakteristikat e tyre demografike dhe socio-ekonomike, vlerat mesatare nga modeli i përg- jithshëm linear

Karakteristikat Modelet e papërshtatura Modelet e përshtatura sipas moshës socio-ekonomike të pacientëve Mesat. 95% CI P Mes. 9S%CI P Mosha: Të rinj (≤44 vjeç) 119.4 117.6-121.0 0.042 Të moshuar (≥45 vjeç) 117.1 1 15.8-118.4 Gjinia: Meshkuj 118.2 116.7-119.7 0.704 118.4 116.9-119.9 0.735 Femra 117.8 116.3-119.3 118.0 116.5-119.6 Niveli i arsimimit: 0.601(2)’ 0.998(2)’ Ulët (0-8 vite) 117.4 115.9-118.9 0.371 118.2 116.5-119.9 0.992 Mesëm (9-12 vite) 118.3 116.5-120.2 0.802 118.3 116.4-120.2 0.954 Lartë (≥ 13 vite) 118.7 116.3-121.1 Ref. 118.2 115.7-120.7 Ref. Niveli i të ardhurave: <0.001 (2) <0.001(2) Ulët 113.4 111.1-115.8 0.037 113.9 111.5-116.3 0.077 Mesatar 119.2 118.0-120.4 0.649 119.3 118.1-120.6 0.527 Lartë 118.2 114.4-122.1 ref 118.0 114.2-121.9 Ref Statusi i punësimit: 0.222 (3) 0.690 (3) Punësuar 118.8 117.0-120.6 0.141 118.7 116.8-120.5 0.400 Papunë 117.4 115.7-119.1 0.564 117.7 115.9-119.5 0.758 Student 120.4 116.9-123.9 0.077 119.8 116.2-123.5 0.289 Pensionistë 116.5 114.1-118.9 ref 117.2 114.5-120.0 ref Numri i vizitave mjekësore gjatë 12 muajve të fundit 0.001 (2) 0.001 (2) 0 126.6 117.0-136.2 0.048 126.3 116.6-135.9 0.064 1-2 122.1 119.7-124.5 <0.001 122.0 119.6-124.4 <0.001 ≥3 116.9 115.7-118.0 ref 117.1 115.8-118.3 ref Kënaqshmëria e përg- jithshme me shërbi- met shëndetësore: <0.001 (2) <0.001 (2) Shumë mirë/mirë 119.8 118.6-121.0 0.031 120.0 118.7-121.2 0.036 Mesatar 112.4 110.1-114.6 0.718 112.7 110.4-114.9 0.710 Dobët/shumë dobët 113.5 107.9-119.1 ref 113.8 108.2-119.5 ref

638 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

*Sfera e rezultatit të përgjithshëm nga 37 (kompetencat minimale) deri në 185 (kompetencat maksimale). *Të gjitha vlerat-p dhe nivelet e lirisë (në kllapa).

DISKUTIMI

Rezultatet e kësaj ankete ofrojnë informacione të dobishme mbi nivelin e shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të mjekëve të familjes, nga perspektiva e shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor, në Kosovë, pas luftës. Instrumenti i vlerësimit të administruar në mostrën tonë të studimit, tregoi një konsistencë të brendshme shumë të lartë, që ishte e ngjashme tek pjesëmarrësit meshkuj dhe femra. Faktikisht, konsistenca e përgjithshme e brendshme në anketën tonë (alfa e Cronbach-ut = 0.96) ka qenë më e lartë se sa në një anketë paraprake të përshtatjes ndër-kulturore të zhvilluar në Kosovë, që ka raportuar një alfa të Cronbach-ut të përgjithshme = 0,88 (11). Përveç kësaj, konsistenca e brendshme në studimin aktual të realizuar në Kosovë ka qenë më e lartë sesa në një studim të mëparshëm të validimit të kryer në Shqipëri (9). Në studimin tonë, besueshmëria e mjetit (p.sh. konsistenca e brendshme) ishte e ngjashme në të dy gjinitë, një gjetje, e cila është në thelb në përputhje me një raport paraprak nga Shqipëria (9) . Niveli i përgjithshëm i kompetencave të mjekëve të familjes, siç është paraqitur në rezultatin përmbledhës të instrumentit me 37 – pika, ishte mjaft i lartë në studimin tonë, që përfshinte një mostër studimore mbarëkombëtare të shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor në Kosovë. Nuk kishte dallime gjinore në lidhje me nivelet e perceptuara të kompetencave të mjekëve të familjes, sipas pikëpamjes së pacientëve. Siç është vënë në dukje më sipër, ky konstatim lidhur me një nivel të lartë të njohurive dhe kompetencave të mjekëve të familjes është në përputhje me vlerësimin shumë pozitiv të cilësisë së shërbimeve të kujdesit parësor shëndetësor në mesin e pjesëmarrësve të studimit tonë (13) . Kështu , në studimin tonë , 75 % e pjesëmarrësve i kanë perceptuar vizitat mjekësore si «të mira» ose «shumë të mira», një rezultat që është shumë e ndryshëm nga një studim i mëparshëm, që është kryer në rajonin e Gjilanit, Kosovë, në vitin 2010, duke përfshirë një mostër studimore prej 1039 shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor (14). Në këtë anketë, vlerësimi i shërbimeve të kujdesit parë- sor shëndetësor nga ana e pacientëve u vlerësua përmes HUROPEP, një instrument me 23 – pika, që ka përfshirë aspekte të ndryshme të vizitave mjekësore. Rezultatet nga ky studim treguan se, në mënyrë të konsiderueshme, më pak shfrytëzues të kujdesit parësor shëndetësor në Kosovë janë të kënaqur me vizitën e përgjithshme mjekësore, në krahasim me homologët e tyre evropianë (14) . Megjithatë, ka ndryshime midis dy studimeve: Hulumtimi ynë ka përfshirë një mostër studimore mbarëkombëtare, në krahasim me studimin e mëparshëm të realizuar vetëm në rajonin e Gjilanit (14). Për më tepër, ne kemi vlerësuar vetëm nivelin e vetë - perceptuar të kompetencave të mjekëve të familjes nga perspektiva e pacientëve. Nga ana tjetër, sondazhi paraprak i kryer në rajonin e Gjilanit, ka përfshirë dimensione të tjera të rëndësishme të cilësisë së shërbimeve të kujdesit parësor shëndetësor, të cilat nuk janë të lidhura me nivelin e njohurive, aftësive dhe kompetencave të profesionistëve të kujdesit shëndetësor (14).

639 KUMTESAT

Për më tepër, niveli i përgjithshëm i kompetencave të mjekëve të familjes në studimin tonë ishte më i lartë në krahasim me studimin e vlerësimit paraprak (adaptimi ndër-kulturor), që u zhvillua në një mostër studimore prej 98 shfrytëzuesve të kujdesit shëndetësor parësor në Kosovë (11) . Përveç kësaj , rezultati i përgjithshëm përmbledhës në studimin tonë ishte veçanërisht i lartë në krahasim me raportet e mëparshme nga Shqipëria fqinje, ku u krye një studim i ngjashëm duke zbatuar pikërisht të njëjtin instrument (9,10). Në studimin tonë të kryer në Kosovë, niveli i shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të mjekëve të familjes, siç është vlerësuar nga perspektiva e pacientëve, ishte i lidhur pozitivisht me nivelin e të ardhurave, në krahasim me studimin shqiptar, që ka raportuar për mung- esën e lidhjeve me karakteristika socio-ekonomike të pjesëmarrësve të studimit (9). Meg- jithatë, gjithashtu nuk kishte asnjë provë të lidhjes me arritjen arsimore në studimin aktual. Studimet e ardhshme në Kosovë dhe Shqipëri duhet të krahasojnë rezultatet e vlerësimit të shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor me rezultatet e vetë-vlerësimit të mjekëve të tyre familjare, për të identifikuar boshllëqet e mundshme në nivelet e perceptuara të aftësive dhe kompetencave. Siç është argumentuar më herët, pikëpamjet e shfrytëzu- esve të kujdesit parësor shëndetësor, në lidhje me cilësinë e shërbimeve të kujdesit shën- detësor, duke përfshirë aftësitë dhe kompetencat e mjekëve të tyre përkatës të familjes, mund të ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme nga niveli i vetë-perceptimit të kompetencave të profesionistëve të kujdesit shëndetësor (13) . Kompetencat konsiderohen si pjesë përbërëse e cilësive individuale, duke përfshirë njohuritë, shkathtësitë dhe qën- drimet, që përfaqësojnë produktivitetin e lidhur me kontekstin (15). Megjithatë, pikëpamja e pacientëve lidhur me produktivitetin mund të ndryshojë në mënyrë të konsiderueshme nga perspektiva e ofruesit. Për këtë arsye, studimet e ardhshme në mjediset shqiptare dhe gjetkë, duhet të shqyrtojnë këtë çështje të rëndësishme në një mënyrë substanciale. Në përfundim, gjetjet e këtij studimi kombëtar të kryer në Kosovë, një vend në tranzicion, of- rojnë informacion të dobishëm për nivelin e aftësive dhe kompetencave të mjekëve të familjes nga perspektiva e shfrytëzuesve të kujdesit parësor shëndetësor . Megjithatë, gjetjet nga kjo anketë duhet të përsëriten edhe në studimet e ardhshme në Shqipëri dhe Kosovë.

KONKLUZIONET

1. Rezultatet e këtij punimi të realizuar në Kosovë dëshmojnë për nevojën e përmirësimit të cilësisë së shërbimit në kujdesin shëndetësor parësor në këtë shtet në tranzicion të shpejtë politik dhe social-ekonomik pas një lufte të stërzgjatur me Serbinë dhe shpalljes së pavarësisë. 2. Në mënyrë specifike, gjetjet e këtij punimi mundësojnë hartimin dhe përpilimin e politikave shëndetësore, strategjive, programeve dhe aktiviteteve të bazuara në evidencë me qëllimin final të përmirësimit të cilësisë së kujdesit shëndetësor parësor dhe jo vetëm në Republikën e Kosovës.

640 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

ϯ͘ Punimi aktual dëshmon për nevojën e trainimit adekuat dhe edukimit profesional të vazhdueshëm të personelit të kujdesit shëndetësor parësor në Republikën e Kosovës për të përballuar me sukses sfidat dhe problematikën shëndetësore të popullatës në përputhje edhe me zhvillimet teknologjike bashkëkohore dhe përvojat e suksesshme të vendeve të tjera të rajonit Europian. 4. Politikë-bërësit dhe vendim-marrësit e sektorit shëndetësor në Kosovë duhet të marrin në konsideratë nivelin e vetë-perceptuar të kompetencave të mjekëve të familjes për të zbatuar me sukses dhe efektivitet programet e përmirësimit të cilësisë dhe rritjes së performancës së punës të personelit shëndetësor. 5. Është nevojë imperative që të gjithë mjekët që ushtrojnë profesionin e tyre në kujdesin shëndetësor parësor në Kosovë t’i nënshtrohen specializimit të plotë në Mjekësi Familjare, i cili u dëshmua në këtë punim si faktor i rëndësishëm përcaktues i një niveli më të lartë të njohurive, aftësive dhe kompetencave të mjekëve. 6. Përtej specializimit në Mjekësi Familjare, është shumë i rëndësishëm edhe trainimi periodik dhe zhvillimi i vazhdueshëm profesional i personelit shëndetësor si një nga parakushtet themelore për të rritur performancën dhe për të përmirësuar në mënyrë të qëndrueshme cilësinë e shërbimeve shëndetësore në popullatën Kosovare. 7. Në mënyrë të ngjashme, hartimi i strategjive dhe programeve për përmirësimin e cilësisë së shërbimeve shëndetësore në kujdesin parësor duhet të marrë në konsideratë edhe perceptimin e kompetencave të mjekëve të familjes nga këndvështrimi i pacientëve në mënyrë që të rritet edhe niveli i satisfaksionit (kënaqësisë) së përdoruesve të shërbimeve shëndetësore.

MIRËNJOHJA

Falenderojme Ministrine e Arsimit dhe shkences per perkrahjen e ketij punimi shkencor i cili u prezentua ne Konferencen nderkombetare te Mjekesise Familjare WONCA 2016 ne Kopenhage te Danimarkës. Pa kete mbeshtetje une jam i sigurt se nuk do te arrija te prezentoja Kompetencat e Mjekeve Familjare ne Kosoven e pasluftes.

REFERENCAT l. Czabanowska K, Smith T, Könings K.D, Sumskas L, Otok R, Bjegovic-Mikanovic V, Brand H. In search for a public health leadership competency framework to support leadership curriculum-a consensus study. Eur J Public Health 2013 (Epub ahead of print). 2. Wright K, Rowitz L, Merkte A, et al. Competency development in public health leadership. Am J Public Health 2000,90:1202-7.

641 KUMTESAT

3. McKec M. Seven goals for public health training in the 21st century. Eur J Public Health 2013,23:186-7. 4. Heje HN, Vedsted P, Olesen F. General practitioners’ experience and benefits liom patient evaluations. BMC Fam Pract 2011;)2:116. 5. van Walravcn C, Oakc N, Jcnnings A, Förster AJ. The association between continuity of care and outcomes: a systematic and critical review. J Eval Clin Pract 2010;I6:947- 56. 6. Hush JM, Cameron K, Mackey M.. Patient satisfaction with musculoskeletal physical therapy care: a systematic review. Phys Thcr 2011;91.25-36. 7. Czabanowska K, K.lemenc-K.etis Z. Potter A. Rochfort A. Tomasik T, Csiszar J, Vanden Bussche P. Development of the competency framework in quality improvement for Family Medicine in Europe; a qualitative study. J Contin Educ Health Prof2012.32:174-80. 8. Czabanowska K, Burazeri G, Klemens-K.et ic Z, Kijowska V, Tomasik T, Brand H. Quality improvement competency gaps in primary care in Albanian, Polish and Slovenian contexts: A study prolocol. Acta Inform Med 2012,20:254-8. 9. Alia A, Czabanowska K, Klcmcnc-Ketis Z, Roshi E, Burazcri G. Cross-cultural adaptation of an instrument measuring primary health care users’ perceptions on competencies of their family physicians in Albania. Med Arh 2012,66:382-4. 10. Alia A, Czabanowska K, Kijowska V, Roshi E, Burazeri G. Cross-cultural adaptation of a questionnaire on self-perceived level of skills, abilities and competencies of family physicians in Albania. Mater Sociomed 2012;24:220-2. 11. Bojaj G, Czabanowska K, Klemens-K.et ic Z, Skeraj F, Hysa B, Tahiri Z, Burazeri G. Validation of an instrument measuring primary health care users’ opinion about abilities, skills and competencies of their family physicians in K.osovo. Albanian Medical Journal 2013,1:79-83. 12. Skeraj F, Czabanowska K, Bojaj G, Hysa B, Petrela E, Hyska J, Burazeri G. Cross- cultural adaptation of a questionnaire about competencies of family physicians in Kosovo from practitioners’ and policymakers’ perspective. Albanian Medical Journal 2013;1:19-24. 13. Bojaj G, Czabanowska K, Skeraj F, Tahiri Z, Burazeri G. Primary health care users’ perceptions on competencies of their family physicians in Kosovo: Preliminary results from a cross-sectional study. Albanian Medical Journal 2013;3:64-9. 14. Tahiri Z, Toçi E, Rrumbullaku L, Hoti K, Roshi E, Burazeri G. Patients’ evaluation of primary health care services in Gjilan region, Kosovo. J Public Health (Oxf ) 2013 (Epub ahead of print). 15. Loo JV, Semeijn J. Defining and measuring competences: an application to graduate surveys. Qual Quant 2004,38:331-49.

642 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

16. Jones J, Hunter D. Using the Delphi and nominal group technique in health service research. In: Pope C, Mays N, editors. Qualitative Research in Health Care. Bristol: BMJ Books; 2000. 17. About EQuiP [internet]. Denmark: European Association for Quality in General Prac- tice/Family Medicine. [updated 2010; cited 2011 Oct 04]. EQuiP; [about 1 screen]. Available from: http://www.equip.ch/flx/contact/ 18. Hasson F, Keeney S, McKenna H. Research guidelines for the Delphi survey technique. J AdvNurs. 2000; 32: 1008–1015. 19. Evans P, editor. The European Definition of General Practice/Family Medicine. Leuven: EURACT; 2005. 20. Pruitt SD, Epping-Jordan JE. Preparing the 21st century global healthcare workforce. BMJ. 2005;330:637. 21. DeVon HA, Block ME, Moyle-Wright P, Ernst DM, Hayden SJ, Lazzara DJ, Savoy SM, Kostas-Polston E. A psychometric toolbox for testing validity and reliability. J Nurs Scholarsh. 2007;39(2):155-64. 22. Frost MH, Reeve BB, Liepa AM, Stauffer JW, Hays RD; Mayo/FDA Patient-Reported Outcomes Consensus Meeting Group. What is sufficient evidence for the reliability and validity of patient-reported outcome measures? Value Health. 2007 Nov-Dec;10 Suppl 2:S94-S105. 23. Brzeziński J. Metodologia badań psychologicznych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. 24. Tapp L, Edwards A, Elwyn G, et al. Quality improvement in general practice: enabling general practitioners to judge ethical dilemmas. J Med Ethics. 2010;36:184-188. 25. Hoye S, Straand J, Brekke M. How do general practitioners keep up-to-date on pharma- cology. Tidsskriftfor den Norske Laegeforening. 2008;128(23):2692-2695. 26. Brouwer HJ, Bindels PJE, Weert HC. Data quality improvement in general practice. Fam Pract. 2006;23(5):529-536. 27. Varkey P, Gupta P, Bennet KE. An innovative method to assess negotiation skills necessary for quality improvement. Am J Med Qual. 2008;23(5):350-355. 28. Green LW, Kreuter MW. Health promotion planning: an educational and environmental approach. 2nd ed. Mountain View: Mayfield Publishing Company; 1991. 29. Heyrman J, editor. The EURACT Educational Agenda. European Academy on Teachers in General Practice. Leuven: EURACT; 2005. 30. Czabanowska K, Klemenc-Ketis Z, Potter A, Rochfort A, Tomasik T, Csiszar J, Van den Bussche P. Development of a competency framework for quality improvement in family medicine: a qualitative study. J Contin Educ Health Prof. 2012;32(3):174-80. DOI: 10.1002/chp.21142. 31. Institute of Statistics, Institute of Public Health [Albania] and IFC Macro. Albania De- mographic and Health Survey 2008-09. Tirana, Albania, 2010.

643 KUMTESAT

32. Burazeri G, Goda A, Sulo G, Stefa J, Roshi E, Kark JD. Conventional risk factors and acute coronary syndrome during a period of socioeconomic transition: population-based case-control study in Tirana, Albania. Croat Med J 2007;48:225-33. 33. Ministry of Health, Kosovo. Action plan 2011-2014. Pristina, Kosovo, 2011. 34. Burazeri G, Roshi E. Metodologjia e Kërkimit në Shkencat Shëndetësore. Tiranë; 2015. 35. Bailey KD. Methods of social research (4th edn.). The Free Press: New York; 1994.

644 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

MODELET DHE FAKTORËT E NDËRLIDHUR ME PËRDORIMIN E BARNAVE TEK TË RRITURIT E MOSHAVE TË MESME: STUDIM KROS-SEKCIONAL I POPULLSISË

Ermira Krasniqi 1 Mynyr Koni 2 Idriz Berisha 3 PhD cand. /Universiteti Prof.Dr / Universiteti Prof.Ass.Dr./ Universiteti i Mjekësisë i Tiranës, Fakulteti i Shkencave i Gjakovës Fehmi Agani, TIRANË të Natyrës Fakulteti i Mjekësisë [email protected] TIRANË GJAKOVË [email protected] [email protected] Arben Boshnjaku 4 PhD cand. / Universiteti i Vienës, Fakulteti i Shkencave Natyrore/Jetësore VIENNA [email protected]

ABSTRAKTI

Ky studim analizon fenomenin e aderencës dhe lidhshmërinë e mundshme mes akivitetit fizik (AF) dhe arsimimit në përdorimin e barnave në popullsinë e një shteti të ri dhe në zhvillim siç është Kosova. Ky është një studim observues, kros-sekcional, ku gjithsejt 162 subjekte të moshave 40-65, banorë të Kosovës, morën pjesë. Shpërndarja midis gjinive ishte: 32.7% Meshkuj dhe 67.3% Femra. Vlerësimet e aderences dhe përputhshmërisë me medikamente, niveli i aktivitetit fizik (PA) dhe arsimi janë bërë nga pyetësorë të besueshëm dhe të validuar. Gjatë analizimit të pajtueshmërisë, 29.6% (32.1% Meshkuj dhe 28.4% Femra) dhe 27.2% (22.6% Meshkuj dhe 29.3% Femra) dhe 27.2% e subjekteve pjesëmarrëse u deklaruan që har- rojnë të marrin barnat e tyre, respektivisht ndalojnë së përdoruri ato për arsye të tjera. Në ndërkohë, 40.1% dhe 38.9% deklaruan që i ndalojnë medikamentet vetëm se ndihen më mirë, respektivisht më keq, përderisa më shumë se gjysma e respodentëve u deklaruan që kanë problem me blerjen e barnave. Për më tepër, nivelet më të larta të PA-së dhe edukimit ndërlidheshin me sasitë më të vogla të konsumuara të barnave. Ky studim sygjeron për mungesë specifike të aderencës të ndërlidhur për konsumim të barnave, duke e ngritur kështu nevojën për kampanja publike lidhur me ndikimin e aderencës së barnave dhe faktorëve të stilit jetësor në suksesin e trajtimit.

Fjalët kyqe: Aktiviteti fizik, Edukimi, Aderenca, Përpuethshmëria

645 KUMTESAT

HYRJA

Medikamentet janë ndoshta një nga arritjet më të mëdha të specieve tona, dhe megjithatë, përdorimi i tyre irracional po bëhet gradualisht një shqetësim global1. Përdorimi i drejtë i medikamenteve përfaqëson dozën e duhur për periudhë të nevojshme të kohës dhe për çmimin më të ulët të mundshëm2, ndërsa aderenca paraqet një koncept të definuar si “shkalla në të cilën sjellja e personit përputhet me rekomandimet e marra nga një ofrues i kujdesit shënde- tësor”3. Të dy këto fenomene janë të lidhura ngushtë me njohuritë e përgjithshme, kredibilite- tin dhe kompleksitetin drejt trajtimit4, rrjedhimisht një faktor i rëndësishëm predispozues në suksesin e terapisë. Sipas një vlerësimi të OBSH-së3, 50% e pacientëve me sëmundje kronike në vendet të zhvilluara respektojnë rekomandimet e trajtimit, ndërsa në vendet në zhvillim ky fenomen rritet për shkak të qasjes së dobët në kujdesin shëndetësor ose medikamente dhe diagnozën joadekuate, me pasoja të mundshme edhe në ekonominë e vendeve përkatëse. Ka shumë faktorë që mund të ndikojnë në përdorimin e medikamenteve, siç janë gjinia, mosha, niveli i aktivitetit fizik (PA), niveli i edukimit, BMI5, dhe të cilat duhet të analizohen me kujdes gjatë ordinimit të terapisë. Në botën moderne, PA është parë tashmë si një komponent e rëndësishme e një jetese të shëndetshme6, me studime të kohëve të fundit që kanë demonstruar efektin e nivelit të PA-së në parashikimin e vdekshmërisë së pacientëve që vuajnë nga gjendje kronike7,8, lidhjen e PA-së më të ulët me përqindjen e vdekshmërisë së të moshuarve9 ose madje edhe zbulimin se ekuivalenti metabolik i detyrës (MET - Metabolic Energy Requirement për orë/javë) është i lidhur anasjelltas me rrezikun e kancerit të traktit digjestiv tek meshkujt10.

$NO2$HWDO :+2,158'GUXJXVHLQGLFDWRUVDWSULPDU\KHDOWKFDUHFHQWHUVLQ$OH[DQGULD(J\SW -RXUQDORI7DLEDK8QLYHUVLW\0HGLFDO6FLHQFHV ± 2 WHO policy perspectives in medicines. Promoting rational use of medicine: core components. WHO Report. 2012. Geneva: World Health Organization 6DEDWp( $GKHUHQFHWR/RQJ7HUP7KHUDSLHV(YLGHQFHIRU$FWLRQ:RUOG+HDOWK2UJDQL]DWLRQ*HQHYD 6ZLW]HUODQG 0RULVN\'(HWDO 3UHGLFWLYHYDOLGLW\RIDPHGLFDWLRQDGKHUHQFHPHDVXUHLQDQRXWSDWLHQWVHWWLQJ-&OLQ +\SHUWHQV *UHHQZLFK %DUGHO$:DOODQGHU0$6YlUGVXGG. 5HSRUWHGFXUUHQWXVHRISUHVFULSWLRQGUXJVDQGVRPHRILWVGHWHU- PLQDQWVDPRQJWR\HDUROGZRPHQLQPLG6ZHGHQ$SRSXODWLRQEDVHGVWXG\-&OLQ(SLGHPLRO 0LMQDUHQGV'0HWDO 3K\VLFDODFWLYLW\DQGLQFLGHQFHRIVDUFRSHQLDWKHSRSXODWLRQEDVHG$*(65H\NMD- YLN6WXG\$JH$JHLQJ 0\HUV-HWDO ([HUFLVHFDSDFLW\DQGPRUWDOLW\DPRQJPHQUHIHUUHGIRUH[HUFLVHWHVWLQJ1(QJO-0HG ± %ODLU61HWDO &KDQJHVLQSK\VLFDO¿WQHVVDQGDOOFDXVHPRUWDOLW\$SURVSHFWLYHVWXG\RIKHDOWK\DQG XQKHDOWK\PHQ-$0$

646 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Duke marrë parasysh faktet e lartpërmendura, pyetja jonë ngrihet mbi fenomenin e aderences dhe lidhjen e mundshme midis individëve aktivë dhe statusit të tyre arsimor mbi prevalencën e përdorimit të medikamenteve në një popullsi të re, me të ardhura të ulëta, të një vendi në zhvillim siç është Kosova. Duke iu referuar faktit se ne po analizojmë një sistem shëndetësor në tranzicion, supo- zojmë se pajtueshmëria me rekomandimet në lidhje me përdorimin e medikamenteve do të jetë më e ulët. Ndërsa, ne besojmë se individët me nivel të lartë arsimor dhe ata me aktivitet të moderuar dhe të lartë fizik do të jenë më të kujdesshëm në lidhje me përdorimin e medikamenteve.

METODOLOGJIA Pjesëmarrësit

Është studim observues, kros-sekcional, në të cilin morën pjesë një numër prej 162 subjektesh (32.7% meshkuj dhe 67.3% femra) të moshës 40-65 vjeç, jo të hospitalizuar, banorë të Prishtinës (zona urbane). Subjektet u rekrutuan në parimin kush arrin i pari, pasi ata përmbushën kriteret e përf- shirjes (grupmosha dhe qëndrimi në Kosovë), bazuar në njoftimet në mediat lokale (TV dhe radio) dhe rrjetet sociale (Facebook dhe Twitter). Të gjithë të interesuarit që janë më të moshuar ose më të rinj se mosha e caktuar, ata që nuk jetojnë në Kosovë, ata të hospitalizuar dhe me immobilizim afatgjatë janë përjashtuar nga studimi. Kjo grup moshe u zgjodh veçanërisht sepse është mosha me përdorim të lartë të medikamenteve, tani që popullata e përgjithshme po bëhet më e vjetër dhe rrjedhimisht diagnosti- kohet me gjendje të shumta shëndetësore dhe me pasoja në përdorim të medikamenteve11, rritje gjithnjë e më të madhe të polifarmacisë5 dhe rritje e rrezikut për ndërveprime të medikamenteve dhe efekteve anësore12.

Vlerësimi i përdorimit të medikamenteve, nivelit të aktivitetit fizik dhe arsimimit

Forma e mbledhjes së të dhënave ishte metodë vëzhguese, duke mbledhur të dhënat primare direkt nga pacientët. BMQ1 (Pyetësori i shkurtër i përdorimit të medikamenteve) i kombinuar me pyetje sht- esë për aderencen gjatë përdorimit të medikamenteve nga MAQ (Pyetësori për aderencen e medikamenteve)13,14 është përdorur për të vlerësuar përdorimin e medikamenteve.

)UDQFKLQL0HWDO 3RO\SKDUPDF\DPRQJWKHHOGHUO\DQDO\]LQJWKHFRPRUELGLW\RIK\SHUWHQVLRQDQG GLDEHWHV&XUU3KDUP'HV +RVLD5DQGHOO+00XXULQHQ603LWNlOl.+ ([SRVXUHWRSRWHQWLDOO\LQDSSURSULDWHGUXJVDQGGUXJ drug interactions in elderly nursing home residents in Helsinki, Finland: a cross-sectional study. Drugs Aging. 6YDUVWDG%/%ULHI0HGLFDWLRQ4XHVWLRQQDLUH %04 8QLYHUVLW\RI:LVFRQVLQ6\VWHP 0RULVN\'(*UHHQ/:/HYLQH'0 &RQFXUUHQWDQGSUHGLFWLYHYDOLGLW\RIDVHOIUHSRUWHGPHDVXUHRI

647 KUMTESAT

Niveli i PA-së është matur me IPAQ (Pyetësori Ndërkombëtar i Aktivitetit Fizik) duke e peshuar çdo lloj aktiviteti në bazë kërkesave energjetike (MET) për shtatë ditët e fundit15, të përkthyera dhe përditësuar në gjuhën shqipe nga Boshnjaku A et al.16. Bazuar në këtë pyetë- sor, të gjithë subjektet janë klasifikuar në tri grupe sipas nivelit të PA-së (të ulët, të moderuar dhe të lartë)15. Pyetësorët e listuar janë përkthyer dhe validuar më parë në gjuhën shqipe nga Boshnjaku et al (2015)16 dhe Krasniqi E et al (2016)17. Çdo pjesëmarrës është intervistuar përmes plotë- simit të këtyre pyetësorëve. Niveli i arsimit të pjesëmarrësve: 0 - no formal education; 1 - arsim fillor; 2 - shkolla e mesme; 3 - shkollë pasuniversitare; 4 - studime postdiplomike.

Analizat statistikore

Për analiza statistikore është përdorur programi Graph Pad Prism 6, me sinjifikancë të caktuar në p<0.05. Statistika deskriptive është gjeneruar për të gjitha variablat e studimit, përf- shirë këtu mesataren aritmetike, devijimin standard për variabla kontinuale dhe frekuencën relative për variabla kategorike

Konsideratë etike

Ky hulumtim është planifikuar dhe zbatuar në përputhje me rregulloret vendore dhe ndërkombëtare. Leja për të kryer anketën është lëshuar nga Komisioni Etiko Profesional i Shërbimit Spitalor Klinik dhe Universitar të Kosovës (SHSKUK), - leja numër 797, datë 12.03.2015.

REZULTATET

Karakteristikat e pjesëmarrësve siç tregohet në studimin tonë të mëparshëm18, kanë rezultuar në mungesë të dallimeve signifikante në moshë dhe peshë mes subjekteve meshkuj (55.15±7.12 respektivisht 78.21±13.25) dhe subjekteve femra (54.27±5.1 respektivisht 75.52±11.01), dhe dallime signifikante në gjatësi dhe Indeks të Mases Trupore (BMI) mes meshkujve (173.06 ± 7.51 respektivisht 26.05±3.73) dhe femrave (164.52 ± 5.58 respektivisht 27.95±4.36).

PHGLFDWLRQDGKHUHQFH0HG&DUH *XLGHOLQHVIRU'DWD3URFHVVLQJDQG$QDO\VLVRIWKH,QWHUQDWLRQDO3K\VLFDO$FWLYLW\4XHVWLRQQDLUH±,3$4 ,QWHU- QDWLRQDO3K\VLFDO$FWLYLW\4XHVWLRQQDLUH ±6KRUWDQG/RQJ)RUPV %RVKQMDNX$HWDO (IIHFWRIVSRUWWUDLQLQJRQIRUHDUPERQHVLWHVLQKDQGEDOODQGVRFFHUIHPDOHSOD\HUV- 6SRUWV0HG3K\V)LWQHVV .UDVQLTL(HWDO 6LGHWRVLGHGLIIHUHQFHVEHWZHHQGRPLQDQWDQGQRQGRPLQDQWDUP¶VERQHGHQVLW\DQG LVRPHWULFKDQGJULSVWUHQJWKLQPDOHVDQGIHPDOHVDJHG\HDUROG0DWHU6RFLRPHG ± .UDVQLTL(HWDO 0XVFXORVNHOHWDO+HDOWKRI

648 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Gjatë krahasimit të niveleve të PA-së midis gjinive (nga 1 - PA ulët, në 3 - PA të lartë), rezultatet në mënyrë të konsiderueshme më të larta (p <0,05) u regjistruan tek femrat (2,4 ± 0,68) krahasuar me meshkujt (1,9 ± 0,83) (Table 1).

Table 1: Niveli i PA-së së pejsëmarrësve (n=162) Meshkuj Femra Vlera P Totali (n=162) (n=53) (n=109) Niveli i aktivitetit ﬁzik (MET rezultati 1, 2 ose 3) Niveli i aktivitetit ﬁzik 1.92 ± 2.41 ± 0.68 P<0.05 2.26 ± 0.76 0.83 MET – Kërkesa Energjetike Metabolike (ang. “Metabolic Energy Requirement”)

Tabela 2 tregon që 66.66% e subjekteve u përgjigjën se nuk kanë problem me mbajtje në mend të dozave të medikamenteve që i përdorin, për dallim prej pjesës tjetër të subjekteve që u deklaruan që e kanë këtë problem (21.60%respektivisht 11.72%). E njëjta gjendje vërehet edhe kur i krahasojmë gjinitë 62.96% e popullatës totale u përgjigjën që nuk kanë efekte anësore nga barnat që përdorin, në krahasim me 20.37% dhe 16.66% që treguan që kanë pak, respektivisht shumë efekte anësore. Përkundrazi, 45.06% dhe 19.13% deklaruan që kanë pak, respektivisht shumë problem në lidhje me koston e barnave krahasuar me 35.80% për të cilët kostoja e barnave nuk paraqet problem (Figura 1).

Table 2: Vështirësitë në përdorim të barnave nga subjektet e studimit, në total dhe sipas gjinive Aspak=0 Pak=1 Shumë =2 TOTAL, n (%) TOTAL, n (%) TOTAL - n (%) M, n (%) F, n (%) M, n (%) F, n (%) M, n (%) F, n (%) A e këni të vështirë 108 (66.1%) 35 (21.6%) 19 (12.3%) ti mbani mend të gjitha dozat? 30(56.6%) 78 15 (28.3%) 30(56.6%) 78 (71.6%) 15 (28.3%) (71.6%) A keni efekte No.102 (63%) No.33 (20.4%) No.27 (16.6%) anësore të padëshiruara nga 37(69.8%) 65 8 (15.1%) 37(69.8%) 65 (59.6%) 8 (15.1%) barnat? (59.6%) A e këni të vështirë No.58 (36.4%) No.73 (45.1%) No.31 (18.5%) ti paguani barnat? 21(39.6%) 37 20 (37.8%) 21(39.6%) 37 (33.9%) 20 (37.8%) (33.9%) M-Meshkuj; F- Femra. Figure 1: Vështirësitë në përdorim të barnave të të gjithë subjektet pjesëmarrëses

649 KUMTESAT

Është interesante gjetja se 29.63% e të gjithë subjekteve të studimit nganjëherë harrojnë të marrin barin e tyre, në dallim sinjifikant (p<0.05) me subjektet që deklaruan të kundërtën. Nëndërkohë, 70.37% dhe 27.16% deklaruan se ndërprejnë marrjen e barit për arsye të tjera nga harresa, krahasuar me 72.84% të cilët deklaruan të mos e bëjnë këtë gjë. Përderisa, 40.12% dhe 38.89% kanë deklaruar që ndërprejnë marrjen e barit pasi besojnë se gjendja e tyre shën- detësore është nën kontroll, përkatësisht besojnë se ndjehen me keq pas marrjes se barit për- katës, kundrejt 59.88% dhe 61.11% që gjithsesi vazhdojnë të përdorin barin sipas rekoman- dimit të mjekut (Tabela 3, Figura 2).

Table 3: Aderenca e përdorimit të barnave nga subjektet e studimit, në total dhe sipas gjinive Jo=0 Po=1 TOTAL, n (%) TOTAL, n (%) M, n (%) F, n (%) M, n (%) F, n (%) A harroni ndonjëherë të merrni 114 (70.37%) 48 (29.63%) barin tuaj? 36 (67.92%) 78 (71.56%) 17 (32.08%) 31 (28.44%) Njerëzit ndonjëherë nuk marrin 118 (72.84%) 44 (27.16%) barin për arsye të tjera nga har- 41 (77.36%) 77 (70.64%) 12 (22.64%) 32 (29.36%) resa. A keni pasur ndonjë ditë kur nuk keni marrë barin tuaj? A ndërpreni marrjen e barit vetem 97 (59.88%) 65 (40.12%) se besoni se gjendja juaj shënde- 31 (58.49%) 66 (60.55%) 22 (41.51%) 43 (39.45%) tësore është nën kontroll? A keni ndërprerë ndonjëherë 99 (61.11%) 63 (38.89%) marrjen e barit pa u konsultuar me 33 (62.26%) 66 (60.55%) 20 (37.74%) 43 (39.45%) mjekun, sepse jeni ndjerë me keq? M- Meshkuj; F- Femra. Figure 2: Aderenca e përdorimit të barnave të të gjithë subjektet pjesëmarrëses (MOQ)

Kur i analizuam dallimet në përdorim të barnave mes subjekteve që i përkasin niveleve të ndryshme të PA (Tabela 4), u vërejtën dallime sinjifikante (p<0.05) mes niveleve të ndryshme të PA. Si rezultat, subjektet që i përkasin nivelit PA1 përdorin numër dukshëm më të madh të barnave krahasuar me subjektet që i përkasin nivelit PA2 ose PA3, dhe e njëjta është parë kur janë krahasuar subjektet që i përkasin nivelit PA2 me PA3 (Figure 3).

650 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Table 4: Niveli i Aktivitetit Fizik dhe përdorimi i barnave PA1 PA2 PA3 TOTAL, n (%) TOTAL, n (%) TOTAL, n (%) Aktiviteti M, n (%) F, n (%) M, n (%) F, n (%) M, n (%) F, n (%) Fizik 31 (19.14%) 57 (35.18%) 74 (45.68%)

Përdorimi i 3.55 3.08 2.86 barnave (n)

PA1, PA2, PA3 – Niveli i Aktivitetit Fizik 1, 2, 3; M- Meshkuj; F- Femra. Figure 3. Prevalenca e përdorimit të barnave sipas nivelit të PA-së së subjekteve. *Numri i barnave të përdorura nga subjektet

Gjatë krahasimit të nivelit të shkollimit të subjekteve dhe përdorimit të barnave (Tabela 5), subjektet me nivel më të lartë të shkollimit kanë përdorur numrin më të ulët të barnave (2.78), ndjekur nga subjektet me nivel të mesem të shkollimit (3.13 barna) dhe ata me nivel të lartë të shkollimit (3.2). Duket cekur fakti që, subjektet me më së shumti barna në përdorim (3.33) rezultuan subjektet me vetëm nivel elementar të shkollimit.

Table 5: Niveli i shkollimit dhe përdorimi i barnave nga subjektet e studimit 01 2 3 4

TOTAL, n (%) TOTAL, n (%) TOTAL, n (%) TOTAL, n (%) TOTAL, n (%)

Niveli i M, n F, n M, n F, n M, n (%) F, n (%) M, n F, n (%) M, n F, n shkollimit (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%)

6 (3.70%) 15 (9.26%) 70 (43.21%) 57 (35.19%) 14 (8.64%)

Përdorimi i 1.33 3.33 3.13 3.21 2.78 barnave (n) M- Males; F- Females;

DISKUTIMI

Bazuar në njohuritë tona, ky është studimi i parë, në Kosovë apo rajon, që kishte për qëllim nxjerrjen e të dhënave lidhur me aderencën dhe respektimin e rekomandimeve gjatë përdorimit të barnave, si dhe lidhshmërinë mes nivelit të PA-së dhe nivelit të edukimit me përdorimin e barnave. Kështu, nga 162 subjekte të intervistuara, 29.6% (32.1% meshkuj dhe 28.4% femra) dhe 27.2% (22.6% meshkuj dhe 29.3% femra) janë përgjigjur që ndonjëherë

651 KUMTESAT harrojnë të marrin barin e tyre, respektivisht e ndalojnë marrjen e barit për arsye tjera nga harresa. Ndryshe nga ne, në një sondazh të ngjashëm të realizuar në Malajzi (një tjetër vend në zhvillim), 69.1% (67.5% meshkuj dhe 70.0% femra) dhe 42% (40.2% meshkuj dhe 43.1% femra) kanë raportuar që nganjëherë harrojnë të marrin barin e tyre, respektivisht vendosin të mos e marrin barin e përshkruar19. Nëndërkohë, në studimin tonë 40.1% kanë deklaruar se e ndërprejnë marrjen e barit vetëm se ndjehen më mirë, përderisa 70% e subjekteve në një anketë të realizuar në Oman kanë deklaruar të njëjtën20 duke qëndruar në përputhje me studimet që tregojnë përqindje të lartë të pacientëve jo-aderent me regjimin e terapive për- katëse21. Ndërsa, 38.9% e subjekteve të këtij studimi deklaruan së ndërprejnë përdorimin e barnave vetem se ndjehen me keq, në mënyrë të ngjashme në një studim në Hong Kong ku është gjetur se 19.7% dhe 34.4% nuk e respektojnë apo pjesërisht e respektojnë terapinë për- katëse22. Kjo është shqetësuese, pasi respektimi i terapisë së mjekimit dhe i rekomandimeve të përshkruesve është vendimtare në arritjen e qëllimit të terapisë së ordinuar. Përveç kësaj, situata përkeqësohet dhe më shumë kur merret parasyshë që më shumë se gjysma e subjekteve të studimit kanë deklaruar se kanë vështirësi në blerjen e barnave. Duhet theksuar se nuk janë hasur dallime të mëdha në mes të gjinive gjatë krahasimeve të aderencës. Rezultate në mënyrë sinjifikante më të mira janë hasur gjatë krahasimit të përdorimit të barnave nga subjektet me nivel të lartë të PA-së, duke qëndruar në përputhje me studimet e tjera të ngjashme në popullata të vendeve të zhvilluara dhe në zhvillim, që pretendojnë në ndikimin e PA-së në sëmundshmëri dhe përdorim të barnave7,8,23,24,25. Kjo thekson rëndësinë e PA-së në shëndetin e përgjithshëm, duke përfshirë rezultate të mira edhe në sëmundje të caktuara kronike26. Në fakt, ka studime që pretendojnë se individët fizikisht aktiv mund të kenë profil të ndryshëm kulturor, duke patur me pak të ngjarë të ndikohen nga faktorë të jashtëm24, por hetime të mëtutjeshme duhen bërë në të ardhmen.

$]HPL+0 $NPDO$$ $QDWLRQDO6XUYH\RQWKHXVHRI0HGLFLQHV 1680 E\0DOD\VLDQ&RQ- VXPHUV0DOD\VLD4XDOLW\8VHRI0HGLFLQHV3KDUPDFHXWLFDO6HUYLFHV'LYLVLRQDQGWKH&OLQLFDO5HVHDUFK&HQWUH Ministry of Health Malaysia $EGR5DEER$HWDO 7KH8VHRI0HGLFLQHVLQ2PDQ3XEOLF.QRZOHGJH$WWLWXGHVDQG3UDFWLFHV6XOWDQ 4DERRV8QLY0HG- ± $ERX$XGD+6 $QHFRQRPLFDVVHVVPHQWRIWKHH[WHQWRIPHGLFDWLRQXVHDQGZDVWDJHDPRQJIDPLOLHVLQ 6DXGL$UDELDDQG$UDELDQ*XOIFRXQWULHV&OLQ7KHU 22 &KRQJ&.HWDO A patient compliance survey in a general medical clinic. -&OLQ3KDUP7KHU :DOOHU.HWDO 3HUVLVWHQWOHLVXUHWLPHSK\VLFDODFWLYLW\LQDGXOWKRRGDQGXVHRIDQWLGHSUHVVDQWV$IRO- ORZXSVWXG\DPRQJWZLQV-$IIHFW'LVRUG %HUWROGL$'+DOODO3&%DUURV$- 3K\VLFDODFWLYLW\DQGPHGLFLQHXVHHYLGHQFHIURPDSRSXOD- WLRQEDVHGVWXG\%0&3XEOLF+HDOWK %HUJPDQQ**HWDO 3K\VLFDODFWLYLW\VFUHHQWLPHDQGXVHRIPHGLFLQHVDPRQJDGROHVFHQWVWKH 3HORWDV %UD]LO ELUWKFRKRUWVWXG\&DG6DXGH3XEOLFD 'L3LHWUR/ 3K\VLFDO$FWLYLW\LQ$JLQJ&KDQJHVLQ3DWWHUQVDQG7KHLU5HODWLRQVKLSWR+HDOWKDQG)XQF- WLRQ-*HURQWRO$%LRO6FL0HG6FL6SHF1R

652 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Ndërsa, është interesant që në këtë studim ka rezultuar që niveli i përgjithshëm i PA- së tek të rriturit e moshës 40-65 vjeç, të një vendi në zhvillim dhe me të ardhura të ulëta deri mesatare siç është Kosova27 është mjaft i lartë (2.26±0.762 totali, 2.4±0.68 femrat dhe 1.9±0.83 meshkujt). Gjatë analizimit të nivelit të arsimimit dhe përdorimit të barnave, kemi gjetur korrelacion të zhdrejtë mes nivelit Të arsimimit dhe numrit të barnave të përdorura nga subjektet e studimit, ku përjashtim kanë dhënë vetëm subjektet e deklaruar pa ndonjë arsimim formal. Në këtë mënyrë, aq më lartë që individi do ti takojë nivelit të arsimimit aq më të mëdha do të jenë gjasat për përdorim racional të barnave. Gjatë krahasimit me studime të ngjashme, niveli i arsimimit në përgjithësi ka treguar lidhshmëri të konsiderueshme me parametrat siç janë njo- huritë e subjekteve me përdorimin e duhur të barnave dhe ndërgjegjësimin e tyre për efektet e mundshme anësore19. Megjithatë, duhet cekur se në vende të zhvilluara siç është Spanja ka studime që nuk kanë hasur një lidhshmëri të tillë28. Kjo në veçanti paraqet një faktor të rëndë- sishëm kur planifikohen kampanja të ndërgjegjësimit të përdorimit të barnave në vendin tonë. Një faktor limitues (i mundshëm) i kësaj pjese të studimit është fakti se vlerësimi është bërë në bazë të vetëraportimit, gjë që e vështirëson verifikimin e këtyre sjelljeve në aspektin praktik. Megjithatë, ky është një fenomen global ku pyetësorët e validuar mbesin e vetmja mënyrë e nxjerrjes së të dhënave.

KONKLUZIONET

Nga ky studim mund të vlerësohet se vështirësitë dhe aderenca gjatë përdorimit të barnave duhet të merren në konsideratë të duhur nga përshkruesit (profesionistët e kujdesit shëndetësor). Meqenëse, mund të shihet mundësia e ndikimit të mosrespektimit të terapisë gjatë trajtimit në arritjen e qëllimit terapeutik. Kjo gjithashtu duhet të merret parasyshë nga hartuesit e politikave, pacientët dhe mjekët, pasi fillimisht reflekton cilësinë e kujdesit shën- detësor dhe në mesin e tjerave mund të rezultojë në pasoja të përgjithshme ekonomike. Ndërsa edukimi dhe niveli i PA-së është gjetur të jetë në mardhënie të zhdrejtë me numrin e barnave të përdorura nga subjektet e studimit. Por, është e rëndësishme që këta fak- torë janë të modifikueshëm, duke lënë hapësirë për përmirësim në të ardhmen (kur është e nevojshme) dhe rrjedhimisht roli i këtyre faktorëve duhet të merret në konisderatë gjatë promovimit të përdorimit të sigurt të barnave. Duke iu referuar faktit që inaktiviteti fizik dhe përdorimi i barnave konisderohen të jenë evidente në shoqëritë moderne, rreziku i rritur i përdorimit të barnave nga subjektet të cilët nuk arrijnë udhëzimet ndërkombëtare të nivelit të PA-së është relevant për shëndetin publik24. Si rezultat i kësaj, një rekomandim i këtij studimi është krijimi i strategjive për ngritjen e vetëdijes së rëndësisë së PA-së në gjendjen e përgjithshme shëndetësore dhe pasojat e mundshme në përdorimin e barnave. Kjo është

2(&''$&/LVWRI2'$5HFLSLHQWV DFFHVVHGRQ KWWSZZZRHFGRUJGDFVWDWVGRFX- PHQWXSORDG'$&/LVWRI2'$5HFLSLHQWV¿QDOSGI 6DQV6HWDO 3UHYDOHQFHRIGUXJXWLOL]DWLRQLQWKHDGXOWSRSXODWLRQRI&DWDORQLD6SDLQ*DF6DQLW

653 KUMTESAT me rëndësi për popullsinë (pavarësisht moshës, gjinisë, nacionalitetit etj) dhe sidomos për profesionistët e kujdesit shëndetësor si këshillues të pacientëve.Përveç kësaj, investimi në promovimin e shëndetit përmes edukimit fizik do të ishte ideale, me studimet që sugjerojnë përparësitë e përfshirjes dhe rritjes së numrit të orëvetë edukimit fizik në shkolla29. Në përgjithësi, rezultatet e këtij studimi sugjerojnë për vështirësi, mungesë të aderencës dhe informacioneve lidhur me përdorimin e barnave. Rjedhimisht kjo ngre nevojën për edukim publik lidhur me ndikimin e aderencës dhe të stilit të jetës (faktorë si PA) në suksesin e terapisë, gjë që duhet të jetë pjesë themelore e fushatave dhe programeve arsimore. Këto programe, bazuar në konstatimin tonë të studimit lidhur me nivelin e edukimit, duhen ndër- tuar dhe fokusuar në varësi të grupeve me nivele të ndryshme të arsimimit.

REFERENCAT

1. Akl OA et al. (2014) WHO/INRUD drug use indicators at primary healthcare centers in Alexandria, Egypt. Journal of Taibah University Medical Sciences. 9(1), 54–64; 2. WHO policy perspectives in medicines. Promoting rational use of medicine: core components. WHO Report. 2012. Geneva: World Health Organization; 3. Sabaté E. (2003) Adherence to Long-Term Therapies: Evidence for Action, World Health Organization, Geneva, Switzerland; 4. Morisky DE et al. (2008) Predictive validity of a medication adherence measure in an outpatient setting. J Clin Hypertens (Greenwich). 10(5):348-54; 5. Bardel A, Wallander MA, Svärdsudd K (2000) Reported current use of prescription drugs and some of its determinants among 35 to 65-year-old women in mid-Sweden: A population-based study. J Clin Epidemiol. 53(6):637-43; 6. Mijnarends DM et al. (2016) Physical activity and incidence of sarcopenia: the population-based AGES-Reykjavik Study. Age Ageing. 45(5):614-20; 7. Myers J et al. (2002) Exercise capacity and mortality among men referred for exercise testing. N Engl J Med 346: 793–801; 8. Blair SN et al. (1995) Changes in physical fitness and all-cause mortality. A prospective study of healthy and unhealthy men. JAMA. 273(14):1093-8; 9. Yohannes AM, Baldwin RC, Connolly M. (2002) Mortality predictors in disabling chronic obstructive pulmonary disease in old age. Age Ageing. 31:137–140; 10. Keum N et al. (2016) Association of Physical Activity by Type and Intensity with Diges- tive System Cancer Risk. JAMA Oncol. 2(9):1146-5; 11. Franchini M et al. (2015) Poly-pharmacy among the elderly: analyzing the co-morbidity of hypertension and diabetes. Curr Pharm Des. 21(6):791-805; 12. Hosia-Randell HM, Muurinen SM, Pitkälä KH (2008) Exposure to potentially inappro- priate drugs and drug-drug interactions in elderly nursing home residents in Helsinki,

*DOOq)HWDO ,QYHVWLJDWLQJWKH5ROHRI3K\VLFDO(GXFDWLRQLQ3K\VLFDO$FWLYLW\3URPRWLRQ$Q,WDOLDQ 0XOWLFHQWHU6WXG\-3K\V$FW+HDOWK

654 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Finland: a cross-sectional study. Drugs Aging. 25(8):683-92; 13. Svarstad BL. Brief Medication Questionnaire 1 (BMQ 1). University of Wisconsin Sys- tem. 2006; 14. Morisky DE, Green LW, Levine DM. (1986) Concurrent and predictive validity of a self-reported measure of medication adherence. Med Care. 24(1):67-66; 15. Guidelines for Data Processing and Analysis of the International Physical Activity Ques- tionnaire – IPAQ (International Physical Activity Questionnaire) – Short and Long Forms. 2005; 16. Boshnjaku A et al. (2015) Effect of sport training on forearm bone sites in handball and soccer female players. J Sports Med Phys Fitness. 56(12); 17. Krasniqi E et al. (2016) Side to side differences between dominant and non-dominant arm’s bone density and isometric handgrip strength in males and females aged 40-65-year- old. Mater Sociomed. 28(5): 333–337; 18. Krasniqi E et al. (2016) Musculoskeletal Health of 40-65Year Old Males and Females in Kosova and the Impact of N05B, A02B (PPI, H2RA), H02AB and Lifestyle Factors on It. Med Arch. 2016 Oct; 70(5): 359–363; 19. Azemi HM & Akmal AA. (2012) A national Survey on the use of Medicines (NSUM) by Malaysian Consumers. Malaysia: Quality Use of Medicines Pharmaceutical Services Division and the Clinical Research Centre Ministry of Health Malaysia; 20. Abdo-Rabbo A et al. (2009) The Use of Medicines in Oman Public Knowledge, Attitudes and Practices. Sultan Qaboos Univ Med J. 9(2): 124–131; 21. Abou-Auda HS (2003) An economic assessment of the extent of medication use and wastage among families in Saudi Arabia and Arabian Gulf countries. Clin Ther.25(4):1276-92; 22. Chong CK et al. (1997) A patient compliance survey in a general medical clinic. J Clin Pharm Ther. 22(5-6):323-6; 23. Waller K et al. (2006) Persistent leisure-time physical activity in adulthood and use of antidepressants: A follow-up study among twins. J Affect Disord. 200, 172-177; 24. Bertoldi AD, Hallal PC, Barros AJ. (2006) Physical activity and medicine use: evidence from a population-based study. BMC Public Health 6:224; 25. Bergmann GG et al. (2016) Physical activity, screen time, and use of medicines among adolescents: the 1993 Pelotas (Brazil) birth cohort study. Cad Saude Publica. 32(4); 26. DiPietro L. (2001) Physical Activity in Aging: Changes in Patterns and Their Relation- ship to Health and Function. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 56 Spec No 2:13-22; 27. OECD. DAC List of ODA Recipients. 2014. (accessed on 08.06.2016): http://www.o/ ecd.org/dac/stats/documentupload/DAC%20List%20of%20ODA%20Recipients%20 2014%20final.pdf; 28. Sans S et al. (2002) Prevalence of drug utilization in the adult population of Catalonia, Spain Gac Sanit. 16(2):121-30; 29. Gallè F et al. (2015) Investigating the Role of Physical Education in Physical Activity Promotion: An Italian Multicenter Study. J Phys Act Health. 13(8):854-60.

655 KUMTESAT

656 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

BUJQËSI

657 KUMTESAT

658 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

HULUMTIMI I BAKTEREVE ACIDO-LAKTIKE NE FAZA TË NDRYSHME TË PRODHIMIT TË DJATHIT ARTIZANAL NË REGJIONIN E RUGOVËS

Rita D. Panduri *Flutura Ajazi Kemajl Kurteshi Bcs. Teknologji Ushqimore Ass. PhD candidate Prof.asoc.dr / Universiteti me Bioteknologji Universiteti i Prishtines Prishtinës PRISHTINË PRISHTINË PRISHTINË [email protected] [email protected] [email protected]

Idriz Vehapi Bajram Berisha Rreze Gecaj Prof.asoc.dr / Universiteti Prof.dr.habil Ass.PhD candidate Prishtinës Universiteti i Prishtines Universiteti Prishtinës PRISHTINË PRISHTINË PRISHTINË [email protected] [email protected] [email protected]

Skender Muji Prof.asoc.dr / Universiteti Prishtinës PRISHTINË [email protected]

Autor korrespondues: ÀXWXUDDMD]L#KRWPDLOFRP

ABSTRAKTI

Qumështi dhe produktet e qumështit janë ushqime të rëndësishme për çdo grupmoshë si rezultat i vlerave ushqyese që ato posedojnë. Kohëve të fundit një vëmendje e madhe po ju kushtohet produkteve të fermentuara të qumështit, për shkak të pranisë së bakterieve laktike shumica e të cilave njihen si probiotik. Qëllimi i këtij studimi ka qenë hulumtimi i Bakterieve Acido Laktike (BAL) në faza të ndryshme të prodhimit të djathit tradicional, i cili prodhohet nga qumështi i papërpunuar. Djathi i fituar ka ngjyrë të bardhë, masë kompakte, dhe shije të lehtë qumështi. Analizimi i bakterieve acido laktike është bërë në tri faza të prodhimit të djathit, si: qumësht, qumësht i koaguluar dhe si djath i maturuar. Mostrat janë marrë në 3 pika të regjionit të Rugovës. Janë analizuar këto grupe të bakterieve acido laktike; Lactobacillus (MRS agar), Leuconostoc (MSE agar), Lactococcus (M17 agar).

659 KUMTESAT

Si rezultat numri i bakterieve Lactobacillus në djathin e maturuar ka qenë 7.58 log CFU/ gr,Leuconostoc 7.47log CFU/gr, dheLactococcus 8.39log CFU/gr. Të gjitha grupet e bakterieve në qumësht dhe koagulat janë hasur në numër më të ulët.Si përfundim është vërejtur një rritje e numrit të BAL përgjatë maturimit të djathit tradicional me një predominim të gjinisë Lactococcus në të gjitha fazat e prodhimit.

Fjalët kyçe: Djathi, BAL, mikroflora

I. HYRJA

Qumështi dhe produktet e qumështit janë ndër ushqimet më të rëndësishme për çdo grupmoshë, si rezultat i vlerave ushqyese që ato posedojnë (Torres Vitela et al.,2012). Prodhimi i qumështit ka filluar 6000 vjet më parë ose edhe më herët. Kafshët e sotme të qumështit kanë ardhur nga kafshë të pazbutura që gjatë mijëra vjetëve kanë jetuar në gjerësi dhe lartësi gjeografike të ndryshme mbi nivelin e detit, në kushte natyrore të ashpra. Qumështi është lëng biologjik që prodhohet periodikisht nga kafshë qumështi, të shëndetshmë dhe të ush- qyera në kushte normale. Është i vetmi ushqim për gjitarët foshnja në periudhën e parë të jetës. Lëndët që përmban qumështi japin energjinë dhe materialin ndërtues të nevojshëm për rritjen e foshnjës. Për formimin e 1 litër qumësht në gjirin e lopës duhet të qarkullojnë 400-450l gjak.

Vetitë kimike të qumështit Qumështi përmban në sasi të mjaftueshme të gjitha lëndët organikë dhe inorganike, të cilat janë të nevojshme për organizmin e njeriut. Përbërësit kryesor të qumështit janë: uji, yndyra, proteinat, laktoza dhe lëndët minerale. Qumështi përmban edhe lëndë në trajtë gjur- mësh ose lëndë të tjera si pigmente, enzime, vitamina. Kur largohet uji dhe gazet fitohet lënda e thate ose përmbajtja e lëndës së ngurtë. Vetitë fizike të qumështit Vetitë fizike të qumështit që kanë rëndësi të madhe praktike janë: pamja, dendësia, vis- koziteti, aciditeti i titullueshëm, presioni osmotik dhe temperatura e ngrirjes së qumështit.

Bakteret acido-laktikejanë baktere të cilat i referohen një grupi të madh të baktereve të dobishme. Në shekullin 20 termi “baktere acido laktike” ishte “organizma që e fermentojnë qumështin”. Ngjajshmëritë mes organizmave që e fermentojnë qumështin dhe baktereve të tjera që prodhojnë acid laktik janë vrojtuar, monografia nga Orla-Jensen (1919) ka formuar bazën e klasifikimit të sotëm të baktereve acido laktike. Kriteret e përdorura nga Orla-Jensen (morfologjia e qelizës, mënyra e fermentimit të glukozës, dhe temperatura e rritjes) ende janë të rëndësishme për klasifikimin e baktereve acido laktike, edhe pse me zhvillimin e mjeteve moderne taksonomike, sidomos metodave molekulare biologjike, kanë rritur numërine gjinisë së bakterieve acido laktike nga 4 që janë njohur nga Orla-Jensen (Lactobacillus, Leuconostoc,

660 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Pediococcus, dhe Streptococcus.)Në përgjithësi baketeret acido laktike konsiderohen si mikro- organizma të dobishëm, disa shtame janë probiotike. Sidoqoftë, disa gjini (Streptococcus, Lac- toccous, Enterococcus, dhe Carnobacterium) përmbajnë disa specie ose shtame të cilat njihen si patogjen për njerëzit dhe kafshët. Bakteret acido laktike përbëjnë një grup të baktereve gram pozitive të bashkuara nga karakterisitikat morfologjike, metabolike dhe fiziologjike. Nuk formojnë spore, janë mikroaerofile që do të thotë se mund të zhvillohen në prani ose ne mungesë të oksigjenit, dhe prodhojnë acid laktik si një nga produktet kryesore të fermentimit të karbohidrateve.Laktobakteret prodhojnë komponente antibakteriale të njohura si bakte- riocina. Bakteriocinat janë proteina të cilat veprojnë duke formuar vrima përmes membranës që rrethon bakteren. Kështu, aktiviteti i bakteriocinave është zakonisht letal për bakteren. Shembuj të këtyre bakteriocinave janë nizina dhe leukocina.

II. MATERIALI DHE METODAT

Mostrat janë marrë në tri pika të regjionit të Rugovës në: Bogë Kuqishtëdhe Shtupeq i madhë. Metoda e cila është përdorur për kryerjen e analizave mikrobiologjike është metoda e zbrazjes për numërimin e Lactobacillus (MRS agar), Leuconostoc (MSE agar), Lactococcus (M17 agar). Në Rugovë prodhimi i djathit në mënyrë tradicionale ka zanafillën prej shekujsh. Metoda tradicionale e prodhimit të djathit përfshin këto faza mjeljen, filtrimin, koagulimin, prerjen, presimin, kriposjen, maturimin dhe përgatitjen për market. Këto djathra konsumohen në formë të freskët. Djathi i prodhuar ka ngjyrë të bardhë është kompakt dhe ka shje të lehtë të qumështit. Ky djath prodhohet nga qumështi i deles, lopës apo nga përzierja e tyre, qumështi nuk trajtohet termikisht pra nuk pasterizohet por menjëherë pas mjeljes filtrohet dhe shtohet enzima që e koagulon qumështin dhe më pas prehet dhe vendoset në pelhurëku presohet me ndonjë gjë të rëndë psh gur ose dru në mënyrë që të largohet lëngu i tepërt. Pasi qumështi i koaguluar qëndron në cedilla për rreth 3 orë bëhet kriposja në fuçi druri me kripë të trashë dhe qëndron aty për t`u maturuar për rreth 2 javë. Vendi ku mbahet djathi është një shtëpizë e vogël, temperatura që mbizotëron është e freskët, nuk egziston ndonjë kontroll rigoroz rreth temperaturës që mbahet djathi.

III. REZULTATET

Flora mikrobiale prezente në djathin e Rugovës gjatë procesit të prodhimit dhe maturimit është numëruar me anë të kultivimit në mediume që kanë pas për qëllim ndarjen në grupe të bakterieve të ndryshme (Tabela 1). Në Fermën I numri total i Lactobaciullus(log CFU/ml/ gr ) duke shkuar prej qumështit të papërpunuar në koagulat ka pas një ndryshim jo shumë të madhë por ndryshimi rapid ka ndodhë pas koagulimit deri te faza e maturimit (tabela 1, graf.1). Në fermat IIdhe III ka pas një gjendje gati të njejtë, por vlen të theksohet se në qumësht ka pas një numër më të lartë të lactobacilleve krahasuar me Fermen I.

661 KUMTESAT

Tabela 1. Evaluimi i Lactobacillus

Qumësht Q.koaguluar Djath Lokacioni/Mostra log CFU/ml log CFU/gr log CFU/gr Ferma I 7.53 Ferma II 7.72 Ferma III 7.51

Grafiku 1. Evaluimi i Lactobacillus

Tabela 2. Evaluimi i Leuconostoc

662 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Grafiku 2. Evaluimi i Leuconostoc

Tabela 3. Evaluimi i Lacotoccus

Qumësht Q.koaguluar Djath Lokacioni/Mostra log CFU/ml log CFU/gr log CFU/gr

Ferma I 8.51

Ferma II

Ferma III 5.99

Grafiku 3. Evaluimi i Lactococcus

Bazuar në rezultatet e nxjerra numri i baktereveLeuconostocka qenë i ndryshëm në ferma të ndryshme. Në fermën I nr. i baktereve të kësaj gjinie ka qenë i njejtë në qumësht dhe qumësht i koaguluar me një rritje gjatë maturimit. Në fermën II ka pas një numër prej 6.54 log CFU/ ml me një rënje të numrit në fazën koagulimit (5.73 log CFU/gr), për tu rritur prap gjatë maturimit (7.54 lo CFU/gr). Lactococcus në fermën III kanë pësuar një rritje graduale prej qumështit kah djathi i maturuar.

663 KUMTESAT

Grafiku 4. Zhvillimi i mikroflorës laktike

IV. DISKUTIMI

Koncentrimi i lartë i baktereve acido laktike (BAL) në djathin Rugova prodhuar me metoda tradicionale, është në harmoni me rezultatet e autorëve tjerë, të cilët gjithashtu kanë konstatuar numër të lartë të këtyre baktereve në djathra tradicional të vendeve të ndryshme (Cinizia L. Randazzo2002, et.al, Angel Alegria, et. al, 2012 ect.). Në përgjithësi numri total i Lactococcus të zhvilluara në M17 agar gjatë maturimit të djathit, ka treguar një predominanc krahasuar me dy grupet tjera (Lactobacillus dhe Leuconos- toc), këto rezultate (graf.4), janë në përputhje me rezultatet e autorëve tjerë të cilët tregojnë për një predominanc të Lactococcus spp., në të gjitha mostrat e djathit (Angel Alegria 2012, et. al). Bazuar në rezultatet tona gjithashtu vërehet një rënje e numrit të Lactobacillusnë stadin e prodhimit të djathit (Q.koaguluar) krahasuar me vlerat që janë gjetë para shtimit të enzimës për koagulim (Qumësht), por numri i tyre ka filluar të rritët prap gjatë maturimit të këtij produkti.

V. KONKLUZIONI

Bazuar në rezultatet e hulumtimit tonë, lidhur me studimin e bakterieve acido laktike (BAL) në faza të ndryshme të prodhimit të djathit tradicional, prodhuar në regjionin e Rugovës, është konstatuar: Një rritje e numrit të baktereve acido laktike përgjatë maturimit të djathit tradicional me një predominim të gjinis Lactococcus në të gjitha fazat e prodhimit. Prania më e lartë e tyre në fazën e maturimit të djathit mund të ketë rol në zhvillimin e karakteristikave organoleptike si dhe efekt inhibitor ndaj mikroorganizmave të padëshirueshëm.

664 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Informat shtesë që do ta plotësonin studimin më në detaje rreth proceseve të fermentimit dhe maturimit, të këtij dhe djathrave tjera të prodhuara me metoda tradicionale dhe industriale, do të ishin edhe analizat fiziko-kimike, si dhe izolimi dhe identifikimi i specieve bac- teriale predominante që luajn rol në proceset e prodhimit dhe maturimit të djathit Rugova.

VI. MIRËNJOHJA

Ky hulumtim është realizuar në laboratorët e Higjienës dhe mirëqenies së kafshëve në Fakultetin e Bujqësisë dhe Veterinarisë, Universiteti i Prishtinës me ndihmën e mjeteve të financuara nga projektet e vogla nga MASHT

VI. REFERENCAT

1. Reiter. B and Oram .J,D. 1962. Nutritional studies on cheese starters. I. Vitamin and amino acid requirements of single strain starters. J. Dairy Res. 29: 63-77. 2. Lowrie, R. J., and L. E. Pearce. 1971. The plating efficiency of bacteriophages of lactic streptococci. N.Z. J. Dairy Sci. Technol. 6:166-171. ϯ͘ Betty E. Terzaghi and W. E. Sandine. 1975. Improved Medium for Lactic Streptococci and Their Bacteriophages. Applied Microbiology. 29 (6):807-813 4. Shankar P.A and Davies. F.L. 1977. Recent developments in yoghurt starters: a note on the suppression of lactobacillus bulgaricus in media containing -glycerophosphate and application of such media to selective isolation of streptococcus thermophilus from yoghurt. J. Soc. Dairy Tech. 30 (1): 28-30 5. International Dairy Federation. 1981. Identification and enumeration of microorganisms in fermented milks. Joint IDF/ISO/AOAC Group E44. 6. Richter and Vedamuthu 2001. In Downes and Ito (ed.), Compendium of methods for the microbiological examination of foods, 4th ed. American Public Health Association, Washington, D.C 7. DeMan, Rogosa and Sharpe. 1960. A medium for the cultivation of lactobacilli. J. Appl. Bacteriol. 23: (1) 130-135. 8. Murray, Baron, Jorgensen, Landry and Pfaller (ed.). 2007. Manual of clinical microbiology, 9th ed. American Society for Microbiology, Washington, D.C. 9. Downes and Ito(ed.). 2001. Compendium of methods for the microbiological examination of foods, 4th ed. American Public Health Association, Washington, D.C. 10. Mayeux, J.V., Sandine, W.E., and Elliker, P.R. 1962. A selective medium for detecting Leuconostocin mixed-strain startercultures. J. Dairy Science, 45: 655-656. 11. Papazisi, Evgjen, and Hala, Ismail. 1999. Ruajtja e Prodhimeve Blegtorale Manual për përpunimin e qumështit

665 KUMTESAT

12. FAO Milk and dairy products in human nutrition. Food and agriculture organization of United Nations. Rome 2013. ϭϯ͘Angel Alegria,a,b Pawel Szczesny,a,cBaltasarMayo,b Jacek Bardowski,a and Magdalena Kowalczyka (2012). Biodiversity in Oscypec, a traditional Polish Cheese, Determine by Culture-Dependent and –Independent Approaches. Applied and Environmental Microbiology. 78(6):1890 14. Cinzia L. Randazzo,1,2 Sandra Torriani,2‡ Antoon D. L. Akkermans,1 Willem M. de Vos,1 and Elaine E. Vaughan1*, (2002). Diversity, Dynamics, and Activity of Bacterial Communities during Production of an Artisanal Sicilian Cheese as Evaluated by 16S rRNA Analysis. Applied and environmental microbiology, p. 1882–1892

666 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

NDIKIMI I TEMPERATURËS SË DHOMËS NË DEGRADIMIN E ADN-SË GJENOMIKE NË INDE SHTAZORE

Krenare Bruqi Bajram Berisha Skender Muji Rreze Gecaj BSc Teknologji ushqimore Prof.dr.habil / Prof. Asoc.Dr / Ass,PhD cand me Bioteknologji/ Universiteti i Prishtinës Universiteti Universiteti i Universiteti i Prishtinës PRISHTINË i Prishtinës Prishtinës PRISHTINË [email protected] [email protected] PRISHTINË PRISHTINË [email protected] [email protected]

Autor korrespondues: rre]e.gecaj#uni-pr.edu

ABSTRAKTI

Temperatura është një nga faktorët e shumtë që ndikojnë në degradimin e ADN-së gjenomike. Pasiqë ajo favorizon aktivitetin e enzimeve degraduese (ADN-aza), mostrat duhet ngrihen në - 20ºC deri në fillimin e eksperimenteve të parapara. Ky hulumtim ka për qël- lim studimin e ndikimit që ka kohëzgjatja e ruajtjes së mostrave shtazore në temperaturë të dhomës në degradimin e ADN-së. Mostrat janë mbledhur nga muskujt dhe mëlçia e tre kafshëve të ndryshme dhe janë ndarë në katër grupe: në grupin kontroll (ngrirje në -20ºC), grupin e parë (1Ditë, 24h në temperaturë dhome), të dytë (3Ditë, 72h në temperaturë dhome) dhe grupin të tretë (7Ditë, një javë në temperaturë dhome). Në total janë analizuar 24 mostra (12 nga mëlçia dhe 12 nga muskujt). Mostrat nga grupi i parë, dytë dhe tretë kanë qëndruar në temperaturë dhome 24- 26°C për kohëzgjatje të ndryshme (1-, 3- dhe 7-ditë) dhe pastaj janë mbajtur në -20ºC deri në ekstrahimi i ADN-së. Ekstrahimi i ADN-së është realizuar përmes kitit nga QIAGEN, bazuar në teknologjinë e silica- membranave. Kuantifikimi i ADN-së së ekstrahuar është bërë në BioPhotometer (Eppendorf) bazuar në absorbancën A280/260 nm dhe më pastaj kualiteti përmes teknologjisë “on-chip” në Bioanalyzer (Agi- lent). Rezultatet nga matja e koncentacionit kanë treguar se disa prej mostrave të mëlçisë kanë koncentracion më të ulët të ADN-së në krahasim me mostrat e muskujve, ndërsa rezultatet nga matja e kualitetit tregojnë se mbajtja për kohë më të gjatë në temperaturë të dhomës (24- 26ºC) ndikon në degradimin e ADN-së. Tek mostrat e muskujve degradimi ka filluar nga dita e parë, ndërsa tek mostrat e mëlçisë nga dita e tretë.

Fjalët kyçe: ADN, temperatura, degradimi, inde shtazore.

667 KUMTESAT

I. HYRJA

Informacioni i koduar në materialin gjenetik është përgjegjës për zhvillimin dhe mbarëva- jtjen e funksioneve qelizore dhe biokimike të një organizmi. Acidet nukleike janë magazinat molekulare të informacionit gjenetik dhe shpeshherë njihen si “Molekulat e trashëgimisë”. Ndonëse nga emri kuptojmë se këto acide janë të lokalizuara në bërthamë të qelizës, sido- qoftë, disa forma të tyre gjenden edhe në citoplazmën e saj. Tek organizmat prokariot materiali gjenetik gjendet i lirë në hapësirën brendaqelizore ndërsa tek organizmat shumëqelizor- eukariot ADN gjenden në bërthamë të qelizës. ADN mund të ekstrahohet nga burime të ndryshme si: indet e ngrira ose të freskëta, bakteriet, gjaku etj. Procesi i ekstrahimit konsiston në purifikimin e ADN-së dhe mvaret nga karakteristikat fiziko-kimike të molekulës. Është shumë e rëndësishme që gjatë manipulimit mostra të trajtohet me shumë kujdes në mënyrë që të parandalohet degradim i ADN-së. Degradimi qon në humbjen e kuantitetit dhe kualitetit të acidit nukleik duke bërë ADN e mostrës të papërshtatshme për aplikime të mëtutjeshme. Objektivi kryesor i procesit të ekstrahimit është përfitimi i një sasie të lartë dhe kualitative të acidit nukleik. Dy kategoritë e përfshira në purifikimin e ADN-së përfshi- jnë izolimin e plazmideve ose të bakteriofagëve dhe izolimin e ADN-së kromozomale ose gjenomike nga organizmat prokariot dhe eukariot. Në përgjithësi, purifikimi i suksesshëm i acideve nukleike përfshin katër etapa të rëndësishme: 1. zbërthimin efektiv të qelizave ose indeve; 2. denatyrimin e komplekseve nukleoproteinike; 3. inaktivimin e nukleazave, p.sh. të ARNaza-ve gjatë ekstrahimit të ARN-së dhe 4. ADNaza-ve gjatë ekstrahimit të ADN-së si dhe parandalimin e kontaminimit. Izolimi i një ADN-je të padëmtuar nga mostat e indeve mvaret nga karakteristikat fizike dhe natyra biokimike e indeve. Tek organet si mëlçia tek e cila aktiviteti enzimatik i ADN-azave (enzimeve të cilat degradojnë ADN) është shumë i lartë sasia e ADN-së së ekstrahuar është shumë më e ulët në krahasim me sasinë e ADN-së së ekstrahuar nga muskujt. Meqenëse qelizat e fibrave muskulore posedojnë disa bërthama dhe aktiviteti i ADN-azave është më i ulët, sasia e ADN-së së ekstrahuar pritet të jetë është më e lartë. Përfitimi i molekulës së ADN-së të pa-degraduar dhe të pastër është pjesë fundamentale për performancë të mirë të teknikave të përdorura në biologjinë molekulare si klonimi i ADN-së, sekuencimi, PCR dhe elektroforeza.

II. METODOLOGJIA

Izolimi i ADN-së nga indet shtazore (mëlçi dhe muskuj) është realizuar përmes kitit nga QIAGEN bazuar në teknologjinë e silika-membranave (on-chip). Kuanifikimi i ADN-së së ekstrahuar është bërë në BioPhotometer (Eppendorf ) bazuar në absorbancën A260/A280 nm, ndërsa matja e kualitetit përmes Bioanalyzer (Agilent).

668 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

III. REZULTATET DHE DISKUTIMI

a) Sasia e indeve shtazore

Sasia e indeve shtazore (mëlçisë dhe muskujve) e përdorur për realizimin e eksperimentit është paraqitur në grafikun e mëposhtëm. Bazuar në udhëzimet e kitit përmes së cilit është bërë ekstrahimi i ADN-së sasia e mostrës është përafërsisht 40 mg. Dallimi në mes të sasisë së mostrave nga të dy indet nuk është signifikant.

(mg)

Grafiku 1. Sasia e indeve shtazore

Kohëzgjatja e mbajtes së mostrave në temperaturë të dhomës

b) Koncentracioni i ADN-së (ng/μl)

Nga matja e koncentracionit të ADN-së me Spektrofotometër janë fituar rezultate të pritura. Ato janë paraqitur në tabelën e mëposhtme. Tek mostrat e mëlçisë koncentracioni i ADN-së është më i ulët sesa tek mostrat e muskujve. Mostrat e mëlçisë kanë koncentracion më të ulët si rezultat i aktivitetit të lartë të enzimeve degraduese ndërsa mostrat e muskujve kanë koncentracion më të lartë të ADN-së si rezultat i pranisë së disa bërthamave qelizore.

669 KUMTESAT

Tab 1. Koncentracioni i ADN-së për indin e mëlçisë dhe të muskujve

Grupet Koncentracioni i ADN-së Koncentracioni i ADN-së

për mostrat e mëlçisë (ng/μl) për mostrat e muskujve (ng/μl)

Co 42.93 53.7

1D 43.8 68.53

3D 27.6 32.53

7D 51.9 22.5

c) Kualiteti i ADN-së Rezultatet e fituara nga matja e kualitetit të ADN-së me Bioanalyzer janë paraqitur në formë të elektroferogrameve. Në të dy rastet eksperimenti ka funksionuar meqenëse Lad- der është lexuar nga paisja duke krijuar kështu një standard përmes së cilit kemi përcaktuar gjatësinë e fragmenteve të ADN-së së mostrave dhe shkallën e degradimit të saj. Degradimi i ADN-së tek mostrat e mëlçisë është vërejtur nga dita e tretë ndërsa tek mostrat e muskujve nga dita e parë.

Fig 1. Geli për mostrat e mëlçisë

670 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Fig 2. Elektroferogrami i mostrës Ml 3D2

Në këtë elektroferogram mund të shohim ADN e mostrës së dytë të grupit të dytë të mëlçisë e cila ka qëndruar për 3 ditë në T të dhomës. ADN e kësaj mostre është shumë e fragmentuar. Në mes të minimumit dhe maksimumit kemi 18 kulme.

Fig 3. Geli për mostrat e muskujve

671 KUMTESAT

Fig 4. Elektroferogrami i mostrës Ms1D2

Në këtë elektroferogram është paraqitur ADN e degraduar e mostrës së dytë të grupit të parë të muskujve.Kjo mostër ka një minimum prej 15 çifte të bazave me koncentracion 4.20 ng/ μl dhe një maksimum prej 1500 çifte të bazave me koncentracion 2.10 ng/ μl.

IV. KONKLUZIONET

Nga ky studim konkludojmë se qëndrimi i mostrave shtazore (në rastin tonë mëlçi dhe muskuj) në temperaturë të dhomës për kohë më të gjatë ndikon në degradimin e ADN-së gjenomike. Temperatura e dhomës në kombinim me kohëzgjatjen e qëndrimit të mostrave në të, favorizojnë veprimin e enzimeve degraduese të cilat shkaktojnë fragmentimin e ADN-së.

V. MIRËNJOHJA

Ky hulumtim është realizuar në laboratoret e Biologjisë molekulare dhe Bioteknologjisë në Fakultetin e Bujqësisë dhe Veterinarisë, Universiteti i Prishtinës me ndihmën e mjeteve të financuara nga projekti Tempus.

VI. REFERENCAT

1. Alberts, B., Johnson, A., Lewis, J., Raff, M., Roberts, K., & Walter, P. (2002). Mo- lecular Biology of the Cell (4th ed.). New York, USA: Garland Science.

2. Agilent High Sensitivity DNA Kit Guide [Brochure]. (2013). http://www.agilent.com/cs/library/usermanu- als/Public/G2938-90321_SensitivityDNA_KG_EN.pdf/

672 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

3. Berisha, B., Schams, D., Kosmann, M., & Amselgruber, W. (2000). Expression and localisation of vascular endothelial growth factor and basic fibroblast growth factor during the final growth of bovine ovarian follicles. Journal of Endocrinology, 371-382.

4. Berisha, B., Meyer, H., & Schams, D. (2010). Effect of Prostaglandin F2 Alpha on Local Luteotropic and Angiogenic Factors During Induced Functional Luteolysis in Bovine Corpus Luteum. Biology of Reproduction, 940-947.

5. Clark, D., & Pazdernik, N. (2012). Biotechnology (Vol. 750). Elsevier.

6. Dean, M., & Ballard, J. O. (2001, March). Factors affecting mitochondrial DNA quality from museum preserved Drosophila simulans. Entomologia Experimentalis Et Aplica, 98(3), 279-283.

7. Ebeling, W., Hennrich, N., Klockow, M., Metz, H., Orth, D., & Lang, H. (1974). Proteinase K from Tritirachium album Limber. European Journal of Biochemistry.

8. Gryson, N. (2010). Effect of food processing on plant DNA degradation and PCR- based GMO analysis.Analytical and Bioanalytical Chemistry.

9. Glasel J. (1995). “Validity of nucleic acid purities mon-itored by 260/280 absorbance ratios”. BioTechniques 18 (1): 62–63. PMID 7702855.)

10. HILZ, H., WIEGERS, U. and ADAMIETZ, P. (1975), Stimulation of Proteinase K Action by Denaturing Agents: Application to the Isolation of Nucleic Acids and the Degradation of ‘Masked’ Proteins. European Journal of Biochemistry, 56: 103–108.

11. Kamiya, A. Kinoshita, T. Miyajima, A. (2001). Oncostatin M and hepatocyte growth factor induce hepatic maturation via distinct signaling pathways. FEBS Lett 492, 90–94

12. Liver anatomy and physiology: https://en.wikivet.net/Liver__Anatomy_%26_Physiology

13. Lodish, H., Berk, A., Zipursky, S., Matsudaira, P., Baltimore, D., & Dar- nell, J. (2000). Molecular Cell Biology (4th ed.). New York, USA: W.H.Freeman.

14. Salvi, G., Rios, P. D., & Vendruscolo, M. (2005, September 8). Effective interactions between chaotropic agents and proteins. Proteins: Structure, Function and Bioinformatics.

673 KUMTESAT

15. Sample Purification and Quality Assessment. Retrieved from http://www.sigmaaldrich.com/technical-documents/articles/biology/sample-purification-and-quality-assessment.html

16. Simple Steps to Prevent Genomic DNA Samples from Degrading Quickly. http://info.gbiosciences.com/blog/bid/154884/4-Simple-Steps-To-Prevent-Genomic- DNA-Samples-from-Degrading-Quickly

17. Tan, S. C., & Yiap, B. C. (2009). DNA, RNA, and Protein Extraction: The Past and The Journal of Biomedicine and Biotechnology.

18. The Analysis of DNA or RNA using Its Wavelengths: 230 nm, 260 nm, 280 nm”. Bioteachnology.com. 2010-01- 13. Retrieved 2010-03- 12.

19. Velázquez, L. P., Consuelo, M. D., Martínez, A., & Romero, A. C. (n.d.). Extracción y purificación de ADN.

674 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

MASAT REPRESIVE SERBE NDAJ ARSIMIT TË -"35¥/¥,0407¥/¥7*5&5ɢ

Avni Rexha

Pas suspendimit faktik të autonomisë së Kosovës në vitin 1990, dhe fillimit të administrimit të drejtëpërdrejtë të Kosovës nga regjimi i Millosheviqit, shqiptarët dhe serbët filluan të ndiqnin rrugë plotësisht të kundërta. Megjithëse Kosova ishte lënë e vetme, si në planin e brendshëm ashtu edhe në atë ndërkombëtar, shqiptarët, me mjetet e tyre të fundit, vendosën t’i kundërpërgjigjen Serbisë dhe, më 2 korrik 1990, Kuvendi i Kosovës miratoi Deklaratën Kushtetuese, përmes së cilës Kosova provonte që de jure të shkëputej nga Serbia. Por, ky hap ishte i vonuar, pasi institucionet e Kosovës ishin të paefektshme që de jure dhe de facto ta implementonin këtë vendim të Parlamentit të Kosovës. Ashtu siç pritej, Serbia suprimoi të gjitha institucionet kosovare.1 Kështu, legjislacioni i Kosovës, të cilën ajo e gëzonte mbi arsimin, shkencën dhe kulturën u anulua dhe u zëvendësua me ligje që kishin për qëllim integrimin e detyrueshëm të shqiptarëve në Jugosllavi, gjegjësisht Serbi duke shtypur gjuhën shqipe dhe imponimin e gjuhës dhe kulturës serbe. Pasojat në sistemin arsimor në të gjitha nivelet ishin katastrofale.2 Bartësit më të zellshëm të këtyre kërkesave thellësisht shoviniste e anti civilizuese ishin pikërisht mësimdhënësit serbo malazias të Universitetit të Prishtinës. Ata gjithashtu shkrua- jtën memorandume e peticione, organizuan greva e protesta, dhe shpifnin për të përjashtuar koleget e tyre shqiptarë nga universiteti. Duhet theksuar se asnjëri nga mësimdhënësit serbo-malazias të këtij universiteti nuk e ngrit sadopak zërin kundër padrejtësive të turpshme që po u bëheshin kolegëve dhe bashkëpunëtorëve të tyre shqiptarë dhe popullit shqiptar përgjegjësish.3 Madje Prof. Dr. Vujadin Milanovic në vitin 1990 botoi monografinë me titull ,,Universiteti i Prishtinës në rrjetin e strategjisë shqiptare madhe”. Në këtë monografi autori ,,nxjerr“ argumente se gjëja Universiteti i Prishtinës është në duart e seperatistëve ekstrem dhe më të rrezikshëm, se politika shtetërore ka pas lëshime të mëdha në fushën e arsimit të lartë në Kosovë.4 Qëndrim shovinist kundër universitetit të Prishtinës kishte dhe Prof. Dr. Gjorgje Lekiq i cili theksonte se shqiptarëve u bëmë shumë të mira duke ju dhuruar krahinën e Kosovës, Universitetin e Kosovës dhe Akademinë e Kosovës, por që këto ata i shfrytëzuan për qëllime separatiste, madje universitetin si qendrën për indoktrinimin e shqip- tarëve kundër serbëve dhe trashëgimisë historike dhe kulturore serbe në Kosovë e Metohi.5 Po ashtu Prof. Dr. Radivoje Papovic, rektor i dhunshëm i Universitetit të Prishtinës do ta

1 Sylë Ukshini ,, Kosova në politikën e jashtme të BE-së 1991-2007 ” 2008, f. 110. 0LUDQGD9LFNHUV0LGLV6HUEsYHGKH6KTLSWDUsYH7RHQD7LUDQsI +DMUXOODK.ROLTL0ELMHWHVDH8QLYHUVLWHWLWWs3ULVKWLQsV3ULVKWLQsI 9XMDGLQ0LODQRYLF8QLYHU]LWHW3ULãWLQLXPUHWLYHOLNRDOEDQVNHVWUDWHJLMH-HGLQVWYR3ULãWLQDI ĈRUÿH/HNLþâNRODLJHQRFLG.QMLåHYQHQRYLQH%HRJUDGI

675 KUMTESAT quajë këtë universitet para ardhjes së tij si rektor si burim i seperatizmit shqiptar.6 Bojkotimi i institucioneve legale të kontrolluara nga Serbia dhe vijimi i mësimit paralel nuk e shqetëson- te Beogradin zyrtar. Miodrag Duriq, minister i arsimit të Kosovës i caktuar nga Beogradi, deklaronte: “Problemi është që shqiptarët nuk e njohin as Serbinë, as Jugosllavinë; programi është bërë në serbisht për tërë Serbinë. Shqiptarët duhet ta pranojnë programin serb, sepse Kosova është një krahinë administrative e Serbisë”.7 Kjo tregon qartë përmasat nacionaliste serbe dhe synimet e Millosheviçit, për nënshtrim pakushte të shqiptarëve dhe pastrimin etnik të Kosovës në mënyrë të heshtur, apo edhe me dhunën më brutale ushtarako-policore. 8 Në vitin akademik 1990-1991 në Universitetin e Prishtinës ishin gjithsej 29.016 studentë të rregullt dhe me korrespodencë në të tri gjuhët mësimore. Në gjuhën shqipe ishin regjistruar 19.736 studentë të rregullt ose me korrospodencë apo 68.02% nga numri i përgjithshëm i studentëve, kurse në gjuhen serbe ishin të regjistruar gjithsej 9.280 studentë apo 31.98%.9 Me konkursin për pranimin e studentëve të ri për vitin akademikë 1990-1991, të shpallur nga kuvendi legjitim i Universitetit të Prishtinës ishte planifikuar të regjistroheshin 9862 studentë të rinjë prej të cilëve 7231 në gjuhën shqipe dhe 2536 në gjuhen serbe dhe 95 në gjuhen turke. Shqiptarët si zakonisht e respektuan edhe këtë konkurs, kurse serbët përveç numrit të stu- dentëve serbo-malazez të paraparë me konkursë pranuan edhe 538 studentë të rinj jashtë tij. Në Fakultetin e Mjeksisë, madje u pranuan ( u regjistruan) 291 studentë serb jashtë konkursit, përkatësisht 84 studentë më shumë se në gjuhen shqipe. Kjo shkelje e konkursit u bë gjoja me sygjerimin e Bashkësisë së Universiteteve të Serbisë.10 Vitin vijues Kuvendi i Serbisë, më 27 qershor 1991, morri masat e dhunshme në Uni- versitetin e Prishtinës duke mos lejuar studentet dhe mësimëdhënsit shqiptar që në vitin akademik 1991/92 të vijonin studimet në objektet e fakulteteve. Për të vënë nën kontroll të plotë të gjitha proceset në Universitetin e Prishtinës, Kuvendi i Republikës së Serbisë më 27 qershor të vitit 1991 nxorri vendimin “Për aplikimin e masave të përkohshme për mbrojtjen e të drejtave vetëqeverisëse dhe të pasurisë shoqërore ndaj Universitetit të Prishtinës dhe ndaj fakulteteve në përbërje të tij, Fakultetit të Filologjisë, Fakultetit Filozofik, Fakultetit të Shkencave Matematike-Natyrore, Fakultetit Juridik, Fakultetit Ekonomik, Fakultetit Elek- troteknik, Fakultetit të Makinerisë, Fakultetit të Ndërtimtarisë dhe të Arkitekturës, Fakulte- tit të Bujqësisë, Fakultetit të Arteve, Fakultetit të Kulturës Fizike dhe ndaj Fakultetit Xe- hetar-Metalurgjik të Mitrovicës.”11 Shoqata e Arsimtarëve dhe e Punonjësve të tjerë Shkencore të Kosovës që ishte themelua në vitin 1972 dhe në mënyrë aktive u inkuadrua në Lidhjen e Shoqatave të Jugosllavisë.12 Në fillim të formimit të saj, kjo shoqatë nuk mund të regjistrohet, kështu që aktiviteti i saj

5DGLYRMH3DSRYLþ.RVRYRLQD]HEXLQD]HPOML.XOWXUD%HRJUDGI 7 Miranda Vickers, Midis Serbëve dhe Shqiptarëve...332. 8.Po aty. %DMUDP6KDWUL$UVLPL6KTLSQs.RVRYs/LEULVKNROORU3ULVKWLQsI 10 Hajrullah Koliqi, Mbijetesa....f. 23. 6OXåEHQLJODVQLN656QU%HRJUDG9, 12 Raporti i Eshref Ademajt në kuvendin e punës së Shoqatës së pavarur të Arsimtarëve Universitar dhe Punon- jësve të tjerë shkencorë të Kosovë të mbajtur në Janar të vitit 1993.

676 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 ishte i vogël. Shoqata u regjistrua në listën e shoqatave të qytetarëve më 23 mars 1979 në Sekretariatin e Punëve të Brendshme të Prishtinës me numër 07/1 Nr.1562.13 Me qëllim të zhbllokimit të kësaj situate, Shoqata i bëri thirrje Vinçenc Gjinit, në këtë kohë kryetar i kuvendit të Universitetit të Prishtinës, të hapte konkursin për pranimin e stu- dentëve të rinjë në vitin shkollor 1991/1992. Rektorati edhe njëherë doli kundër interesave të Universitetit të Prishtinës, profesorëve dhe studentëve shqiptarë dhe i injoroi kërkesat e dala nga këta të fundit. Të detyruar nga reagimi dhe mos kryerja e detyrimeve ligjore që kishin ndaj studentëve dhe popullit të Kosovës, shoqata edhe njëherë mori guximin të kryejë detyrat dhe obligimet ndaj popullatës shqiptare konkretisht ndaj nxënësve dhe studentëve. Më 29 maj 1991, shoqata thirri mbledhjen e kuvendit të Universitetit të Prishtinës, ku morën pjesë 29 anëtarë të Kuvendit të Universitetit të Prishtinës, dhe duke u bazuar në nenin 4 të rregullores mbi punën e Kuvendit të Universitetit të Prishtinës, vendosi që të shpallet konkursi për pranimin e studentëve të rinj në Universitetit të Prishtinës 14.

Më datën 30 maj 1991, në gazetën e studentëve “Bota e re” doli konkursi për pranimin e studentëve të rinj për vitin akademik 1991/1992. Një mbledhje me rëndësi për Universitetit të Prishtinës, u mbajt më 13 qershor 1991, ku Shoqata së bashku me kryesinë e sindikatës së pavarur të Universitetit të Prishtinës dhe përfaqësuesit e dekanateve moren këto vendime: 1. Të gjitha fakultetet dhe shkollat e larta të Universitetit të Prishtinës të vazhdojnë përgatit- jet për zbatimin e konkursit të shpallur nga ana e Kuvendit të Universitetit të Prishtinës për regjistrimin e studentëve të rinjë për vitin shkollor 1991/1992 të shpallur në gazetën “Bota e re”. 2. Secili fakultet dhe shkollë e lartë, duke pasur parasysh kushtet specifike të mjedisit të vet, të veprojë sipas mënyrës që e zgjedh ai institucion si më të përshtatshëm për zbatimin e konkursit. 3. Shërbimet gjegjëse të çdo fakulteti dhe shkolle të lartë, me rastin e pranimit të dokumentacionit t´i pranojë si të vlefshme edhe ato diploma ta pavulosura, duke i pranuar të njëjtat në harmoni me qëndrimet dhe zgjedhjet që i bëri Lidhja e Arsimtarëve Shqiptar “Naim Frashëri” lidhur me këtë çështje. 4. Testet nga Serbia të mos pranohen, por të përpilohen tonat ose ato që janë shpallur si teste nga komisionet përkatëse të institucioneve tona. 5. Lidhur me regjistrimin e studentëve në Fakultetin e Mjekësisë, organet legale (jo të dhunshme) të sjellin qëndrimet për mënyrën e regjistrimit, me ndihmën e fakulteteve të Shkencave Matematiko- Natyrore, Filologjik dhe Elektroteknikë. 6. Lidhur me pranimin e dokumenteve zotohen fakultetet, ndërsa koordinimin e punëve e bëjnë dekanët-prodekanët, drejtorët e Shkollave të Larta Pedagogjike, kryesitë e degëve të shoqatës dhe këshillat e Sindikatës së pavarur të çdo fakulteti apo shkolle të lartë, dhe

13 Po aty. 3RDW\

677 KUMTESAT

7. Lista e kandidatëve, sipas rezultateve të konkursit, përpilohet në tri kopje.”15 Ishte jo e lehtë refuzimi i punonjësve shqiptarë, jo vetëm në arsim, që të nënshkruanin ‘letra besnikërie’ ku ata do të solidarizoheshin dhe pranonin me nënshtrim Republikën e Serbisë dhe Partinë Socialiste të Serbisë. Përkundër humbjes së pagave dhe burimeve të mbijetesës, në disa raste dhe humbje të banesave, shumica absolute nuk pranoi të punonte me plan-programet serbe dhe pushtetin e imponuar nga Beogradi. Produkt i mospranimit të pushtetit të imponuar serb si legjitim, ishte vendimi i Parlamentit të Republikës së shpallur të Kosovës, për të miratuar “Rezolutën mbi Pavarësinë dhe Sovranitetin e Kosovës”. Tashmë po bëhej e qartë se për shqiptarët më nuk kishte kuptim jeta nën Serbi dhe zgjidhje kishte mbetur lufta e paarmatosur apo e armatosur për shkëputje nga Serbia. Kuvendi shqiptar i Kosovës më 18 tetor 1991, shpalli Pavarësinë e Kosovës. Në këto rrethana do të funksiononte në të ardhmën dhe sistemi arsimor në Kosovë në të gjitha nivelet. Për shkak të kundërshtimit të shqiptarëve ndaj diskriminimit politik, ekonomik dhe arsimor u larguan nga puna shumë mësimdhënës, që kundërshtuan dhe qasja e tyre në objektet shkollore u ndalua. Rreth 14.500 mësimdhënës të shkollave fillore, rreth 400 të shkollave të mesme dhe 862 mësimdhënës shqiptarë të universitetit u larguan nga procesi mësimor. Largimi u bë për shkak të mospajtimit me ligjet e imponuara diskriminuese dhe heqjen e autonomisë politike e kulturore që kishin më parë.16 Kështu, prej vitit akademik 1991/92 filloi punën Universiteti i Prishtinës si i pavaruar dhe autonom vetëm në gjuhen shqipe. Në Universitetin e Prishtinës ishin të angazhuar 845 mësimëdhënes dhe bashkëpunëtorë universitar si dhe 247 mësimdhënës dhe bashkëpunëtorë të tjerë me punë plotësuese.17 Nga kjo situatë e krijuar në rrethana të okupimit, profesorët, studentët dhe institucionet e Kosovës u detyruan të organizonin procesin mësimor-shkencor të fakulteteve dhe shkollave të larta të Universitetit të Prishtinës jashtë objekteve që u përk- isnin. Në vitin akademik 1991-1992, filloi periudha e riorganizimit dhe e rezistencës, për të mbijetuar mësimi në gjuhën shqipe. Në mbledhjen e mbajtur të Kuvendit legjitim të Univer- sitetit të Prishtinës, në rrethana të jashtëzakonshme më 26 nëntor 1991 u vendos që mësimi në gjuhën shqipe të organizohet jashtë lokaleve legale që ishin uzurpuar nga administrata dhe policia serbe. Në këtë kohë zgjidhet edhe rektori i ri i Universitetit të Prishtinës, prof. dr. Ejup Statovci. Kandidaturën për rektor të Universitetit të Prishtinës, në propozimet e qershorit 1991, e kishin fituar Prof.dr. Ejup Statovci, Prof.dr. Eshref Ademaj dhe Prof.dr. Remzi Bakalli, por zgjedhjen e rektorit nuk e lejoi pushteti serb. Këta kandiadatë, tani në kushte të jashtëzakonshme, në lokalet e Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, u moren vesh që për rektor të kandidohet dhe të zgjedhet Prof.dr. Eshref Ademaj. Mirëpo Kuvendi i Universitetit, në mbledhjen e vet të 26 nëntorit 1991 nuk e mori parasysh këtë dhe me vota të fshehta rektor të Universitetit të Prishtinës zgjodhi Prof. dr. Ejup Statovcin.18 Bazën themelore juridike të Universitetit të Prishtinës e përbënin Ligji mbi Arsimin e

3URFHVYHUEDOLQJDPEOHGKMDHPEDMWXUH.XYHQGLWWs83Ps 0LUDQGD9LFNHUV0LGLV6HUEsYHGKH6KTLSWDUsYHI 17 Grup autoresh, Gjendja dhe pozita e arsimit shqip në Kosovë në periudhën 1990-1995 dhe mundësit e zhvillim- LWWsPsWHMPs,QVWLWXWLHNRQRPLNs3ULVKWLQsI 8QLYHUVLWHWLL3ULVKWLQsV1MsMHWsSsUQMsXQLYHUVLWHW3ULVKWLQsI

678 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Lartë i KSA të Kosovës (1989) dhe Dekretligji për Ndryshimin dhe Plotësimin e Ligjit mbi Arsimin e Lartë të Kosovës, miratuar nga Qeveria e Kosovës, më 10 janar 1992, me të cilin legalizohej veprimtaria e Universitetit të Prishtinës në rrethana të jashtëzakonshme dhe përligjej regjimi i ri specifik i studimeve në këto kushte. Universiteti i Prishtinës në këtë peri- udhë ishte i përbërë prej 13 fakulteteve dhe 7 shkollave të larta.19 Organizimi i pushtetit paralel politik krijoi rrethana të përshtatshme për organizimin e sistemit paralel arsimor shqiptar nëpër shtëpia, lokale afariste, apo garazhe. Procesi mësimor zhvillohej sipas programeve të mëparshme, apo të plotësuara me akte të reja të institucioneve të Kosovës. Qëndrimi serb ndaj kësaj dukurie ishte një paradoks. Mësimi konsiderohej si ilegal, por nuk pengohej. Por ushtroheshin presione indirekte, madje aty këtu dhe direkte mbi nxënësit/studentët dhe mësimdhënësit. Sistemi paralel arsimor krijoi organet e veta administrative dhe financiare, i përkrahur nga popullsia shqiptare në Kosovë, madje dhe në Mal të Zi e Maqedoni, sidomos nga diaspora që jetonte në Evropë e përtej saj. Ndërkohë që Beo- gradi njoftoi se studentët shqiptarë nuk do të lejoheshin të regjistroheshin në Universitetin e Prishtinës prej vitit akademik 1991-1992 e në vazhdim, të gjitha ndërtesat e universitetit, konviktet, laboratoret dhe bibliotekat ruheshin nga policë të armatosur. Rreth 7 mijë studentë serbë dhe malazezë, bashkë me një numër studentësh grekë që nuk kishin mundur të hynin në ndonjë universitet në Greqi etj, vazhduan studimet sikur s’kishte ndodhur asgjë.20 Gjatë gjashtë muajve të parë pedagogët nuk u paguan fare, por punuan vullnetarisht duke rrezikuar edhe të arrestoheshin. Më vonë u themelua nga qeveria ne ekzil një Ministri Finan- cave jashtë vendit, me lidhje me secilën komunë të Kosovës. Ajo mblodhi në baza vullnetare 3% nga të ardhurat e shqiptarëve në Kosovë dhe ata në emigracion për të siguruar paga modeste për mësimdhënësit në të gjitha nivelet nga ai fillor deri universitar. Të motivuar nga ideja se po kontribonin për mbijetesën e arsimit dhe me shpresën se, nën presionin ndër- kombëtar, Serbia do të detyrohet të rikthente autonominë apo dhe një republikë në kuadër të Jugosllavisë dhe të mos ndërpritej kontinuiteti arsimor, pedagogët punuan në rrethana të vështira dhe nën represion të vazhdueshëm. Puna e tyre u vlerësua shumë nga popullsia shqiptare në Kosovë dhe jashtë, madje u admirua dhe nga shumë vende të botës. Kuptohet, në këto rrethana përveç vullnetit patriotik, mungonin të gjitha kushtet e tjera. Nuk kishte mjete konkretizimi, labaratore, biblioteka, palestra dhe konvikte. Mungonin dhe karrikat e tavolinat, librat, tabelat dhe orendi e mjete për mbarvajtjen e mësimit. Për shkak të kushteve të tilla, vështirësive në udhëtim, rrethanave materiale, pasigurisë dhe ikjes nga vendi, numri i studentëve ishte zvogluar dukshëm.21 Për të realizuar planet për serbizimin e Universitetit të Prishtinës ishte hartuar Pro- grami i Bashkëpunimit dhe Ndihmës së Universitetit të Beogradit për Universitetin e Pr- ishtinës, për vitin akademik 1990-1991. Qëllimi i këtij programi ishte të sillnin punonjës mësimorë-shkencorë nga Beogradi, madje edhe studentë nga Serbia. Në emër të ,,ndihmës

8QLYHUVLWHWLL3ULVKWLQsV7HPSXOOLL'LMHV0RQRJUD¿3ULVKWLQsI 20 Miranda Vickers, Midis Serbëve dhe Shqiptarëve, f. 333. 0LNHO1GUHFDYMHWWHUURUGKHJMHQRFLGVKWHWsURU 3ULVKWLQsI

679 KUMTESAT dhe bashkëpunimit” Universiteti i Beogradit propozonte, që në vitin e parë të studimeve në Universitetin e Prishtinës të regjistroheshin të gjithë nxënësit me shkollë të mesme ( kuptohet nga Serbia) të cilet dëshirojnë të studiojnë këtu ose që nuk mundeshin të regjistroheshin në Universitetin e Beogradit”.22 Me Ligjin e ri të Kuvendit të Serbisë për Universitetet në nenin 10 theksohej:”mësimi do të bëhej në serbokroatisht – ose në një gjuhë pakicash, nëse pranonte udhëheqësia e universitetit apo fakultetit në fjalë”.23 Pa dyshim, shënjestra e sulmit të pushtetit dhe e intelektualëve nacionalsocialistë serb ishte Universiteti i Prishtinës, që sipas vlerësimeve të tyre ishte kështjella e nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar në Kosovë. Synimi i tyre ishte rrënimi i plotë i këtij tempulli të dijës dhe largmi i kuadrit universitar nga jeta politike dhe edukative-arsimore në përgjithësi. Shqiptarët ndërtuan një pushtet paralel në Kosovë, duke përcaktuar mospërdorimin e dhunës si filosofi e drejtuesve politikë shqiptarë të kohës. Mbi bazën e kësaj filozofie, shqiptarët në Kosovë shpallën të pavlefshme jo vetëm ligjet serbe, por edhe plan-programet e Serbisë për shkollat dhe Universitetin e Kosovës.24 Kjo ishte tejet shqetësuese për pushtetin, që donte të vendoste kontrollin e plotë në sistemin arsimor të Kosovës. Fajtor kujdestar për vetëdijësimin kombëtar të shqiptarëve sipas drejtuesve dhe intelegjencës e publicistikës serbe ishte Universiteti i Prishtinës. Me qëllim të përndjekjes si fajtorë për përhapjen e nacionalizmit shqiptarë filloi procesi i diferencimit të intelektualëve shqiptarë. Ndër ta sipas studiusve në Kosovë, po ndalemi në katër prej tyre: Ali Hadri, i cili fajsohej se kishte mbajtur qëndrim të ngjashëm me atë të Partia Popullore të Shqipërisë për spastrimet e shqiptarëve në periudha të ndryeshme historike e sidomos në vitit 1948 dhe se nuk e dënoi irredentizmin dhe propagandën e Republikës Popullore të Shqipërisë. Ai u denua me largimin nga Partia Komuniste e Jugosllavisë dhe u përjashtua nga procesi mësimor. Rexhep Qosja: fajësohej se nuk merrte pjesë në dënimin e “kundërevolu- cionit” dhe në polemika kundër propagandes së shtetit Shqiptar. Fehmi Agani: fajësohej se ka theksue përdorimin e forces e të dhunës nga ana e sigurimit të shtetit serb, se nuk i kishte dënuar demonstratat, se nuk kishte pranue të dilte në mjetet e komunikimit publik dhe se nuk i kishte demaskuar demonstratat. Dënimi ishte me vërejtje partiake. Mark Krasniqi sipas tyre kishte pranuar se qëndronte në pozitat vetëqeverisjes socialiste dhe kishte pranuar, vijën e LK, por fajësohet se i kishte mungua vendosmëria në demaskimin e demonstratave. Atij i këkuan të dilte me artikuj para opinionit lidhur me këto demonstrata, por ka refuzuar se “As ma parë nuk kam ba një gjë të tillë, aq më pak do ta bëj tash, që jam i sëmuet”. Ai u la me kaq.25 Shqiptarët në Kosovë në frymën e rezistencës së paarmatosur dhe zgjidhjes paqësore të problemit arsimor në gjuhën shqipe bënë përpjekje për bisedime me zyrtarët në Serbi për të lejuar zhvillimin e arsimit në të gjitha nivelet pa pengesa dhe në lokalet e tyre legale. Më 31 gusht 1991, Grupi i Punës për Arsim i Kosovës (Fehmi Agani, Musli Bajraktari dhe Rexhep Osmani), provoi të bisedonte në Prishtinë me përfaqësuesit e qeverisë serbe (të kryesuar nga Budimir Koshutiq), ku paraqitën me shkrim kërkesën për heqjen e masave të dhunshme ndaj

22 Hajrullah Koliqi, Mbijetesa.....f. 23. *D]HWD]\UWDUHH6HUELVsJXVKW (QYHU%\W\TL6KTLSWDUsWVHUEsWGKHJUHNsW.RKD7LUDQs (VDW0\IWDUL.RVRYDGKH(QYHU+R[KD%RWLPHW3ULQFL7LUDQsI

680 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 shkollës shqipe. Nga ky takim nuk u arrit asgjë.26 Për shkak të përpjekjeve për afirmimin dhe mbrojtjen e vlerave kulturore e historike të kombit shqiptar, të autonomisë së Kosovës, të intelegjencës shqiptare, ose për shkak të solidarizimit me minatorët grevistë të Staritërgut, me demonstratat e studentëve, me Apelin e 215 intelektualëve shqiptarë, ose për shkak të kërkesës për dorëheqjen e Rrahman Morinës, Hysamedin Azemit, Ali Shukriut, Skender Karahodës (nga posti i rektorit) e të ngjashme me këto, shumë punonjës mësimor-shkencorë të Universitetit të Prishtinës u bënë objekt i diferencimit ideopolitik.27

%XMDU'XJROOL7HWRULL.WKHVsV /LYL]MDVWXGHQWRUH 3ULVKWLQsI +DMUXOODK.ROLTL0ELMHWHVDH8QLYHUVLWHWLWWs3ULVKWLQsV3ULVKWLQsI

681 KUMTESAT

682 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

NDIKIMI I TEMPERATURËS NË RRITJEN E BIMËVE DEKORATIVE TË MJEDISEVE TË BRENDËSHME

Recesentet: Llazar Haxhinasto, Universiteti Bujqësor Tiranë, Shqipëri Fadil Hasani, Kolegji i shkencave Mjeksore Rezonanca, Prishtine.

Nexhat Balaj UBT - Higher Education Institution, Prishtine, Kosovo

PËRMBLEDHJE

Bimët e mjediseve të brendshme janë të gjitha ato bimë që rriten në vazo ose tjetër lloj enë mëmbajtëse në kushte të mbrojtura ose serra dhe përdoren për të zbukuruar hapsirat e brendshme të banesës dhe në përgjithsi të ndërtesave në të cilat jetojnë njerëzit. Këto bimë janë me preardhje nga vendet e ngrohta, por që nuk i rezistojne të ftoftit gjatë stines së dimrit, prandaj rriten në dhoma, apartamente, zyrave, shtëpive të banimit, dyqaneve të ndryshme, shkollave dhe lokale të ndryshme psh siq janë: Ficusi, Lule shqiponja, Dracena, Palma e dhomes, Sansiveria etj. Gjatë stines së dimrit për rritjen e sukeseshme të tyre në Mjediset e brendshme, duhet të përkujdesemi për një rregjim optimal të temperatures, dritës, lagështisë, dhe ushqimit të tyre. Studimi i jonë është realizuar në Kosovë gjatë viteve 2015-2016, në periudhen vjetore nëntor-shkurt, për disa bimë dekorative të ambinteve të brendëshme si:Ficus elastica, Monstera deliciosa, Dracena fragarens, Sansiveria, Sheflera abricola etj. Sipas studimit, është vërtetuar se dimri është stina me e ftohet dhe e errët e vitit, apo periudha me kritike për të gjitha bimët e mjediseve të brendëshme, si pasoj e mungeses së dritës, luhatjes së temperaturave dhe korenteve të ajrit.

Fjalë kyqe: Bimët dekorative, mjedise të brendshme, serra, temperatura.

683 KUMTESAT

HYRJE

Lulëtaria është degë e kopshtarisë që merret me agroteknikën e kultivimit të bimëve zbukuruese, të cilat në saj të bukurisë së tyre, përdoren për zbukurimin e mjediseve të brendshme dhe të hapësirëve të jashtme (kopshte, parqe të ndryshme, sheshe qytetesh, lulishte, etj). Bimët me të cilat merret Lulëtaria quhen bimë zbukuruese, duke pasur parasysh se në shikim të përgjithshëm përdoren për të zbukuruar mjedisin ku jeton njeriu. Qëllimi i përdorimit te tyre është zbukurimi i parqeve, lulishteve, kopshteve private, hapësirave të gjelberta në qytete, zyrave shtëpive të banimit, dyqaneve të ndryshme, etj. Sot, Lulëtaria përbën degën me themelore të prodhimit bujqësor, veçanërisht në vendet e zhvilluara. Hollanda është vendi më i njohur në botë në prodhimin e luleve. Zhvillimi i lultarisë në Hollandë filloi në fillimet e shekullit të 17 – të. Gjatë “Fazes së Artë”, Hollanda ka qenë një fuqi e madhe detare dhe standarti i jetesës ishte më i larti në botë. Njeriu i mësuar me gjelbërimin e përhershëm dhe ajrin e pastër kur u shkëput nga jetesa e tij e eger dhe filloi të jetonte të vendbanime të pëqendruara, ndjeu nevojen e madhe të bimësisë së gjelbërt. Për të plotësuar këtë boshllek në jetën e tij, ai mori të bashkëjetojë me bimët e gjelbërta duke zgjedhur ato me vlera të veqanta zbukuruse për gjethet, lulet apo kercejt e tyre. Kështu, bimët zbukuruese u bënë pjesëtare të pandarë në gjithë jetën e njerëzëve në festat, gëzimet dhe fatkeqësitë e tyre. Në Kosovë, Lulëtaria paraqet një ndër fushat me të reja në Bujqësi, dhe se prodhimtaria e luleve në vitet 1999/2014, ka shënuar trende pozitive zhvillimore, dhe vlerësojmë se tregu i luleve, po rritet më shpejt se çdo treg tjetër.Përmirësimi i nivelit jetikë këto 2 dekadat e fundit dhe zhvillimi i madh që kanë marrë fushat e ndryshme të ndërtimit (objekte të ndryshme social-kulturore, sheshe të qyteteve, shtëpi banimi, dyqane etj), ka ndikuar në rritjen e kërkesave për bimë zbukuruese dhe përdorimi i një arkitekture moderne e gjelbërimit. Që nga koha e hershme njeriu i ka kushtuar festa luleve, ka festuar dhe ka shprehur ndjenja me anë të luleve, por njëkohësisht me anë të luleve ka pranuar edhe fatin e jetës duke vendosur buqeta mbi varret e më të dashurve. Lulja me anë të ngjyrave të saj, të cilat natyra në mënyrë të pagabueshme i harmonizon, me aromat e këndshme dhe pamjen joshëse, gjithmonë ka tërhequr vëmendjen, nuhatjen dhe ka qenë frymëzimi më i madh i njeriut.

Klasifikimi i bimëve zbukuruese

Ekzistojnë shumë kritere, në bazë të të cilave mund të klasifikohen bimët zbukuruese, p.sh nëse janë njëvjeçare ose shumëvjeçare, nëse janë barishtore apo drunore, të ndieshme apo të qëndrueshme ndjaj të ftohtit ose të nxehtit dhe kushteve të tjera të mjedisit, apo kultivohen për lulet e tyre, për gjethet e tyre ose për të dyja, apo destinohen për prodhim lulesh të prera ose për prodhim si bimë të plota në vazo, dhe nëse perdoren për të zbukuruar kopshte, parqe etj.

684 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Klasifikimi botanik; bimët zbukuruese klasifikohen si gjithë specet e tjera bimore duke përdorur emertimin latin duke i renditur në bazë të karakteristikave të organeve riprodhues (lulja, fruti etj ) ose vegjetativ në: tipe, klasa, rende, familje, gjini, specie, varietete dhe kultivar te ndryshme p.sh. Tulipani, bënë pjesë në familjen:Liliace, gjinia Tulipa ku përfshihen rreth 120 specie dhe qindra kultivar. Edhe zymbyli bën pjesë në familjen: Liliace, por gjinia: Hyacinthus. Ky është një klasifikim që ka më shumë rëndësi për botanistet sesa për florikulturistët. Por ky klasifikim shkencore qëndron në bazë të gjithë klasifikimeve të tjera praktike dhe emertimi latin i specieve ornamentale është gjuha ndërkombetare e florikulturisteve.

REZULTATE DHE DISKUTIME

Ndikimi i temperaturës në rritjen e luleve

Sipas studimit, është vërtetuar se dimri është stina me e ftohet dhe e errët e vitit, apo periudha me kritike për të gjitha bimët e mjediseve të brendëshme, si pasoj e mungeses së dritës, luhatjes së temperaturave dhe korenteve të ajrit Në realitet dimri, stina e ftohte dhe e erret është periudha me kritike për të gjitha bimët e shtepisë, nxehja centrale (qendrore) ose me gaz apo elektrike në apartamente tona brenda nje kufiri të caktuar ndikon ne rritjen e bimëve. Gjithashtu probleme ka dhe nga ngrohja e tepërt e dhomës se ndenjes (ne rastet kur përdoret ngrohje ) gjate periudhës se ftohte, kjo duket e çuditshme kur dihet origjina e tyre tropikale , por gjate dimrit kemi si faktor kufizues dritën e cila eshte e paket dhe nxehtësia jepet nga një burim i thate , ne kete rast kemi nje ulje te përqindjes se lagështisë se ajrit. Në qoftese se nuk jemi të kujdesshëm disa bime do të thahen si pasoje e luhatjeve te temperaturës, ndriçimit i pamjaftueshëm, rrymat e ajrit dhe korenteve te tij. Bimët me delikate te shtëpisë janë ato qe vijnë nga vendet e ngrohta shumica prej të cilave kerkojne sera te vogla shtepiake si fitonia, maranta, kroton suportojne një dimër me temperature 22°C, lageshtire të larte dhe substrakt të nxehtë. Në të kundërt Fuksja dhe bimët e këtij grupi kërkojnë gjate kësaj periudhe nje pozicion te ndriçuar e një temperaturë mbi 10°C. Ndërsa lulezimi i Ciklaminit, Azales mund te rriten mire ne nje temperature rreth 0°C. Me një njohje te luleve tuaja , me nje intuite profesionale per zgjedhjen e pozicionit, lageshtires, te ajrimit dhe te terrenit mund te kultivohen pothuajse te gjitha lulet e ambjenteve te brendshme ne intervalin 18 -22°C temperature qe mund te arrihet normalisht ne shtepite tona. Gjate periudhes se dimrit disa rrites tentojne te bejne nje lloj qetesie te detyruar te bimeve me origjine tropikale edhe pse ne gjendje natyrale nuk e kane kete qetesi. Ndermjet bimeve qe kane absolutisht per nje qetesi dimerore jane nje pjese e madhe e kaktuseve Për të klasifikuar bimët sipas kerkesave të tyre për temperature në kopshtaret i ndajmë :

685 KUMTESAT

Lule te serave te ftohte, me temperatura mesetare dhe te nxehte. ¾ Lulet e serave te ftohta 4-12°C ¾ Lulet qe rriten ne ambiente mesatare 12-18°C ¾ Lulet e serave te nxehta >18°C

Figura 1. Ficus elastica; Monstera deliciosa; Dracena fragarens ; Sansiveria ratstifacta.

Lulet siç e kemi theksuar kanë nevojë për me pak nxehtesi kur drita është më e paket. Ky parim nuk është i drejte për temperaturat e tokes që ne kujdesin per bimet ne nvlehtesohet. Kur rrenjet e bimeve ndodhen në një terren me temperature të ulet shpesh provokojne deme në sistemin rrenjor, kur kjo shoqerohet me një lageshtire të larte, sistemi rrenjor i luleve asfiksohet.

686 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

PËRFUNDIMET

¾Bimët e mjediseve të brendshme janë të gjitha ato bimë që rriten në vazo ose tjetër lloj enë mëmbajtëse në kushte të mbrojtura ose serra që nuk i rezistojne të ftoftit gjatë stines së dimrit, prandaj rriten në dhoma, apartamente, zyrave, shtëpive të banimit, dyqaneve të ndryshme, shkollave dhe lokale të ndryshme. ¾Gjatë stines së dimrit për rritjen e sukeseshme të tyre në mjediset e brendshme, duhet të përkujdesemi për një rregjim optimal të temperatures, dritës, lagështisë, dhe ushqimit të tyre. ¾Sipas studimit, është vërtetuar se dimri është stina me e ftohet dhe e errët e vitit, apo periudha me kritike për të gjitha bimët e mjediseve të brendëshme, si pasoj e mungeses së dritës, luhatjes së temperaturave dhe korenteve të ajrit.

LITERATURA

HARTMAN, A., (2000), Micropropagation of plants, principes and practices Ency clopedia of cell Technology. New York: John Wiley & Sons. DAVIDS, S., (2004), Pruning bazics of plant, London E14 4JP. DINGA, L.,(1976), Florikultura. Instituti i Lartë Bujqësor Tiranë. ANONYMOUS, (1973), Rose from cuttings time for another look at this technique. The Grower 80, 23. AIPH. International Statistics Flower and Plant. Institut für Garten bauökonomie der Univesität Hannover, 2004. Volume 52. VUKSANI, GJ (2004), Lultaria. Tiranë. Faqe 69-73. VUKSANI, GJ., BALAJ, N. (2004), Kultivimi i luleve. Tiranë. Faqe 5

687 KUMTESAT

688 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

SHKENCAT E EDUKIMIT

689 KUMTESAT

690 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

NDIKIMI I LOJËRAVE MATEMATIKORE NË TË KUPTUARIT E KONCEPTEVE NUMËR DHE NUMËRIM TE FËMIJËT PARASHKOLLORË

Arbresha Beka SH.F.M.U.: Naim Frashëri, Prishtinë E-mail: [email protected]

ABSTRAKTI

Qëllimi i këtij hulumtimi në veprim është shqyrtimi i ndikimit të lojërave matematikore në të kuptuarit e koncepteve numër dhe numërim te fëmijët parashkollorë. Metodologjia e këtij hulumtimi është hulumtim në veprim, ndërsa metodat: cilësore dhe sasiore. Studimi ka përfshirë mbledhjen e të dhënave përmes listës së vëzhgimit, fokusit të grupit, pyetësorëve me prindër, fletëve të punës, testeve para planit, gjatë dhe pas planit të veprimit. Në hulumtim janë përfshirë gjithsej 58 fëmijë të katër grupeve të shkollës “Naim Frashëri” dhe prindërit e tyre. Rezultatet e këtij hulumtimi tregojnë se përdorimi i lojërave matematikore te fëmijët parashkollorë ndikon në zhvillimin e të kuptuarit të koncepteve themelore numër e numërim dhe në efektivitetin dhe cilësinë e orës mësimore të matematikës. Fjalët kyçe: lojëra matematikore, kreativitet, aktivitete, fëmijë parashkollorë

l. HYRJA

Loja është një ndër faktorët kryesor që shoqëron fëmijët gjatë fëmijërisë së tyre. Që nga lindja, ata fillojnë ta njohin botën përreth tyre, ta kuptojnë përmes veprimeve konkrete, përmes lojërave të ndryshme, bashkëveprimit, ku sfidohen dhe sfidojnë, ballafaqohen me problemin dhe bëjnë zgjidhjen e problemit. Pedagogë, psikologë e sociologë të njohur si Montessori, Piaget, Susan, Isaac dhe Dearden kanë kontribuar shumë për zhvillimin e njohurive për fëmijët parashkollorë. Ata kanë hulumtuar dhe kanë bërë studime të ndryshme, duke ardhur në përfundim se fëmijët parash- kollorë më së miri mësojnë përmes lojës, në mënyrë indirekte - pa e kuptuar që po mësojnë. Madje, ata, lojën e fëmijës e krahasojnë me punën e të rriturit. Përdorimi i lojërave zhvillon kreativitetin tek fëmijët, e integron të mësuarit nëpër fusha të ndryshme kurrikulare, të cilat ua mundësojnë mësimin e koncepteve numër e numërim. Duke u siguruar material manipulues, ata përfitojnë njohuri dhe bëhen të shkathët gjatë lojës. Duke u dhënë mundësinë që fëmijët të luajnë lojëra të thjeshta me numra, mbledhje dhe zbritje, duke përdorë gjithmonë

691 KUMTESAT diçka të re dhe kreative dhe në këtë formë ata, në mënyrë të pavetëdijshme, gjenden në kontakt të drejtpërdrejtë me matematikën të cilën në vend se ta konsiderojnë si “lëndë e vështirë”, e mësojnë duke u argëtuar. Arsyeja e zgjedhjes së kësaj teme është sepse në shoqërinë moderne matematika cilësohet si lëndë e vështirë për t’u mësuar në thelb. Dhe ne duhet të gjejmë metoda e strategji që t’i bëjmë fëmijët ta duan matematikën. Të mësojnë përmes lojës, duke eksploruar dhe duke i bërë gjërat vet. Rëndësia e këtij hulumtimi qëndron në efektivitetin që kanë lojërat matematikore.

Formulimi i problemit Zhvillimi i koncepteve matematikore është i një rëndësie të madhe, ngase bazën kryesore të njohurive fëmijët e fitojnë që nga mosha e hershme, ndërsa vazhdojnë duke e pasuruar atë me njohuri të reja, të cilat fillojnë të bëhen dita ditës më të vështira. Konceptet kryesore në lëndën e matematikës me të cilat ballafaqohen fëmijët parashkollorë janë: zhvillimi i të kuptuarit të numrave dhe numërimit; të kuptuarit e hapësirës, figurave themelore gjeometrike dhe matjes së madhësive; klasifikimit, grupimit dhe krahasimit (Standardet e Zhvillimit të fëmijërisë së hershme, 2011, fq. 55). Që matematika të bëhet lëndë e thjeshtë, duhet të mësohet përmes lojërave matematikore. DeBord,1999 argumenton se përfshirja e fëmijëve në përdorimin e përditshëm të numrave i ndihmon ata të fitojnë njohuri për matematikën, qysh në fillimin e jetës. Gjatë lojës me numra e numërim përveç argëtimit të fëmijëve bëhet edhe zhvillimi fizik, shoqëror, intelektual si dhe mirëqenia dhe shëndeti i fëmijës. Ndaj në librin Psikologji e Edukimit, Bardhyl Musai thekson se “Koncepti i të nxënit përmes lojës përfshin njohjen e rolit të imagjinatës dhe emocionet në zhvillimin intelektual” (Musai, 1999, fq. 73). Përmes lojërave matematikore fëmijët kuptojnë dhe mësojnë rrugë të ndryshme të të nxënit. Duke u argëtuar ata arrijnë të pavarësohen. Mbi të gjitha bëhen më socialë, më të shkathët dhe i përballojnë sfidat më lehtë. “Loja u mundëson fëmijëve për pavarësi, sukses dhe argëtim” (Save the Children, 2007, fq. 36). Studiues e hulumtues të njohur kanë vërtetuar se, përmes lojërave matematikore mund të mësohen dhe zhvillohen koncepte të qëndrueshme te fëmijët, e në veçanti zhvillimi i koncepteve matematikore. Gjatë gjithë kohës duket se lojërat kanë qenë një pjesë e jetës së njerëzve. Antropologët kanë studiuar lojëra unike të luajtura nga njerëz të lashtë, të kohës se tyre, vendit dhe mjedisit (Barta & Schaelling, 1998). Comber & Zeiderman & Kevin (1994, fq. 35) në hulumtimin e tyre shkruajnë se “është me rëndësi të zbulohen interesat e hershme të fëmijëve. Në bazë të interesave të tyre, përshtatja e aktivitetit do të jetë më e lehtë. Secili fëmijë do ta gjejë veten diku”. Te metodologjia Hap Pas Hapi (HPH), gjejmë se “Procesi i të nxënit te fëmijët e vegjël është i ndërthurur pazgjidhshmërisht me lojërat, përdorimin e objekteve konkrete si dhe shprehjen gojore të mendimeve” (HpH 1999, fq. 173).

692 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Pyetja kryesore e hulumtimit: y Çfarë ndikimi kanë lojërat matematikore në zhvillimin e koncepteve numër dhe numërim te fëmijët parashkollorë?

Pyetjet ndihmëse: y Sa ndikojnë lojërat me materiale manipulative në zhvillimin e koncepteve numër dhe numërim? y Çfarë ndikimi kanë lojërat në natyrë dhe kreativiteti në të mësuarit e koncepteve numër dhe numërim? y A ndihmojnë lojërat logjike në rritje të vetëbesimit te fëmijët për sqarimin e koncepteve numër dhe numërim? Ky studim kontribuon në gjetjen e lojërave më të përshtatshme për zhvillimin e koncepteve më të rëndësishme matematikore për fëmijët parashkollorë; vlerësimi i ndikimit të lojërave matematikore në të mësuarit e koncepteve numër dhe numërim; rëndësia e zbatimit të tyre përmes kreativitetit, si dhe përmirësimi i punës së edukatoreve në shkolla.

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Në kurrikulat tona integrimi ndërfushor përmes aktiviteteve matematikore zë një vend të rëndësishëm në përditshmërinë jetësore të fëmijës. “Aktivitetet matematikore ofrojnë kënaqësi dhe realizohen me sukses kur integrohen e ndërthuren me mjedisin e kontekstin jetësor të fëmijës” (Kurrikula e edukimit parashkollor në Kosovë 3-6 vjeç 2006, fq. 86). “Loja konsiderohet si një nga instrumentet kryesore që nxit fëmijën për zhvillim. Loja për fëmi- jën është vetë jeta, rrita dhe gëzimi i tij/saj dhe si e tillë loja duhet nxitur, orientuar, stimuluar dhe mbështetur, sepse vetëm si e tillë e ka kuptimin dhe rëndësinë e vet” (Standardet e Zhvillimit të fëmijërisë së hershme, 2011). Specialistja e edukimit DeBord (1990), shkruan se fëmijëve të moshës së hershme duhet t’u sigurohet material manipulues në mënyrë që të përfitojnë njohuri dhe të bëhen të shkathët gjatë lojës. Te doracaku Math Teacher’ Handsbook, Portman, J. & Richardon gjejmë mendimet e Eklavya, (2007), ku shkruan se lojërat ndihmojnë fëmijët për: 5555R5.ñ5%/*./,5%)( *. .5'. '.#%), 65 5555R5.ñ54"0#&&/,5-"%.".ñ-#.ñI .ñ-#.ñ5'. '.#%), 65 5555R5.ñ5#$(ñ5 %. .5'. '.#%), 5" 5 5555R5.ñ5'ñ-)$(ñ5!$/"ñ(5" 5Ł&),#(5 5'. '.#%ñ-85 Nëse loja bazohet në idetë e fëmijëve, ata kalojnë një kohë të mrekullueshme, garojnë dhe dëshirojnë që secili nga ta të dalë fitimtar. Sungmi K. (2003) te Estimation Games and Pro- portional Reasoning argumenton se lojërat matematikore tek fëmijët ndikojnë për të inkura- juar ndjenjën e kureshtjes dhe eksplorimit.

693 KUMTESAT

Lojërat në oborre e kopshte u japin fëmijëve përvojë për të krahasuar numrat, për të numëruar, mbledhur dhe zbritur, dhe gjithashtu duke ofruar përvojë joformale me idetë e statistikave dhe probabilitetit shkruan tek divizioni i Marilyn Burns Education Associates (2007). Për të mësuarit e koncepteve matematikore dhe kuptimin e tyre është duke u rritur në mënyrë të konsiderueshme rëndësia për përgatitjen e fëmijëve për të qenë të suksesshëm në të ardhmen dhe për t’u përgatitur për jetë. Duncan et al. (2007) ka gjetur që njohuritë e hershme të matematikës do të jenë parashikuesit më të mirë për arritjet e mëvonshme në matematikë. Standardet e reja shtetërore të përbashkëta për matematikë (CCSSM, 2012) i japin vend numrit të klasifikimit, matjes, dhe ndërtimit të marrëdhënieve hapësinore si konstruksione të nevojshme që të adresohet në programin parashkollor. Alan J. Bishop (1997, fq. 3) gjatë hulumtimit të tij ka ardhur në përfundim se “frikën” ndaj matematikës fëmijët e mësojnë që në shtëpi.

III. METODOLOGJIA E HULUMTIMIT

Për studimin e këtij hulumtimi është shfrytëzuar metodologjia e hulumtimit në veprim. Hulumtimi është realizuar me fëmijët e katër grupeve, të moshës 5-6 vjeçare, në shkollën: “Naim Frashëri” në Prishtinë gjatë gjysmëvjetorit të parë vitit shkollor 2014/2015. Pjesëmarrës kanë qenë 58 fëmijë, prej tyre 30 vajza e 28 djem dhe prindërit e fëmijëve të klasës sime.

Qëllimi dhe pyetjet e hulumtimit Qëllimi i këtij hulumtimi në veprim është evidentimi i metodave të përshtatshme të edukimit dhe mësimit që përfshijnë integrimin e lojërave të ndryshme për të ndihmuar fëm- ijët që t’i kuptojnë më lehtë dhe duke u argëtuar konceptet matematikore e në veçanti atyre numër e numërim.

Plani i veprimit Plani i parë i veprimit - të mësuarit e konceptit numër e numërim përmes lojërave me materiale manipulative. Qëllimi i këtij plani ishte zhvillimi i konceptit numër e numërim, përputhjes një më një dhe krijimi i figurave të ndryshme përmes materialeve manipulative. Qëllimi ishte të zgjidhin probleme, të komunikojnë, të arsyetojnë lidhjet dhe të vlerësojnë. Plani i dytë i veprimit - të mësuarit e konceptit numër e numërim përmes lojërave në natyrë. Qëllimi i këtij plani ishte që fëmijët të mësojnë konceptin numër e numërim duke u argëtuar, duke luajtur lojëra kreative në ambientin e jashtëm, në edukimin estetik, socializimin e fëmijëve dhe të mësuarit e respektimit të rregullave. Plani i i tretë i veprimit - të mësuarit e konceptit numër e numërim përmes lojërave logjike, të mbajturit mend të numrit dhe numërimit, duke zgjidhur probleme matematikore përmes shembujsh të ndryshëm lojërash.

694 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Qëllimi i këtij plani ishte që fëmijët të zhvillojnë të menduarit logjik, imagjinatën, të ballafaqohen me sfidat, të vlerësojnë dhe vetëvlerësojnë.

IV. REZULTATET

Planin i detajuar i mbledhjes së të dhënave dhe analiza e tyre Fillimisht u bë analiza e një paratesti me 58 fëmijë, përmes testeve duke bashkuar pikat për të formuar numra, të dallojnë numrat e njohur nga të panjohurit dhe të bëjnë lidhjen me objekte që përcaktojnë numrin. Rezultati doli i kënaqshëm, ku 45 ose 77.59% fëmijët rezultuan të saktë, ndërsa 13 apo 22.41% ishin të pasaktë (këtu hyjnë edhe dy fëmijë me nevoja të veçanta).

Analiza e pyetësorëve me prindër Pyetësori për prindër përmban 4 pyetje të tipit të mbyllur dhe një të tipit të hapur. Të dhënat e mbledhura janë të koduara. Përgjigjet e 29 prindërve do të paraqiten më poshtë. Pyetjet janë:

1. A i pëlqen fëmijës suaj numërimi i lugëve, pirunëve dhe pjatave gjatë shtrimit të tavolinës? Ku 22 ose 75. 86% e prindërve u përgjigjen se fëmijëve të tyre ju pëlqen numërimi i lugëve, pirunëve dhe pjatave gjatë shtrimit të tavolinës; ndërsa 7 apo 24.13% e fëmijëve nuk iu pëlqen të numërojnë këto gjëra.

2. A luani ndonjë lojë me numra e numërim që përcakton masën më shumë e më pak? Në pyetjen e dytë, për nga përqindja morëm rezultate të njëjta sikurse te përgjigjja e pyetjes së parë, ku vërehet se 22 ose 75. 86% e prindërve përgjigjen se luajnë lojëra me numra e numërim që përcakton masën më shumë e më pak; ndërsa 7 apo 24.13% nuk luajnë lojëra të tilla. Nga kjo përgjigje kuptuam se fëmijët kanë interesim të njëjtë rreth numërimit dhe nuk kanë dallim rreth gjërave që numërojnë.

3. A i numëron fëmija juaj përbërësit e një recete gatimi p.sh. sa lugë miell, sa gota qumësht? Tek përgjigja e pyetjes së mësipërme vërehet se kemi rënie të rezultatit, gjë që na bën të kuptojmë se ka prindër qe nuk duan që fëmijët e tyre të përzihen në gatim, ku kemi përg- jigjen pozitive me 17 ose 58.62% fëmijë numërojnë gjatë gatimit, dhe 12 ose 41.38% nuk numërojnë, sepse nuk gatuajnë së bashku.

Pyetja nr. 4: A i numëron fëmija shkallët duke ngjitur dhe zbritur? Tek pyetja e katërt prapë kemi ngritje të rezultatit, ku përgjigjja pozitive e prindërve ishte me 24 ose 82.76%, ndërsa ajo negative ishte 5 apo 17.24%, gjë që na bën të kuptojmë që fëmi-

695 KUMTESAT jëve iu pëlqen të numërojnë shkallët dhe hapat poshtë e lartë. Ndërsa, tek pyetja e fundit, e cila ishte e hapur, se nëse keni ndonjë lojë që ka të bëjë me numrin dhe numërimin që e preferon fëmija juaj, kishte përgjigje të llojllojshme. Një nënë (1) shkruan se fëmija i saj i numëron kaf- shët dhe i klasifikon nga lodrat tjera - jashtëtokësorë, kukulla apo edhe lodra të dramatizimit. Një baba shkruan se luajnë fshehurazi me vajzën dhe se vajza e tij numëron deri në 10 dhe pastaj prapthi dhe më kërkon derisa të më gjejë. Një nënë (2) tjetër thotë se djali i saj luan me shtylla, i rrëzon dhe i numëron sa ka rrëzuar, sa kanë mbetur, më shumë apo më pak.

Analiza e të dhënave sipas grupit te fokusit Grupi i fokusit u realizua me prindërit e grupit 3 dhe 4 të klasave parashkollore të shkollës “Naim Frashëri”. Pjesëmarrës ishin dhjetë prindër të cilët kishin profesione të ndryshme dhe u përgjigjën në shtatë pyetje (do të zgjedhim disa nga pyetjet dhe përgjigjet). Qëllimi i krijimit të grupit të fokusit ishte të marrim mendimet e prindërve rreth ndikimit të lojërave matematikore në të kuptuarit e koncepteve numër dhe numërim tek fëmijët e tyre. Prindërit e përzgjedhur në këtë grup të fokusit u intervistuan në kohëzgjatje prej një ore. Përzgjedhja e prindërve është bërë e qëllimshme, me ata që kishin vështirësi në matematikë kur ishin të vegjël. Në pyetjen e parë: “Sa e shohin të rëndësishme zhvillimin e koncepteve matematikore përmes lojës?” - të gjithë prindërit ishin të mendimit se e shohin shumë të rëndësishme zhvillimin e koncepteve matematikore përmes lojës pasi që të mësuarit e saj është shumë i lehtë dhe kuptohet më mirë. Prindi nr. 1 thotë: “Të mësuarit e matematikës përmes lojës është mënyrë mjaft e qëlluar për zhvillimin e koncepteve matematikore, sidomos për moshën parashkollore”. Se lojërat zënë vend të rëndësishëm në familje ku përmendet koncepti numër e numërim, arrijmë ta kuptojmë përmes përgjigjeve të prindërve të pyetjes së dytë, ku shumica nga ta u përgjigjen se vetë jeta është matematikë dhe se çdo gjë mund të numërohet. Shumica e prindërve u përgjigjen se ata luajnë lojëra matematikore me fëmijët e tyre çdo ditë. Prindi nr. 3 thotë: “Në familjen time lojërat zënë vend kudo, në kuzhinë kur gatuajmë duke i numëruar kuleçtë e bukës; në korridor duke i numëruar këpucët, në banjo duke i numëruar rrobat që i heqim nga makina e larjes dhe duke i varur për t’u tharë, i klasifikojmë, vajza ime i numëron ato dhe i përcakton se kujt i takojnë; në dhomën e gjumit duke i numëruar lodrat; në shëtitje duke i numëruar semaforët; makinat sipas markës etj”. Se fëmijët argëtohen dhe zhvillohen përmes lojërave në ambiente të jashtme, na dëshmojnë përgjigjet e pyetjes së katërt: “Në cilat ambiente luan më me dëshirë fëmija juaj ku mendoni se zhvillon më mirë konceptin numër dhe numërim?”. Të gjithë prindërit u përgjigjen se fëmijëve të tyre u pëlqen të luajnë në ambient të hapur, natyrë, park apo oborr. Ndikimi i lojërave matematikore në natyrë rezulton të jetë shumë i kënaqshëm. Prindi nr. 10 thotë: “Fëmijës tim i pëlqen të luajë në oborr. Lojërat i krijon sipas stinës. P.sh: tash që është dimri formon topa bore dhe i numëron. Luan bashkë me vëllanë dhe numëron sa herë e ka qëlluar me topa bore. Tek pyetja e fundit: Çfarë dëshironi të shtoni më shumë në lidhje me lojërat? Pothuajse përgjigjet ishin të ngjashme. Të gjithë prindërit u

696 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 shprehën se janë shumë të kënaqur që fëmijët e tyre janë duke mësuar përmes lojës. “Kjo është një mënyrë e re e zhvillimit të koncepteve matematikore dhe neve si prindër na jep mundësi që këtë lloj të të mësuarit ta praktikojmë kudo, si në shtëpi po ashtu edhe në natyrë”. Tek pyetja e fundit: Çfarë dëshironi të shtoni më shumë në lidhje me lojërat? Pothuajse përgjigjet ishin të ngjashme. Prindërit u shprehën se janë shumë të kënaqur që fëmijët e tyre janë duke mësuar përmes lojës. “Kjo është një mënyrë e re e zhvillimit të koncepteve matematikore dhe neve si prindër na jep mundësi që këtë lloj të të mësuarit ta praktikojmë kudo, si në shtëpi po ashtu edhe në natyrë”. Kjo na bën të kuptojmë se prindërit e vlerësojnë shumë të zhvilluarit e koncepteve matematikore përmes lojës. Plani i parë i veprimit Të mësuarit e koncepteve numër dhe numërim përmes lojërave me materiale manipulative Në planin e parë të veprimit përdorëm ‘kutinë magjike’ me numra, figura gjeometrike, letra të prera në formë zemre, të shkruara me numra dhe bëmë vlerësimin si informacion kthyes. Kontrollimi dhe vlerësimi i punimeve të fëmijëve na bën të ditur arritshmërinë e fëmijëve dhe suksesin e edukatores. Informatat kthyese na ndihmojnë me gjetjet e mangësive tek të dy palët. Në vazhdim do t’i paraqesim disa nga punimet me fëmijë dhe rezultatet e tyre

Figura nr. 1. Numrat magjik Figura nr. 2. Numërimi dhe përputhshmëria

Përmes figurave 1 dhe 2 janë paraqitur koncepte të shumta matematikore. Detyra e fëmijëve ishte të bënin përputhjen: pika - ngjyrë - figurë (me numrat e mësuar deri atëherë) . Udhëzimet ishin që secili fëmijë të merr nga një numër nga ‘kutia magjike’, dhe pastaj ta bëjë përputhshmërinë sipas udhëzimeve. Gjatë këtij aktiviteti fëmijët kishin detyrë të zgjidhnin figurat që i dëshironin, lodra (të buta dhe të forta), figura, blloqe, lapsa, topa, apo çfarëdo që ata e mendonin që përputhet. Fëmijët punuan në mënyrë individuale. Rezultati na befasoi, 52 ose 89.66% ishin të saktë, dhe 6 apo 10.34% të pasaktë.

697 KUMTESAT

Plani i dytë i veprimit Koncepti numër e numërim përmes lojërave në natyrë Në planin e dytë të veprimit kemi zhvilluar lojëra të ndryshme në oborrin e shkollës. Gjithmonë e më shumë u bindëm për ndikimin e lojërave dhe kreativitetit në natyrë në të mësuarit e koncepteve matematikore, sidomos të numrit dhe numërimit. Lojërat më të suksesshme ishin ato që luheshin në grupe të vogla dhe në çifte. Përmes figurave të mëposhtme do të shohim disa nga lojërat që janë zhvilluar për të mësuarit e numrit dhe numërimit.

Figura nr. 3. Loja - Kërcimi sipas numrit

Figura nr. 7 paraqet lojën e luajtur në çifte. Një fëmijë e hedhë kubin, dhe fëmija tjetër kërcen aq sa tregojnë pikat në kub. Duke kërcyer, numëron me zë të lartë dhe kur ndalon e hapë fletën dhe e thotë numrin që ishte i fshehur. Kjo ishte loja më e pëlqyer nga fëmijët, ndaj edhe rezultati i arritshmërisë ishte i lartë. Nga kjo lojë dolën këto rezultate: 56 ose 96.55% ishin të saktë dhe 2 apo 3.45 ishin të pasaktë.

Figura në vazhdim paraqet lojën e rrëzimit të shisheve

Figura nr. 4. Loja - Rrëzimi i shisheve

698 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Në figurën nr. 8 janë të paraqitur numrat nga 0 deri në 10. Secila shishe ka të vendosura pipëza, aq sa është numri i shkruar në të. Pipëzat janë futur nga fëmijët duke i numëruar. Ata i rrëzuan shishet me nga një balonë të mbushur me ujë. Fëmijët ishin të ndarë në dy grupe nga secila klasë. Qëllimi i lojës ishte që fëmijët të numërojnë sa shishe kanë rrëzuar, sa kanë mbetur. Ndërsa, kur hymë në klasë i klasifikuam sipas ngjyrës edhe pipëzat sipas ngjyrës dhe i numëruam ato. Edhe kjo, po ashtu, ishte loja më e preferuar e fëmijëve dhe gjithashtu edhe rezultati më i mirë, të gjithë fëmijët ishin të saktë, duke e ditur se sa shishe kanë rrëzuar, cilët numra dhe sa kanë mbetur.

Plani i tretë i veprimit Të mësuarit e konceptit numër e numërim përmes lojërave logjike matematikore Në planin e tretë të veprimit u fokusuam te mbledhja u numrave dhe zbritja; te për- puthshmëria; në të mbajturit mend të numrit dhe numërimit, duke zgjidhur probleme matematikore përmes shembujsh të ndryshëm lojërash. Arsyeja e organizimit të planit të tretë të veprimit të bazuar në këto koncepte kishte të bëjë me vëzhgimin gjatë orëve të përsëritjes dhe identifikimin e fëmijëve që kanë vështirësi në përputhjen e numrave, mbledhje dhe zbritje të numrave. Fëmijët punuan në mënyrë individuale dhe grupore, sipas aktiviteteve të për- dorura.Në këtë aktivitet, detyra ishte që fëmijët të lidhin yjet me numrin e caktuar. Fëmijët fillimisht i ngjyrosën ‘yjet’ sipas dëshirës dhe pastaj vazhduan lidhjen e yjeve me numra. Puna ishte individuale dhe morëm këto rezultate: 52 ose 89.66% testimi doli i saktë dhe 6 apo 10.34% i pasaktë. Të tre planet e veprimit na quan te përgjigjet në pyetjen kryesore dhe pyetjet ndihmëse të hulumtimit.

Plani i përbashkët për të tre hapat e planit të veprimit

Tabela nr. 1. Rezultatet e testeve të përbashkëta gjatë tre planeve të veprimit

Me ndihmën e kësaj figure mund të shihet edhe më mirë rezultati i tri planeve të veprimit në klasat tona. Në planin e parë të veprimit vërehet se nga mesatarja e nxjerrë nga lojërat me materiale manipulative vërehet se 8 fëmijë nuk ishin të saktë gjatë vëzhgimeve tona, ndërsa 50 ishin të saktë. Plani i dytë është ai që rezultoi më i suksesshmi- përmes lojërave ne natyrë. Ku

699 KUMTESAT nga 58 fëmijë vetëm një nuk kishte rezultat të duhur. Ndërsa, sa i përket planit të tretë morëm këto rezultate mesatare: 53 fëmijë ishin të saktë dhe 5 të pasaktë. Shihet qartë se lojërat më të suksesshme për të mësuarit koncepteve numër e numërim dolën lojërat në natyrë. Këto rezultate përkojnë me rezultatet e grupit të fokusit të mbajtur me prindër.

V. DISKUTIMI

`Përdorimi i aktiviteteve që përfshijnë lojërat matematikore ishte fokusi ynë. `Përdorimi lojërave matematikore me materiale manipulative ndikoi në përvetësimin e koncepteve matematikore dhe marrëdhënieve të koncepteve numër e numërim, në zgjidhjen e problemeve, në komunikim, në arsyetim të lidhjeve dhe vlerësim. `Lojërat në natyrë ndikuan pozitivisht në përvetësimin e koncepteve matematikore dhe se përdorimi i tyre ndikoi që konceptet të mësohen më lehtë, më qartë, fëmijët të argëtohen e bashkëpunojnë, dhe mbi të gjitha të krijohet frymë matematikore e punës me fëmijë. `Lojërat logjike përpos të mësuarit e koncepteve matematikore ndihmuan ngritjen e fry- mës bashkëpunuese në klasë, ndarjen e roleve dhe përgjegjësive. `Këto lojëra mundësuan që brenda grupeve të shkëmbehen informata, të ndërlidhet jeta reale me atë në klasë, të punohet dhe analizohet puna e secilit fëmijë, të zhvillohet të menduarit logjik, imagjinata, ballafaqimi me sfidat, vlerësimi dhe vetëvlerësimi.

VI. KONKLUZIONE

Ky hulumtim kishte për qëllim të nxjerrë në pah rëndësinë që ka përdorimi i lojërave matematikore për zhvillimin e koncepteve numër e numërim te fëmijët parashkollorë. Të gjitha planet e veprimit ndikuan në përmbushjen e qëllimit të hulumtimit. Pikërisht rezultatet e fëmijëve pas përfundimit të secilit plan të veprimit treguan se lojërat matematikore kanë ndikim të madh në orën e matematikës, duke filluar nga rritja e vetëbesimit të fëmijëve duke sjellë shumë kënaqësi gjatë mësimit të koncepteve matematikore. Bashkëpunimi me prindër dhe fëmijë ishte i kënaqshëm dhe nga informacionet e pranuara na u mundësua që gjatë këtij rrugëtimi të mësojmë shumë gjëra së bashku. Studimi u sugjeron të gjithë prindërve që vazhdimisht të jenë pjesë e pandashme e procesit mësimor, edukatoreve të marrin iniciativa që të aplikojnë së paku një lojë brenda një ore mësimore të matematikës, me qëllim që konceptet të integrohen me jetën e përditshme të fëmijëve, të zotërohen më lehtë dhe më qartë, fëmijët ta ndjejnë veten se janë të përfshirë në lojë dhe në mënyrë indirekte të jenë në kontakt me konceptet që mësohen. Rezultatet dhe konkludimet tona, le të jenë një nismë e mbarë për të shqyrtuar për- dorimin e lojërave matematikore në të mësuarit e koncepteve të kësaj lënde, sepse ndikojnë drejtpërdrejtë në ngritjen e bashkëpunimit në klasë, në rritjen e përgjegjësive te fëmijët, ku njëkohësisht argëtohen dhe mësojnë pa e ditur që po mësojnë, zhvillojnë kërshërinë, imagji-

700 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 natën, kureshtjen, edukatën estetike, spontanitetin e që të gjitha këto i bëjnë ata mendimtarë kritikë, si dhe gjithashtu ndikojnë në efektivitetin e në cilësinë e orës mësimore të matem- atikës. Vetëm duke i analizuar rezultatet e arritura nga studiuesit vendorë dhe ndërkombëtarë, si dhe duke i përshtatur ato me kushtet tona të punës në secilën shkollë veç e veç, mund të arrijmë rezultate të favorshme për fëmijët tanë në mënyrë që ata të jenë të aftë dhe konkur- rentë të së nesërmes.

VII. REKOMANDIME

Në përfundim të këtij hulumtimi kemi disa rekomandime të cilat do të ndihmonin edukatoret në orët e tyre të matematikës: Të aplikohen sa më shumë lojëra gjatë zhvillimit të koncepteve matematikore që të përf- shihen të gjithë fëmijët në aktivitet; Edukatoret të hulumtojnë në mënyrë koherente në lidhje me lojërat matematikore për zhvillim të koncepteve matematikore, ose t’i përdorin ato që ne i kemi përdorur në hulumtim; Të bashkëpunohet edhe me kolegë e profesionistë, me familjarë etj., të cilët do të mund t’iu rekomandojnë ose japin ide se si dhe çfarë aktivitetesh janë relevante për një orë më- simore të matematikës, e po ashtu të shkëmbejnë idetë dhe përvojat pozitive në mes vetes; Të promovohen vlerat demokratike brenda në klasë, duke nxitur secilin fëmijë që të japë mendimin e tij, në mënyrë që ata të fitojnë vetëbesim dhe vetëvlerësim; Lojërat të përshtaten me shpjegimin e konceptit dhe duke iu referuar moshës së tyre; Të krijohet frymë pozitive në klasë, duke rregulluar ambientin me frymë matematikore; Fëmijët të motivohen për shfrytëzimin e imagjinatës në orën e matematikës, që përmes lojës të zgjidhin problemet matematikore; Fëmijët të sfidohen nga edukatoret me lojëra individuale, në çifte dhe grupore. Fëmijëve t’u mësohet që të shohin dhe përshkruajnë botën e tyre matematikisht; Të nxiten fëmijët të bëjnë sa më shumë pyetje rreth koncepteve numër e numërim; Fëmijët të sfidohen me të menduarit e tyre kritik, kreativ dhe bashkëpunues në orët e matematikës. Fëmijëve t’u mundësohet bashkëveprimi i ndërsjellë, të bashkëpunojnë me shokët dhe shoqet e klasës; Hulumtimi sugjeron që edukatoret të përdorin llojllojshmëri të lojërave matematikore gjatë shpjegimit të koncepteve matematikore. Zbatimi i lojërave matematikore si: Lojërat me materiale manipulative, Lojërat në natyrë dhe Lojërat logjike- nxisin fëmijët të kuptojnë më lehtë konceptet, zhvillimin e koncepteve të reja që të mbahen mend më gjatë, rritjen e vetëbesimit dhe përfitimi i informatave afatgjata.

701 KUMTESAT

VIII. REFERENCAT

Bishop, A. (1997). Children thinking mathematically, 2009, PSRN essential knowledge for Early Years practitioners. The relationship betwen mathematics education and culture Burns, M., (2007). About teaching mathematics: a K–8 Burns, Marilyn, 3rd ed. A division of Marilyn Burns Education Associates, Sausalito Comber, G. & Zeiderman, H. & Dungey K., (1994). Easy Learning Maths: Key skilles, Fun activities and Parents’ tips Touchpebbles: Teacher’s Edition Clarke, P (2008) Duncan, G. J., Chantelle, J. D., Claessens, A., Magnuson, K., Huston, A.C., Klebanov, P., Pagani, L., Feinstein, L., Engel, M., Gunn, J. B., Sexton, H., Duckworth, K., and Japel, C. (2006). School Readiness and Later Achievement: a Northwestern University, b University of Texas–Austin, c niversity of Wisconsin–Madison, d Princeton University, e Université de Montréal, f Institute of Education, University of London , g Columbia University, h Center for the Analysis of Pathëays from Childhood to Adulthood, University of Michigan, I Université de Québec à Montréal Early Childhood Educ J., (2013). CCSSM, 2012: One-Stop Enrollment. Education Children for Democracy, (2005). p. 41-187–195LL Kurrikula e edukimit parashkollor në Kosovë 3-6 vjeç 2006, Prishtinë: MASHT Musai B., (1999). Psikologji edukimi, Tiranë: Pegi Portman, J. & Richardon, J., (1997). The Maths Teacher’s Handbook, VSO Books: Heinemann International Literature & Textbooks Programi për fëmijë dhe familje ‘Hap pas Hapi’, (1999). Prishtinë: Kosova Education Center http://www.kec-ks.org Save the Children, (2007). E drejta për zhvillim, Tiranë: Universiteti “Eqrem Qabej” Gjirokasër Sungmi A. K., (2003). Estimation Games and Proportional Reasoning in Young Children, Curriculum and Teaching Dialogue Vol. 5, No. 1, 2003, p. 53-60 Shala, M., Luzha, L. , Kajtazi, A. , Shahini, M. , Beka, A. , Danuza, T. , Vula, E. , Luzha, B. , Krasniqi, R. , Xhakli, H. , Bylykbashi, F. , Spahiu, A. , Imami, K. Standardet e zhvillimit dhe të mësuarit në fëmijërinë e hershme 0-6 vjeç, (2011). Prishtinë: MASHT

702 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

DHUNA NË SHKOLLË DHE NDIKIMI I SAJ TEK NXËNËSIT

Arian Mustafa MA. Sociologji arsimore, Prishtinë, [email protected]

Qëllimi i këtij studimi ishte të kuptoj se si ndikon përjetimi i dhunës në shkolla tek nxënësit e klasëve të teta. Të dhënat janë grumbulluar në aspektin empirik, përmes hulumtimit. Hulumtimi është bërë në klasë të teta dhe pjesëmarrës ishin 112 nxënës . Zgjedhja e shkollave është bërë në mënyrë të qëllimshme, përderisa pjesëmarrësit në hulumtim nga këto shkolla sipas teknikës së zgjedhjes rastësore të mostrës. Janë përdorë metodat kuantitative dhe pyetësori si teknikë kryesore për mbledhjen e të dhënave. Të dhënat e marra me anë të pyetësorit janë kuantitative dhe kualitative. Rezultatet e hulumtimit tregojnë se dhuna mes nxënësve është mjaft e përhapur në shkollë. Si forma të dhunës në shkollë që përjetohen më së shpeshti nga nxënësit, janë format e ndryshme të ngacmimit, format e dhunës fizike dhe psikologjike, kurse më pak të shprehura janë format e ndryshme të dëmtimit të pasurisë dhe ato të dhunës seksuale. Dhuna në shkollë ndikon në një mënyrë te nxënësit, duke munguar nga shkolla, në suksesin jo të kënaqshëm në mësime, si dhe në frikën dhe ndjenjën e pasigurisë në shkollë dhe rrugës për në shkollë. Gjithashtu, dhuna mes nxënësve në përgjithësi është më e përhapur në shkollat e fshatit në krahasim me ato të qytetit. Nga ana tjetër, nuk vërehen dallime të theksuara në mes djemve dhe vajzave për sa i përket dhunës në shkollë. Si rekomandim është të krijohen ekipet shumë profesionale nëpër shkolla, të cilat ekipe në gjirin e vet do të kishin psikologë, pedagogë, sociologë, punëtorë social dhe profesionistë të tjera. Këto ekipe do të ishin një ndihmesë për të gjithë akterët në shkollë, për nxënës, arsimtarë, prindër dhe të tjerë, për ti tejkaluar sfidat me të cilat ata ballafaqohen.

Fjalët kyçe: Dhuna në shkollë, ngacmimi, dhuna fizike, dhuna psikologjike, dëmtimi i pasurisë, dhuna seksuale.

I. HYRJE

Dihet shumë mirë se Kosova për një kohë të gjatë ka kaluar nëpër një etapë të gjatë të dhunës, sidomos dhuna do të përshkallëzohet në vitet 90 nën regjimin serb, ku dhuna psikologjike dhe fizike, pothuaj që ishte një përditshmëri e jetës këtu. Kulmi i kësaj dhune do të jetë lufta e tmerrshme, në të cilën do të shprehen edhe format më të vrazhda dhe më mizore të sjelljes njerëzore, siç ishin dhunimet dhe masakrat e shumta, të bëra ndaj popullsisë

703 KUMTESAT shqiptare në Kosovë. Sot një prej mjediseve që po përballet më së shumti me fenomenin e dhunës është padyshim shkolla. Pothuajse nuk ka ditë që në televizion, ose edhe në shtypin ditor që nuk gjen ndonjë kronikë apo artikull me një temë të tillë. Të gjitha të dhënat tregojnë se dhuna në shkolla është në rritje në krahasim me vitet e mëparshme UNICEF (2005), Stacioni Policor në Lipjan ( shkurt 2013), MASHT- SMIA, (2017). Dhuna në shkollë dhe ndikimi i saj, nuk është një dukuri e izoluar nga problemet e tjera në shoqëri. Ajo shkon krahas me dukuritë e tjera jo sociale shoqërore, si psh: rritja e kriminalitetit, rritja e dhunës në familje, ekzistimi i korrupsionit, problemet politike, mungesa e zhvillimit ekonomik, zbatimi i ligjit në nivel të ultë, etj. Gjithashtu, dukuria e dhunës në shkolla nuk është një dukuri e cila është e pranishme vetëm në shkollat tona. Kemi shembuj të shumtë, sidomos në shkollat e Shteteve të Bashkuara, por edhe në vende të tjera në Evropë dhe gjetiu (psh. në Finlandë, gjatë dekadës së fundit kanë ndodhur dy raste të tilla, e fundit me 23 Shtator, 2008) me pasoja tragjike për nxënës dhe persona të tjerë. Gjithsesi dhuna në shkollë ka specifikat e saja, të cilat dallojnë prej vendi në një vend tjetër dhe prej një rajoni në një rajon tjetër. Andaj, duke u nisur nga kjo, jam nxitur ta merrem me trajtimin e kësaj problematike shqetësuese në shoqërinë tonë.

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Në Kosovë një studim më gjithëpërfshirës në lidhje me dhunën është bërë nga UNICEF-i (2005), me titull “Hulumtimi mbi dhunën ndaj fëmijëve në shkollat e Kosovës”, i cili studim qartë dëshmon se dhuna në shkollat e Kosovës është më se e pranishme, si në mes të nxënësve, ashtu edhe në raportin arsimtarë – nxënës. Sipas këtij hulumtimi që është bërë me nxënës, arsimtarë dhe prindër, del se shumica e nxënësve nuk ishin në gjendje ta bënin një përkufizim më të saktë për dhunën. Përgjigjet më të afërta ishin ato që kishin të bënin me format fizike të dhunës. Ajo që është me rëndësishme nga ky studim, është padyshim fakti se shumë nxënës kanë përjetuar ose edhe dëshmuar për dhunën në shkollë. Madje, ajo shpesh nga ta arsyetohet dhe është një standard shoqëror që meritohet ose jo. Një prej studiuesve më të njohur, që është marrë me dhunën në shkollë, sidomos dhunën nxënës – nxënës është Dan Olweus1. Sipas tij “dukuria e dhunës në shkollë mes nxënësve është bërë problem botëror” (Olweus, 1993). Kështu, ai në një nga hulumtimet e para të bëra për ngacmimin në shkollë mes nxënësve, të bërë me anë të pyetësorit në vitin 1980, me 150 000 nxënës nga Skandinavia, gjeti se përafërsisht 15 % e nxënësve të moshës 8 - 16 janë të përshirë në problemin e ngacmimit në shkollë. Në SHBA, rastet e vrasjeve tragjike në disa shkolla, si ajo e vitit 1999 në Kolegjin Kolumbia, do të bëjnë që të shtohen hulumtimet rreth dhunës së nxënësve në shkollë. studimet e ndryshme që janë bërë në SHBA dhe janë përgatitur nga Departamenti i Drejtësisë për të Mitur dhe Parandalim të Delikuencës – Qendra për Parandalim të Dhunës në Shkolla (DJJP

'DQ2OZHXV3URIHVRUQs,QVWLWXWLQSsU3URPRYLPWs6KsQGHWLWQs8QLYHUVLWHWLQH%HUJHQLWQs1RUYHJML3sUYHo VWXGLPHYHWsVKXPWDDLNDVKSLNsHGKH3URJUDPLQ2OZHXVSsUSDUDQGDOLPWsQJDFPLPLW

704 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

– CPSV, 2006), që për temë kanë pasur dhunën në shkolla dhe sigurinë e shkollave: x Në vitin 2005, 4 % e nxënësve të moshës 12 – 18 vjeç ishin viktima të dhunës në shkollë në 6 muajt e fundit, ku më së shumtin nga ta rreth 3 %, nga vjedhjet të ndryshme, kurse 2 % raportuan për sjellje të dhunshme serioze (US Departments of Education and Justice, 2006); x Përqindja e nxënësve që janë në klasat 9 – 12, të cilat raportojnë se kanë pasur përleshje fizike ndonjëherë, është rritur nga 33 në 36 %, në vitet 2003 deri 2005 ((US Departments of Education and Justice , 2006); x Përqindja e nxënësve të cilët janë kërcënuar ose lënduar me armë, sillet prej 7 – 9 %, në të gjitha hulumtimet e bëra nga viti 1993 e deri në atë 2005 (US Departments of Education and Justice , 2006); x Më 2005, rreth 28 % e nxënësve të moshës 12 – 18. raportojnë se kanë qenë të ngacmuar në shkollë, gjatë 6 muajve të fundit (US Departments of Education and Justice , 2006); x 6 % e nxënësve që kanë marrë pjesë në hulumtim, nuk kanë shkuar në shkollë një herë ose më shumë në 30 ditët e fundit, për shkak se janë ndier të pasigurt në shkollë dhe rrugës për në shkollë ose anasjelltas (Center for Disease Control, 2006); x Përqindja e shkollave publike që përjetojnë një ose më shumë incidente të dhunës, është rritur në mes viteve shkollore 1999 – 2000 dhe 2003 – 2004, prej 71 në 81% ((US Departments of Education and Justice, 2006);

III. METODOLOGJIA

Ky studim është bazuar në përdorimin e metodologjisë kuantitative. Për këtë qëllim është ndërtuar një pyetësor i veçantë, që bazohet në vetë raportimin e nxënësve. Pyetësori përbëhet kryesisht prej pyetjeve të mbyllura, ku nxënësit kanë pasur mundësi të zgjedhin një nga disa mundësi që iu janë ofruar. Mostrën e studimit e përbëjnë nxënësit nga klasat e teta të cilat janë zgjedhë nga katër shkolla. Dy nga këto shkolla janë urbane (shkolla B), kurse dy nga viset rurale (shkollat A). Shkollat në këtë rast janë përzgjedhur në mënyrë të qëllimtë. Kjo bëhet me qëllim të krahasimit të gjendjes momentale në raportin shkollë rurale-shkollë urbane. Përveç kësaj, me qëllim që mostra është e shtresuar në aspektin gjinor dhe të moshës së nxënësve. Kjo jep mundësi të krahasimit të rezultateve, nxënësit janë zgjedhur në mënyrë rastësore, duke i zgjedhur çdo të katërtin nxënës në secilën klasë, në bazë të renditjes së tyre në regjistrat e klasës. Kështu, pjesëmarrës të këtij hulumtimi ishin 112 nxënës gjithsej, prej tyre 62 ose 55.4 % ishin meshkuj, kurse 50 ose 44.6 % femra. Këta nxënës vinin nga katër klasë të teta të shkollave të mesme të ulëta publike, ku dy shkolla ishin nga fshati kurse dy të tjera ishin nga qyteti. Nga secila shkollë, në hulumtim morën pjesë nga 28 nxënës, që nënkupton se nga secila shkollë vinin 25 % e pjesëmarrësve në hulumtim, përkatësisht 50 % vinin nga fshati e 50 nga qyteti.. Këta nxënës, megjithëse ishin nxënës të klasës së tetë, mosha e tyre ndryshonte dhe sillej nga 13 deri në 16 vjeç. Prej tyre, 70 nxënës ose 67.9 % ishin të moshës 14 vjeçare,

705 KUMTESAT

20 ose 17.9 % të moshës 15 vjeçare, 14 ose 12.5 të moshës 13 vjeçare dhe 2 ose 1.8 % ishin të moshës 16 vjeçare.

IV. REZULTATET

Në pyetjen se Sa është e përhapur dhuna në shkollë?, është një numër i madh i nxënësve që pohojnë se ka dhunë në shkollën e tyre, përkatësisht 68 nxënës ose 60.7% pohojnë se ka dhunë në shkollën e tyre kundrejt 30 ose 26.8 % të cilët thonë që nuk ka dhunë në shkollën e tyre dhe 14 nxënës ose 12.5 % të cilët përgjigjën me nuk e di. Është interesant se ekzistojnë dallime të theksuara në mes shkollave A dhe B. Janë shkollat A ajo në të cilën raportohet se dhuna është më e përhapur. Për dallim prej tyre, megjithëse ka dallim edhe në mes djemve dhe vajzave, ky dallim nuk ka rëndësi statistikore. Lidhur me format të dhunës në shkollë është më e përhapur në shkollë tuaj? Kështu, prej te gjitha formave te sjelljes se ngacmimit, nxënësit me se shumti e përjetojnë përqeshjen, thirrja me emra të ndryshëm 37% . Rezultatet tregojnë që ky përjetim është mjaftë e shpeshtë dhe paraqitet së paku një herë në javë. Nuk vërehen dallime me rëndësi statistikore as në mesin e shkollave (X2 = 6.035, shl = 4, p = p.r.), e as në mesin e gjinive (X2 = 7.446, shl = 4, p = p.r.). Tek detyrimi me forcë për të dhënë para ose gjëra të tjera, ka dallime me rëndësi statistikore edhe në mes djemve dhe vajzave në nivelin e rëndësisë 0.01 (X2 = 14.251, shl = 4, p < 0.01). Janë djemtë ata që raportojnë për një nivel më të lartë të përhapjes së kësaj forme të dhunë në shkollën e tyre. Rezultatet empirike tek përjetimi i formave të dhunës psikologjike dhe formave e saj tregojnë që përveç sharjeve dhe shqetësimeve të ndryshme, mjaft e shprehur dhe shqetësuese është bartja e armëve të ndryshme dhe kërcënimi me to. Përderisa nuk ka dallim me rëndësi statistikore në mes nxënësve të shkollave A dhe atyre B, megjithëse ky dallim është bukur i madh dhe në kufijtë e rëndësisë statistikore (X2 = 8.811, shl = 4, p = p.r.), dallime me rëndësi statistikore hasen në mes djemve dhe vajzave në nivelin e rëndësisë 0.05 (X2 = 9.759, shl = 4, p < 0.05). Janë vajzat ato që raportojnë për nivel më të lartë të përhapjes së kësaj forme të dhunës në shkollën e tyre. Pas ngacmimit dhe dhunës psikologjike është dhuna fizike, ku dominojnë rrahjet në mes nxënësve (36% mendojnë që paraqitet 1 herë ose më shumë në javë) dhe në mes grupeve të nxënësve ( 20 % mendojnë që ndodh 1 herë ose më shumë në javë ), pastaj grushtimet e kështu me radhë. As në mes shkollave A dhe B nuk vërehen dallime të mëdha (X2 = 3.210, shl = 4, p = p.r.), e as në mes vajzave dhe djemve (X2 = 3.253, shl = 4, p = p.r.), nuk ka dallime me rëndësi statistikore në përgjigjet e tyre për dhunën fizike. Përjetimi i dhunës seksuale dhe formave të saj, rezultatet tregojnë që më të shprehura janë ngacmimet e ndryshme seksuale ( 5.4 % ndodh një herë në javë ) dhe prekjet e ndryshme në trup pa dëshirë (10.7 % një herë në javë). Nuk ka dallime me rëndësi statistikore në mendimet e shkollave (X2 = 5.436, shl = 4, p = p.r.), sikur që nuk dallime as në mes djemve dhe vajzave (X2 = 7.300, shl = 4, p = p.r.).

706 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Por më shqetësuese janë sidomos përgjigjet për format më të rënda si sulmi seksual dhe dhunimi (3.6% përkatësisht 7.1%) . Nuk vërehen dallime me rëndësi statistikore fshat-qytet si dhe në gjini. Lidhur me ate se sa ndikon dhuna në mes nxënësve në shkollë, sa e konsiderojnë nxënësit shkollën si vend i sigurt dhe sa e konsiderojnë dhunën në shkollë si problem? Kështu, në lidhje me atë se Në çfarë ndikon më së shumti dhuna në shkollë?, ku nxënësit duhej të zgjidhnin njërën nga disa mundësi, doli se tek 24 nxënës ose 21.4 % ajo ndikon më së shumti në suksesin jo të kënaqshëm në mësim, po ashtu te 24 nxënës ose 21.4 % ndikon në pasiguri, ndjenjën e përhershme të frikës dhe kërcënimit në shkollë dhe rrugës për në shkollë, te 4 ose 3.6 % e nxënësve ajo ndikon në marrëdhëniet me bashkëmoshatarët, tek 26 nxënës ose 23.2 % dhuna në shkollë ndikon në mungesa të shumta nga mësimi, tek 6 nxënës ose 5.4 % ndikon në sëmundje të shpeshta, kurse për 28 ose 25 % të nxënësve , dhuna në mes nxënësve në shkollë nuk ka kurrfarë ndikimi. Nuk ka dallime me rëndësi statistikore në mes shkollave A dhe B (X2 = 7.438, shl = 5, p = p.r.), sikur që nuk dallime të rëndësishme as në mes djemve dhe vajzave (X2 = 3.474, shl = 5, p = p.r Kurse në lidhje me faktin se Sa e konsideroni dhunën në shkollë si problem shoqëror?, për 44 nxënës ose 39.3 %, ajo është një problem shumë i madh, 42 nxënës ose 37.5 %, mendojnë se dhuna në shkollë është deri diku problem dhe 26 nxënës ose 23.2 % mendojnë se dhuna në shkollë është një problem i vogël, kurse nuk ka të tille që mendojnë se dhuna në shkollë nuk është problem. Nuk ka dallime me rëndësi statistikore në mes shkollave A dhe B (X2 = 0.306, shl = 3, p = p.r.), sikur që nuk ka dallime të rëndësishme as në mes djemve dhe vajzave (X2 = 6.912, shl = 3, p = p.r.).

V. DISKUTIMI I REZULTATEVE

Në këtë pjesë të këtij studimi do të diskutojmë për rezultatet e tij në përputhje me formulimin e problemit. Fokusi kryesor i këtij studimi ishte dhuna në shkollë dhe ndikimi i saj tek nxënësit. Nëse kthehemi dhe i shikojmë rezultatet empirike të këtij studimi, shihet qartë se kjo dukuri është e pranishme edhe në këto katër shkolla, madje në përmasa bukur të mëdha. Kjo gjë vërehet pothuajse në të gjitha pyetjet. Forma e dhunës që përjetohen më së shpeshti në mesin e nxënësve është ngacmimi dhe format e ndryshme të tij, si përqeshjet dhe thirrja me emra të ndryshëm, fyerjet e ndryshme, shkelmimet me shtyrje dhe goditje, përjashtimi nga loja e kështu me radhë. Pas ngacmimit është dhuna fizike, ku dominojnë rrahjet në mes nxënësve, në mes grupeve të nxënësve, grushtimet e kështu me radhë. Forma tretë që përjetohet më shumë është dhuna psikologjike dhe format e saj, ku përveç sharjeve dhe shqetësimeve të ndryshme, mjaft e shprehur dhe shqetësuese është bartja e armëve të ndryshme dhe kërcënimi me to.

707 KUMTESAT

Dhe në fund vjen dhuna seksuale dhe format e saj, ku më të shprehura janë ngacmimet e ndryshme seksuale dhe prekjet e ndryshme në trup pa dëshirë, por më shqetësuese janë sidomos përgjigjet për format më të rënda si sulmi seksual dhe dhunimi. Ajo që për mua ka qenë befasuese në këto rezultate, padyshim ka të bëj me dallimin shkollë urbane – shkollë rurale në relacion me dhunën në shkollë. Pothuaj në të gjitha pyetjet, rezultatet tregojnë një dallim, shpesh edhe të rëndësisë statistikore në mes këtyre shkollave, sipas të cilave në shkollën rurale është më e përhapur dhuna mes nxënësve. Natyrisht, që kjo nuk përputhet as me shumë studime të ndryshme, sipas të cilave dhuna në shkollë është dukuri më e shpeshtë e vendeve urbane, ku janë të koncentruar numër i madh i popullsisë, ku konteksti shoqëror është përplot incidente të dhunës dhe ku shkollat kanë numër më të madh të nxënësve (NCES. 2002, 2005), por as me studime të ndryshme që janë bërë në Kosovë në lidhje me kontekstin jetësor të cilat i përmendëm më lartë që kanë të bëjnë me dhunën në familje, në shkollë, delikuencë etj. sipas të cilave këto dukuri janë më të përhapura në vende urbane. Pra nëse nisemi nga teoria ekologjike, shkolla në qytet do të duhej të kishte më shumë dhunë, por rezultatet tregojnë të kundërtën. Megjithatë, nëse marrim për bazë teorinë sociale të mësuarit për agresivitetin, shohim se fëmijët të cilët rriten në mjedise ku përjetojnë dhe vëzhgojnë dhunë, ata desensibilizohen për agresionin dhe dhunën (Pango, 1996). Kjo nënkupton se dhuna dhe pasojat e saj nuk iu bëjnë shumë përshtypje, sepse ata mësohen të jetojnë në kushte të tilla. Me një fjalë atë që nxënësit e fshatit e shohin si dhunë, nxënësit e qytetit ka mundësi të mos e shohin si të tillë. Prandaj kjo edhe ndoshta mund të jetë njëra nga arsyet për të cilën nxënësit nga shkolla urbane mund të kenë dhënë përgjigje të ndryshme nga ata të shkollës rurale, sepse nuk e konsiderojnë gjithçka që ndodh mes nxënësve si dhunë. Rezultatet po ashtu tregojnë se dhuna në shkollë ndikon në një mënyrë tek 2/3 e nxënësve, por më së shumti duke munguar nga shkolla, në suksesin jo të kënaqshëm në mësime, si dhe në frikën dhe ndjenjën e pasigurisë në shkollë dhe rrugës për në shkollë. Niveli i përhapjes së dhunës mes nxënësve në shkollë dhe pasojat e saj, bëjnë që nxënësit ta shohin atë si një problem shoqëror.

VI. KONKLUZIONET

Rezultatet e këtij studimi, por edhe statistikat zyrtare në stacionin policor në Lipjan (Shkurt 2013), tregojnë se dhuna e nxënësve jo vetëm që është e pranishme, por ajo është e përhapur bukur shumë edhe në këto katër shkolla të komunës së Lipjanit. Nxënësit dëshmojnë një nivel më të lartë të dhunës në raste kur flasin për atë që kanë parë tek të tjerët, përderisa kur flasin për përjetime personale të dhunës, atëherë niveli i dhunës është më i ultë. Gjithashtu, nga rezultatet mund të shihet se dhuna nuk është e pranishme vetëm në shkollë, por ajo si e tillë ekziston në kontekst të shkollës. Nxënësit vazhdimisht u ekspozohen jo vetëm dhunës së moshatarëve në shkollë, por edhe dhunës së arsimtarit, dhunës në rrethin e tyre, dhunës në medie, si dhe pamjeve të luftës së fundit në Kosovë.

708 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Si forma më të përhapura të dhunës së nxënësve në shkollë, janë ato të ngacmimit, pastaj ato të dhunës fizike dhe të dhunës psikologjike. Megjithëse rezultatet tregojnë se më pak të përhapura janë format e dëmtimit të pasurisë dhe të dhunës seksuale, niveli i tyre i përhapjes është mjaft shqetësues. Nga rezultatet mund të përfundohet gjithashtu se dhuna në shkollë ndikon negativisht edhe tek vetë nxënësit. Për shkak të saj shpesh ndodh që nxënësit të mungojnë nga mësimi, të kenë sukses jo të kënaqshëm, të kenë frikë dhe pasiguri në shkollë dhe rrugës për në shkollë. Krejt kjo bënë që edhe vetë nxënësit dhunën në shkollë ta konsiderojnë si një problem shoqëror që kërkon domosdo masa të menjëhershme për ta parandaluar dhe zvogëluar nivelin e përhapjes së saj. Jo vetëm nga përgjigjet e nxënësve në këtë hulumtim, por edhe nga hulumtimet e tjera të bëra në Kosovë (megjithëse në numër të vogël), shtrohet nevoja për masa të menjëhershme me anën e të cilave do të zvogëlohej dhe parandalohej niveli i përhapjes së dhunës mes nxënësve në shkollë. Këto masa duhet shikuar në ndryshimin dhe zhvillimin e mëtejmë të shkollave tona, për t’iu përgjigjur sfidave dhe nevojave të reja që i dalin asaj në çdo moment.

VII. REFERENCAT

- Akiba M. and Han S., (2007). Academic differentiation, school achievement and school violence in the USA and South Korea. Compare, 37 (2), 201 – 219 - Bekteshi B., (2005). Statistika Elementare. Libri Shkollor, Prishtinë. - Cozby P.C., (2004). Methods in Behavioral Research Ninth edition, Published by McGraw - Hill, Neë York. - Department of Juvenile Justice and Delinquency Prevention – Center for the Prevention of School Violence, (2006). Selected School and Youth Violence Statistics. - Departamenti komunal i arsimit, (2013), Lipjan. - Giddens A.,(2004). Sociologjia. Fondacioni Soros, Tiranë. - Krug E.K., Dahlberg L.L., Mercy J.A., Zwi A.B. and Lozano R., (2002). World Report on Violence and Health. World Health Organization, Geneva. - MASHT, (2005). Të gjithë në shkollë. Reagimi dhe parandalimi ndaj braktisjes dhe mos regjistrimit të nxënësve në shkollë. Prishtinë. - MASHT, (2016), SMIA, Prishtinë. - Morrison B., (2001). Restorative justice and school violence: Building theory and practice. Published by The European Observatory of Violence on Schools - Neser JJ., (2001).The prevalence of school violence and the impact on victimized learners: an exploratory study. South African Professional Society on the Abuse of Children: ISSN 1562 – 1383, 31 – 47. - Olweus D., (1993). Bullying at School: What we know, and what we can do, Blackwell Publishing. - Pango Y., (1997). Psikologjia Sociale. Korbi, Tiranë.

709 KUMTESAT

- Salmivalli Ch., (1999). Participant role approach to school bullying: implications for interventions. Journal of Adolescence, 1999 (22), 453 – 459 - Policia e Kosovës, (2013). Statistikat zyrtare për dhunën në shkolla për vitin 2011, 2012 dhe për muajt janar dhe shkurt 2013- Lipjan. - Solberg M.E., Olweus D. and Endresen M., (2007). Bullies and victims at school: Are they the same pupils? British Journal of Educational Psychology, 77, 441 – 464. - UNICEF, (2005). Hulumtim mbi Dhunën ndaj Fëmijëve në Shkollat e Kosovës, Prishtinë.

710 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

PERCEPTIMI I MËSIMDHËNËSVE NGA NXËNËSIT E NIVELIT FILLOR: ZHVILLIMI I VERSIONIT SHQIP TË PYETËSORIT PËR NDËRVEPRIM MËSIMDHËNËS- NXËNËS (PNMN)

Edona Berisha Kida-Ph.D Kandidate Prof. Dr. Theodhori Karaj-Fakulteti në Psikologji Fakulteti i Shkencave i Shkencave Sociale-Universiteti i Sociale-Universiteti i Tiranës Tiranës [email protected] [email protected]

ABSTRAKTI

Një numër i madh studimesh në fushën e edukimit i kanë dhënë rëndësi të veçantë raportit në mes të mësimdhënësit dhe nxënësit. Të arriturat akademike të nxënësve, zhvillimi emocional e social, dinamikat e grupeve në klasë, numri i braktisjeve të shkollës etj. janë vetëm disa nga çështjet që përmes hulumtimeve janë treguar të jenë të ndikuara nga natyra e raportit të zhvilluar në mes të nxënësve dhe mësimdhënësve. Për të matur më saktë perceptimin e nxënësve për mësimdhënësit dhe zhvillimin e raporteve të tyre ndërpersonale, janë adaptuar të dhënat shkencore klinike mbi ndërveprimet e personalitetit dhe janë transferuar në kontekstin e edukimit. Kështu është zhvilluar dhe një pyetësor adekuat i cili matë zhvillimin e raporteve mësimdhënës nxënës. Ky pyetësor ka shtrirje të gjerë në fushën e psikologjisë së edukimit dhe qëllimi i këtij studimi është adaptimi dhe zhvillimi i versionit shqip të Py- etësorit për Ndërveprim Mësimdhënës Nxënës (PNMN). Me një mostër prej 300 subjektesh, pyetësori i është nënshtruar procedurave dhe analizave të nevojshme statistikore, me c’rast nga versioni origjinal me 64 pyetje, rezultoi versioni shqip me 54 prej tyre. Rezultatet e këtij studimi ri konfirmojnë besueshmërinë dhe vlefshmërinë e pyetësorit për kultura dhe kontekste të ndryshme. Përmes këtij studimi, dimensionet e raporteve mësimdhënës-nxënës janë matur edhe në Kosovë.

Fjalët kyçe: Pyetësori për Ndërveprim Mësimdhënës- Nxënës, perceptimi i mësim- dhënësve në Kosovë, versioni shqip i pyetësorit PNMN (QTSI) etj.

711 KUMTESAT

HYRJA Ndërveprimi njerëzor

Ndërveprimi me rrethin dhe kontributi i tij për zhvillimin e psikikës njerëzore është njohur dhe sqaruar nga çdo fushë e studimit psikologjik. Në veçanti, efekti i ndërveprimit me rrethin social në zhvillimin dhe dinamikat e personalitetit është bërë fushë e interesit që trajtohet në shumë disiplina të psikologjisë si në: Psikologjinë e sjelljes, sociale, të komunikimit, organizative, të edukimit etj. Ndërveprimi me rrethin është esencial për zhvillimin e koncepteve elementare njohëse e deri te ato më të ndërlikuara siç është krijimi i konceptit për veten. Raporti reciprok i ndërveprimit njerëzor, mënyra se si zhvillimi dhe psikologjia e individit ndikohet nga rrethi dhe si sjellja e tij mund ta ndikoj rrethin tutje, janë shpjeguar përmes teorive të ndryshme. Për shembull:1/ Teoritë e zhvillimit psiko-social (në krye me Eriksonin) kanë shpjeguar zhvillimin e personalitetit në faza të ndryshme duke tejkaluar ose jo krizat psiko-sociale që prezantonin ndërveprim midis forcave të brendshme dhe atyre të jashtme, 2/ Teoritë psiko-dinamike (përfshirë teoritë psikodinamike klasike, teoritë e lidhjes me objektin etj.) kanë shpjeguar në veçanti si ndërveprimi me rrethin social ndikon zhvillimin emocional, 3/ Bihejviorizmi dhe teoritë e të mësuarit social (përfshirë perspektivën kognitive në edukim) kanë sqaruar se si individi zhvillon kognicionin dhe procesin e të mësuarit duke ndërvepru- ar me rrethin ku jeton, dhe 4/Teoritë sistemike, përfshijnë perspektiven ekologjike dhe atë familjare, shpjegojnë se si sjellja e individit varet nga makro dhe mikro sistemet . Për dallim nga psikanalistët dhe bihejvioristët të cilët kishin objektiva të ndryshme studimi, psikologët social që nga vitet 1960 zhvilluan një qasje të re e cila ngërthen në vete të dy objektivat studimore të dy drejtimeve të mëhershme. Psikologët social adresuan çështje hulumtuese që lidheshin me mënyrën se si rrethi social dhe eksperiencat e brendshme të individit, siç janë mendimet (kognicioni) dhe emocionet (fusha afektive), janë faktorë që kombinohen dhe e predikojnë sjelljen e tij . Ndikimi i raporteve ndërpersonale në psikiken e individit është trajtuar edhe në fushën e psikologjisë klinike me ç ‘rast modele të ndryshme teorike kanë dhënë udhëzime se si mirëqenia psikologjike ndikohet nga raportet nërpersonale dhe se në raste të caktuara, cila do të duhej të ishte ndihma psikoterapeutike. Modeli Leary i raportit ndërpersonal është thuajse më i pranuari dhe është provuar të jetë efektiv në fushën klinike. Ky model prezanton dinamikë dy dimensionale të ndërveprimit njerëzor, atë të dominimit/ kontrollit dhe të afërsisë/dashurisë. Studimet tregojnë se ky model është i aplikueshëm në baza ndërkulturore (Wubbels, Th. et al.2012).

Rëndësia e njohjes së raporteve mësimdhënës-nxënës Që në vitin 1987 kur Norman Triplet përmes eksperimenteve të tij, dokumentoi se si rrjedhojë e motivit të konkurrimit, përpjekjet e individit shtohen me pranin e një personi tjetër (por ky aktivitet bie me rritjen e grupit dhe shpërndarjen e përgjegjësisë), atëherë ndikimi i ndërveprimit njerëzor si nxitës ose privues i suksesit u bë pikë referente për studim (Fisher, D. et al., 1995). Meqë ndërveprimi me rrethin social në forma të ndryshme ndikon

712 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 formimin e personalitetit, ndërsa tiparet e konceptet e zhvilluara personale e ndikojnë perfor- mancën e individit, atëherë edhe Psikologjia e Edukimit ka filluar të studioj ndikimin e rrethit social, e në veçanti ndikimin e raporteve mësimdhënës-nxënës dhe të dinamikave të tjera të klasës, në proceset njohëse e emocionale. Teoria e krahasimit shoqëror thotë se varësisht nga eksperiencat ndërpersonale individi krijon mendimin mbi veten (vet-konceptin) dhe krahas këtij mendimi zhvillon ndjenja pozitive apo negative për veten. Vet-koncepti dhe vet-besimi formohen nga reagimet psikike ndaj eksperiencave ndërpersonale gjatë zhvillimit, për të influencuar tutje në mënyrë të drejtpërdrejte sjelljen dhe suksesin e individit . Prandaj, procesi mësimor që është pjesë e fazave të ndryshme zhvillimore ka filluar të shihet nga perspektiva ndërpersonale. Kjo perspektivë kryesisht adreson sistemet e komunikimit dhe raportin më- simdhënës-nxënës i cili është dëshmuar të influencoj jo vetëm proceset njohëse por edhe ato emocionale (Frenzel, A. C et al. 2009) . Të arriturat akademike, zhvillimi emocional e social, dinamikat e grupit në klasë ( p.sh klasa kohezive), numri i braktisjeve të shkollës etj. janë vetëm disa nga çështjet që përmes hulumtimeve janë treguar të jenë të ndikuara nga natyra e raportit të zhvilluar në mes të nxënësve dhe mësimdhënësve (Fraser, B. et al. 2010) (Fried. L. et al.2015) (Frenzel, A. C. et al. 2009). Rezultatet e natyrës njohëse (kognitive) të nxënësve u vërtetua të jenë të lidhura me sjelljet shoqërore, ndihmuese, udhëheqëse dhe të rrepta të mësimdhënësve. Sa më e afërt, ndihmuese, udhëheqëse dhe e rreptë sjellja e mësimdhënësit aq më të mëdha sukseset dhe e kundërta. Po ashtu afërsia e mësimdhënësit me nxënësit ka përcaktuar qasjen e tyre ndaj lëndës, sa më të afërta raportet e tyre aq më pozitive qasja ndaj lëndës dhe e kundërta (Fisher, D. et al., 1995). Pra, sjellja ndërpersonale është treguar të jetë një aspekt i fortë i mjedisit mësimor dhe është e lidhur ngushtë me të arriturat akademike të nxënësve.

R5 LITERATURA E SHQYRTUAR

Modeli i shpjegimit psikologjik të ndërveprimit njerëzor në kontekstin mësimor dhe zhvillimi i pyetësorit për matjen e ndërveprimit mësimdhënës- nxënës (PNMN)

713 KUMTESAT

Wubbels, Creton, dhe Hooymayers qysh në vitin 1985 vendosën bazat e Modelit të Sjelljes Ndërpersonale të Mësimdhënësve (MSNM) (Wubbels, T. et al.1985). Ata zgjeruan idenë e modelit klinik të diagnostikimit të personalitetit në bazë të sjelljes ndërpersonale sipas Leary-it (1957) dhe ndjekën idenë e qasjes sistemike sipas së cilës sjellja e individit gjithnjë shfaqet në një rreth të komunikimit vicioz (ku edhe vet sjellja njihet si një formë komunikimi). Procesi i këtij komunikimi jo vetëm që përmban sjellje por edhe e determinon atë (sjelljen-reagimin). Për shembull, mësimdhënësi influencohet nga sjellja e nxënësve, pastaj sjellja/reagimi i tij e ndikon reagimin e nxënësve dhe kështu vazhdon komunikimi reciprok. Modeli MSNM është ndërtuar mbi dy dimensione të bashkëveprimit ndërpersonal në mes të mësimdhënësve dhe nxënësve. Këto dimensione janë: 1/ Dimensioni i afërsisë që varijon në mes të sjelljes bashkëpunuese në një anë dhe asaj opozitare në anën tjetër, dhe 2/ Dimen- sioni i ndikimit (influencës) që varijon messjelljes dominuese dhe asaj nënshtruese. Këto dimensione janë vendosur në një bosht të koordinatave, ku dimensioni i ndikimit si drejtëze e Dominimit-Nënshtrimit (DN) është vendosur në boshtin vertikal ndërsa ai i afërsisë me drejtëzën Kooperim (Bashkëpunim)-Opozitë (KO) në boshtin horizontal .

Figura 1. Modeli MSNM në boshtin e koordinatave

Figura 2: Modeli i ndërveprimit në kontekstin mësimor.

714 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Sektorë të ndryshëm që shfaqin sjellje specifike konform varijimeve në boshtin e koordinatave janë vendosur dhe kanë formuar një rreth (cirkular). Sjelljet varijuese në boshtin e koordinatave janë: Udhëheqja, ndihma / miqësia, të kuptuarit, përgjegjësia / liria e nxënësit, të qenit i/e pasigurtë, të qenit i/e pakënaqur, këshillues/qortues dhe sjellja e rreptë/strikte . Pra, si mund të vërehet në figurën 2, dy dimensionet prezantohen përmes dy akcizave në të cilat pastaj shtrihen tetë llojet e sjellës së mësimdhënësve. Karakteristikat e këtij modeli janë: R5 Tetë sektorët e sjelljes prezantohen në dy dimensione, R5 Dy dimensionet janë jokorelacionale apo me mirë të thuhet kanë lidhje/korrelacion negativ mes vete, dhe R5 Sektorët mund të shpërndahen në mënyrë të barabartë në një strukturë rrethore/cirkulare.

Një sektor ka korrelacion më të lartë me sektorët e afërt dhe më të ulët me sektorët e kundërt në modelin me strukturë cirkulare. Sektorët janë quajtur DO, DK, NK etj. varësisht nga pozita ku gjenden në boshtin e koordinatave. Për shembull: Të qenit udhëheqës dhe të qenit ndihmues/bashkëpunues, të dyja këto lloje sjelljesh karakterizohen me dominim (D) dhe Kooperim/Bashkëpunim (K), mirëpo në rastin e parë (të qenit udhëheqës) dominimi e mbizotëron bashkëpunimin (DK) ndërsa në rastin e dytë (të qenit ndihmues/bashkëpunues) ndodh e kundërta (KD) (Den Brok, P. et al., 2006). Për të matur saktë perceptimin e nxënësve për mësimdhënësit dhe zhvillimin e raporteve të tyre ndër personale, Wubles me kolegë ka zhvilluar një Pyetësor për Ndërveprimin Më- simdhënës-Nxënës/PNMN (Questionnaire on Teacher Student Interaction-QTSI) i cili ka kontribuar tutje në mbështetjen e modelit MSNM përmes rezultateve shkencore të një numri të madh hulumtimesh (Wubbels, Th. et al. 2012). Modeli MSNM është reflektuar kënaqshëm në pyetësor ku i gjithë boshti i koordinatave dhe rrethi (cirkular) i ndërveprimit janë matur dhe prezantuar pemës nën testeve të ndryshme. Modeli MSNM dhe aplikimi i pyetësorit PNMN në Holandë, u përkrah dhe u adaptua nga shumë vende si: Australia, Kanada, Greqia, Izraeli, Sllovenia, Serbia, Turqia, Koreja, Tajvani, Indonezia, Singapori dhe SHBA-të (Den Brok, P. et al., 2006).

Versionet e pyetësorit dhe validiteti Versioni holandez, ai amerikan dhe australian i PNMN-së janë zhvilluar pas disa admin- istrimeve pilotuese dhe analizave statistikore për të arritur tipare të kënaqshme psikometrie (Wubbels, Th. et al., 2012) . Versioni holandez si i parë dhe origjinal posedonte 77 pyetje, ai amerikan u reduktua në 64 ndërsa ai australian në 48 pyetje . PNMN posedon 8 nënteste konform sektorëve të sjelljes ndërvepruese të mësimdhënësve. Përgjigjet janë të dizajnuara në formë të skalës së Likertit duke vijuar nga Kurrë/Asnjëherë deri të Gjithnjë/Shpesh. Janë kryer disa studime mbi besueshmërinë dhe vlefshmërinë e PNMN-së, ku gjithnjë vlera e besueshmërisë sipas Alfës së Cronbach-ut doli më e lartë se 0.70. Validiteti ndërkul- turor i pyetësorit (versionit amerikan) u konfirmua nga Wubbles dhe Levy ( 1991) në një mostër me mbi 1600 nxënës dhe afër 100 mësimdhënës (Wubbels, Th., et al.2012). PNMN

715 KUMTESAT si instrument për më shumë se 20 vjet vazhdimisht u raportua i efektshëm në matjen e raporteve mësimdhënës-nxënës dhe rëndësia e tij po vërtetohet me ri matje kohë pas kohe (Den Brok, P. et al. 2006) (Wubbels, Th., et al.2012). PNMN është përdorur edhe për t’ju mundësuar mësimdhënësve të reflektojnë mbi sjelljet e tyre në klasë dhe të përdorin rezultatet e tij si një bazë për modifikimin e sjelljes. Për shembull, varësisht nga pasqyra e rezultateve, një mësimdhënës mund të vendos të ushtrojë më shumë udhëheqje në klasë në të njëjtën kohë duke u përpjekur të jetë më bashkëpunues me nxënësit dhe duke u dhënë atyre më shumë ndihmë gjatë punës. Krahasimi i rezultateve mbi vetën ideale (Vetja ideale paraqitet në rast kur mësimdhënësi e plotëson personalisht pyetësorin duke aluduar se si do të dëshironte të ishte performanca e tij profesionale), veten aktuale (plotësimi i pyetësorit në baza maksimal- isht realiste nga ana e mësimdhënësve) dhe veten e perceptuar nga nxënësit (kur PNMN plotësohet nga nxënësit) do të ndihmonte tutje reflektimin mbi dinamikat e ndërveprimit dhe punës profesionale të mësimdhënësve.

METODOLOGJIA

Objektivat e studimit aktual Objektivat e këtij studimi janë si në vijim: R5 Të përshtatet/adaptohet versioni amerikan i PNMN-së (QTSI) në gjuhën shqipe. R5 Të masë ndërveprimin mësimdhënës-nxënës (nga këndvështrimi i nxënësit) në shkollat fillore në Kosovë.

Pyetjet hulumtuese R5 Deri në çfarë mase ndërtimi i versionit shqip të Pyetësorit për Ndërveprim Mësimdhënës –Nxënës (PNMN) përshtatet me konstruksionin e versionit amerikan? R5 Çfarë është perceptimi i mësimdhënësve nga nxënësit në shkollat fillore në Kosovë?

Pjesëmarrësit-karakteristikat e mostrës Mbledhja e të dhënave u bë në një mostër të plotë prej 300 nxënësish. Karakteristikat demografike të kësaj mostre ishin: 145 femra dhe 155 meshkuj. Vinin nga 5 komuna të Kosovës, përkatësisht 10 shkolla të ndryshme. Komunat e përfshira ishin: Prishtina, Fushë Kosova, Obiliqi, Podujeva, Drenasi. Meqë u synua niveli fillorë i mesëm i ultë, mostra prezantonte këtë nivel. Sidoqoftë, për lehtësi gjatë procedurës së aplikimit të pyetësorit dhe korrektësi më të madhe në rezultate, në mostër kishte më shumë nxënës të klasave 3, 4 dhe 5 (duke aluduar se ky nivel zhvillimor i kuptonte pyetjet më drejtë). Megjithatë, gjatë administrimit të py- etësorit u ofrua mbështetje e drejtpërdrejtë për të gjithë subjektet.

716 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Klasa Frekuenca I-rë II-të III-të 81 IV-të 82 V-të Total 300

Nr. Shkolla Frek. Nr Shkolla Frek. 1 Xhemail Mustafa 30 Dëshmorët e Kombit 33 2 Pavarësia 30 7 Kadri Kadriu 19 3 Meto Bajraktari 29 8 Mihal Grameno 30 Iliria 9 Pandeli Sotiri 23 5 Daut Bogujevci 30 10 Xheladin Rekaliu

Procedura dhe dizajni i hulumtimit Pikat e mëposhtme përshkruajnë në mënyrë përmbledhëse hapat procedural dhe dizajnin e hulumtimit: R5 Së pari është dorëzuar projekt propozimi hulumtues në Ministrinë e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë së Kosovës (MASHT), për t’u dakorduar me qëllimin e hulumtimit dhe për të marrë aprovim zyrtarë në lidhje me aplikimin e mundshëm të pyetësorit në shkolla. R5 Pas përfundimit të procedurave ligjore në MASHT, u kërkua leja autoriale nga prof. Theo Wubbles, autor reprezentativ i PNMN-së, njëherë edhe profesor i edukimit në Fakultetin e Shkencave Sociale dhe Bihejviorale në Universitetin Utrecht të Holandës. R5 Pas marrjes së lejes zyrtare nga prof. Wubbles, është filluar me procedurën e përkthimit. Pyetësori së pari është përkthyer nga përkthyes të certifikuar gjyqësorë. R5 Pastaj, vlefshmëria e përmbajtjes së pyetësorit (Content validity) është arritur përmes një komisioni vlerësues ndërdisiplinor i përbërë nga gjuhëtarë, pedagog e psikolog në kuadër të Fakultetit të Edukimit/Universiteti i Prishtinës. Ky komision ka rishikuar dhe adaptuar tutje versionin e parë të përkthyer në shqip. R5 Pyetësori i është nënshtruar dhe procedurës se standarde të përkthimit pas (Back trans- lation. R5 Vlefshmëria dhe besueshmëria e ndërtimit të pyetësorit (Construct Validity) (Fraser, B. et al.2010) u arrit përmes procedurave statistikore. R5 Administrimi i pyetësorit u bë në dy faza: 1/ Faza pilotuese (me 50 subjekte) dhe 2/ faza e administrimit total (në 300 subjekte). R5 Vëmendje e veçantë i është kushtuar fjalëve të përdorura në pyetje meqë përgjigjet varen nga mënyra se si kuptohen pyetjet (Fraser, B. et al.2010). Pas fazës pilotuese Komisioni sërish ka rishikuar pyetësorin dhe ka modifikuar disa pyetje. Kjo meqë rezultatet pilotuese

717 KUMTESAT

tregonin se nxënësit e kishin të vështirë t’i kuptonin meqë ishin përdorur shprehje më të avancuara në krahasim me moshën/zhvillimin njohës të fëmijëve. U tentua që të përdoren fjalë të thjeshta dhe jo të dykuptimshme. Sidoqoftë, pas procedurave statistikore, disa nga pyetjet e modifikuara u larguan plotësisht nga versioni shqip i pyetësorit PNMN. R5 Dizajni i studimit ishte plotësisht rastësorë (Randomized Design). Karakteristika esenciale e dizajnit si gjithnjë ishte fakti se subjektet u përzgjodhën në mënyrë rastësore (Fras- er, B. et al.2010). Ky dizajn më së miri i është përshtatur natyrës homogjene të të dhënave dhe konform këtij dizajni janë përdorur edhe analizat statistikore. R5 Kohëzgjatja e procedurës studimore ishte 6 muaj (Periudha Nëntor 2016-Prill 2017).

Analiza e të dhënave Për nevojat e përpunimit statistikor të të dhënave është përdorur pakoja statistikore SPSS20. Përpunimi statistikor i të dhënave është bërë përmes analizave si në vijim: R5 Së pari është shikuar shpërndarja e të dhënave në mënyrë që të vendoset se cilat analiza statistikore janë më të përshtatshme të përdoren. Shpërndarja e të dhënave është analizuar me anë të matjes së Skewness dhe Kurtosis. Nga këto të dhëna është përcaktuar normaliteti apo shpërndarja simetrike duke kalkuluar z-vlerat për të gjitha nën-testet. Po ashtu testet Shapiro-Wilk dhe ai Kolmogorov-Smirnov janë marrur parasysh. R5 Analiza faktoriale me testet Barlett dhe Kaiser Meyer-Oltkin (KMO) për të matur validitetin e brendshëm të instrumentit. R5 Alpha Cronbah për të matur besueshmërinë (reliabiliretin) e instrumentit. R5 Korrelacioni linear bivariat i Pearsonit për të matur lidhshmërinë në mes të nën testeve. R5 Testi Kuiper për matjen e shtrirjes së të dhënave në formë cirkulare. R5 Statistikat inferentiale ANOVA dhe Eta në katror (Eta squared) për të matur dallimet në perceptimin e raporteve ndërpersonale nga klasa në klasë. R5 Për rezultatet në lidhje me perceptimin e raporteve mësimdhënës-nxënës u aplikuan analizat univariate. Tendenca Qendrore (Mean) dhe Dispersioni (Rangu dhe Devijimi standard).

R5 REZULTATET

Shpërndarja normale Vlen të sqarohet se shpërndarja e të dhënave të çdo nëntesti (si variabël e varur) në raport me nivelin studimor (si variabël e pavarur) doli të mos ketë distribucion normal. Por me anal- izën e të dhënave u vërejt se kjo ishte si rezultat i mbivendosjes së të dhënave të më shumë se një procesi (overlap of two or more processes) . Kjo meqë fëmijët ishin të ndarë në nivele studimore sipas klasave me grup moshë por ata vinin nga mësimdhënës të ndryshëm. Pra mostra përbëhej nga 300 nxënës të ndarë sipas grup moshave shkollore nga klasa e I-rë deri te ajo e V-të, por ata vinin nga 10 shkolla të ndryshme dhe nga 49 mësimdhënës të ndryshëm (gjithsej 49 klasë). Prandaj, rishikimi i shpërndarjes së të dhënave të nëntesteve u bë duke

718 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 seleksionuar çdo grup-moshë në raport me mësimdhënësin përkatës. Këto të dhëna dolën të jenë të gjitha me shpërndarje normale. Vlen të theksohet se testi Shapiro-Wilk është marrë për bazë më shpesh meqë statistikisht ishte më i ndjeshëm dhe njëherësh më adekuat ndaj mostrës aktuale . Sidoqoftë, meqë në fillim të dhënat dolën të mos kenë shpërndarje normale dhe me qëllim të ngritjes së kualitetit të të dhënave u bë pastrimi dhe transformimi i tyre. Pastrimi i të dhënave u bë përmes identifikimit të vlerave të skajshme (outliers) duke ndjekur z-vlerat e tyre me ±3. Me qëllim që të përjashtohen vlerat e skajshme, ato u shndërruan në vlera që mungojnë (missing values) dhe pastaj të gjitha vlerat e munguara u kthyen në vlera mesatare të serive (mean series). Në këtë rast u respektua kriteri që frekuenca e vlerave që kthehen në mesatare të serive të mos jetë me e madhe se 5% . Pas këtij rirregullimi të të dhënave, u bë transformimi i tyre përmes metodës Box-Cox. Në rastin e transformimit u përjashtuan metodat tradicionale aritmetike si “square root-sqr”, “log10” e të ngjashme dhe u përzgjedh metoda Box-Cox si me e avancuar. Pas këtij transformimi nëntestet edhe si tërësi (d.m.th për nivelin studimor) u paraqiten me distribucion normal.

Analiza faktoriale me testet Barlett dhe Kaiser Meyer-Oltkin Analiza faktoriale si procedurë multivariate tenton të identifikoj faktorët që janë përgjeg- jës për kovarijimin e një grupi të variablave. Qëllimi kryesor i saj është të reduktoj numrin e variablave apo të bëjë lidhjen e tyre në faktorë. Para se të fillohet me këtë analizë, së pari është bërë testi për Sfericitet i Barlett-it për të parë nëse variablat kanë korrelacion. Rezultati i këtij testi doli të jetë me vlefshmëri statistikore. Kjo ishte një dritë e gjelbër që tregonte se mund të vazhdohet me analizën faktoriale meqë variablat mund t’i ngarkohen faktorëve të veçantë. Vlera e p≤0.05 në Barlett test tregon se ekziston përshtatshmëri në përgjigjet e mbledhura në lidhje me problemin që trajtohet. Për të konfirmuar tutje përshtatshmërinë e mostrës për përdorimin e analizës faktoriale është aplikuar testi Kaiser-Meyer-Olkin. Vlerat e vogla nga ky test tregojnë se ekzistojnë probleme me mostrën. Gjithnjë vlerat e pranuara janë mbi 0.5 , kështu që rezultati aktual prej 0.733 tregon se mostra është në rregull dhe mund të vazhdohet me analizën faktoriale.

Tabela 3. Rezultatet nga testet KMO dhe Bartlett Teset KMO dhe Bartlett Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. .733 %DUWOHWW¶V7HVWRI6SKH- $SSUR[&KL6TXDUH ricity df Sig. .000

719 KUMTESAT

Ekzistojnë dy lloje të analizës faktoriale: 1. Analiza Faktoriale Eksploruese dhe 2/ Analiza Faktoriale Konfirmuese. Analiza Faktoriale të cilën e ofron programi softuerik SPSS është analizë eksploruese (Exploratory Factor Analyses-EFA). Ajo përdoret të identifikoj lidhjet komplekse të njësive/pyetjeve (itemeve) të lidhura në faktorë gjatë ndërtimit të një instrumenti. Pra, kjo analizë zbulon se cilat njësi/pyetje duhet të jenë në cilët faktor. Meqë në studimin aktual është duke u bërë adaptimi i një instrumenti e jo ndërtimi i tij, atëherë është përdorur të përdoret forma e dytë e analizës faktoriale e cila njihet si analizë konfirmuese (Confirmato- ry Factor Analyses-CFA). Kjo analizë paraqet një qasje më komplekse që teston hipotezën se pyetjet (itemet) janë të lidhura me faktorë të veçantë . Pra, ajo tenton të konfirmoj një model tashmë të zhvilluar të një instrumenti. Kjo analizë duhet të përdor modelimin e ekuacionit strukturor që nuk ofrohet me programin SPSS. Prandaj për të aplikuar analizën faktoriale konfirmuese, është përdorur programi softuerik AMOS 22.0. Ky program paraqet një softuer që i shtohet SPSS-it dhe është veçanërisht i përshtatshëm për modelimin e ekuacioneve strukturore ku kalkulimet mund te bëhen edhe duke vizatuar në mënyrë manuale modele grafike. Për përdorimin e kësaj analize në studimin aktual, është siguruar se variablat i takojnë natyrës së vazhdueshme (continues-scale) dhe se madhësia e mostrës është e përshtatshme. Meqë popullata “Nxënës të nivelit fillor të ultë” në Kosovë gjithsej është 273649 atëherë sipas softuerëve “online” për kalkulimin e madhësisë së mostrës, mostra prej 259 subjekte është adekuate në nivel të konfidencës 95% dhe interval 6. Megjithatë në programin AMOS, në Matricën e Kovariancës së Inputit është përdorur opsioni Bootstrap për të rritur korrektësinë e matjes (Arbuckle, L.J, 2013). Boots Faktori është rritur nga 1 në 4 gjë që ka mundësuar që programi ta katërfishojë madhësinë e mostrës duke përdorur çdo vëzhgim 4 herë. Kjo kryesisht është bërë për shkak të analizave Chi-square në testimin e përshtatshmërisë së modelit (Model Fit Analyses) e cila për të qenë statistikisht e ndjeshme në rast të adaptimeve të tilla të instrumenteve, kërkon numër të madh të subjekteve (kryesisht mbi 1000 subjekte) . Më poshtë janë paraqitur grafikët e modelit të pyetësorit PNMN në gjuhën shqipe dhe nën testeve të tij sipas programit AMOS.

720 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Figura 3.: Nëntesti “I rreptë” me njësitë e tij.

Figura 4. Nëntesti “Udhëheqës” me njësitë e tij

721 KUMTESAT

Figura 5.: Nëntesti “Ndihmues/I shoqërueshëm” me njësitë e tij.

]

Figura 6. Nëntesti “I kuptueshëm” me njësitë e tij

Figura 7.: Nëntesti “Përgjegjës” me njësitë e tij.

722 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Figura 8. Nëntesti “Jo i sigurte” me njësitë e tij

Figura 9.: Nëntesti “Jo i kënaqur” me njësitë e tij.

723 KUMTESAT

Në të gjitha figurat mund të vërehen lidhjet mes variablës indikatore dhe variablave latente ku pesha e regresionit (regresion weight) gjithmonë paraqitet të jetë e lartë dhe/ apo e moderuar. Po ashtu në çdo figurë është paraqitur kovarianca në mes të njësive (pyetjeve-itemve) në bazë të së cilës janë bërë disa modifikime të cilat sqarohen më poshtë. Për të vërtetuar përshtatshmërinë e modelit për secilin nën pyetësorë dhe për testin në tërësi janë përdorur këto teste statistikore: 1. Testi Chi-Square, 2.Përshtatshmëria e mirë (Goodness of Fit-GFI), 3. Përshtatshmëria e mirë e rregulluar (Adjusted Goodness of Fit -AGFI), 4. Indeksi i Përshtatshëm Krahasues (Comparative Fit Index -CFI), 5. Gabimi më i rrallë i rrënjës katrore të përafrimit (Less frequent root mean square error of approximation-RMSEA) dhe 6. Indeksi i Tucker-it dhe Lewis-it (Tucker&Lewis Index-TLI). Të gjitha rezultatet nga këto analiza tregojnë përshtatshmëri maksimale të pyetësorit në gjuhën shqipe ndaj modelit origjinal. Më poshtë është paraqitur tabela me rezultatet e analizave të lartpërmendura për secilin nëntest dhe për instrumentin në tërësi. Tabela 4: Indekset e përshtatshmërisë së modelit të PNMN në gjuhën shqipe

Këto vlera të larta të përshtatshmërisë ndaj modelit janë arritur duke verifikuar gjith- një peshën e regresionit nga variablat indikatore në ato latente dhe duke pasur kujdes mbi specifikat e kovariancave mes variablave latente. Në këtë mënyrë janë larguar 10 njësi/pyetje (iteme) të cilat janë konsideruar të pa nevojshme meqë kovarianca e tyre më variablat e tjera ishte shumë e madhe dhe prezantoheshin mjaftueshëm përmes pyetjeve të tjera në pyetësor. Pyetjet e larguara nga versioni i përkthyer amerikan ishin: 9, 10, 24, 27, 41, 42, 46, 59, 61, 62. Pra, versioni shqip i pyetësorit mbetet me 54 pyetje/njësi. Vlen të theksohet se vlerat e larta mbi përshtatshmërinë e modelit për tërë pyetësorin PNMN konfirmojnë edhe natyrën cirkulare të modelit .

Besueshmëria e instrumentit PNMN në gjuhën shqipe Vlefshmëria (validiteti) dhe besueshmëria (reliabiliteti) e një instrumenti janë karakteristikat metrike më të rëndësishme të tij. Përderisa vlefshmëria e brendshme e instrumentit ka të bëjë me përmbajtjen dhe vërtetimin se instrumenti matë saktë atë për çfarë është dizajnuar, besueshmëria e tij tregon se ai ka aftësinë të masë në mënyrë të vazhdueshme-konsistente të njëjtën dukuri. Duhet të theksohet se besueshmëria e një instrumenti është e lidhur

724 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 ngushtë me vlefshmërinë e tij, prandaj së pari është përfunduar analiza faktoriale me qëllim të përshtatshmërisë së modelit për t’u pasuar me analizat e besueshmërisë. Për të verifikuar besueshmërinë e instrumentit është përdorur analiza standarde e zhvilluar nga Lee Cron- bach në vitin 1951. Koeficienti Alfa i Cronbach-ut tregon se në çfarë mase (prej 0 deri në 1) ekziston konsistencë e brendshme në instrument. Pra, përmes kësaj analize matet lidhmëria në mes të njësive-pyetjeve (itemeve) dhe sa këto njësi masin në mënyrë konsistente të njëjtin konstrukt. Koeficientet e alfa Cronbach janë në kriterin e pranueshmërisë për të gjitha nën- testet (duke varijuar nga rreth 0.6 deri ne 0.7) dhe në nivelin e kënaqshëm për tërë instrumentin (mbi 0.7).

Tabela 5: Rezultatet e Alfa Cronbach për të gjitha nëntestet dhe testin në tërësi Testi Numri i pyetjeve-itemeve .RH¿FLHQWL$OID&URQEDFK I rreptë 7 0.55~0.6 6trict Udhëheqes 7 0.59~0.6 /eader Ndihmues- I shoqërueshëm 8 0.60 +elpIul)riendl\ I kuptueshëm 8 0.67~0.7 8nderstanding Përgjegjës 6 0.56~0.6 6tudent Responsible Jo i sigurt 5 0.55~0.6 8ncertain Jo i kënaqur 7 0.69~0.7 'issatis¿ed Këshillues-Paralajmërues 5 0.67~0.7 $dmonishing Total PNMN 54 0.74 T2tal 4T6,

Meqë në rastet kur testi ka pak pyetje (zakonisht më pak se 10) alfa Cronbach (Į) del me vlera më të ulta dhe në këtë rast është më mirë të vërtetohet besueshmëria e testit edhe përmes matricës së korrelacionit në mes të pyetjeve (Inter-item correlation matrix). Kjo analizë i është bërë të gjitha nëntesteve të pyetësorit PNMN në gjuhën shqipe dhe nuk është gjetur asnjë vlerë negative. Vlerat pozitive tregojnë se pyetjet masin bashkë karakteristikat për të cilat janë dizajnuar. Ndërsa mesataret e korrelacioneve në mes të pyetjeve (Inter-item correlation means) për secilin nëntest në tabelën e përmbledhjes së statistikave mbi pyetjet (Summary Item Staristics) kanë dalur të jenë brenda kufijve të pranuar nga 0.2 deri 0.4 .

725 KUMTESAT

Korrelacioni linear bivariat Është prezantuar që në fillim se instrumenti PNMN ka tetë nënteste që masin ndërveprimin e mësimdhënësit me nxënësin dhe të gjitha këto nënteste funksionojnë në formë rrethore në drejtim të akrepave të orës. Nëntestet e afërta kanë lidhshmëri më të madhe me njëra tjetrën (p.sh Nëntesti “Ndihmues-I shoqërueshëm” me “I kuptueshëm”) dhe kjo lidhshmëri bije sa më larg që janë ato nga njëra tjetra (Den Brok, P. et al.2006). Në këtë rast, për të matur lindshmërinë apo korrelacionin në mes të nëntesteve është aplikuar korrelacioni linear bivariat i Pearsonit. Kjo analizë statistikore tenton të përcaktojë nëse ekziston një lidhje mes dy grupeve të variablave (në rastin tonë në mes të nëntesteve të ndryshme) dhe këtë lidhje e prezanton përmes varijimit të vlerave në hapësirën aritmetike ±1. Përmes programit softuerik SPSS 22 është bërë një matricë korrelacioni për të gjitha nëntestet e PNMN-se. Të dhënat nga kjo matricë tregojnë se edhe versioni i pyetësorit PNMN në gjuhën shqipe ndjek natyrën cirkulare ku nëntestet e afërta si dhe nëntestet që i takojnë fushës dhe logjikës së përafërt (p.sh “Udhëheqës-I kuptueshëm” nga fushat “Dominim- Bashkëpunim” apo “Jo i sigurt-Këshillues/Paralajmërues” nga fushat “Nënshtrim-Opozitë”) shfaqin korrelacion të moderuar dhe të lartë, ndërsa nëntestet nga fushat e largëta nuk shfaqin fare korrelacion apo në disa raste edhe kanë korrelacion negativ. Rezultatet janë si në vijim: R5 Ekziston korrelacion pozitiv në mes të nëntesteve “Udhëheqës” dhe “I shoqërueshëm/ Ndihmues” (n=250, r=0.804, vlera kritike për mostër ± 0.124). R5 Ekziston korrelacion pozitiv në mes të nëntesteve “I shoqërueshëm/Ndihmues” dhe “ I kuptueshëm” (n=250, r=0.700, vlera kritike ± 0.124) R5 Ekziston korrelacion pozitiv në mes të nëntesteve “Udhëheqës” dhe “I kuptueshëm” (n=250, r=0.650, vlera kritike ± 0.124)

726 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

R5 Ekziston korrelacion pozitiv në mes të nëntesteve “ I kuptueshëm” dhe “Përgjegjës” (n=250, r=0.605, vlera kritike ± 0.124) R5 Ekziston korrelacion pozitiv në mes të nëntesteve “Jo i sigurt” dhe “Jo i kënaqur” (n=250, r=0.590, vlera kritike ± 0.124) R5 Ekziston korrelacion pozitiv në mes të nëntesteve “Jo i kënaqur” dhe “Paralajmërues/ Këshillues” (n=250, r=0.560, vlera kritike ± 0.124) R5 Ekziston korrelacion pozitiv në mes të nëntesteve “Paralajmërues/Këshillues” dhe “I rreptë” (n=250, r=0.650, vlera kritike ± 0.124) R5 Ekziston korrelacion negativ në mes të nëntesteve “ I kuptueshëm” dhe “Jo i kënaqur” të cilat janë të kundërta për nga natyra (n=250, r=-0.900, vlera kritike ± 0.124)

Dhe, nuk ekziston korrelacion në mes të nëntesteve të largëta meqë vlera e korrelacionit (r) ndodhet brenda vlerës kritike për mostrën aktuale gjë që tregon se ky rezultat i korrelacionit nuk është i rëndësishëm (signifikant). Këso rezultatesh kanë këto nënteste: R5 “I kuptueshëm”-“Jo i kënaqur” (n=250, r=0.100, vlera kritike ± 0.124) R5 “Jo i sigurt”-“Udhëheqës” (n=250, r=-0.030, vlera kritike ± 0.124) R5 “Jo i kënaqur”-“Ndihmues-I shoqërueshëm” (n=250, r=0.010, vlera kritike ± 0.124)

Figura.12: Korrelacionet në mes të nëntesteve si dëshmi e formës rrethore

727 KUMTESAT

Rrjedha cirkulare e korrelacioneve në mes të nëntesteve është paraqitur në figurën e mëposhtme. Po ashtu janë paraqitur përmes “Scatter plots” drejtimet e korrelacioneve të disa nëntesteve.

Figura 13: Korrelacioni pozitiv në mes të nëntesteve “Ndihmues/I shoqërueshëm” dhe “Udhëheqës”

Figura 14: Korrelacioni pozitiv në mes të nëntesteve “Ndihmues/I shoqërueshëm” dhe “ I kuptueshëm”

728 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Figura 15: Korrelacioni Negativ në mes të nëntesteve

Figura 16: Korrelacioni neutral në mes të “Jo I kënaqur” dhe “I kuptueshëm” nëntesteve “Jo i sigurt” dhe “Udhëheqës”

Testet për matjen e shpërndarjes rrethore/cirkulare Modelet Cirkulare-Rrethore janë aplikuar gjerësisht në shumë fusha psikologjike, duke përfshirë fushat e sjelljes ndërpersonale, tiparet e personalitetit, fushën emocionale etj. , prandaj është zhvilluar një qasje e veçantë psikometrie për matjen e këtyre modeleve.

729 KUMTESAT

Literatura njeh dy qasje kryesore në përshkrimin dhe analizën e të dhënave cirkulare. Këto dy qasje janë: 1/ Qasje përshkruese në vlerësimin e modeleve cirkulare dhe 2/ Qasja konfirmuese në vlerësimin e modeleve cirkulare. Qasja e parë përdorë dy lloje metodash : b/ inspektimin vizual (Vizualizimi i matricave të korrelacioneve dhe grafikët e Plotted Factor Scores si PFA, CFA) dhe b/ Analizat statistikore (Testin Kuiper, Rayleigh, Selkirk-Neave Gap etj.). Ndërsa, qasja e dytë përdorë a/ Zvogëlimin shumëdimensional të kufizuar-Constrained Multidimensional Scaling (MDS) dhe b/ Modelimin e Ekuacioneve Strukturore-Structural Equation Modeling (Indekset e përshtatshmërisë si RMSEA, GFI, TLI etj.). Natyrën cirkulare të PNMN në gjuhën shqipe sipas qasjes konfirmuese e kanë vërtetuar analizat e paraqitura më sipër në Tabelën 4 dhe Figurën 12. Pra, natyra cirkulare konfirmohet nga indekset GFI, RMSEA, TLI, CFI e përshtatshmërisë sipas modelit si dhe nga të dhënat e matricës së korrelacioneve me ç ‘rast edhe vizualisht u paraqit natyra cirkulare. Dy figurat e mëposhtme serish paraqesin rrethin e formuar nga nëntestet në bazë të korrelacioneve dhe në bazë të mesatareve aritmetike. Figurat nuk paraqesin rreth të përkryer por tregojnë tendencë të funksionimit brenda një vije rrethore. Për të vërtetuar edhe në mënyrë statistikore këtë shtrirje cirkulare është përdorur testi statistikor i Kuiper-it. Meqë përmes programit SPSS 22 nuk ishte e mundur të aplikohet formula e këtij testi, atëherë është përdorur versioni 4 i programit statistikor Oriana. Oriana është një program i dizajnuar për softuerin Microsoft Windows që në radhë të parë adreson orientimet por edhe të dhëna të tjera cirkulare-rrethore. Ky program llogaritë një shumël- lojshmëri të të dhënave statistikore të nevojshme për të përpunuar të dhënat e skalave/instrumenteve rrethore. Fakti që të dhënat rrethore maten në një shkallë të mbyllur ciklike, do të thotë se shumica e llojeve të zakonshme të analizave statistikore janë të papërshtatshme. Oriana kryen analiza të dizajnuara posaçërisht për të dhënat rrethore. Për shembull, për dallim nga modelet e rregullta të ngarkesës së faktorëve, ku nëntestet janë të dizajnuara të mbështeten në vetëm një faktorë, në rastin e PNMN-së, nëntestet e ndryshme të boshteve X-Y (Afërsisë dhe Ndikimit) kalkulohen duke u transformuar në mënyrë lineare varësisht nga pozita ndërpersonale në të cilën gjenden përbrenda boshtit të koordinatave (Wubbels, Th. et al. 2012). Programi Oriana, përkatësisht testet statistikore që ofron ai, si testet Rayleigh dhe Kuiper, janë pikërisht të ndjeshëm ndaj karakteristikave të të dhënave që kanë raport cirkular. Testi Kuiper është një lloj testi që mat shpërndarjen i ngjashëm me atë të Komorglav-Smirn- ov, por për dallim Kuiper ka vendosur në formulën e tij matjen e vlerave të mospërputhjes që përfaqësojnë vlerat absolute të diferencave të skajshme pozitive dhe negative, dhe si rezultat ky test është i ndjeshëm ndaj skajeve të distribucionit (për dallim nga ai Komorglav-Smirn- ov). Pra, Kuiper bazohet në devijimet më të mëdha vertikale mbi dhe poshtë vijës diagonale (që përfaqëson shpërndarjen/distribucionin e dëshiruar). Kjo është arsyeja që testi Kuiper është i pazëvendësueshëm në matjet cirkulare meqë ai është në gjendje të detektoj shtrirjet valore të të dhënave. Një devijim shumë i madh, duke dhënë një V të lartë dhe një probabilitet

730 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 të ulët, çon në refuzimin e hipotezës zero e cila thotë se të dhënat përputhen me shpërndarjen cirkulare. Rezultatet e këtij testi për të gjitha nëntestet janë si vijon:“I rreptë” (n=250, k=1.70, p≤ 0.065), “Udhëheqës” (n=250, k=1.68, p≤ 0.073),“Ndihmues/I shoqërueshëm” (n=250, k=1.74, p≤ 0.052), “I kuptueshëm” (n=250, k=1.72, p≤ 0.058), “Përgjegjës” (n=250, k=1.66, p≤ 0.081), “Jo i sigurt” (n=250, k=1.68, p≤ 0.073), “Jo i kënaqur” (n=250, k=1.72, p≤ 0.058), dhe “Para- lajmërues/Këshillues” (n=250, k=1.66, p≤ 0.081). Këto rezultate tregojnë se ekziston një ten- dencë e shtrirjes uniforme e të dhënave me ç ‘rast mund të konkludohet se natyra cirkulare e shtrirjes së të dhënave është evidente.

Statistika inferentiale e Anova-se dhe Eta në katror Një tjetër karakteristikë e rëndësishme e instrumentit PNMN është aftësia për të diferencuar në mes të perceptimeve të nxënësve në klasa të ndryshme. Nxënësit brenda të njëjtës klasë duhet të perceptojnë afërsisht njëjtë raportet ndërpersonale me mësimdhënësin e tyre, ndërkohë që mesataret e këtyre perceptimeve duhet të ndryshojnë nga klasa në klasë meqë edhe mësimdhënësi (mësuesi/mësuesja) është i ndryshëm . Kjo karakteristikë është hulumtuar për secilin nënpyetësor duke përdorur analizat inferentiale për krahasimin e mesatareve. ANOVA njëdrejtimëshe (One-Way ANOVA) me klasën si efekt kryesor është aplikuar për të vërtetuar dallimet në mes të mesatareve të grupeve (Gjithsej 48 klasë të ndryshme). Ndër- sa Eta në katror është përdorur për të dëshmuar se klasa është vërtetë indikatori që paraqet dallimin në mes të këtyre mesatareve duke vërtetuar se madhësia e mostrës është adekuate. Tabela 6 e ANOVA-s njëdrejtimshe me klasën si efekt kryesor tregon se te çdo nëntest i PNMN-së rezultati në aspektin statistikor diferencon ndjeshëm (p <0.001) në mes të klasave; Ndërsa rezultatet e eta-katror (paraqitur në Tabelën 7) varijuan nga 0.35 deri te 0.54, duke treguar proporcionin e variancës të shpjeguar nga anëtarësia në klasë në kufijtë e pran- ueshëm të madhësisë së efektit të mostrës (sample effect size).

Tabela 7: Rezultatet Eta dhe Eta ne katror Eta Eta Squared I rrepte * Klasa .710 Udheheqes * Klasa .383

,VKHURTXHVKHP1GLKPXHV .ODVD I kuptueshem* Klasa .738

Pergjegjes * Klasa Jo i sigurt * Klasa Jo i kenaqur * Klasa

3DUDODMPHUXHV.HVKLOOXHV .ODVD .589

731 KUMTESAT

Nentestet me klasën si efekt kryesor Rezultatet ANOVA I rrepte * Klasa ) S Udheheqes * Klasa ) S ,VKRTHUXHVKHP1GLKPXHV .ODVD ) S I kuptueshem* Klasa ) S Pergjegjes * Klasa ) S Jo i sigurt * Klasa ) S Jo i kenaqur * Klasa ) S 3DUDODMPHUXHV.HVKLOOXHV .ODVD ) S Tabela 6: Rezultatet e ANOVA-s nje drejtimshe per tw gjitha nen testet

PNMN në gjuhën shqipe dhe perceptimi i mësimdhënësve nga nxënësit e nivelit fillor në Kosovë Rezultatet në lidhje me perceptimin e raporteve mësimdhënës-nxënës u nxorën përmes analizave univariate: Tendencës Qendrore (Mesatares aritmetike-Mean) dhe Dispersion- it (Devijimit standard). Tabela 10 dhe figura 19 më poshtë tregojnë rezultatet për secilin nëntest. Nga këtu vërehet se nxënësit i perceptojnë mësimdhënësit e tyre më shumë si udhëheqës (μ=4.4), të kuptueshëm (μ=4.1), ndihmues e të shoqërueshëm (μ=3.9) dhe më pak të pakënaqur (μ=1.8), jo të sigurt (μ=1.4) dhe paralajmërues/tërheqës vërejtjesh (μ=1.7). Megjithatë ata në masë të madhe i perceptojnë mësimdhënësit edhe si përgjegjës (μ=2.6) dhe me sjellje strikte/të rreptë (μ=2.4).

Tabela 1: Përshkrimi i perceptimit të mësimdhënësYe sipas mesatares aritmetike dhe deYijimit standard N Min. Max. Mean Std. Deviation ı

I rrepte 258 1.10 3.80 Udheheqes 259 1.00 5.00 ,VKRTHUXHVKHP1GLKPXHV 259 1.00 5.20 I kuptueshem 259 1.00 5.00 Pergjegjes 259 1.00 Jo i sigurt 259 1.00 5.00

732 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Jo i kenaqur 259 1.00 3.78 .58291 3DUDODMPHUXHV.HVKLOOXHV 259 1.00 3.75 1.7839 9DOLG1 OLVWsLVH 258

Figura 19: Mesataret aritmetike te perceptimit për çdo nën test

DISKUTIMI I REZULTATEVE DHE KONKLUDIMI

Qëllimi i këtij studimi ishte në radhë të parë adaptimi në gjuhën shqipe i versionit amerikan të pyetësorit për ndërveprim mësimdhënës-nxënës dhe ofrimi i një pasqyre të përgjithshme të perceptimit të mësimdhënësve nga ana e nxënësve të nivelit fillor të ultë në Kosovë. Leja për adaptimin e këtij instrumenti u dha nga autorët, përderisa aprovimi për aplikimin e tij u dha nga Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë në Kosovë. Përkthimi dhe adaptimi kaloi në disa faza, ai iu nënshtrua përkthimit gjyqësor, verifikimit të vlefshmërisë së përmbajtjes përmes një komisioni profesional si dhe procedurave të nevojshme statistikore. Mbështetje intensive i është ofruar nxënësve gjatë periudhës së administrimit të py- etësorit me qëllim që të arrihet siguria se pyetjet janë të kuptueshme; të gjitha pyetjet që për arsye gjuhësore, kulturore apo edhe për shkak të periudhave të caktuara zhvillimore nuk ishin mjaftueshëm të kuptueshme, u identifikuan gjate fazave të administrimit. Qëllimi ishte të arrihej deri te një instrument që kënaq pritjet e psikometrisë në lidhje me adaptimin e pyetësorëve. Për shkak të natyrës së instrumentit përveç aplikimit të indekseve të përshtatshmërisë ndaj modelit përmes CFA-së dhe besueshmërisë së Alfa Cronbach-ut, u kërkua edhe korrelacioni mes nëntesteve dhe testi Kuiper për të vërtetuar natyrën cirkulare të instrumentit. Të gjitha indekset e përshtatshmërisë ndaj modelit u paraqiten brenda kufijve të pranueshëm. Kjo përshtatshmëri ndaj modelit ishte dhe një indikator që konfirmonte natyrën cirkulare të këtij instrumenti. Sidoqoftë, natyra cirkulare e tij u vërtetua edhe përmes analizave të korrelacionit bivariate të Pearsonit si dhe testit statistikor të Kuiper-it. Gjatë procedurës së analizës faktoriale, u vendos që 10 pyetje/iteme të largohen nga instrumenti i adaptuar në gjuhën shqipe meqë ato prezantoheshin mjaftueshëm përmes simo- trave me të cilat kovarijonin në masë të madhe. Kështu instrumenti PNMN në gjuhën shqipe u reduktua në 54 pyetje. Sidoqoftë, koeficienti i besueshmërisë alfa në nivel të nëntesteve shpesh nuk doli të jetë mjaft i lartë por moderuar i pranueshëm. Vlen të theksohet se koeficienti alfa është i ndjeshëm ndaj numrit të pyetjeve/itemeve në instrument , ndërsa supozimi pas ekuacionit te alfës është se varianca e veçantë përbrenda variablave (s²) duhet të jetë më e vogël në krahasim me variancën në mes të njësive-pyetjeve në instrument (Cov) në mënyrë që të paraqitet një konsistencë e brendshme e lartë. Përderisa nga versioni shqip i instrumentit u larguan 10 pyetje me kovariancë të lartë, atëherë këto duhet të jenë dy arsyet bazë që rezultatet Alfa Cronbach të nëntesteve të PNMN-së në gjuhën shqipe ishin më të larta para se të largoheshin 10 pyetjet e identifikuara me Analizën Konfirmuese Faktoriale. Sidoqoftë, bazuar në: 1/faktin se një instrument i mirë (përfshirë aspektin administrativ) është ai që ka numër

733 KUMTESAT më të vogël të pyetjeve por me to mat mjaftueshëm atë për çfarë është dizajnuar (Wubbels, Th. et al. 2012) dhe 2/ bazuar në tendencën e përgjithshme që pyetësorit të PNMN-së t’i reduktohen pyetjet është vendosur që të largohen 10 pyetjet nga nëntestet e ndryshme të PNMN-së. Sërish koeficientet e alfa Cronbach janë në kriterin e pranueshmërisë për të gjitha nëntestet. Poashtu përmes matricës së korrelacionit në mes të pyetjeve (Inter-item correlation matrix) u vërtetua se mesataret e korrelacioneve në mes të pyetjeve (Inter-item correlation means) janë brenda kufijve të pranuar . Instrumenti PNMN në gjuhën shqipe përmes aplikimit në mostrën aktuale edhe një herë vërtetoi se nxënësit i perceptojnë në mënyra të ndryshme mësimdhënësit e tyre dhe ky perceptim vërtetë varet nga natyra e raportit ndërpersonal që zhvillojnë mësimdhënësit e ndryshëm . Analizat e ANOVA-së një drejtimshe me Eta në katror (Eta Squared) tregojnë se ekziston dallim statistikor në mes të perceptimit të mësimdhënësve të ndryshëm nga nx- ënësit e klasave të ndryshme. Në përgjithësi del se nxënësit e nivelit fillor të ultë në Kosovë i perceptojnë mësimdhënësit e tyre si udhëheqës, të kuptueshëm dhe ndihmues e të sho- qërueshëm. Mësimdhënësit shihen më pak si të pakënaqur, jo të sigurt dhe paralajmërues/ tërheqës vërejtjesh. Megjithatë ata në masë të madhe perceptohen edhe si përgjegjës dhe me sjellje strikte/të rreptë. Analizat univariate mbi perceptimin e mësimdhënësve nga nxënësit e mostrës aktuale janë vetëm një pasqyrë sipërfaqësore se çfarë mund të mësohet nga të dhënat e mbledhura përmes PNMN-së. Nga kjo çfarë u prezantua deri më tani përmes këtij punimi shkencor, del se PNMN në gjuhën shqipe tashmë është valid dhe i besueshëm. Ky instrument tashmë është një aset më shumë në gjuhën shqipe i cili mund të kontribuoj në njohjen më të thellë të raporteve mësimdhënës-nxënës dhe ndikimin që këto raporte kanë në fusha të ndryshme edukativo-zhvillimore.

REFERENCAT

Leja për adaptimin dhe përdorimin e pyetësorit PNMN

734 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

THE EFFECT OF CREATIVE TEACHING IN THE STUDENTS’ CONCENTRATION AND ENCOURAGING LEARNING ABILITIES

Phd. Lulzime L. Kadriu Faculty of Pedagogy - “ University of Tetova”- Tetova, Republic of [email protected]

ABSTRACT

Creative teaching is studied as a challenge and an objective of the contemporary education, where teachers and students, as the main barriers of this process have a very important role. What we are trying to highlight and aim to treat regarding the importance of the influence of creative teaching is to analyse the active position, creative role, creative speed, as well as abilities, as well as students’ focus abilities that come to the fore during teaching as a key requirements of novelties in the contemporary teaching process. Precisely this requirement marks the help base that we are trying to give through this paper, whose object of research is creative teaching in the function of developing the students’ focus abilities and encouraging students’ abilities regarding this matter in the creative teaching process. During this research we have used the descriptive-analytic method, surveying technique, whereas survey forms have been used as an instrument. Everything that represents novelty cannot be realized without the affirmation of students’ creativity through creative teaching. Therefore, we state that, in context with all the novelties that are included in contemporary school, an imperative requirement is what is associated with the development of students’ creativity. Reviewer: Doc.dr. Ardita Ceka Doc.dr. Emine Shabani

INTRODUCTION

Development of students’ creativity, primarily requires a different education set-up. In that sense, it is necessary to nourish special programmes for encouraging creativity. They are developed and realized within regular teaching, teaching activities and extracurricular activities. The results from the application of the creativity programme points to a conclusion that the role of the school in encouraging and developing students’ activities may be fully realized if the mandatory programme and regular teaching become a place for man- ifesting students’ creativity. Baring this in mind, the main objective of education shall be

735 KUMTESAT empowering the youth to continue studying and creatively think even after the educational system. Creativity in school can be increased through creating certain conditions, as well as through the application of certain methods and techniques for manifestation, development and encouraging creativity. The school shall provide and support the development of children’s interests, abilities and talent. In that regard, we decided to study the influence of creative teaching in students’ concentration and encouraging learning abilities. The development of creative abilities among students is not a product of isolated procedures, but of the wholeness that is required and shall be realized by contemporary teaching, as total novelties, that nowadays shall be an integral part of teaching and other educational activities. This approach studies the endeavours for the development of students’ creative abilities as an inseparable component of the number of requirements of contemporary teaching, in the function of building a human of the new society and new working conditions.

The influence of creative teaching in students’ concentration and encouraging learning abilities

Some people study all their lives, and at their death they realize that they have learnt everything except to think. (Domerz) At the core of students’ creativity development lies the question of which processes lead to students’ creativity development. Several authors state: perceptive, motivational and emotional processes. This means that first the ability for noticing things is needed, then motivation for something to be done and after that the emotional acceptance of what is being done. However, in all these requirements, the focus is on those that require the student to be in the role of “researchers”, “engineers”, “constructors” etc. A condition for encouraging creativity is acquiring and accumulating knowledge from certain areas. It cannot be created from nothing. A new step forward is relying on previous knowledge (findings) and habits, achieved results and solutions. Therefore, students shall develop awareness that acquiring knowledge is a value for them and a condition for any further, and especially creative behaviour. Learning to think, solving problems, using and applying the acquired knowledge, shall become a part of the overall school experience, and not only a way of work and behaviour of creative students. Involving individuals and groups (in the class) for solving certain tasks is also important. That is a much needed part of the social context of creativity. Dialogue, cooperation, exchanging ideas etc., contrib- utes on enriching both the individual and the group in which it operates. (\or|evi},B.2005, pg.65). Encouraging the creative work in students largely depends on the methods used in education. Conservatism, inertia and the lack of pedagogical culture are most often one of the reasons for the lacking pedagogical activity in this area. On the other hand, in order

736 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 to encourage creativity, existing methods are not sufficient, but it is necessary to introduce special methods that will enable thought, emotions, fantasy and action be found in a single synthesis. (Mitrovik, D. 1963, pg.171).

Creative student in creative teaching If everyone is thinking alike, then somebody isn’t thinking. George S. Patton

Students’ activity during the educational process, especially the engagement in developing creative abilities, have a positive impact on the foundation of pedagogical requirements for creative teaching. Schools no longer prepare students for only one job or profession. It is known that, in conditions of science, technique and technology development, today certain professions simply die quickly. This imposes the need that students shall learn how to learn and not what to learn. Many students must believe that most of what they learn is already outdated and their knowledge is not knowledge needed in the modern market. (Jensen, E.2003). In this sense, in the process of education today, amid changed life and work conditions, it is necessary to raise students’ awareness to a higher level in order to develop an intuition for current findings that will be used in their life. Students’ personality features that influence their creativity are: disposition, ability and styles; Habits, skills, knowledge; and Inclinations, interests and views. (Stefanovic, M. Pa- potnik, A. Gumzej, G. 2002). However, today’s requirements also emphasize the need for emotional relation towards students. Students shall be loved, feel safe and dominate some- times. Creative needs (needs for creativity) have a special value. Many authors state, and we already pointed that out that the child by nature is a creative creature and is only necessary to enable it realize its creative potentials. (Stevanovi}, M.1977,pg.256). Creative teaching should encourage students and teachers shift from the routine and the usual towards the new, original, unusual, authentic, fresh and creative. (Petkovska, B.2008, pg.102). Students’ creative personality fully comes to the fore in open, critical and divergent educational processes. They are reflected in modern forms and methods of teaching that are realized in partner, group or individualised forms and methods of reception, problem presentation and heuristic conversation. It is about monitoring and encouraging students’ development, discovery and affirmation of its creative disposition in areas with genetic codes and for which he shows the greatest interest.

737 KUMTESAT

How can you learn creatively?

Regarding creative learning, the psychologist Torranse (1962) developed a special system for creative learning. It includes the following: 1. Students should become sensitive towards external stimulations, 2. Encouraging manipulation with objects and ideas (manipulating and researching objects is the basis for curiosity and inventiveness). 3. Enabling students to systematically examine every idea, 4. Develop tolerance toward new ideas, 5. Develop creative atmosphere in the classroom, 6. Develop usual ways of learning and solving tasks, 7. Encourage respondents to creatively learn by guiding and giving instructions, 8. Developing different forms of self-learning etc. (Gvascev, R.1976, pg. 325.Taken from Stefanovic, M. 1977, pg.195). The aim is to enable students for independent creative learning and that way reach the necessary instrumental knowledge. Thus, the student activates his intellectual, physical and creative potential that will help achieve an individual maximum. Thus, he will compare him to himself and not to anyone else.(Stefanovic, M. 2003,pg.14,15).The following abilities are important for creative learning: sensitivity to problems, mobility of thoughts, possibility of creative material processing, inclination for accepting new ideas, sense of experimentation, criticality and independence of opinions, openness for new experiences and aspiration for original thinking.

Creative learning will be achieved in the following manners: - Developing openness, breadth of views and sensitivity towards external influences among students, - By encouraging the production of as many as possible ideas for solving the same problem situations, developing divergent thinking and manipulating with ideas, - By finding alternative solutions and raising the threshold of tolerance and sensitivity of ambiguity, - By affirming a creative climate while solving project-research tasks, - With a critical non-conformist manner of knowledge self-acquisition within the limits of children’s mental potentials to a certain level of their psychological developments. - With the creative application of information found in the given data, - By hypothetical learning, assessing hypothesis, - By adopting experimental procedures, - By using learners’ openness to experiences and spontaneous playing with elements, ideas, shapes, colours, - by rearranging facts against newly discovered and remote realities. (Stefanovi}, M. 2003, pg.22).

738 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

1. Encouraging learning abilities in creative teaching

ŶĐŽƵƌĂŐŝŶŐůĞĂƌŶŝŶŐĂďŝůŝ- F% ƟĞƐŝŶĐƌĞĂƟǀĞƚĞĂĐŚŝŶŐ

Acquiring knowledge 62 13,11

Understanding the teaching 55 11,63

Thinking 356 75,26 Total 473 100

Graph no. 1. Encouraging learning abilities in creative teaching

Review no. 1. Encouraging learning abilities in creative teaching

The success in the realization of creative teaching and creative learning is also greatly encouraged by the ability that is achieved through this educational phenomenon, therefore we consider that it is necessary to also study in this paper the students’ attitudes on the basic processes of teaching and learning (knowledge, understanding and thinking). We presented the results obtained from the research in review no. 12. and graph no.42. The study includes the following categories: acquiring knowledge, understanding the teaching and thinking. A total of 473 students answered all to all categories, 62(13.11%) of students chose the acquiring knowledge category, 55(11,63%) of students chose understanding the teaching category, and the largest number and percentage 356(72.26%) chose the thinking category. *******

739 KUMTESAT

The presented data shows that students think that creative teaching encourages the process of thinking in them (75.26%), which we assume that most directly leads to developing creative abilities among students. A relatively lower percentage of students, but still significant for the research prefer acquiring knowledge with 13.11% and understanding the teaching (11.63%), with this indicator we can confirm the finding that knowledge is acquired through creative teaching- which also is a task of the creative teaching.

Conclusion:

All the data in the review are of great importance because they represent a realistic situation in the realization of creative teaching, the successful implementation of which is supported by both students and teachers. 2. Concentration abilities in among students in the creative teaching process

Table no. 2. Students’ concentration in the creative teaching process

Concentration Concentration levels ability high medium Low Total

__ F% f%f% f %XRank concentration 600 66.67 250 27.77 50 5.55 900 95.74 4.61 1 in teaching during the class concentration 420 60 198 28.29 82 11.71 700 74.48 4.28 2 in the learning process concentration 415 48.83 263 30.94 172 20.23 850 90.42 3.75 5 when answering the teacher concentration 300 47.62 244 38.73 86 13.65 630 67.02 3.76 4 when discussing concentration 530 60.22 180 20.45 170 19.32 880 93.61 4.21 3 when reading from a book

740 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Graph 2. Students’ concentration in the creative teaching process

Students’ concentration in the creative teaching process is an important dimension in the realization of this educational form. Students’ concentration is conditioned by several agents (genetic, social, practicing etc.). However, we think that creative teaching creates perspectives for developing greater concentration skills among students and therefore we have included this dimension in our research. The concentration ability as an indicator for the quality of the creative teaching process is studied through five indicates such as: teaching concentration during class, concentration in the learning process, concentration while answering the teacher, concentration while discussing, concentration while reading from a book. All the above-mentioned concentration abilities are studied through the following three levels of concentration: high, medium and low. The ability to concentrate among students in the creative teaching process is also studied in points by calculating the arithmetic mean and ranking, accordingly the lower value of arithmetic mean reaches a higher ranking position. Students were able to circle each indicator at the appropriate level they considered important. From the data we can see that concentration during the class is important for the largest percentage of students, as well as concentration during the learning process. However, students with their statements also emphasize the importance of other abilities for the concentrations such as: concentration while reading from a book, concentration while discussing, concentration while answering the teacher. The students emphasized which concentration skills and at what level are most important for the successful realization of the creative teaching.

741 KUMTESAT

Conclusion:

The data from the table, we assume that they should represent a significant direction for both students and teachers in the process of building this very significant ability. It is necessary to further search and build ways for encouraging students to posses this ability at a greater extent in order to reach better results in the process of their education.

Literature

?RU_HYL`%RVLOND 'DURYLWRVWLNUHDWLYQRVWGHFHLPODGLK7XOL9U^DF ɆɢɬɪɨɜɢʅȾɚɪɢɧɤɚ ɉɪɨɛɥɟɦɫɬɜɚɪɚɥɚɲɬɜɚɭɩɟɞɚɝɨɲɤɨʁɬɟɨɪɢɢɢɩɪɚɤɫɢ ȻɟɨɪɝɚɞɍɬɢɫɚɤɢɡɡɛɨɪɧɢɤɚɎɢɥɨɡɨɮɫɤɨɝɎɚɤɭɥɬɟɬɢɄʃɢɝɚ9,, 6WHYDQRYL`0DUNR ,QWHUDNWLYQDVWYDUDODFNDHGXNDFLMD=DJUHE5LMHND$QGURPHGD 6WHYDQRYLa0DUNR (GXNDFLMD]DVWYDUDOD^WYR9DUD]GDQVNH7RSOLFH7RQLPLU ɉɟɬɤɨɜɫɤɚ Ȼɥɚɝɢɰɚ Ɇɟɬɨɞɢɤɚ ɧɚ ɤɪɟɚɬɢɜɧɚɬɚ ɧɚɫɬɚɜɚ ɩɨ ɩɪɟɞɦɟɬɨɬ ɦɚɤɟɞɨɧɫɤɢʁɚɡɢɤɜɨɧɢɠɢɬɟɨɞɞɟɥɟɧɢʁɚɧɚɨɫɧɨɜɧɨɬɨɭɱɢɥɢɲɬɟɋɤɨɩʁɟɆɚɝɨɪ Ⱦɚɦʁɚɧɨɜɫɤɢ Ⱥ Ʉɪɟɚɬɢɜɧɨɫɬɚ ɧɟʁɡɢɧɨɬɨ ɩɨɬɬɢɤɧɭɜɚʃɟ ɢ ɮɨɪɦɢɪɚʃɟ ɤɚʁ ɞɟɰɚɬɚɈɞɛɪɚɧɢɬɪɭɞɨɜɢɋɤɨɩʁɟɉɪɨɫɜɟɬɧɨɞɟɥɨ ȳɭ Ʉɚɦ Ʉɟɨɧɝ Ȼɢɞɟɬɟ ɤɪɟɚɬɢɜɧɢɋɤɨɩʁɟ ɂɡɞɚɜɚɱɤɢ ɰɟɧɬɚɪ ɌɊɂ ɉɪɟɜɨɞ ɆɚɪɝɚɪɢɬɚɆɚɥɟɧɤɨɜɚ KWWSZZZXPGJRYPNVKWRHDVS[ ZZZGLMHWHFRP KWWSZZZDOJRULWDPFHQWDUHGXPNSURJUDPLVRYUHPHQLLNUDWLYQLPHWRGLSGI

742 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

NDIKIMI I PËRVOJËS SË MËSIMDHËNËSVE TË ARSIMIT FILLORË PARA DHE GJATË SHËRBIM- IT NË QENDRIMET E TYRE PËR MATEMATIKËN DHE MËSIMDHËNIEN E MATEMATIKËS1

Ma.sc.Florije Balaj Mësimdhënëse e SHFMU “Avni Rrustemi”, Istog [email protected]

ABSTRAKTI

Në këtë studim është analizuar ndikimi i përvojës dhe i shkollimit të mësimdhënësve para dhe gjatë shërbimit në qëndrimet e tyre për matematikën dhe mësimdhënien e matematikës. Pjesëmarrës në hulumtim ishin studentët e Fakultetit të Edukimit, të cilët nuk kishin përvojë në mësimdhënie (N=124) dhe mësimdhënësit me përvojë mbi 5-vjeçare, që shër- bejnë në arsimin fillor të Kosovës dhe ishin vijues të programit për avancim të kualifikimit të mësimdhënësve në Fakultetin e Edukimit (N=106). Për të krahasuar qëndrimet e pjesëmarrësve në hulumtim është shfrytëzuar pyetësori me 36 pyetje që kishte për qëllim të analizojë nëse shkollimi dhe përvoja e pjesëmarrësve në mësimdhënie ndikon në qën- drimet e tyre për matematikën dhe mësimdhënien e matematikës. Rezultatet tregojnë se mësimdhënësit në shërbim kanë qëndrim më pozitiv për matem- atikën se mësimdhënësit para shërbimit. Por, në përgjithësi ka një marrëdhënie të moderuar të qëndrimeve pozitive të pjesëmarrësve në lidhje me matematikën dhe besimit për mësimdhënie të suksesshme. Ndërkaq, për mësimdhënësit që kanë qëndrime neutrale ose negative të zhvilluara gjatë shkollimit fillor dhe të mesëm ndryshohen pozitivisht gjatë kurseve të arsimimit për mësimdhënës.

Fjalët kyçe: qëndrime, mësimdhënie e matematikës, mësimdhënës para shërbimit, më- simdhënës në shërbim.

1 Rezultatet e këtij punimi janë pjesë e punimit të tezës së Masterit me titull “Qëndrimet e mësimdhënësve të ar- VLPLW¿OORUSDUDGKHJMDWsVKsUELPLWSsUPDWHPDWLNsQGKHPsVLPGKsQLHQHPDWHPDWLNsV´KWWSVGULYHJRRJOHFRP ¿OHG%%+/%0H9:QK0::48+$

743 KUMTESAT

I. HYRJA

Mësimi i matematikës duhet të orientohet në gjetjen e situatave dhe mundësive të larmishme që të lejojnë nxënësit të zbulojnë matematikën me përpjekjet e tyre. Kjo do të thotë se matematika duhet të jetë afër nxënësit dhe situatave të tij të përditshme. Nxënësit në mënyrë aktive duhet të ndërtojnë dijet e tyre matematike. Ata inkurajohen dhe u jepet liri të shprehin gjykimet e tyre, të zgjidhin problemet sipas idesë së tyre, të komunikojnë dhe njëkohësisht të vetmësojnë. Duke qenë kaq e rëndësishme si lëndë, institucionet arsimore duhet te investojnë në mënyrë të vazhdueshme në zhvillimin e të gjitha burimeve për të mundësuar arritjen e sukseseve sa më të mira në lëndën e matematikes. Në veçanti, kujdes duhet t’i kushtohet ngritjes se kapaciteteve të mësimdhënësve për të sqaruar në mënyrë sa më efektive konceptet, nocionet dhe përmbajtjet matematikore, për të zgjuar interesimin dhe kureshtjen e nxënësve për të mësuar këtë lëndë, si dhe për të mishëruar idenë se njohja e matematikes ndihmon nxënësit për të qenë të suksesshëm në zgjidhjen e problemeve të ndryshme ne lëndën e matematikes, në lëndët e tjera dhe në jetën e përditshme. Procesi i mësimdhënies dhe mësimnxënies është shumë i rëndësishëm për të pasur një shkollë të mirë. Në studime të ndryshme është treguar se roli i mësimdhënësve është element qendror për të arritur rezultate të mira dhe të arritura të suksesshme. ”Cilësia e rezultateve mësimore të nxënësve është drejtpërdrejt e varur nga cilësia e mësimdhënësit”, (New South Wales Public Schools (NSW), 2000) dhe “(ajo) është cilësia pedagogjike e cila drejtpërdrejt dhe fuqishëm ndikon në cilësinë e mësimit “. Fokusi është i rëndësishëm sepse bindjet personale, qëndrimet, teoritë dhe përvojat që mësimdhënësit kanë, luajnë një rol të rëndësishëm, gjë që është përshkruar si “një nga ndikimet më të rëndësishme në të mësuarit “ (Zevenbergen et al., 2004).

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Qëndrimet Termi “qëndrime” ka shumë përkufizime dhe është një fjalë e përdorur shpesh në jetën tonë të përditshme (Albarracin, Zanna, Jonson & Kumkale, 2005).Eagly dhe Chaiken (1993) kanë përcaktuar qëndrimin si një tendencë psikologjike që shprehet duke vlerë- suar një entitet të veçantë me një shkallë të favorshme ose jo të favorshme. Deri me sot, literatura ka zbuluar natyrën komplekse të përcaktimit të termit “qëndrime“ (McLeod, 2002; Thompson, 1992, White, Way, Perry, dhe Southwell, 2005/2006). Në fillim të shekullit të XX-të, Allport (1935) i përcaktoi qëndrimet si “një gjendje mendore dhe nervore të gatishmërisë, e organizuar nga përvoja, duke ushtruar një direktivë apo ndikim dinamik mbi reagimin e individit për të gjitha objektet dhe situatat me të cilat është i lidhur”. Ky përkufizim nënkupton se një qëndrim është një përgjigje ndaj diçkaje dhe është formuar

744 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 përmes përvojave jetësore. Definicioni i tij identifikon rolin vital që përvojat luajnë në formimin e qëndrimeve në mënyrë të veçantë duke vënë në dukje përvojat si pjesë për- bërëse të funksionimit të qëndrimit. Literatura që ka të bëjë me formimin e qëndrimit, gjithashtu ka zbuluar rolin e rëndë- sishëm që përvojat e arsimimit luajnë në formimin e qëndrimeve. Zhvillimi i qëndrimeve është i lidhur ngushtë me besimet e një personi. Ajzen, (1989) propozon që qëndrimet nuk janë të lidhura vetëm me besimet, në fakt ato janë funksion i besimeve. Prandaj, qëndrimet ndaj matematikës janë në funksion të bindjeve të lidhura me atributet e matematikës dhe me vlerësimin e këtyre atributeve. Për shembull nëse një nxënës nuk e konsideron të jetë veçanërisht i mirë në matematikë, atëherë ai mund të zhvillojë një qëndrim negativ ndaj saj për një kohë të gjatë. Gjate krijimit te mjedisit stimulues për nxënësit është me rendësi të kihet parasysh teoria zhvilluese te Eriksonit, Pijazhes, Vigotskit, si dhe zbulimet me te reja për zhvillimin e trurit. Sipas konjuktivistëve (Pijazhe,1983), (Vigotski,1978), dhe (Erikson,1985) procesi i të nxënit është adaptim i teknikave procedurave është organizimi dhe struktura për të zhvilluar strukturën e brendshme brenda trurit. Mësimdhënësi duhet ta njohë, ta kuptojë edhe ta pranojë teorinë për mënyrën e te nxënit të fëmijëve. Kur mësimdhënësi e njeh dhe e pranon teorinë për zhvillimin e fëmijëve, atëherë ai e di se nxënësit kanë stile të ndryshme të të nxënit dhe ai duhet ta përshtate mjedisin për të nxënit sipas nxënësve, të ofrojë më shumë alternativa brenda klasës edhe të planifikoje aktivitete të cilat, përveç faktit se do të jenë në përputhje me programin mësimor, po gjithashtu do t’i takojnë stilet e ndryshme të të nxënit të fëmijëve, dhe me anë të kësaj do të krijohet strategji e suksesshme për përmirë- sim të të nxënit individual.

Qëndrimet për matematikën Studime të ndryshme i kanë kushtuar rëndësi të madhe mësimdhënies së matematikës në përgjithësi, por një rol i veçantë i është kushtuar qëndrimeve për mësimdhënien dhe faktorët që ndikojnë në krijimin e i imazheve jo të mira për matematikën qoftë edhe nga vetë mësimdhënësit. (Ignacio, Blanco Nieto, & Barona, 2006) pohojnë se ky fokusim është i rëndësishëm sepse shumë mësimdhënës të ardhshëm, si nxënës krijon bindje të këqija për matematikën duke e konsideruar atë si një burim të frustrimit dhe frikës. Përde- risa (Ëideen et Al 1998) kanë argumentuar që qëllimi kryesor në arsimimin e mësim- dhënësve të ardhshëm është tu ndihmohet atyre që të mësohen të japin mësim ndryshe nga ajo që kanë parë ose që kanë përjetuar më herët; të tjerë p.sh ( Ball, 1989) komentojnë që nuk është e rëndësishme të ndryshohen tërësisht besimet e mësimdhënësve për më- simdhënien dhe të nxënit por të mbështesin zhvillimin e mëtutjeshëm të mësimdhënësve të ardhshëm. Shumë nga ata që merren me arsimimin e mësimdhënësve dhe studentëve do të pajtoheshin me deklaratën e (Lampert & Ball-it ,1998) se”Arsimi i përgjithshëm i mësimdhënësve ka qenë një ndërhyrje e dobët në imazhet e fuqishme, kuptimet, besimet,

745 KUMTESAT dhe mënyrat e të menduarit që mësimdhënësit e ardhshëm i sjellin me vete nga përvojat e tyre të mëparshme si studentë “. Kjo ngre pyetje të rëndësishme, pastaj në atë se si ne mund të projektonim mjedise mësimore për mësimdhënësit e ardhshëm për të zhvilluar njohu- ritë, aftësitë, dhe dispozitat që do t’ua mundësonin atyre të jenë efektivë për të ndihmuar nxënësit të mësojnë matematikën. Një mënyrë për të adresuar këtë çështje është të marrim në konsideratë atë se si praktika e mësimdhënies mund të jetë një kontekst për përgatitjen e mësimdhënësve për mësimdhënien e matematikës. (Ball & Cohen , 1999) flasin në lidhje me këtë në aspektin e të mësuarit në dhe nga praktika e mësimdhënies. Ata argumentojnë për një kuptim të gjerë të konceptit “në praktikë”. Me këtë, ata përfshijnë jo vetëm atë që ndodh në klasë, por gjithçka që është e nevojshme në mënyrë kritike në aktivitetin e më- simdhënies. Kjo do të përfshinte, për shembull, analizimin e mënyrave për t’iu përgjigjur kuptimeve dhe problemeve matematikore të nxënësve, që i nxisin ata në të menduarit matematik, duke shqyrtuar materiale të Kurrikulës matematikore, ose për t’i dhënë kuptim zgjidhjes se një problemi nga ana e nxënësit. Praktika në këtë kuptim nuk është specifike në një vend të caktuar, as për veprimet fizike mbi ato mendore, por në vend të aktiviteteve te qarta dhe të nënkuptuara që mësimdhënësit kanë zhvilluar në mënyrë që t’ua mësojnë nxënësve (Ëenger, 1998). Mësimi në dhe nga praktika, pastaj, kërkon pjesëmarrjen në aktivitetet dhe ligjërimin e praktikës. Ajo gjithashtu kërkon përdorimin e ideve, kuptimeve, dhe njohurive në mënyrë që të ketë kuptim dhe të zbatohet në praktikë. Bromme dhe Brophy (1986) mendojnë se mësimdhënësit i modelojnë qëndrimet dhe besimet e tyre gjatë mësimdhënies së tyre. Në shumicën e rasteve mesazhe janë përcjellë duke mos qenë të informuar mësimdhënësit . Megjithatë, ndikimi më i drejtpërdrejtë i qëndrimeve negative për matematikën nga mësimdhënësit e shkollave fillore në mësim- dhënien e tyre duket të jetë akordimi (shpërndarja) i kohës. Bromme dhe Brophy vënë në dukje se «mësimdhënësit e tillë i kanë ndarë më shumë kohë çështjeve (temave) që ju pëlqejnë dhe më pak çështjeve që nuk iu pëlqejnë “(f. 122). Akordimi i kohës u vërtetua që kufizonte mundësitë e nxënësve për të mësuar (p.sh., Fisher, 1995). Prandaj, mësim- dhënësit duhet të zhvillojnë simpatinë e tyre për matematikën dhe të jenë të vetëdijshëm për përfitimet e ndarjes se një pjese të madhe të kohës, veçanërisht për aktivitetet të cilat kanë potencial për të zhvilluar të kuptuarit me mase (racional). Hulumtimi ynë na ofron mundësinë që nga përgjigjet e dhëna, nga mësimdhënësit tanë do të kemi rastin t’i shohim qëndrimet pozitive apo negative të mësimdhënësve pjesëmarrës në hulumtim dhe t’i kra- hasojmë ato duke parë se sa ka ndikuar përvoja në ndryshimin e këtyre qëndrimeve. Secili prej nesh si individ kemi akumuluar besimet rreth matematikës, ato me kohë te individi formojnë një qëndrim ndaj saj. Qëndrimet mund të jenë të favorshme ose jo të favorshme. Nëse një nxënës e konsideron veten jo të mirë në matematikë ai ose ajo pastaj mund të ketë qëndrim negativ për të. Përveç besimeve ndikojnë edhe qëndrimet, besimet e një individi dhe qëndrimet e tij ndaj matematikës mund të ndikojnë edhe në mënyrën se si ata sillen ndaj ati subjekti.

746 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Marrëdhëniet në mes të besimeve, qëndrimeve dhe sjelljes më se miri mund ta kup- tojmë përmes teorisë së Ajzen dhe Fishbein-së (1975) Të arsyetuarit e veprimit( shih Figuren 1).

Figura1. Të arsyetuarit e veprimit (Ajzen dhe Fishbein-së 1975)

Qëndrimet e mësimdhënësve para shërbimit për matematikën janë studiuar nga hulumtime të shumta (Bobis & Cusvworth, 1994;Briwn et al 1999; Meyer, 1980. Trujillo & Hadfield, 1999). Këto studime kanë identifikuar efektet e përvojave mësimore për formimin e qëndrimit dhe kanë vënë në dukje efikasitetin e përgatitjes së mësimdhënësve para shërbimit në qëndrimet ndaj matematikës. Efektet e përvojave arsimore në formimin e qëndrimit i është kushtuar vëmendje dhe shumë hulumtime kanë qenë të drejtuara kah mësimdhënësit para shërbimit në përpjekje për t’i identifikuar faktorët kryesor që kon- tribuojnë në formimin e qëndrimeve të tyre ndaj matematikës (Brown et Al, 1999; Meyer, 1980; Trujillo & Hadfield, 1999). Rezultatet nga këto studime kanë zbuluar një temë që përsëritet e që tregon se përvojat e kaluara arsimore kanë një efekt të madh në formimin e qëndrimeve ndaj matematikës. Rezultate nga tri studime të bëra gjatë tri dekadave të fundit raportojnë gjetjet që mbështesin përvojat e kaluara arsimore dhe se këto përvoja janë një faktor i rëndësishëm që kontribuon në zhvillimin e qëndrimeve të tyre për matematikën. Në një studim të kryer nga Meyer (1980), është përdorur një pyetësor me pyetje të hapura është administruar në 120 mësimdhënës para shërbimit. Qëllimi i studimit ishte për të hetuar llojet e qëndrimeve ekzistuese në mesin e mësimdhënësve si dhe faktorët që ata besojnë se kanë kontribuar në formimin e qëndrimeve të tyre. Pyetjet: Si ndiheni në lidhje me matematikën në përgjithësisë? dhe Çfarë mendoni për ndjenjat tuaja të veçanta ndaj matematikës? Meyer raportoi se nuk kishte dallim të madh në numrin e mësuesve që u pëlqente matematika (kishin qëndrim pozitiv) nga ata që e urrenin matematikën (qëndrim negative). Interesante ishte fakti se kur u krahasuan përgjigjet në pyetjen e dytë rreth qën- drimeve pozitive dhe negative të mësimdhënësve para shërbimit për matematikën, faktori

747 KUMTESAT kryesor të cilin të dy grupet e mësuesve e kishin raportuar dhe që kish ndikuar në formimin e qëndrimeve të tyre ishte përvoja e tyre në shkollë. Ky konstatim tregoi se për këtë grup pjesëmarrësish ishin mësimdhënësit e tyre ata që kishin ndikuar në formimin e qëndri- meve pozitive dhe negative për matematikën. Dy gjetje interesante janë raportuar në këtë studim: Së pari se mësimdhënësit kanë një ndikim të qartë në formimin e qëndrimeve të nxënësve të tyre dhe përvojat me mësimdhënësit gjatë shkollimit deri në moshën madhore. Së dyti kishte ngjashmëri në mes të përgjigjeve të mësimdhënësve para shërbimit si nga ata me qëndrime negative edhe nga ata me qëndrime pozitive për secilin grup raportimi, ishin mësimdhënësit ata të cilët kishin ndikim në qëndrimet e tyre. Gjetje të ngjashme janë raportuar edhe në një studim të bërë nga Brown, McNamara, Hanley, dhe Jones (1999) gjashtëmbëdhjetë nga 20 mësimdhënësit para shërbimit të intervistuar raportuan se kanë përvoja negative në shkollë. Mësimdhënësit besonin se këto përvoja ishin faktorët kryesor që kontribuojnë në formimin e qëndrimeve të tyre. Përvoja arsimore është gjetur të jetë një faktorë kryesor që kontribuon në qëndrimet negative të mësimdhënësve para shërbimit ndaj matematikës, në një studim të kryer nga Trujillo dhe Hadfielld (1980) dhe Brown et al. (1999), Trujillo dhe Hadfield (1999), kanë përdorur një dizajn ku kanë përfshirë një varg metodash të sondazheve dhe intervistave për të hetuar faktorët që kanë kontribuar të mësimdhënësit para shërbimit për ‘ankthin – matematik’. Rezultatet e këtij pyetësori janë përdorur për të identifikuar pesë pjesëmarrësit e intervistuar të cilët ishin përzgjed- hur për të treguar nivelet më të larta të ankthit nga matematika. Sipas Trujillo & Hadfield (1999) secili nga pjesëmarrësit ka identifikuar përvojat e kaluara arsimore si një nga fak- torët që kontribuon në ankthin e tyre të matematikës dhe qëndrimet negative ndaj mësim- dhënies dhe të nxënit në matematikë. Provat tregojnë se ka një numër të konsiderueshëm të mësimdhënësve para shërbimit që hyjnë në arsimin e lartë me qëndrimet negative ndaj matematikës. Ky është një shqetësim për shkak të ciklit të negativitetit që duket se ka për të kaluar nga mësimdhënësi tek nxënësit (Uusimaki. 2004). Kjo nuk duhet të interpretohet se mësimdhënësit fillojnë me qëllim transferimin e qëndrimeve negative ndaj matematikës tek nxënësit e tyre. Ata mund të jenë në dijeni të ndikimit të qëndrimeve të tyre në nxënësit e tyre. Megjithatë ekziston një nevojë për të thyer këtë cikël në mënyrë që të shmangen nx- ënësit e ardhshëm nga këto qëndrime negative. Arsimimi para shërbimit i mësimdhënësve mund të kontribuojë pozitivisht në zhvillimin e këtyre qëndrimeve në matematikë. Putney dhe Cass (1998) kanë gjetur se mësimdhënësit e angazhuar në një shumëllojshmëri të aktiviteteve në matematikës ka pasur ndryshime pozitive në qëndrimet e tyre ndaj matem- atikës. Këto aktivitete janë modeluar për mësimdhënësit para shërbimit për t’i përdorur ata në klasat e tyre. Nuk ka qenë fusha e matematikës e vetmja fushë ku janë hulumtuar ndikimet e përvojave arsimore për formimin e qëndrimit dhe për efektivitetin e përgatitjes së mësimdhënësve para shërbimit. Studime të mëparshme kanë hulumtuar qëndrimet e mësimdhënësve para shërbimit ndaj shkencës edhe kanë raportuar gjetje të ngjashme.

748 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Figura 2. paraqet ciklin e përmendur më lart të qëndrimet e mësimdhënësve që rrjedh nga literatura (Uusimaki,2004). Ky cikël tregon se si qëndrimet e nxënësve ndikojnë deri në moshën e rritur të cilat nga ata si mësimdhënës barten pastaj prapë të nxënësit. Qën- drimet e mësimdhënësve ndikojnë në sjelljet e tyre të mësimdhënies dhe të metodave të mësimdhënies (Uusimaki 2004, Wilkins, 2002). Kjo nga ana tjetër ndikon në qëndrimet e nxënësve të tyre. Nëse janë ushqyer më qëndrime pozitive, nxënësi ka më shumë gjasa për zhvilluar këmbëngulje dhe të mbetët në këtë temë. Kjo pastaj çon në arritje më të larta dhe ky qëndrim pozitiv mund të mbetet më nxënësin i cili më vonë kur të bëhet mësimdhënës do ta ketë këtë qëndrim pozitiv e do ta përcjellë atë në karrierën e tyre. Në anën tjetër në qoftë se një nxënës zhvillon një qëndrim negativ ata mund të përjetojnë një ‘ankth-matematik’ e cila mund të çojë në arritje të ulët.

Figura 2. Cikli paraprak i Qëndrimeve të Mësimdhënësve për Matematikën (Uusimaki, 2004)

III. METODOLOGJIA

Qëllimi i hulumtimit

Qëllimi i këtij studimi është shqyrtimi i ndikimit të përvojës gjatë shkollimit të më- simdhënësve dhe i pikëpamjeve të tyre për matematikën dhe mësimdhënien e matem- atikës.

Pyetja kryesore e hulumtimit Si ndikojnë përvojat e marra gjatë shkollimit të mëhershëm të mësimdhënësve të arsimit fillor, para dhe gjatë shërbimit, në qëndrimet e tyre për mësimdhënien dhe të nxënit e matematikës?

749 KUMTESAT

Dizajni i hulumtimit Ky hulumtim është kuantitativ dhe shfrytëzon metodën përshkruese po ashtu është përdorur modeli korrelativ për të krahasuar qëndrimet e mësimdhënësve para dhe gjatë shërbimit, për matematikën dhe mësimdhënien e matematikës.

Figura 1. Fazat e dizajnimit të mbledhjes dhe analizës së të dhënave

Mostra e hulumtimit

Në këtë studim janë përfshirë: Studentët e Programit Fillor të Fakultetit të Edukimit në Prishtinë gjithsejtë 124 pa përvojë- mësimdhënës para shërbimit. Si dhe mësimdhënësit e arsimit fillor të viseve të ndryshme të Kosovës vijues të Pro- gramit për Avancimin e Kualifikimit të Mësimdhënësve në Fakultetin e Edukimit në Pr- ishtinë, gjithsejtë 106 mësimdhënësve me përvojë më tepër se 5 vjeçare- mësimdhënës në shërbim. Përzgjedhja e kësaj mostre është bërë për një përfaqësim sa më të mirë të mësim- dhënësve nga të gjitha rajonet e Kosovës Gr. i parë i pyetjeve, qëndrimet për matematikën gjithsejtë 12, janë bazuar në një studim të realizuar nga Jong & Hodge (2013).

Instrumenti i hulumtimit-Pyetësori Pyetësori është i ndërtuar nga dy grupe pyetjesh: Grupi. i parë i pyetjeve, qëndrimet për matematikën gjithsej 12, janë bazuar në një studim të realizuar nga Jong & Hodge (2013) dhe janë modifikuar dhe përshtatur për studimin tonë. Grupi i dytë i pyetjeve, qëndrimet për mësimdhënien e matematikës gjithsej 22 pyetje bazuar në mësimdhënien bashkëkohore dhe në përputhje me kompetencat e parapara në Kornizen e Kurrikules së Re të Kosovës Pyetësori është ndërtuar sipas shkallës së Likertit. Ppërgjigjet variojnë nga 1 (Pajtohem plotësisht), 2 (Pajtohem), 3 (Neutral), 4 (Nuk pajtohem), 5 (Nuk pajtohem aspak)

750 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Pyetësori është i përbashkët për të dy grupet e studimit (mësimdhënësit para shërbi- mit dhe atyre në shërbim)

Tabela 1.

IV. REZULTATET

Rezultatet për qëndrimet e mësimdhënësve për matematikën

Gjithsej 12 pyetjet e para kanë të bëjnë me qëndrimet e mësimdhënësve për matem- atikën dhe rezultatet në tabelë na ndihmojnë t’i përgjigjemi pyetjes së parë të hulumtimit që ka të bëjë me qëndrimet për matematikën Analiza e kësaj pjese të pyetësorit është bërë duke gjetur mesataren e përgjigjeve që variojnë nga 1 (pajtohem plotësisht), 2 (pajtohem), 3 (neutral), 4 (nuk pajtohem), 5 (nuk pajtohem aspak) dhe devijimin standard Rezultatet në tabelë janë renditur prej deklaratës që ka më pak pajtueshmëri (Nr.1) deri te deklarata që ka pajtueshmëri më të madhe (Nr.12) Bazuar në rezultatet e pjesës së parë të pyetësorit del se mësimdhënësit tanë në përg- jithësi kanë mendim pozitiv për matematikën dhe e dinë rëndësinë e saj si lëndë dhe si fushë. Pjesëmarrësit në hulumtim kanë treguar se kanë përvoja të mira në matematikë gjatë shkollimit të mëparshëm.

751 KUMTESAT

Tabela 2. Qëndrimet e mësimdhënësve për matematikën

Shënim. Përgjigjet variojnë nga 1 (Pajtohem plotësisht) deri 5 (Nuk pajtohem)

Të dhënat e pjesës se parë të pyetësorit, mbi qëndrimet e mësimdhënësve për matematikën Pyetësori është organizuar në dy grupe pyetjesh, 12 pyetjet e para kanë të bëjnë me qëndrimet e mësimdhënësve për matematikën. Analiza e kësaj pjese të pyetësorit është bërë duke gjetur mesataren e përgjigjeve që variojnë nga 1 (pajtohem plotësisht) deri në 5 (nuk pajtohem) dhe devijimin standard. Rezultatet në tabelë janë renditur prej deklaratës që ka më pak pajtueshmëri (Nr.1) deri te deklarata që ka pajtueshmëri më të madhe (Nr.12). Nga të dhënat e grupit të parë të pyetjeve të pyetësorit shihet deklarata që ka mesataren më të lartë (4.17) që do të thotë se shumica e pjesëmarrësve nuk pajtohen me të, është ajo që thotë se “ Unë mendoj se matematika është e mërzitshme”. Një tjetër deklaratë që ka mesataren më të ulët të përgjigjeve (1.64) është ajo që thotë se “Mua më pëlqen matematika”. Vlen të theksohet se shumica e mësimdhënësve kanë mendim pozitiv për matematikën dhe për përvojat që kanë në matematikë. Deklarata që ka numër të barabartë të përgjigjeve pozitive me ato negative është ajo qe ka të bëjë me përvojat e mësimdhënësve gjatë shkollimit të mesëm. Duke analizuar rezultatet në lidhje me këtë deklaratë mund të themi se përvojat e mësimdhënësve gjatë shkollimit të mesëm të ulët dhe shkollimit të mesëm të lartë nuk janë edhe aq të mira, kjo do të thotë

752 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 se të mësimdhënësit janë formuar qëndrime neutrale për matematikën gjatë shkollimit. Pastaj këto qëndrime me tendencë negative mund të ndikojnë edhe në punën e tyre si mësimdhënës: qoftë në metodologjinë e tyre të mësimdhënies qoftë në bartjen e negativitetit në qëndrimet e nxënësve. Të dhënat në lidhje me deklaratën “ Matematika është lënda ime e preferuar” tregojnë se mësimdhënësit kanë një qëndrim neutral në lidhje me këtë deklaratë që do më thënë se matematika është nga lëndët më pak të preferuara.

Krahasimi i të dhënave për qëndrimet pozitive dhe negative të mësimdhënësve para dhe gjatë shërbimit Krahasimi i të dhënave është bërë me metodën e kryqëzimit, me të cilën të dhënat i kemi të kryqëzuara sipas mënyrës së studimeve: student i rregullt ose në AKM dhe pyetjeve rreth qëndrimeve për matematikën dhe mësimdhënien e matematikës. Kemi marr në shqyrtim të dhënat për dy pyetjet që kanë të bëjnë me qëndrimet pozitive dhe negative për matematikën nga mësimdhënësit para shërbimit dhe në shërbim. Nga diagrami shihet se mësimdhënësit në shërbim kanë qëndrim më pozitiv se mësimdhënësit para shërbimit.

Tabela 3. Krahasimi i të dhënave për qëndrimet pozitive të mësimdhënësve për matematikën

Fig.1 Krahasimi i qëndrimeve pozitive të mësimdhënësve para dhe gjatë shërbimit për matematikën

753 KUMTESAT

Duke analizuar të dhënat me metodën kryqëzim i pyetjeve shohim se deklarata qe ka të bëjë me qëndrimet negative për matematikën nuk është mbështetur nga pjesëmarrësit në hulumtim vetëm një numër simbolik i pjesëmarrësve janë pajtuar me këtë deklaratë (11 persona), prej tyre 8 persona janë student të rregullt e 3 mësimdhënës janë vijues të programit AKM. Nga numri studentëve që e mbështesin këtë deklaratë del se studentët e pa përvojë kanë qëndrim më negative për matematikën se sa ata me përvojë. Gjithash- tu në pyetjen e ngjashme që ka të bëjë me qëndrimet negative të mësimdhënësve për matematikën kemi rezultate të ngjashme me ato të deklaratës paraprake ku shumica e mësimdhënësve nuk pajtohen me këtë deklaratë.

Tabela 4. Krahasimi i qëndrimeve negative të mësimdhënësve para dhe gjatë shërbi- mit për matematikën

Shënim. Përgjigjet variojnë nga 1 (Pajtohem plotësisht) deri 5 (Nuk pajtohem)

Figura 2. Krahasimi i qëndrimeve negative të mësimdhënësve para dhe gjatë shërbimit për matematikën

754 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Analiza e të dhënave me metodën korrelative Krahasimi i të dhënave është bërë edhe me anë të korrelacionit ku kemi krahasuar lidhjen që ekziston tek përvoja e mësimdhënësve me qëndrimet për matematikën dhe mësimdhënies së matematikës si dhe deklaratave të pyetësorit ndërmjet vetes. Për të shqyrtuar marrëdhëniet midis përvojave të mësimdhënësve para dhe gjatë shër- bimit në mësimdhënien e matematikës, qëndrimet pozitive, qasjen bashkëkohore të më- simdhënies të parashikuar, dhe përgatitjen e perceptuar të mësimdhënësve kemi përdorur variantet e korrelacionit Pearson (angl. Pearson’s product moment correlation coefficient) i cili matë fuqinë e varshmërisë së mundshme lineare në mes të dy ndryshoreve. Ndryshon në varg [-1,1]: Në qoftë se r = 1, ka një lidhje të përsosur pozitive, indeksi, tregon varësinë totale në mes të dy ndryshoreve e quajtur marrëdhënie të drejtpërdrejtë: kur rritet njëri, ndikon në tjetrin në proporcion të vazhdueshëm. Nëse 0 < r <1, ka një lidhje pozitive, në qoftë se vlera indeksi i korrelacionit r = 0, nuk ka asnjë lidhje lineare. Por kjo nuk do të thotë se ndryshoret janë të pavarura: ende mund të ekzistojnë marrëdhënie jolin- eare midis dy ndryshoreve. Nëse -1 < r <0, ekziston një korrelacion negativ. Në qoftë se r = -1, ka një korrelacion të përsosur negative. Indeksi tregon varësinë totale në mes të dy ndryshoreve quajtur marrëdhënie inverse: kur rritet, rëniet e tjera janë në një normë konstante. Tabela 4.7. tregon rezultatet nga analizat e të dhënave me metodën korrelative nga të intervistuarit e pyetësorit, rezultatet treguan një marrëdhënie të moderuar pozitive të pjesëmarrësve në lidhje me qëndrimet pozitive për matematikën dhe besimit për më- simdhënie të suksesshme (r =.410, p <.01), duke i dhënë rëndësi përdorimit të materialeve mësimore (r =.375, p <.01), kërkimit të mënyrave të reja të mësimdhënies (r =.379, p <.01), integrimit të matematikës në fushat tjera (r =.302, p <.01), të gjitha këto karakteristika të mësimdhënies me synime përmbajtjesore kanë treguar një lidhje të rëndësishme, siç e pamë edhe në rezultatet e dhëna në tabelë. Një korrelacion i ngjashëm e pozitiv është treguar edhe tek rezultatet e paraqitura te marrëdhëniet e deklaratave tjera ndërmjet veti të mësimdhënësve siç janë: besimi në mësimdhënie të suksesshme me strategji të reja të mësimdhënies (r =.414, p < .01), përdorimit të materialeve mësimore ( r = .218, p <.01), integrimit të matematikës në fushat tjera( r = .275, p < .01), pajisjes se nxënësve me burime të ndryshme për gjetjen e informacionit( r = .360, p < .01) etj. Vlen të theksohet korrelacioni që qëndron ndërmjet rezultateve të paraqitura ndërmjet deklaratave “ Larmi e përdorimit të e metodave të vlerësimit” dhe “ Përforcimi si koncept i fuqishëm për nxënie të suksesshme” (r =.619, p <.01), një karakteristikë qe është e lidhur ngushtë me mësimdhënien dhe një koncept të cilit i është kushtuar rëndësi e veçantë në Kornizën e Kurrikulës së Re të Kosovës. Një marrëdhënie e rëndësishme është ajo e treguar ndërmjet qëndrimeve të mësimdhënësve për integrimin e matematikës në fushat tjera me qëndrimet për fuqizimin bashkëpunimit të mësimdhënësve (r = .464, p < .01). Këto rezultate për një korrelacion të fuqishëm ndërmjet këtyre qëndrime janë të rëndësishme sepse Kurrikula e re e Kosovës ndër të tjera parasheh integrimin e matematikës në fushat tjera dhe për ta arritur këtë duhet një bashkëpunim i mirë i mësimdhënësve.

755 KUMTESAT

Tabela 4. 7. Marrëdhëniet në mes qëndrimeve pozitive dhe përvojave të mëparshme të mësimdhënies

IV. DISKUTIMI DHE PËRFUNDIMET

Ky hulumtim ka studiuar qëndrimet e mësimdhënësve të arsimit fillor para dhe gjatë shërbimit për matematikën dhe mësimdhënien e matematikës si dhe mënyrën se si janë formuar këto qëndrime. Në përputhje me dizajnin e hulumtimit, si hulumtim kuantitativ të dhënat janë mbledhur me anë të pyetësorit, për t’iu përgjigjur pyetjes kryesore të hulumtimit se: Si ndikojnë përvojat e marra gjatë shkollimit të më hershem të mësimdhënësve të arsimit fillor, para dhe gjatë shërbimit, në qëndrimet e tyre për mësimdhënien dhe të nxënit e matematikës? Mendoj se të gjeturat na kanë ndihmuar t’i përgjigjemi kësaj pyetje. Arsimimi i mësimdhënësve para shërbimit ka pasur një ndikim pozitiv në qëndrimet e pjesëmarrësve në hulumtim. Pyetja e parë e pyetësorit ishte nëse mësimdhënësit kanë pa-

756 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 sur qëndrim pozitiv për matematikën, dhe nga përgjigjet e dhëna shumica e pjesëmarrësve janë pajtuar plotësisht kurse një numër simbolik i pjesëmarrësve kanë qenë neutral. Ndërsa është me rëndësi të theksohet se në pyetjen nëse ”Unë dua t’iu mësoj matematikën nx- ënësve në të njëjtën mënyrë siç e kam mësuar vetë atë” shumica e pjesëmarrësve nuk janë pajtuar me të, kjo do të thotë se mësimdhënësit i dëshirojnë ndryshimet në mësimdhënie. Pra, përvojat e marra gjatë shkollimit dhe përvoja e fituar në shërbim kanë ndikuar në formimin e qëndrimeve. Ndërsa në pyetjet që kanë të bëjnë me përvojat jo të mira që kanë pasur gjatë shkollimit fillor dhe të mesëm shumica janë deklaruar se nuk kanë pasur për- voja të tilla, që do të thotë se mësimdhënësit kanë pasur përvoja të mira gjatë shkollimit fillor dhe të mesëm. Përvojat e tilla mund të kenë ndikuar edhe në formimin e qëndrimeve pozitive të mësimdhënësve. Gjithashtu me anë të korrelacionit të ndryshoreve është gjetur një lidhje e fortë qe qëndron ndërmjet mendimit pozitiv për matematikën dhe formimit të besimit për një mësimdhënie të mirë. Njëkohësisht nga të gjeturat është konstatuar se ekziston një korrelacion (marrëdhënie) e qëndrueshme e ndryshoreve ndërmjet veti. Së fundmi të gjithë mësimdhënësit tregojnë në mënyrë të ngjashme vlera të larta të mbështetjes së deklaratave të dhëna në pyetësor. Kjo tregon se ata e vlerësojnë matem- atikën dhe kanë dëshirë për t’i zhvilluar aftësitë matematikore si dhe vlerësojnë rolin qe matematika luan në jetën tonë të përditshme dhe profesionale. Rezultatet e studimeve gjithashtu tregojnë se qëndrimet e mësimdhënësve ndikojnë edhe në sjelljet e tyre gjatë mësimdhënies dhe metodave të mësimdhënies (Uusimaki, 2004; Wilkins, 2002). Kjo nga ana tjetër ndikon edhe në qëndrimet e nxënësve. Arsimimi specifik ndikon në formimin e qëndrimeve pozitive ose negative në nxënës. Arsimimi i përvojave të cilat mund të ndikojnë në qëndrimet e nxënësve në mënyrë pozitive përfshijnë lojëra, punë në grupe, aktivitete të ndryshme si dhe reagime pozitive të mësimdhënësve dhe përkushtim. Kurset e arsimimit të mësimdhënësve mund të ndryshojnë qëndrimet e tyre duke i ndihmuar ata të zhvillojnë qëndrime më pozitive. Qëndrimet e tyre pozitive kanë vazhduar gjatë gjithë fazave të tyre të arsimimit. Për mësimdhënësit qe kanë qëndrim neutral, megjithatë cikli ndryshon pak, ku qëndrimet neutrale ose negative të zhvilluara gjatë shkollimit fillor dhe të mesëm mund të ndryshohen pozitivisht gjatë kurseve të arsimimit për mësimdhënës. Në figurën 5.1. janë paraqitur qëndrimet e mësimdhënësve të ndikuar nga arsimimi i tyre. Rezultatet tona janë po ato që janë nxjerrë nga studimi i Uusimaki (2004). Pikërisht, arsimimi i mësimdhënësve ka ndihmuar në zhvillimin e tyre duke ndjekur kështu Ciklin e Qëndrimeve nga Vitet e hershme të mësimdhënësve për matematikën (Uusimaki, 2004).

V. KONKLUZIONET

Kufizimet Ekzistojnë disa kufizime në këtë hulumtim. -Së pari, studimi shpjegues i rastit është intensiv dhe mbledhja e të dhënave është bërë në një fazë bazuar vetëm në të dhënat e rastit, pa pasur një hulumtim paraprak.

757 KUMTESAT

-Së dyti, të dhënat janë mbledhur me anë të pyetësorëve dhe pjesëmarrësit nuk kanë pasur mundësi për shpjegime dhe arsyetimet për deklaratat e dhëna në pyetësor, ata kanë pasur mundësinë të pajtohen, të jenë neutral ose të mos pajtohen. -Së treti mësimdhënësit tanë sikur nuk janë akomoduar me hulumtime të ngjashme dhe sikur i paragjykojnë përgjigjet dhe ka raste kur hezitojnë të përgjigjen sinqerisht në pyetjet e pyetësorit duke u përpjekur të japin përgjigje më shumë dëshiruese se sa faktike ose reale. Së fundmi-hulumtuesit e ardhshëm duhet të kenë parasysh qe për mbledhjen e të dhënave të shfrytëzojnë edhe intervistën si instrument sepse të dhënat do ti kenë më të plota dhe më cilësore, me mundësi për të dhënë informacione shtesë dhe sqarime në lidhje me përgjigjet qofshin ato pozitive apo negative.

Rekomandimet

Ka disa rekomandime që rrjedhin nga gjetjet e këtij hulumtimi: -Së pari duke pasur parasysh se qëndrimet negative të mësimdhënësve ndikojnë dre- jtpërdrejt në zhvillimin e qëndrimeve të nxënësve, është i nevojshëm një vetëdijesim më i madh i mësimdhënësve për këtë dhe është e rëndësishme që të ndërhyhet qoftë në përvo- jat, veprimet apo metodat e mësimdhënies tek mësimdhënësit në mënyrë që të ndërpritet cikli i negativitetit i dizajnuar më lart që duket se ka për të kaluar nga mësimdhënësi tek nxënësit . -Së dyti Arsimimi specifik i mësimdhënësve ndikon në formimin e qëndrimeve pozitive ose negative të nxënësit, prandaj një arsimim i përvojave të cilat mund të ndikojnë në qëndrimet e nxënësve në mënyrë pozitive do të ishte i nevojshëm edhe për mësimdhënësit para shërbimit edhe për mësimdhënësit në shërbim. -Së treti edhe pse rezultatet tregojnë se mësimdhënësit mbështesin deklaratat që kanë të bëjnë me Kurrikulën e Re të Kosovës, megjithatë për të qenë mësimdhënia në harmoni me trajektoren kurrikulare, gjetjet tona në lidhje me mësimdhënien të mbështetura në instruksionet e Kurrikulës mund t’i ndihmojnë hulumtuesit për t’i zhvilluar më tej kon- struksionet e përdorimit të Kurrikulës. Në të njëjtën kohë këto gjetje mund të mbështesin mësimdhënësit para dhe gjatë shërbimit në dizajnimin e përvojave mësimore që kontribuojnë në zhvillimin e praktikave të përdorimit të Kurrikulës nga mësimdhënësit. Në veçanti për një mbështetje të tillë kanë nevojë mësimdhënësit para shërbimit, duke pasur parasysh se të një mësimdhënës para shërbimit do të mund të shfaqeshin vështirësi gjatë përdorimit të materialeve të ndryshme të Kurrikulës.

758 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

REFERENCAT

Ajzen, I. (1989). Attitude structure amd behaviour. In A. R. Pratkanis & S. J. Breckler (Eds.), Attitude structureand function (pp. 241-274). Hillslade, NJ: Erlbaum. Ajzen, L. & Fishbein, M. (1975). Attitude-behaviour relacion: A theoretical analysis And review of empirical research. Psychological Bulletin, 84, 888-918. Albarracin, D. , Zanna, M. , Johnson, B. & Kumkale, G. (2005). Attitudes: Introduction and scope. In Albarracin, D. ,Johnson, B. & Zanna, M. (Eds.), The handbook of attitudes (pp. 3-20). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. Allport, G. (1935). Attitudes. In Murchison, C. (Ed.), The handbook of social psychology (Vol.2) (pp. 798-844). Worcester, M.A. : Clark University Press. Allport, G. W. (1935). Attitudes. In Handbook of social psychology. Edited by Murchison, C. 798– 844. Worcester, MA: Clark Univ. Press. Ball, D. (1989). Breaking ëith experience in learning to teach mathematics: The role of a preservic e methods course (Issue Paper 89-10). East Lansing, MI: National Center for Research on Teacher Education. Ball, D. & Cohen, D. (1999). Developing practice, developing practitioners: Toëards a practice-based theory of professional education. In L. Brown, R.M., Dahlen, E., Mills, C., Rick, J. & Biblarz, A. (1999). Evaluation of an evolutionary model of .self-preservation and self-destruction. Suicide and Life- Threatening Behavior,29(1), 58–7 Brophy, J., Good, T., & Nedler, S. (1975). Teaching in the preschool. New York: Harper and Row. Boaler, J. (2008). Promoting ‘relational equity’ and high mathematics achievement through An innovative mixed-ability approach. British Educational Research Journal, 34, 167- 194. Bobis, J. & Cusworth, R. (1994). Teacher education: A watershed for preservice teachersெattitud zoward mathematics. Challenges in mathematics education: Constraints on construction (Proceedings of the 17th annual conference of the MathematicsEducation Research Group of Australasia, Vol. 1, pp. 113-120). Lismore: MERGA Eagly, A. H., & Chaiken, S. (1993). The psychology of attitudes. F o r t W o r t h , T X : H a r c o u r t Brace Jovanovich College Publishers. Erickson, F. (1985). Qualitative methods in research on teaching (Occasional Paper No. 81). East Lansing, MI: Michigan StateUniversity, Institute for Research on Teaching. Ëenger, E. (1998). Communities of practice: Learning, meaning and identity. Com- bridge, UK. Combridge University Press. Fishbein, M. & Ajzen, I. (1975). Belief, attitude, intention and behavior: An introduction to theory and research. Reading, MA : Addison – Wesley.Vygotsky, L. (1982, 1927),

759 KUMTESAT

The Historical meaning of the Crisis in Psychology. Pedagogy, Vol.1, Moscow, 436- 291 (in Russian). Ignacio N, Lorenzo J. Blanco N. & Barona E. (2006) The afektive domain in matematich learning. International Electronic Journal of Mathematics Education Putney, L. D., & Cass, M. (1998). Preservice teacher attitudes toward mathematics improvement through a manipulative approach. College Student Journal, 32, 626–32. Jong, C. & Hodges, T.E. (2013). The influence of elementary preservice teachers’ mathematics experiences on their attitudes towards teaching and learning mathematics. International Electronic Journal of Mathematics Education, 8 (2-3), 100-122. Jong, C. & Hodges, T.E. (2011). (Re)shaping elementary preservice teachers’ attitudes towards mathematics. In Wiest, L. R., & Lamberg, T. (Eds.) Proceedings of the 33rd Annual Meeting the North American Chapter of the International Group for the Psychology of Mathematic Education, (1304-1312). Reno, NV: University of Nevada, Reno. Sweting, K. (2011). Early years teachers attitudes towards mathematics; C e n t r e f o r Learning Innovation. Faculty of Education. Queensland University of Technology. Lampert1, M. & Ball, D. (1998). Teaching, Multimedia and Mathematics: Investigations of Real Practice. NY: Teacher’s College Press. Ministria e Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë, (2011) “Korniza e Kurrikules e Arsimit parauniversitar të Republikes se Kosoves”. Prishtinë Ministria e Arsimit , Shkencës dhe Teknologjisë, (2012)“Kurrikula Berthame për arsimin fillor të Kosoves)”. Prishtinë. New South Wales Public Schools (2000). Pedagogy for the future: Three year strategic submission NSW. Sydney: NSWDET Quality Teacher Project. NSW (2003). Quality teaching in NSW public schools. http://www.curriculumsupport.nsw.edu.au/qualityteaching/ National Council of Teachers of Mathematics(NCTM), ( 2000). Principles and Standards for School Mathematics Musai, B.(2003). Metodologji e mësimdhënies. Shtëpia botuese dhe shtypshkronja Pegi, Ti- ranë Sopamena, P.(2009). Konstruktivisme dalam Pendidikan Matematika. Horizon Pendidikan,Vol.4, Nomor 1, Juni 2009: 2009-91-100 Vygotski, L. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Cambridge, MA: Harvard University Press. Educational Research, 78, 516-551. Walsh, K.B., Kiranxhiska, S. & Gjorgjieva, T. L. (2009). Krijimi i mjedisit për të nxënit për shekullin XXI. Libraria univerzitare kombetare ‘’Shen Kliment Ohridski’’ – Shkup Watson, A. (2002). Instances of mathematical thinking among low attaining students in an ordinary secondary classroom. Journal of Mathematical Behavior, 20, 461–475. Watson, A. & De Geest, E. (2005). Principled teaching for deep progress: Improving

760 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

mathematical learning beyond methods and material. Educational Studies in Mathematics, 58, 209–234. Watson, A. & Mason, J. (2006). Seeing an exercise as a single mathematical object: Using variation to structure sense-making. Mathematical Thinking and Learnin. Wilson, M. (2009). Measuring progressions: Assessment structures underlying a learning progression.Journal of Research in Science Teaching, 46(6), 716–730. Wilson, M.K. (2005). Constructing measures: An item response modeling approach. Mahwah: Lawrence Erlbaum Zevenbergen, R. (2003). Streaming in mathematics classrooms: A Bourdieuian analysis. For the Learning of Mathematics, 23(3). 5–10.

761 KUMTESAT

762 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

NDIKIMI I HUAJ NË SHQIPEN E MEDIAVE ELEKTRONIKE NË KOSOVË

Përparim Sadiku Master i shkencave filologjike / Universiteti “Hasan Prishtina” Prishtinë [email protected]

ABSTRAKT

Ndikimi i huaj në shqipen standarde bëhen kryesisht nga kontekstet historiko-politik, nga ndikimi ekonomik, kulturor etj. Ndikimi është kryesisht nga gjuha latine, greke, italiane nga turqishtja, frëngjishtja, sllavishtja dhe së fundmi me ndikim të madh nga anglishtja si dhe nga gjuhët indoevropiane në tërësi. Në këtë punim do të trajtojmë ndikimin e gjuhëve të huaj mbi shqipen standarde në mediat elektronike, në veçanti fjalët e huaja në portalet dhe televizionet shqipe në Kosovë, duke bërë një trajtim teorik mbi ndikimin e huaj, duke zgjedhur një korpus të fjalëve të huaja nga portalet, si: telegrafi.com, indeksonline.com dhe rajonipress.com si dhe programe të caktuara në TV21, KTV dhe Klan Kosova. Do të trajtojmë burimin, strukturën e fjalëve, kuptueshmërinë në shqipe dhe fjalët shqipe të pastra. Fjalët e huaja kanë lëshuar rrënjë në gjuhën shqipe. Format e ndikimit gjuhësor në shqipen standarde në mediat elektronike janë si shkak i plagjiaturës, që merren nga një vend dhe gjuhë tjetër dhe futet në programe shqipe pa i respektuar rregullin e pranimit të fjalëve të huaja në shqipen standarde, ku realisht përmbajnë shumë fjalë të huaja. Institucionet përkatëse, si gjuhëtarët, udhëheqësit e mediave, duhet të bashkëveprojnë në mbrojtje të fjalorit të pastër të gjuhës shqipe, duke aplikuar rregulla mbi përdorimin e gjuhës nëpër media e po ashtu edhe gjuhëtarët duke e zhvilluar fjalorin e gjuhës shqipe, duke për- jashtuar këtu përdorimin e fjalëve universale, apo siç po quhen ndërkombëtarizma, që mund të mos i ketë fjalori i shqipes standarde. Fjalët kyçe: gjuha, fjalët e huaja, mediat, burimi, prejardhja.

Hyrje

Fati i keq historik i shqiptarëve dhe i gjuhës shqipe është provuan edhe nëpërmjet ndikimeve të gjuhëve të huaja, apo edhe të gjuhëve të armiqve mbi gjuhën e pastër shqipe, kryesisht ndikimet e kontekstit historiko-politik që kanë qenë të mëdha.

763 KUMTESAT

Gjuha shqipe, si pjesë e gjuhëve indoevropiane është gjuhë në vete, ku studiuesit vendor dhe të huaj e shohin si vazhdimësi të ilirishtes. Gjuha shqipe ka standardin e saj në të shkruar dhe në të folur, ka edhe korpusin e fjalorit të saj mjaft të pasur dhe të pastër. Si çdo gjuhë tjetër e botës, e përfshirë nën ndikimin e njërës apo tjetrës gjuhë dhe anasjelltas, edhe gjuha shqipe ka përjetuar ndikimet e gjuhëve tjera të botës. Kryesisht ndikimet e gjuhëve tjera mbi gjuhën shqipe janë të rrethanave historike, luftërave, ndikimit politik, ekonomik, administrativ, që kanë ndikuar shumë dhe ende po ndikojnë në fjalorin e gjuhës së pastër shqipe. Po ashtu ndikimi i gjuhëve tjera mbi shqipen standarde ka rrjedh edhe nëpërmjet mediave elektronike, madje do thosha se disa media shqipe tashmë nuk mund edhe ti quash shqipe, për arsyen e ndikimit të madh që kanë nga gjuhë tjera në të shkruarit e tyre. Në këtë punim masteri, kryesisht është përdorur literaturë nga autor dhe studiues shqiptar, pa anashkaluar edhe autorët e huaj. Literatura e përzgjedhur është e përzier edhe në kontekstin kohorë (të hershme dhe të reja) si dhe në kontekstin e përmbajtës (libra të studiuesve me temë ndikimet e huaja në gjuhën shqipe si dhe përmbledhje me punime shkencore, që kanë si temë gjuhën shqipe dhe ndikimin e gjuhëve të huaja mbi te, duke i përfshi këtu portalet dhe programet televizive si objekt thelbësor të hulumtimit dhe studimit). Kryesisht kemi trajtuar dhe jemi mbështetur në studime të studijuesve të ndryshum, punimeve shkencore të studijueseve të shfaqyra në seminare ndërkombëtare, studime të marra nga interneti, teks-citate të marra nga shkrime në portalet e përzgjedhura për trajtim si dhe tekst-citate nga programet televizive të përcaktuara për studim në këtë punim. Qëllimi I këtij punimi është për të parë ndikimi i gjuhëve të huaja në shqipen standarde, thellësisht ndikimi I fjalëve të huaja në shqipen e shkruar dhe folur në mediat elektronike, kryesisht në portale dhe në televizionet shqipe në Kosovë, por edhe si veçanti e nxjerr ndikimi i anglishtes në shqipe, për të nxjerr burimin e këtyre fjalëve të huaja dhe mundësinë për ti zëvendësuar me fjalë të pastra shqipe.

Literatura e shqyrtuar

Literatura e shqyrtuar kryesisht është marr nga autor shqiptar pa anashkaluar edhe ata të huaj. Literatura është e përzier në kontekstin kohor (e vjetra me të renë) si dhe në kontekstin e përmbajtës (libra të studiuesve me temë ndikimet e huaja në gjuhën shqipe si dhe përm- bledhje me punime shkencore, që kanë si temë gjuhën shqipe dhe ndikimin e gjuhëve të huaja mbi te, duke i përfshi këtu portalet dhe programet televizive si objekt thelbësor të hulumtimit dhe studimit). Kryesisht kemi trajtuar dhe jemi mbështetur në studime të studijuesve të ndryshum, punimeve shkencore të studijueseve të shfaqyra në seminare ndërkombëtare, studime të marra nga interneti, teks-citate të marra nga shkrime në portalet e përzgjedhura për trajtim si dhe tekst-citate nga programet televizive të përcaktuara për studim në këtë punim.

764 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Metodologjia

Metoda e punës sime në këtë punim ka bazë hulumtuese, duke u marr specifikisht me shkrime në portale dhe me programe në televizione, nga kam nxjerr fjalët e huaja në shqipen e mediave elektronike në pasura si objekt studimi. Jam marr me burimin dhe prejardhjen e fjalëve të huaja, gjetjen e fjalës shqipe apo kuptimin e fjalëve për ato fjalë të huaja. Cilat fjalë janë më ndikuese dhe numri i fjalëve të huaja të gjetura në këto media, dhe ndikimi i tyre në shqipen e mediave në Kosovë.

Sfondi teorik

Mediat në tërësi, respektivisht mediat elektronike në veçanti, janë hapësirë e komunikimit shoqëror, ku përveç informimit mbi zhvillimin e jetës shoqërore në situata të ndryshme kohore, ato rrezatojnë mbi shoqërinë edhe në aspektin e kulturës së gjuhës. Në shekullin në të cilën po jetojmë, ta quaja kështu shekullin e komunikimit të shpejtë elektronik ndërnjerëzor të botës, gjuha e mediave është bërë gjuhë në vete, madje gjuhë kjo mishmash i gjuhëve të botës. Ndikimi i gjuhëve të huaja në portalet dhe televizione shqip në Kosovë është shumë i madh, dhe atë kryesisht kanë depërtuar për shkakun e krijimit të portaleve dhe televizioneve të shumta dhe komerciale, që nuk kanë kriter gjuhësor. Kryesisht si në portale po ashtu edhe në televizione, shkrimet merren shpeshherë ta quaja ashtu si “copy paste”, që në shqip i bie “merr e lësho”, pa pasur parasysh që mund ta dëmtojnë gjuhën shqipe, për shkakun se shkrimet vetëm përkthehen e nuk përshtaten me rregullat e shqipes, madje disa edhe mbeten ashtu si fjalë të huaja, duke mos e gjetur fjalën e pastër shqipe. Lidhur me ketë konstatim, studiuesi Bardh Rugova thotë: “Në gazetat kosovare huazime realizohen kryesisht në shkrime, ku burimi ka qenë folës i një gjuhe të huaj ose ku burimi ka qenë një medium tjetër në gjuhë të huaj (gjatë përshkrimit)” (Rugova 2009: 222). Po ashtu, studiuesi Rugova vazhdon më tutje duke thënë: “Në gjuhën e gazetave të shqipes dominojnë huazimet leksikore nga anglishtja si gjuhë edhe e një pjese të administratës në Kosovë, por edhe si gjuhë e burimeve informative (agjencitë e lajmeve) të disa rubrikave të caktuara në gazeta (faqet e botës, të kulturës, të sportit). Sa i përket huazimeve (kompjuter, global etj) ato do të mund të kupto- heshin edhe si fjalë të reja në gjuhën shqipe” (Rugova 2009: 223). Pra, këtu studiuesi nxjerr fjalët e huaja ku përdorën kudo njëjtë, që ne po i quajmë ndërkombëtarizma, ku gjuha shqipe duhet t’i konsideroj si fjalë të reja në fjalorin e saj të fjalëve shqipe. Po ashtu studiuesi veçon anglishten si gjuhë ndikuese në administratën në Kosovë, kjo sidomos pas futjes së Kosovës nën administrimit ndërkombëtar, pas vitit 1999. Për ndikimin e anglishtes në mediat shqipe në Kosovë flet edhe studiuesi Shkumbin Munishi, i cili këtë ndikim e sheh edhe nëpërm- jet mediave audiovizuele të shtypura dhe internetit. Sipas tij, mediat dhe interneti përveç bartjes së elementeve gjuhësore të anglishtes ndikojnë njëkohësisht edhe në depërtimin dhe në përhapjen e këtyre ndikimeve, si dhe në pranimin e tyre. Pra, sipas studiuesit mediat dhe

765 KUMTESAT interneti paraqesin mjetet më kryesore të përhapjes së ndikimit të anglishtes (Munishi 2015). Lidhur me standardin e gjuhës në mjetet e informimit publik, studiuesja Shefkije Islamaj thotë: “për fat të keq mjetet e informimit publik, sa i përket anës gjuhësore kanë treguar se në vitet e fundit nuk po e kryejnë si duhet funksionin e tyre të rëndësishëm shoqëror, prandaj as funksionin kulturor e gjuhësor” (Islamaj 2004: 45). Njëtrajtshëm shprehet edhe studiuesi Idriz Ajeti, i cili thotë: “Me përjashtime të rralla, gjuha e shtypit dhe e publicistikës sonë në Kosovë ende është e varfër, stereotipike, e thatë, e paqartë, e mbytur me skema e modele të gjuhëve të huaja. Pra, realisht studiuesit gjuhën e shtypit e paraqesin të dalë prej rregullave gjuhësore të shqipes dhe të zënë frymën nga ndikimi i huaj. Studiuesi këtë varfëri gjuhësore në shtypin kosovar e sheh për shkakun e mungesës së punonjësve të kualifikuar, punonjës që realisht nuk kanë kujdesin ndaj gjuhës kur daktilografohet, korrektohet dhe redaktohet shtypi, ku ai më tej vazhdon duke thënë: “Në përdorimin e fjalëve të huaja vihet re mungesa e kritereve të drejta të shëndosha gjuhësore; në këtë mes natyrisht, nuk duhet të bëhemi puristë të tepruar, duke mos lejuar që asnjë fjalë e huaj, që shihet e nevojshme me ndonjë ngjyrim të ri vështrimor, të zërë e të ngulitet në gjuhën shqipe. Në këto raste, kur fjala e huaj nuk sjell kurr- farë nuance a ngjyrimi të ri kuptimor, s’ka nevojë të shtihet në gjuhën shqipe” (Ajeti 1980: 27). Tashmë shumë fjalë të huaja të përdora në gjuhën shqipe, përkatësisht në mediat shqipe në Kosovë janë bë si model interesant i tingëllimit, ku gati se fjalori i pastër i shqipes ka filluar të mbishtresohet me fjalë të huaja. Sipas studiueses Aferdita Abdullahi, mediat e sotme, si të shkruara po ashtu edhe ato elektronike, gjysmën e fjalëve të një teksti i kanë të huazuara. Studiuesja më tej shton: “përdorimi pa vend i fjalëve të huaja e burokratizon gjuhën e shtypit, të televizioneve dhe të radiove. Fjalë a shprehje të huaja të marra drejtpërdrejt a të përkthyera keq nga gjuhët e huaja, kryesisht nga gjuha angleze janë bërë simbol e stil i të kumtuarit e janë kthyer gati gati në zhargon” (Abdullahi 2013: 229). Për ndikimin e gjuhëve të huaja në mediat shqipe flasin edhe shumë studiues tjerë, si: Thoma Dhima, Shehremet Ahmeti, Arta Toqi, Abdurrahim Maxhuni, Naser Pajaziti etj

Burimi dhe struktura e fjalëve të huaja në portale dhe televizione

Meqenëse si objekt studimi kem fjalët e huaja në portalet dhe televizionet shqipe në Kosovë, këtu janë përzgjedh pjesë teksti nga tri portalet, si|: indeksonline.com, telegrafi.com, rajonipress.com; si dhe pjesë programi nga tre televizionet: Klan Kosova, TV21 dhe KTV, nga ku janë nxjerrë fjalët e huaja dhe janë trajtuar struktura ndërtuese dhe burimi i fjalëve të huaja në këto portale dhe televizione. Po citoj dy paragrafë të marr nga portali indeksonllajn dhe nga televizioni Klan Kosova: Citoj “Agjencia Anti Korrupsionit i adresoi sot komunës së Klinës një opinion përmes se cilit i rekomandon këtij institucioni që t`i ndërmerr të gjitha veprimet e nevojshme për evitimin e shkeljeve të evidentuara në lidhje me tenderin me titull “Furnizim-montim i xhamave në objektet shkollore dhe institucioneve tjera“ (http://www.indeksonline.com, Lajme, E mërkurë, 16 prill 2014, 14:11). Pastaj “Koha për një person... përcjell sportin... fillim si futbollist e tash

766 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 si pjesë e prapaskenave të sportit... pastaj e diskutojnë storien e tij” (Klan Kosova. Programi Ora Shtat, youtube. 14 janar 2015). Nga këto citate janë nxjerr fjalët e huaja, sic janë: agjenci, anti, adresoi, kurropsion, komunë, opinion, rekomandon, institucion, evitimin, evidentimin, tenderin, furnizim-montim, xhamave, objektet, person, sportin, futbollist, prapaskenave, dis- kutojnë, storien etj. Fjala agjenci është futur jo nga niveli burimor i saj nga latinishtja agentia, nga italishtja agenzia, por nga niveli i prejardhjes, që në shqipe ka hyrë nga anglishtja agency, madje fjala në shqipe është e njëjtë me fjalën se si lexohet në anglishte, përveçse tingulli a në anglishte shqiptohet si tingull hundor, kurse në shqipe si tingull qiellzor. Pra, kjo fjalë në shqipe na del si huazim i pastër më zëvendësim të pjesshëm fonematik, por që në shqipe herë e hasim si agjensi e herë si agjenci, ku fonema e parafundit c mbetet si në anglishte, që përdorët nga folës të rëndomtë. Kjo fjalë në gjuhën shqipe jepet në kuptime të ndryshme, si p.sh.: degë e një institucioni ose e një organizate të punës së bashkuar, që kryen një shërbim të caktuar, në një vend tjetër, degë/zyre ndërmjetësimi për kryerjen e punëve turistike, tregtare,etj, zyre e përcjelljes së lajmeve etj, që në shqipe nuk ka ndonjë emërim konkret. Fjala anti na del si importim morfemik i pastër, pa zëvendësim fonemash, por si përdorim në gjuhën shqipe ka logjik të përshtatshme tingëlluese të shqipes, madje duke ditur se gjuha shqipe ka fjalën e pastër shqipe kundër, atëherë kjo fjalë përdorët ma shumë si shprehje e moderuar dhe nga moskujdesja, pa i kushtuar rëndësi mbrojtjes së fjalës së pastër që ka fjalori i gjuhës shqipe. Kjo fjalë me burim nga greqishtja avti, që në shqipe hynë nga anglishtja anti, në shqipe ka termin kundër, pra është parashtesë. Kjo fjalë na del edhe sifjalëformim, si parashtesë, si: antinjerëzor, antikombëtar etj. Fjala adresoi në shqipe merr një kuptim të ri, duke ia shtuar prapashtesën oi dhe shndërrohet në folje, pra, realisht kemi një zëvendësim morfemik dhe si i tillë është huazim hibrid. Adresoi është fjalë me burim nga frëngjishtja adresse, adressant, që shqipja ka fjalët dërgim, dërgues, dërgoi etj, që ka kuptimin e dërgimit të një letre, kurse adresa ka kuptimin e vendit të dërgimit të letrës, ka kuptimin e vendbanimit (1888). Fjala evidentimin, është fjalë me burim nga latinishtja evidentia dhe italishtja evidenza, por që në mediat shqipe, për- katësisht portalet shqipe futet nga anglishtja, që shqipja e ka huazuar vetëm rrënjën evidencë, duke ja shtuar prapashtesën im, in të shqipes dhe kështu ka krijuar një trajtë të re të fjalës dhe si e tillë është huazim hibrid. Kjo fjalë në shqipe ka kuptimin e mbajtjes së të dhënave dhe shënimeve në një fletë letre, që pasqyrojnë gjendjen e punëve a të veprimtarisë së njerëzve, të ndërmarrjeve, të institucioneve etj, që shqipja në vend të saj ka fjalët pasqyrë, dukje. Të tilla huazime të pastra dhe hibride hasim shumë në portale dhe televizionet e lartpërmendura, ku mund të themi se janë të stërmbushura. Për të parë edhe më shumë shtrirjen e fjalëve te huaja ne mediat shqipe në Kosovë kemi trajtuar edhe pjesë teksti nga portali telegraf dhe televizioni KTV: citoj “Përzierja e kulturave (etnive, kombeve, feve etj.) në kontinentin e vjetër, që erdhi si rezultat i globalizimit, solli deri në transformime qytetërimi. Bashkë me këtë lindën dilema rreth asaj se çka konsiderohet vlerë e çka e kundërta e saj, cilët janë parametrat vlerësues të së mirës e të së keqes, çka është e drejtë e çka jo, si të vijëzohet raporti liri-shfrenim, e kështu me radhë, plot çështje të cilat

767 KUMTESAT si nocione janë abstrakte, por ama zënë vend në marrëdhëniet ndër sociale” (telegrafi.com, opinion, 12.05.2014, 1:20). “...shiu i pandërprerë për disa orë shkaktoj bllokimin e pothuajse të gjitha magjistraleve... një aksident trafiku ka ndodhur... bizneset kosovare kanë vendosur tu dalin në ndihmë... aksioni humanitar...” (KTV, edicion i lajmeve, yautube 06.02.2015). Edhe në këto citate kemi ndarë shumë fjalë të huaja, si: kulturave, etnive, kombeve, feve, kontinentin, rezultat, globalizmit, transformime, dilema, konsiderohet, parametra, raporti, nocione, abstrakte, ndërsociale, orë, bllokim, magjistraleve, aksident, trafiku, bizneset, aksion humanitar. Në mesin e këtyre fjalëve ka huazime të pastra dhe huazime hibride, por këtu kemi edhe një fjalë ndërsociale, që për nga ndërtimi strukturor na del huazim kalk, për shkakun se si fjalë e huaj në shqipe hynë duke u përshtatur, pra, duke dashur të shqiptohet fjala e huaj. Të tilla janë edhe fjalët kryeredaktor, projektligj, nënvizim etj, ku shqipja provon ti përkthej bukfalisht nga fjalët e huaja dhe ti përshtat, duke provuar ti shqiptoj dhe ti nxjerrë si fjalë shqipe. Të tilla fjalë kemi hasur në portalet dhe televizionet shqipe te lartpërmendura, ku po marrim një fjali nga portali rajonipres: citoj “Klubi i Basketbollit “Drita”, nga Gjilani është shpallur kampion i Kosovës në kategorinë U-16, ku në finale ka mposhtur ekipin KB “Penza” nga Peja, ndërsa në kategorinë U – 14 janë shpallur nënkampione (http://www.rajonipress.com, Sport, E Hënë, 19 Maj 2014, 9:17), ku në këtë citat përveç fjalëve tjera të huaja, që mund të jenë huazime të pastra dhe hibride, kemi edhe një fjalën nënkampione, që është huazim kalk. Më tutje kam paraqitur tre grafike të identifikimit të numrit të fjalëve të huaja në mediat, përkatësisht ne portalet dhe televizionet që kemi si objekt studimi, saktësisht numrit të gjuhëve më me ndikim në shqipen standarde ne mediat elektronike në Kosovë, si dhe fjalët që shkruhen dhe lexohen njëjtë si në gjuhë të huaja ashtu edhe ne shqipen standarde.

Graf 1. Fjalë të huaja në portalet shqipe

Graf 2. Fjalë të huaja në televizionet shqipe

Graf.3. Fjalë të huaja që shkruhen dhe folën njëjtë edhe në shqipe

Përfundim

Përveçse duket se anglishtja e ka mbuluar me fjalë të saja gjuhën shqipe, rrjedhimisht disa nga fjalët që ne na dalin në shqipe nga anglishtja, burimin e kanë nga gjuhët tjera, ndërsa ato edhe mund të jenë me prejardhje nga gjuha angleze. Pra, ndikimi i gjuhëve të huaja në shqipen standarde, përkatësisht në portale dhe televizione shqipe në Kosovë, nuk vije vetëm nga dora e parë, por si fjalë në gjuhën shqipe hyjnë edhe nga dora e dytë apo e tretë e tutje, që është një tregues i mirë, se jo vetëm gjuha shqipe merr nga gjuhët tjera, por edhe shqipja mund t jetë gjuhë ndikuese apo nëse mund të themi tashmë gjuhët e kanë humbur origjinalitetin e vet, të një gjuhe me fjalor të pastër plotësisht.

768 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Sa i përket burimit të fjalëve të huaja në shqipen standarde të mediave elektronike në Kosovë shihet se më me ndikim është latinishtja, ndërsa sa i përket prejardhjes së fjalëve të huaja në këto media elektronike, del se anglishtja është më me ndikim, sidomos pas përfun- dimit të Luftës në vitin 1999 dhe pas futjes së Kosovës nën protektoratin ndërkombëtar, ku anglishtja u bë gjuhë zyrtare. Shqipja standarde e mediat elektronike, sa i përket substratit të fjalëve të huaja, tregon edhe historinë e lashtë të saj, krahas gjuhëve të vjetra, si latinishtja, duke pas parasysh se shumë fjalë të huaja shqipja i ka të trashëguara nga ilirishtja nga edhe gjuha shqipe ka prejardhjen. Sa i përket ndërtimit strukturor të fjalëve të huaja në shqipen e mediave, përkatësisht shqipen e portaleve dhe televizioneve, përfundojmë, se gjuha shqipe në fjalorin e vet të fjalëve të huaja përmban gjitha kombinimet, duke filluar nga ato më të thjeshta e deri me ato më të ndërlikuara, ku në vete ka huazime të pastra, huazime hibride, dhe huazime kalk. Pra, fjalët e huaja në portalet dhe televizionet shqipe në Kosovë, sa i përket ndërtimit strukturor, ka fjalë që në shqipe përdoren njëjtë si në gjuhë të huaja, ka fjalë që kanë zëvendësim të pjesshëm fonematik, ka fjalë të kombinuara, ku rrënja e fjalës është e huaj, por ndajshtesat janë të shqipes, dhe si të tilla kanë zënë vend në gjuhën shqipe, por ka edhe fjalë të tilla që shqipja provon t’i përshtat duke i përkthyer bukfalisht etj. Pra, kjo tregon se shqipja, përkatësit mediat e shkruara dhe elektronike, konkretisht portalet dhe televizionet kanë një konglomerat huazimesh, që më të drejt mund ta veçosh një gjuhë të huazuar në media. Në të dy hapësirat mediatike vërejmë të përbashkët edhe anën gramatikore, respektivisht përshtatshmërisë gramatikore të fjalëve të huaja në gjuhën shqipe, për të qartësuar edhe më shumë fjalët e huaja në shqipe, përkatësisht në gjuhën e mediave shqipe në portale dhe televizione, një pjesë e madhe tashmë t’i quaja kështu janë shqiptarizuar, duke u përshtatur me prapashtesa, mbaresa të shqipes, madje duke u shqiptuar ashtu sipas ndërtimi gramatikor të shqipes, por ka edhe një numër të fjalëve të huaja që fare nuk janë përshtatur më ndërtimin gramatikor të shqipes, dhe ato shqiptohen në të shkruarit shqip ashtu si janë në gjuhët e huaja. Mediat, rrjetet sociale, si mundësi të reja të komunikimit ndërnjerëzor, janë hapësira dinamike të ndikimit ndërgjuhësor, por edhe si mundësi për ta promovuar dhe zhvilluar gjuhën, prandaj futja e gjuhës shqipe, krahas gjuhëve tjera të botës, nëpër programe të rrjeteve sociale si gjuhë e komunikimit, ka bërë që shqipja të gjallërohet si gjuhë, me gjithë rreziqet e mundshme sa i përket tjetërsimit të fjalëve të pastra shqipe. Si në portale ashtu edhe në televizione, ka shumë fjalë që në gjuhën shqipe jepet vetëm kuptimi, atë për çka bëhet fjalë, por që fjalori i gjuhës shqipe nuk e ka fjalën e përshtatshme të pastër shqipe. Sa i përket drejtshkrimit dhe drejtshqiptimit, shqipja e mediave elektronike ka shkarje, që lexuesi e ka vështirë ta nxjerr mesazhin e drejtë të ndonjë nga fjalitë. Mund të përfundojmë, se shqipja standarde, përkatësisht gjuha shqipe në mediat shqipe, konkretisht në tri portalet dhe tre televizionet që patëm si objektiv studimi, tregojnë zhytjen e thellë të mediave “shqipe” me fjalë të huaja.

769 KUMTESAT

>>“Me ndjeshmëri, si gjuhëtar dhe shqiptar, ndaj mendimin, se fjalorin e pastër të shqipes duhet dhe mundemi ta mbrojmë vetëm duke e zhvilluar me krijimin e fjalëve të reja shqipe, duke i kulluar fjalët e huaja”!!! <<

Mirënjohje

Për ndihmesën e ofruar dhe recensionimin e këtij punimi falënderoj Prof. Dr. Shkumbin Munishin, njëherë edhe mentor në punimin e diplomimit tim në master si dhe Prof. Dr. Ag Apollonin për ndihmesën e ofruar dhe recensionimin e punimit tim. Po ashtu falënderoj familjen time për përkrahjen që po më japin në rrugëtimin tim shkencor si dhe një falënder- im për MASHT-in që më përzgjodhi punimin tim që të jetë pjesë e punimeve shkencore në “Javën e Shkencës” 2017.

Literatura

Ajeti, Idriz, (2001), Vepra 4, Botime të veçanta XXXVIII, Seksioni i Gjuhës dhe Letërsisë, libri 17, Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës, Prishtinë. Ajeti, Idriz, (1998), Vepra 2, Botime të veçanta XXXI, Seksioni i Gjuhës dhe Letërsisë,, Libri 15, Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës, shtypshkronja: TIMEGATE, Prishtinë. Ajeti, Idriz, (1980), Gjuha dhe mjetet e informimit për ngritjen e kulturës gjuhësore, Çështje të Normës letrare (përmbledhje punimesh), Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë. Abdullahi, Aferdita, (2013), Fjalët e huaja në media, Kumtesat I, Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe e Teknologjisë, Prishtinë. Dhima, Thoma, (2002), Aspekte të përdorimit të gjuhës standarde në mjetet e informimit me shkrim, Seminari ndërkombëtar për gjuhë, letërsi dhe kulturë shqiptare 20/1, NBLG Dukagjini, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë. Fjalori i fjalëve të huaja (1988), Grup autorësh, Prishtinë. Islamaj, Shefkije, (2004), Gjuha Ligjërimi dhe Fjala, Instituti Albanologjik I Prishtinës, KGT, Prishtinë. Munishi, Skumbin, (2015), Shqipja në Epokën e Globalizimit, Biblioteka Kombëtare e Kosovës “Pjetër Bogdani”, Zero Print, Prishtinë. Munishi, Shkumbin, (2014), Ndikimi i sotëm i anglishtes në shqipe, Revista për studime filologjike 20, Focus print, Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës, Prishtinë. Pajaziti, Naser, (2002), Diçka për kulturën e gjuhës në mjetet e informimit sot, Seminari ndërkombëtar për gjuhë, letërsi dhe kulturë shqiptare 20/1, NBLG Dukagjini, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë. Rugova, Bardh, (2009), Gjuha e gazetarëve, biblioteka URB Koha, Prishtinë.

770 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Toçi, Arta, (2014), Anglicizmat në mediat elektronike në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni, Revista për Studime Filologjike 20 (2014), Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës, Prishtinë. www.etymonline.com www.telegrafi.com www.indeksonline.com www.rajonipress.com www.TV21.com www.KTV.com www.KlanKosova.com

771 KUMTESAT

772 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

PËRVETËSIMI I NJOHURIVE TË REJA PËRMES METODËS SË DEMONSTRIMIT DHE ILUSTRIM- IT NË LËNDËN “NJERIU DHE NATYRA”

Mr.sc. Sebahate R. Azizi Mësimdhënëse në SH.F.M.U. “Selami Hallaçi” Gjilan. E-mail: [email protected]

Qëllimi i hulumtimit në këtë punim qëndron në atë se sa rëndësi ka zbatimi i metodës së demonstrimit dhe ilustrimit në përvetësimin e përmbajtjeve dhe realizimin e tyre në praktikë.

Metodat mësimore si procese të veprimeve të përbashkëta të arsimtarit dhe të nxënësve në mësim, janë struktura të përmbajtjes didaktike të organizuara dhe të planifikuara drejt organizimit të zhvillimit të procesit mësimor në përvetësimin e diturive, shkathtësive të reja si dhe përsëritjes së tyre, me qëllim të zbatimit praktik të njohurive teorike dhe të përgatitjes së nxënësve për jetë e punë.

Suksesi dhe efikasiteti i mësimdhënies varet shumë nga përdorimi i drejtë i metodave mësimore, kështu që: “Përvetësimi i njohurive të reja përmes metodës së demonstrimit dhe ilustrimit në lëndën “Njeriu dhe natyra” është studiuar jo vetëm në rrafshin e teorik por edhe në atë praktik.

Hulumtimi ka përfshirë nxënës dhe mësimdhënës të dy shkollave në komunën e Gjilanit, dhe në të njejtën kohë është bërë përzgjedhja e klasave të grupeve Gk dhe Ge dhe përmes testeve të hartuara, është bërë përpjekje për të analizuar praktikën mësimore në lëndën “Nje- riu dhe natyra”. Realizimi i testit fillestar në grupin kontrolluesdhegrupin eksperimental, ka për qëllim që të përcaktohet gjendja fillestare e njohurive të nxënësve që do të na shërbejë mëpastaj për të bërë krahasimin me rezultatin e testimit final. Nga kjo del vlerësimi dhe pro- gresi i nxënësve në lëndën “Njeriu dhe natyra“, si rezultat i zbatimit të metodës demonstrimit dhe ilustrimit.

Ky tip testimi është zhvilluar në dy shkolla fillore në komunën së Gjilanit, me pjesëmarrje të

8 klasëve të treta, (4 klasë të grupit të kontrollit dhe 4 klasë të grupit eksperimental). Anketimi është zhvilluar me nxënësit e këtyre grupeve dhe me mësimdhënësit e tyre. Të dhënat janë mbledhur në mënyrë sistematike, përmes pyetësorëve dhe testeve. Ndërkaq, analiza statistikore dhe ajo tematike është realizuar po ashtu në mënyrë sistematike për të

773 KUMTESAT reflektuar mbi të dhënat e grumbulluara gjatë cikleve të hulumtimit. Duke paraqitur rezultatet e këtij hulumtimi jemi përpjekur të tregojmë se zbatimi i metodës së demonstrimit dhe ilustrimit kanë sjell efekte pozitive në përvetësimin e njohurive dhe realizimin e tyre në praktikën mësimore. Hulumtimi po ashtu konfirmon se nëse arsimtari përdor këto metoda mësimore, nxënësit kanë më shumë motiv dhe angazhim në përvetësimin e njohurive të reja në mësim.

Fjalët kyçe :Metodat mësimore, metoda e demonstrimit, metoda e ilustrimit, lënda më- simore “Njeriu dhe

natyra”.

I. HYRJE

Rëndësia e metodave mësimore si burim kryesor për nxënie dhe përdorimi i drejtë dhe i duhur nga ana e mësimdhënësve, janë dy çështje të rëndësishëm që janëtë trajtuar në këtë punim. Metodat mësimore si procese të veprimeve të përbashkëta të arsimtarit dhe të nxënësve në mësim, janë struktura të përmbajtjes didaktike të organizuara dhe të planifikuara drejt organizimit të zhvillimit të procesit mësimor në përvetësimin e diturive, shkathtësive të reja si dhe përsëritjes së tyre, me qëllim të zbatimit praktik të njohurive teorike dhe të për- gatitjes së nxënësve për jetë e punë. Fëmijët qysh në moshën e hershme të tyre i shtyn kureshtja të njohin objektet që i rretho- jnë. Prandaj, është e kuptueshme që kjo kërshëri para së gjithash lidhet me ambientin rrethues me tendencë shtrirje më të gjerë si në drejtim të natyrës ashtu edhe të shoqërisë. Duke pasur parasysh që interesi i fëmijëve mbi natyrën është gjithmonë në rr itje, nga kjo shtrohet nevojë (e arsimtarëve) të kuptohet qartë objekti e saj i studimit, se cilat çështje i trajton ajo dhe cili është qëllimi dhe rëndësia e studimit të saj. Në pjesën teorike është analizuar literatura bazë si dhe burimet tjera lidhur me rëndësinë e metodave mësimore në mësimdhënie me qëllim të veçimit apo identifikimit të metodave mësimore që kanë ndikim më të madh apo më të vogël në procesin mësimor në shkollën fillore. Nga aspekti empirik përmes teknikave dhe instrumenteve të hulumtimit është analizuar opinioni i subjekteve të cilët përbëjnë bazën e hulumtimit. Objekt hulumtimi e analize të këtij punimi është zbatimi i metodës së demonstrimit dhe ilustrimit në lëndën “Njeriu dhe natyra”. Motivi shtytës për t’u marrë konkretisht me këtë temë punimi është mundësia e mirë për të parë efektet e metodës demonstrimit dhe ilustrimit në përvetësimin e njohurive të reja dhe realizimin e tyre në praktikë. Shpjegimi i lëndës së re dhe bisedat shpesh herë kërkojnë që sendet dhe dukuritë, që merren për t’u studiuara apo dhe fotografitë e tyre duhet të paraqiten në mënyrë konkrete. Në shumë raste përvetësimi i njohurive të reja fillon nëpërmjet perceptimit të sendeve

774 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 dhe dukurive reale, të gjitha këto dëshmojnë për domosdoshmërinë e aplikimit të metodës së demonstrimit dhe ilustrimit në procesin mësimor. “Vija karakteristike e këtyre metodave është se këto u japin mundësi nxënësve që ti vërejnë sendet dhe dukuritë e studiuara nëpërm- jet mjeteve të ndryshme. Aktiviteti njohës i nxënësve gjatë aplikimit të këtyre metodave zbulohet në të vërejturit e objekteve që merren për tu studiuar” 1. Procesi i përvetësimit të diturive zë vend të rëndësishëm në problematikën mësimore. Vetëm dituritë e përvetësuara mirë mund të shfrytëzohen drejt dhe në mënyrë dinamike mund të transferohen dhe të transformohen. Përvetësimi i njohurive të reja dhe ballafaqimi me situatat e reja është me rëndësi të madhe për mësimin gjatë jetës2. Prej faktit se në ç’mënyrë nxënësit i fitojnë dituritë e reja, se çfarë ndijimesh e fotografish do të formohen me atë rast, se si do të sajohen përfytyrimet dhe konceptet, cilat mendime dhe ndjenja do të zgjohen te ta, varet në një shkallë të gjerë puna e mëtejshme mësimore lidhur me diturinë e përvetësuar, do të thotë edhe rezultatet e tyre. Zhvillimi i mësimit praktik nuk është i veçuar sipas programit mësimor, por zhvillohet brenda orëve të rregullta mësimore. Për disa njësi mësimore të lëndës “Njeriu dhe natyra” parashihet puna praktike që ka për qël- lim të ndihmojë nxënësit në përvetësimin e njohurive dhe përdorimin e tyre për zgjidhjen e problemeve, duke formuar aftësi dhe shprehi të caktuara. Para fillimit të punës praktike, mësuesi u shpjegon nxënësve punën që do të bëjnë, qël- limin dhe metodikën e punës që duhet të ndjekin për realizimin e saj. Etapat e kësaj pune mund të shkruhen edhe në dërrasën e zezë. Me anë të pyetjeve mësuesi mund të evidentojë edhe njohuritë e nxënësve për temën e re. Sipas bazës materiale të siguruar, nxënësit mund të grupohen në grupe të vogla ose të punojnë në mënyrë të pavarur. Pasi janë sqaruar dhe hol- lësitë më të vogla, mësuesi shpërndan bazën materiale, duke aktivizuar edhe nxënësit. Gjatë të gjithë kohës që nxënësit merren me punë, mësuesi ndjek ecurinë e saj, ndihmon dhe këshillon. Mbas mbarimit të punës, nxënësit shkruajnë në fletoret e vrojtimit punën që bënë dhe rezultatet që sigurisht duhet të jenë të unifikuara. Më tej mblidhen mjetet e shpërndara, sigurohet vëmendja dhe me anë të pyetjeve bëhet mbyllja e mësimit, duke u bërë dhe vlerësimet e duhura dhe sqarimet për ndonjë dukuri që nuk ka dalë e qartë. Me të aplikuarit e metodës demonstrimit realizojmë detyrat elementare që shtron parimi i konkretizimit dhe kështu nxisim aktivitetin e vetëdijshëm të nxënësve dhe qëndrueshmërinë e njohurive të fituara. “Që të bëhet ngulitja”, të mësuarit ka nevojë të praktikohet”3. Rruga e zakonshme për këtë qëllim është ajo përmes ushtrimeve dhe praktikës. Praktikimi ka për qëllim të bëjnë përsëritjen e të mësuarit, në përmjet zbatimit të njohurive në situata të tjera ose të veçanta.

'DQLOORY0$-HVSRY %3 'LGDNWLNDERWLPLL,,3ULVKWLQsIT 3URGDQRYLT7LKRPLU 1LoNRYLo5DGLVDY 'LGDNWLND3ULVKWLQsIT *DUR6RIRNOL 0HWRGRORJMLDGKHSUDNWLNDHPsVLPGKsQLHV7LUDQsIT

775 KUMTESAT

Sikurse nxënësi që kërkohet nga ai të mësojë sistematikisht, po ashtu kërkohet edhe nga arsimtari që sistematikisht të përsosë punën e vet. Kështu ai duhet t’i ketë të qarta, të afërta metodat mësimore-përkatësisht sistemin e metodave mësimore konkretisht edhe metodën ilustrativo-demonstruese. Metoda e demonstrimit dhe ilustrimit kanë një rëndësi të madhe si për mësuesit parashkollor si dhe ata klasorë. Përmes këtyre metodave, nxënësit shohin modele me cilësi të cilat mund të jenë të përfshira në procesin mësimor. Mësimet model mund të jenë të shpjeguara nga mësuesi në çfarëdo lënde mësimore. Mësuesit klasorë duhet të njihen dhe të jenë të aftë të manovrojnë me mençuri në procesin e mësimdhënies. Në mësimdhënien e demonstrimit mësuesi duhet të ketë njohuri masive. Metoda e demonstrimit përdor metodën e “veprimit” për të mësuar aftësi. Ajo demonstrohet hap pas hapi, procedurat në një detyrë pune, duke përdorur të njëjtat procedura fizike nëse është e mundur. Duke demonstruar shpjegohet secili hap, tregohet pse përdoret dhe çdo gjë që ka të bëjë me të. Për të qenë sa më efektive duhet planifikuar demonstrimin që përpara në mënyrë të jetë e siguritë që të përfshij sakët të gjithë hapat4. Përderisa praktikoheni, lejoni nxënësit të përsëritin procedurën në pjesën e ushtrimeve dhe të përforcojnë procesin mësimor. Duke korrigjuar gabimet menjëherë dhe duke nxitur procedura të sakta, mund ti ndihmoni ata të mësojnë detyrën më shpejtë. Demonstrimi i drejtpërdrejtë është metodë më efektive e udhëzimeve, sidomos kur nxënësit kanë mundësinë të përsërisin procedurat,5 e në këtë rast shtrohet pyetja çfarë mund tu demonstrohet nxënësve me këtë metodë? Mund t’u demonstrohen objekte, fenomene, fotografi, filma, ilustrime, koleksione, skema, eksperimente, harta, atlase e kështu me radhë. Nxënësit nganjëherë nuk do të mund ti kuptojnë qartë njohuritë e reja pa shpjegime dhe disa vizatime e skema nga më të thjeshtat si shembull; gjatë konstruktimit të katrorit apo trekëndëshit përgatitet dhe bëhet në tabelë pjesë pas pjese, krahas me shpjegimin dhe sqarimin e arsimtarit. Të gjitha këto mund të demonstrohen përmes formës frontale, grupore dhe asaj individuale. Nëse objekti apo modeli është i dimensioneve më të mëdha nxënësve iu demonstrohen në formë frontale nga këndi që mund ta vërejnë të gjithë nxënësit e klasës. Objektet dhe ilustrimet me dimensione mesatare demonstrohen në grupe, ndërsa modelet të cilat janë të dimensioneve të vogla dhe kemi mjaft ekzemplar iu jepet secilit nxënës nga një dhe demonstrimin e bëjmë në mënyrë individuale6. Sipas kësaj metode, arsimtarët paraqesin vetë ushtrimin (e demonstrojnë drejtpërdrejtë), ai duhet të jetë i përsosur nga të gjitha anët, me të gjitha hollësirat, në mënyrë që nxënësit të fitojnë përfytyrimin e plotë të ushtrimit. Lëvizjet e arsimtarit gjatë demonstrimit duhen të jenë në nivel të lartë teknik ashtu që nxënësit ta vërejnë mirë nga të gjitha drejtimet e qën- drimet ku gjinden ata; (përballë, brinjazi dhe shpinash). Pas demonstrimit të ushtrimit në

KWWSZZZ\RXUGLFWLRQDU\FRPGHPRQVWUDWLQJ 5Po,aty KWWSZZZ,OXVWUDWLYQRGHPRQVWUDWLYQHPHWRGH

776 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 tërësi, kur bëhet fjalë për ushtrime më të vështira përdoret mënyra analitike e demonstrimit (demonstrohen pjesët përbërëse të ushtrimit). Meqenëse metoda e demonstrimit rregullisht përcillet me metodën e paraqitjes verbale me të cilën nxënësve u tërhiqet vëmendja nga momentet dhe pozitat më të rëndësishme që duhet të vëzhgojnë. Në ushtrimet e radhës, gjatë procesit mësimor është e preferuar që vet nxënësit të marrin pjesë në mënyrë aktive dhe ta zëvendësojnë arsimtarin në demonstrim të ndonjë pjese ushtrimi. Kjo detyrë së pari u jepet nxënësve që përvetësojnë lëvizjet në shkallë të duhur teknike. Demonstrimin e suksesshëm të nxënësve, arsimtari mund ta përcjell me lavdërim që mobilizon motivin e punës në nivel më të lartë7. Në këtë metodë mësimore nxënësve mund tu demonstrohet edhe shumë mjeshtri apo zeje dhe lloje të aktiviteteve të cilat nxënësi duhet ti kryej. Arsimtari para se të demonstrojë mjeshtërinë p.sh të qepurit në lëndën e punëdores duhet të tregojë nxënësve se me cilat vegla zhvillohet kjo mjeshtri dhe si përdoren ato.Gjatë demonstrimit, arsimtari duhet të që ndrojë në atë pozitë që të gjithë nxënësit të shohin sa më mirë se si bëhet qepja. Po ashtu arsimtari duhet të demonstrojë me një tempo më të ngadalshëm dhe pastaj të nxis nxënësit që vet ta bëjnë demonstrimin e qepjes8. Kualiteti i dijes që nxënësit fitojnë duke vërejtur varet nga mënyra se si bëhet demonstrimi nga arsimtari. Gjatë demonstrimit ftohen nxënësit që të vrojtojnë për atë që do të demonstrohet.Mësuesi merr një magnet në formë shufre, pranë tij e ofron një gozhdë, ajo kapet për magnet, pastaj merret një gozhdë tjetër dhe i ofrohet go- zhdës së parë edhe ajo do të kapet për gozhdë. Largohet magneti nga gozhda e parë, gozhda e parë dhe e dytë mbesin të ngjitura. Ofrohet magneti, por duke ia ndërruar anën, gozhda e dytë shkëputet.

Mësuesi kërkon nga nxënësit të përshkruajnë gjithë atë që kanë parë, idetë e tyre shënohen në tabelë . Duke u bazuar në vrojtimet e nxënësve, mësuesi përgatit disa pyetje:

1. Pse magneti mban të kapur gozhdën? 2. Pse për gozhdën e parë është ngjitur e dyta? 3. Pse edhe pas largimit të magnetit gozhda e dytë nuk u nda? 4. Pse gozhda e dytë u nda pasi magneti me anën e kundërt është afruar? Kërkohet nga nxënësit që të shkruajnë një hipotezë (përgjigjie ) për secilën pyetje. 5. Magneti tërheqë të gjitha trupat.

*Magneti tërheqë vetëm metalet.

6. Gozhda është magnetizuar dhe tërheqë gozhdën tjetër.

KWWSZZZJRRJOHFRPT PHWRGDHGHPRQVWULPL -DQMXVKHYLT-0LOODQ 0HWRGDWPsVLPRUH1DSUHGDN7HWRYsIT

777 KUMTESAT

*Përmes gozhdës vepron magneti.

7. Gozhdët kanë fituar veti magnetike.

*Gozhdët gjithherë qëndrojnë të bashkuara. Sepse magneti ka dy pole .

8. *Magneti në njërin pol shtyn me tjetrin tërheq.

Mësuesit ndajnë nxënësit në grupe, secilit grup i japin një hipotezë apo dy për ti verifikuar nëse janë të sakta apo të pasakta. Gjithashtu ata sigurojnë që secili grup ti ketë mjetet e nevojshme. Pas provave që bën secili grup lidhur me detyrat që iu kanë caktuar, d.m.th verifikimin e hipotezave, ato përgatisin raportin që do ta prezantojnë para të tjerëve për punën që kanë bërë. Prej secilit grup një apo dy përfaqësues prezantojnë punën që kanë bërë. Arsimtari, kërkon nga nxënësit të pohojnë çfarë të reja kanë mësuar gjatë kësaj ore. Diskutohet se ku mund të zbatohen këto njohuri. Ky demonstrim kontribuon që nxënësit të mbajnë mend mësimin për një kohë më të gjatë, sepse e marrin jo vetëm me shqisën e të dëgjuarit, po edhe me shqisën e të pamurit . Objekti demonstrimit shpesh nuk është edhe objekt i të mësuarit. Gjatë demonstrimit të tërheqjes së gurit nga ena e mbushur me ujë. Për nxënësit, ena nuk është objekt i të mësuarit por për ta është të mësojnë se pse guri në ujë tërhiqet më lehtë. Ç farë force vepron te guri gjatë tërheqjes në ujë që e bënë atë më të lehtë? Arsimtari u sqaron nxënësve se në këtë rast vepron forca e shtytjes së ujit. Ai pastaj pyet nxënësit “A ju ka shkuar mendje pse anija e rëndë noton mbi ujë, edhe pse mbi të qëndrojnë me qindra njerëz, ndërsa nën të shumë tonelata barrë? Dimë se anija ndërtohet kryesisht prej metali. E po që se e hedhim një copë metali në ujë (pllaka prej metali do të fundoset në enën e mbushur me ujë). A thua pse noton anija? Duke u përgjigjur nxënësit shprehin mendime të ndryshme. Disa nga përgjigjet e nx- ënësve janë: Sepse disa pjesë të anijes nuk janë prej metali, pjesë të saj janë prej druri; anija është e mbushur me ajër, e kështu me radhë. Arsimtari duke pranuar përgjigjet e nxënësve sqaron atyre se kësaj pyetje mund t’i përgjigjemi në qoftë se kuptojmë se si vepron uji në një trup që noton, përkatësisht në anijen që lundron. Në çdo trup të zhytur në ujë vepron një forcë shtytëse që ka kah nga poshtë - lartë, e kjo forcë është e barabartë me masën e ujit që ç’vendoset. Pjesë e madhe e anijes është e mbushur me ajër, është bosh nga brenda. Dendësia e gjithë anijes që përfshin konstruksionin e saj (prej druri apo metali) dhe hapësirat boshe është më e vogël se sa uji, për këtë arsye anija noton mbi ujë. Shembulli tjetër, si dhe përse zëri përhapet më shpejt në metale, se sa në ujë e në ajër? Mësuesi u sqaron nxënësve se zëri përhapet më shpejtë në metale për arsye se te metalet grimcat përbërëse janë më afër njëra tjetrës krahasuar me ujin dhe ajrin. Duke qenë më afër njëra tjetrës, këto grimca më shpejtë ia komunikojnë njëra tjetrës goditjet tek metalet, ndërsa te lëngjet dhe ajri grimcat përbërëse janë më larg nga njëra tjetra.

778 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Marrim dy enë me ujë, trupa të ndryshëm prej metali, druri qelqi, letre, termometër etj.,

Zhvillimi i mësimit

Duke vëzhguar dhe prekur me dorë një sërë objektesh që u kemi vendosur nxënësve mbi tavolinë, të arrijmë t’u krijojmë atyre bindjen se koncepti ftohtë apo ngrohtë ka të bëjë me krahasimin e dy trupave që ne i vëzhgojmë në mënyrë konkrete. Nxënësit duhet të kuptojnë qartë se për të dhënë një vlerësim të qartë ne na duhen mjete matëse të temperaturës siç është termometri, i cili tregon saktësisht temperaturën e një trupi. Në këtë mënyrë ne kemi arritur të parashtrojmë si objektiv specifik, atë që trupa të ndry- shëm kanë temperatura të caktuara, por edhe objektivin strategjik që, koncepti temperaturë (ngrohtë apo ftohtë) është një vlerësim relativ që kushtëzohet nga referencat përkatëse. Kësh- tu, njëri trup është më i ngrohtë se tjetri, por në raport me një të tretë ai (i pari) mund të jetë më i ftohtë e kështu me radhë…

Për të hyrë në konceptet ngrohtë apo ftohtë nxënësve ju parashtrojmë disa pyetje si p.sh.:

Si vishen njerëzit: -Në pranverë, në verë, në vjeshtë, në dimër?

Pasi që nxënësit të japin përgjigje shtrohet pyetja: - Pse njerëzit vishen në këtë mënyrë në secilën prej këtyre stinëve? Nga përgjigjet e marra do të dalë vlerësimi se “bën ftohtë” apo “bën ngrohtë”. Pasi mbaron diskutimi (biseda e mësipërme) para nxënësve shtrohet pyetja: A e kemi të lehtë ne të përcaktojmë se ku është më ftohtë apo më nxehtë sa të drejtë kemi në përgjigjet e dhëna ju themi nxënësve të bëjnë provën si në fig. nr. 11. të mësimit. “Trupat dhe vetitë e tyre” duke futur dorën me radhë në një enë me ujë të ftohtë, pastaj në atë me ujë të ngrohtë. Jepen vlerësimet që në ujin e enës së parë ndjenin të ftohtë, kurse në enën e dytë ngrohtë. Ju themi fëmijëve që njërën dorë ta zhysin në ujin e ftohtë, kurse tjetrën njëkohësisht në ujin e nxehtë. Pyesim fëmijët se ç’ndiejnë?

Ç’ndodhi me dorën që kishit në ujin e ngrohtë?

Nxënësit: - Ajo ndjeu të ngrohtë, u ngroh.

Çka ndjetë në dorën që kishit në enën me ujë të ftohtë?

Nxënësit: - Ajo ndjeu të ftohtë, u ftoh.

Tashmë arrijmë në konkluzionin me nxënësit se në provën e parë për ne, ena e dytë mbante ujë të ngrohtë dhe duart u ngrohën , tashmë kur vijmë nga ena e parë tek e dyta na duket

779 KUMTESAT e ftohtë kjo e fundit. Pra ne shikojmë se thjesht me shqisa ne nuk mund të jemi të saktë për vlerësimin e temperaturës së një trupi. Ato na ngatërrohen kur i marrim në raport me njëra- tjetrën. Përfundim: - Shqisa e të prekurit nuk na tregon temperaturën e saktë. Për këtë përdoret termometri. U tregohet nxënësve llojet e termometrave dhe parimi në të cilin mbështetet shkëmbimi i nxehtësisë. Pastaj, sillen shembuj nga jeta për shkëmbimin e nxehtësisë midis trupave. Fusim lugën në gotën me çaj të nxehtë. Pas pak luga do të nxehet, ndërsa çaji do të ftohet (çaji ia ka transmetuar (kaluar) nxehtësinë lugës). Metodat e mësimit janë mënyrat e punës së mësuesit dhe të nxënësve, me anë të të cilave arrihet përvetësimi i diturive, i shkathtësive dhe i shprehive te nxënësit e gjithashtu zhvillimi i fuqive njohëse të tij9. Pra, efekti i demonstrimit, varet nga aplikimi i drejtë i kësaj metode e cila mundëson që nxënësit të fitojnë njohjet e vërteta të realitetit natyror dhe shoqëror. Kjo kushtëzohet edhe nga aftësia e arsimtarit për të kombinuar shpjegimin me demonstrimin. Po ashtu, është rrugë e suksesshme kundër verbalizmit në procesin mësimor. Të gjithë arsimtarët e dinë se tani ndryshe, nga kohët e më hershme nxënësit duhet vështruar apo llogaritur jo thjeshtë si fëmijët e vegjël fizikisht, por të vështrohen dhe llogariten se çka do të mundë të bëhen në të ardhmen e tyre poqë se gjykohen dhe mësohen drejtë. Nëse vlerësohen nga ky prizëm, atëherë je duke ligjëruar, shpjeguar, zhvilluar mësimin para profesorëve të ardhshëm, para mjekëve të ardhshëm, kryeministrave dhe presidentëve të ardhshëm. Nxënësit sot janë sy e vesh, janë shumë inteligjentë, janë në gjendje ta kuptojnë shumë mirë mësimdhënësin e përgatitur dhe të papërgatitur. Arsimtari ynë nuk guxon të shkojë në mësimdhënie veç sa për të mos munguar, por është aty për tu ndeshur me ide, me pyetjet e pareshtura interesante të nxënësve të talentuar dhe të përgatitur mirë për të ardhur në shkollë.

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Të mësuarit, si veprimtari e organizuar edukativo-arsimore ka karakteristikat e veta edukative të udhëhequra me metoda të ndryshme, përmes të cilave realizojmë qëllimet dhe detyrat edukativo arsimore njëkohësisht organizojmë ecurinë edukative të punës mësimore. Metodat mësimore e kushtëzojnë zhvillimin e të mësuarit dhe anasjelltas. Të mësuarit mund të jetë i suksesshëm vetëm nëse kombinohen metodat mësimore, ku secila ka qëllim të caktuar. Rëndësia e aplikimit të metodave të shumëllojta në mësim është jashtëzakonisht e madhe sepse dituritë e nxënësve që kanë vlerë të plotë dhe niveli i lartë i zhvillimit të tyre të përgjithshëm arrihet gjithmonë në qoftëse aplikohen metoda efikase të mësimit, të cilat janë vërtetuar si përvoja të shumë shkollave, ndërsa të shfaqurit e mungesave të shumta në dituritë, shkathtësitë dhe shprehitë e nxënësve, shpjegohen, me faktin që disa mësues zgjedhin mënyrën jo të drejtë të sqarimit të mësimeve, qështjen e ndërlikuar që ka të bëjë me zgjedhjen e metodës së mësimit p.sh. formalizimi në dituritë e nxënësve shkaktohet shpesh- herë nga përdorimi i metodave verbale të cilat nuk mbështeten fare në përvojën e nxënësve.

'DQLOORY0$-HVSRY %3 'LGDNWLNDERWLPLL,,3ULVKWLQsIT

780 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Nëse bëjmë një këndëvështrim retrospektiv do të shohim se metodat mësimore janë paraqitur shumë herët, pra Rreth veprimit dhe metodës së mësimit është folur qysh në Greqinë antike nga Sokrati, Platoni, Aristoteli si dhe në Romë nga Kuintiliani. Orvatjet që të zbulohet një metodë me vlerë univerzale në punën mësimore i vazhduan pedagogët e ndryshëm borgjez (B.Vito,G. Kirshenshtajner, M.Montesori,etj..) Shumëllojshmëria e lendëve mësimore dhe e detyrave të edukimit, si dhe fazat e ndryshme të proçesit mësimor, kushtëzojnë medoemos edhe metoda mësimore të ndryshme. Disa prej metodave mësimore ushtrojnë e përparojnë kulturën folëse dhe gjuhësore të nxënësve. Pasur- ojnë fjalorin, përsosin kompozicionin dhe shprehjen gjuhësore në të folur e të shkruar, nxisin dhe motivojnë nxënësit për të nxënë dhe mësim të pa varur. Përmes disa metodave të tjera, të zgjedhura e të zbatuara me mjeshtëri siç është metoda e demonstrimit dhe ilustrimit zhvillohet të menduarit dhe aftësitë e tjera mendore të nxënësve, përparohet kultura vrojtuese, ndihmohet formimi i përfytyrimeve, e mbi to dhe përmes tyre edhe i nocioneve të qarta për sendet e objektet për proceset e fenomenet nga natyra. “Nxitet të menduarit krijues si dhe ndihmohet kuptimi i logjikshëm i proceseve, fenomeneve dhe ligjësive të zhvillimit të natyrës dhe shoqërisë”10 Përms kësaj metode parandalohet përvetësimi verbalistik i përmbajtjeve mësimore. Zbatimi me masë e i qëlluar i metodës së demonstrimit siguron efekte pozitive në mësimin e njeriu dhe natyrës. Ndihmon në shkallë të lartë konkretizimin e përmbajtjeve mësimore përvetësimin e tyre dhe realizimin në praktikë pra kjo metodë ndihmon në lidhjen e teorisë me praktikë. Mundësitë për zbatimin e metodës së demonstrimit në mësimin e lëndës njeriu dhe natyra janë të mëdha. “Esenca e demonstrimit qëndron në demonstrimin e sendeve, dukurive dhe të veprimeve, në mënyrë që nxënësit të vërejnë sa më mirë këto përmbajtje dhe fenomene me qëllim të formimit të pëfytyrimeve, koncepteve, konkludimeve dhe gjeneralizimeve në mësim”11. Metoda e demonstrimit karshi metodave të tjera verbale dhe tekstuale është më e natyrshme, më e gjallë dhe më interesante për faktin që për objekt dhe fenomen që iu flasim kanë rastin ta shohin, ti dëgjojnë dhe ti prekin të gjitha këto iu mundëson nxënësve që të njihen më për së afërmi me të gjitha veqoritë specifike të objekteve dhe fenomeneve. Me këtë metodë mësimore nxënësve mund t’u demonstrohen edhe shumë mjeshtri apo zeje dhe lloje të aktiviteteve të cilat nxënësit duhet ti kryejnë. Kur është fjala për zbatimin e metodave mësimore, gjithnjë duhet të vihet parasysh një fakt: asnjëherë tepër, por jo pak, si dhe asnjëherë tepër gjatë një metode, por jo aq shkurtë sa të mos angazhohet tërë qenia intelektuale dhe fizike e nxënësve në përvetësimin e njohurive, përsëritjes dhe të ushtrimeve të përmbajtjeve mësimore.

.UDVQLTL,VODP 9HVHOL$EG\OD]LV 0HWRGLNsHPsVLPLWWsGLWXULQDW\UsVHVKRTsULVs3ULVKWLQsIT =\O¿X1MD]L 'LGDNWLND3ULVKWLQsIT

781 KUMTESAT

III. METODOLOGJIA E HULUMTIMIT

1. OBJEKTI I HULUMTIMIT

Duke përmbledhur argumentet e lartëpërmendura, lidhur me përparësitë e zbatimit të metodës demonstrimit dhe ilustrimit u përcaktuam për objektin e hulumtimit: Efektet e metodës demonstrimit dhe ilustrimit në realizimin e njohurive të reja në praktikën mësimore.Pra,objekti i hulumtimit tonë është i orientuar në studimin e efekteve pozitive të zbatimit praktik të metodës së demonstrimit dhe ilustrimit,në lëndën “Njeriu dhe natyra” shikuar nga këndvështrimi i nxënësve dhe mësimdhënësve.

2. QËLLIMI DHE DETYRAT E HULUMTIMIT

2.1 Qëllimi i hulumtimit

Qëllimi i hulumtimit është analiza e praktikës mësimore me efektet që sjell metoda e demonstrimit në përvetësimin e njohurive dhe zbatimin e tyre në praktikë. Përmes zbatimit të kësaj metode në shkollën fillore, synohet në përvetësimin e njohurive të reja në mësim dhe realizimin e tyre në praktikë.

2.2 Detyrat e hulumtimit

Prej qëllimit të hulumtimit dalin disa detyra të cilat e ndihmojnë realizimin e hulu mtimit. Deri te realizimi i qëllimit kryesor të këtij hulumtimi kemi arritur përmes shtruarjes dhe zgjidhjes së një sërë detyrash studimore dhe eksperimentuese në klasë siç janë:

- të analizojmë dhe studiojmë teorinë e këtij problemi; - të konstatohet niveli i zbatimit të metodës demontrimit dhe ilustrimit në praktikën mësimore; - të mblidhen dhe të interpretohen të dhënat përmes testit fillestar dhe përfundimtar; - të analizohen rezultatet përmes anketës me nxënës dhe mësimdhënës; - të identifikojmë nivelin e përvetësimit të njohurive përmes demonstrimit dhe zbatimin e tyre në praktikë - nxjerrja e përfundimeve dhe rekomandimeve për çështjen e hulumtuar.

782 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

3. HIPOTEZAT E HULUMTIMIT

Gjatë definimit të problemit dhe tezës së këtij hulumtimi ,duke konsultuar literaturë të gjërë, lidhur me efikasitetin e metodës së demonstrimit dhe ilustrimit si dhe duke u bazuar në qëllimin, detyrat dhe objektivat e tij, fillimisht u shtruan disa pyetje hulumtuese si:

- A përdoret metoda e demonstrimit dhe ilustrimit nga mësimdhënësit gjatë orës mësimore ? - Cili është kontribut i metodës së demonstrimit dhe ilustrimit në përmirësimin e mësimit të lëndës “Njeriu dhe natyra” cilët janë efektet e kësaj metode në përvetë- simin e njohurive dhe realizimin e tyre në praktikë? - Sa efikase dhe e dobishme është metoda e demonstrimit dhe ilustrimit për nxënësit - Sa njohuri kanë mësuesit e ciklit fillor rreth këtyre metodave gjatë procesit mësimor? - Sa motivuese dhe tërheqëse janë ato për të rritur vëmendjen e nxënësve në për- vetësimin e përmbajtjeve mësimore dhe zbatimin e tyre në praktikë ? - A arrihet nëpërmjet kësaj metode suksesi i dëshiruar në mësimin e lënd ës “Njeriu dhe natyra”? Hipoteza themelore: Parashikojmë se metoda e demonstrimit dhe ilustrimit ndikon pozitivisht në përvetësimin e njohurive dhe zbatimine tyre në praktikë.

Hipotezat ndihmëse:

- Përdorimi i metodës së demonstrimit ndihmon konkretizimin e përmbajtjes mësimore dhe nxit pjesëmarrjen aktive të nxënësve në mësim. - Zbatimit i metodës së demonstrimit mundëson që njohurit të jenë më të kuptueshëm nese mësuesi e përdor drejt këtë metodë. - Metoda e demonstrimit dhe ilustrimit, nxit te fëmijët kureshtjen për të menduar a përceptuar më për së afërmi objektet.

4. GRUPI REPREZENTATIV

Hulumtimi është realizuar në klasat; III/3, III/4, III/5, III/6 dhe III/7dhe III/9 me gjithësej

134 nxënës të shkollës fillore“Selami Hallaçi” të Gjilanit dhe klasët III/1 dhe III/ 2 me gjithsej 40 nxënës të shkollës fillore “Abdullah Tahiri” të fshatit Malishevë. Numrin e përg- jithshëm të subjektëve të hulumtimit e përbëjnë nxënësit e dy shkollave së bashku me 10 mësuesit e tyre, pra pjesëmarrës në hulumtim janë gjithsej 184. Gjatë kësaj periudhe kam bashkëpunuar edhe me kolegët e aktivit mësimor të këtyre dy shkollave.

783 KUMTESAT

Përmbajtja dhe monitorimi i veprimtarisë kontrolluese

Grupi i kontrollit (Gk) ky grup i nxënësve janë krejtësisht indetik me grupin eksperimental në të gjitha aspektet, përveç aspektit të “manipuluar”ose ndryshuar12 . Në këtë grup, janë 87 nxënës të përfshirë në 4 klasë me e strukturë të dhënë në tabelën:

Tabela 3.1. Përbërja e grupit të kontrollit

Gk Nr. i klasave Nr. i nxënësve Shkolla fillore

Klasa e III 3 67 Selami Hallaçi

1 20 Abdullah Tahiri

487

Për grupin kontrollues janë marrë këto detyra parësore:

- Zgjedhja e grupit sipas qëllimeve dhe objektivave të hulumtimit. - Vlerësimi fillestar në lëndën “Njeriu dhe natyra” - Vijimi i rregullt i nxënësve dhe realizimi i plotë i programit mësimor nga “Njeriu dhe natyra”. - Vëzhgimi i procesit mësimor.

Përmbajtja dhe monitorimi i veprimtarisë eksperimentale

Grupi eksperimental (Ge)- ky grup i nxënësve “manipulohen” ose ndryshojnë në një farë mënyre. Grupi përbëhet nga 87 nxënës. Në tabelën e dhënë është paraqitur struktura e klasave, numri i nxënësve dhe shkollat në të cilat mësojnë nxënësit:

Tabela 3. 2. Përbërja e grupit eksperimental

Ge Nr. i klasave Nr. i nxënësve Shkollat fillore

Klasa III 3 67 “Selami Hallaçi”

1 20 “Abdullah Tahiri”

487

0DWWKHZHV%RE 5RVV/L] 0HWRGDWHKXOXPWLPLW7LUDQsIT

784 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Në lidhje me këtë grup kemi marrë këto detyra parësore:

- Organizimi i mësimit sipas metodës së demonstrimit dhe ilustrimit. - Ndihma dhe monitorimi ynë i vazhdueshëm në instruktim dhe në dizajnimin e mësimeve të lëndës “Njeriu dhe natyra”, sipas metodave në fjalë. - Kujdesi për vijimin e rregullt të nxënësve në shkollë dhe për realizimin e plotë të programit mësimor nga lënda “Njeriu dhe natyra”. - Vëzhgimi i vazhdueshëm i efektit të këtyre metodave në mësim dhe i progresit të nxënësve në lëndën përkatëse. - Testimi fillestar dhe testimi përfundimtar i nxënësve.

E përbashkëta e këtyre dy grupeve mësimore është se ato kanë punuar në kohë, kushte, mjedise shoqërore e kulturore të ngjashme dhe kanë realizuar program të njëjtë mësimor, po ashtu janë me numër të njëjtë të nxënësve dhe përafërsisht me sukses të njëjtë. Ndërkaq, e veçanta e këtyre dy grupeve mësimore është se, nxënësit e grupit Ge i janë nënshtruar një procesi mësimor të bazuar në koncepcionin e përdorimit të metodës së demonstrimit dhe ilustrimit, në ndërkohë që ata të grupit Gk kanë punuar sipas metodave tjera, që aktualisht zbatohen në procesin mësimor. Së pari, është përpiluar testi fillestar për nxënësit e Ge dhe Gk. Qëllimi i testit fillestar ishte identifikimi i gjendjes aktuale në klasë lidhur me mësimin që zhvillojmë në orën lëndës “Njeriu dhe natyra”, fillimisht duke vlerësuar nivelin ekzistues të njohurive dhe aftësive të nxënësve në tri elementet kryesore të suksesit siç janë:

D: Demonstrimi i përmbajtjeve mësimore P: Përvetësimi i përmbajtjeve mësimore dhe Z: Zbatimi i njohurive të reja në praktikë.

Pas një periode të mësimit duke u bazuar në koncepcionin e mësimdhënies së lëndës “Njeriu dhe natyra” sipas metodës së demonstrimit dhe ilustrimit, në ato klasë me të cilat kemi bërë testimin fillestar, kemi organizuar edhe testimin përfundimtar.

IV. ANALIZA DHE INTERPRETIMI I REZULTATEVE TË HULUMTIMIT

5. V LE R Ë SI M I I T E ST I T FI L LE STAR N Ë L Ë N D Ë N “ N J E R I U D H E N AT Y R A”

Testimi inicial është bërë në tri klasë të grupit eksperimental në shkollën fillore “Selami Hallaqi” të Gjilanit dhe një klasë të grupit eksperimental të shkollës fillore “Abdullah Tahiri” në fshatin Malishevë. Testimit i janë nënshtruar 174 nxënës (87 nxënës të grupit eksperimental dhe 87 të grupit të kontrollit).

785 KUMTESAT

Për të vlerësuar objektivisht aftësitë e nxënësve ne kemi përgatitur një test fillestar që gjendet në shtojcë i cili përmban dhjetë pyetje prej të cilave nëntë janë të tipit të mbyllur dhe një e tipit të hapur. Rezultatet e testimit fillestar, po i japim me histogramin e mëposhtëm:

Histogrami 4.1. Rezultatet e arritshmërisë në testin fillestar

Siç shihet nga histogrami nr.1, në testin fillestar nxënësit e grupit të kontrollit dhe eksperimental dhanë rezultate të përafërta në të gjitha pyetjet. Këtë e dëshmon fakti se grupi i kontrollit prej 45350 ka realizuar 317 pikë të sakta ose 36.14% ndërsa grupi eksperimental prej 45350 ka realizuar me sukses 357 ose 41.03%. Me rastin e përzgjedhjes së klasave të grupit eksperimental dhe të kontrollit, fillimisht përmes testit inicial kemi vlerësuar nivelin ekzistues të njohurive dhe aftësive të nxënësve, që do të na shërbejë pastaj për të bërë krahasimin me rezultatin e testimit final, prej ku do të shihet suksesi i nxënësve në lëndën “Njeriu dhe natyra”, si rezultat i zbatimit të metodave të demonstrimit dhe ilustrimit.

Tabela e mëposhtme tregon rezultatin e përgjithshëm të testit fillestar të grupit kontrollues dhe eksperimental.

786 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tabela 4. 3. Rezultatet e grupit kontrollues dhe eksperimental në testin fillestar

Grupi kontrollues (Gk) Përgjigjje të dhe Grupi eksperimental Nxënësit saktë Përqindja (Ge) Gk Ge Gk Ge Gk Ge Pyetja 1 87 87 28 36 32.2 41.4 Pyetja 2 87 87 23 27 26.4 28.7 Pyetja 3 87 87 27 30 31.0 34.5 Pyetja 5 87 87 39 42 44.8 48.3 Pyetja 6 87 87 39 39 44.8 44.8 Pyetja 7 87 87 36 47 41.4 54.0 Pyetja 9 87 87 42 40 48.3 46.0 Pyetja 10 87 87 56 55 64.4 63.2

Në tabelë janë paraqitur numri i nxënësve të cilët kanë dhënë përgjigje të saktë në testin fillestar nga lënda “Njeriu dhe natyra”. Në pyetjen e katërt të tipit të hapur kemi këto rezultate G k 11 ose 12.6 % prej nxënësve dhanë përgjigje të saktë, 13 ose 14.9% arritën të japin përgjigje mesatare kurse 63 apo 72.4% e nxënësve nuk kanë dhënë përgjigje të saktë . Ndërsa Ge 20 ose 21.9% prej nxënësve kanë arritur të përgjigjen saktë, 13 ose 14.3% prej tyre kanë arritur të japin rezultat mesatar dhe që nuk dhanë fare përgjigje 58 ose 63.7%prej nxënësve. Nga kjo mund të përfundojmë se në mungesë të demonstrimit të përmbajtjeve mësimore nga ana e mësimdhënësit shihet se nxënësit nuk janë përgjigjur sa duhet saktë e drejtë pyetjes së parashtruar.

787 KUMTESAT

Pyetjes: Se cilën pjesë të bimëve njerzit e përdorim për ushqim. (Gjethi, ruti, rrënja apo fara) është kërkuar nga nxënësit që të qarkojnë përgjigjen e duhur. Grupi kontrollues dhe eksperimental dha këto përgjigje.

Histogrami 4.2. Rezultatet e arritshmërisë në testin fillestar- Gk

Rezultatet e grupi kontrollues nga mjedisi urban dhe rural janë këto: Për Lakër 37 ose 55.2% Nx. nga qyteti dhe 15 ose 75%., nxënësve nga fshati dhanë përgjigje të saktë duke qarkuar përgjigjen c) Gjethin Për Patate 27 ose 62.7% e nxënësve nga qyteti dhe 18 ose 90%., e nxënësve nga fshati dhanë përgjigje të saktë duke qarkuar përgjigjen (d) Frutin Për karrotë, asnjë ose 0% nga qyteti dhe 13 ose 65% të nxënës nga fshati dhanë përgjigje të saktë duke qarkuar përgjigjen a) Rrënja Për Fasule, 20 ose 29.8% nxënës nga qyteti dhe 12 ose 60%. nxënës nga fshati dhanë përgjigje të saktë duke qarkuar përgjigjen dh) Farën

Histogrami.4.3. Rezultatet e arritshmërisë në testin fillestar Ge

788 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Rezultatet e grupi eksperimental nga mjedisi urban dhe rural janë këto: Për Lakër 45 ose 67.16%. Nxënësit nga qyteti dhe 18 ose 90%.nxënësit nga fshati dhanë përgjigje të saktë duke qarkuar përgjigjen c) Gjethin Për Patate 53 ose 79.10% të nxënësve nga qyteti dhe19 ose 95% nga fshati dhanë përgjigje të saktë duke qarkuar përgjigjen d) Frutin. Për Karotë 3 ose 4.40% të nxënësve nga qyteti dhe 16 ose 80% të nxënësve nga fshati dhanë përgjigje të saktë duke qarkuar përgjigjen a) Rrënja Për Fasule 27 ose 40.35% të nxënësve nga qyteti dhe 15 ose 75% të nxënësve nga fshati dhanë p ërgjiggje të saktë duke qarkuar përgjigjen dh) Farën. Nga këto të dhëna mund të konkludojmë se nxënësit nga qyteti nuk kanë njohuri lidhur me mbjelljen dhe kultivimin e perimeve e sidomos të karrotës ku nga numri i përgjithshëm i nxënësve 3 ose 4.40% e tyre kanë dhënë përgjigje të saktë, kurse 64 ose 95.6% kanë gabuar në dhënie të përgjigjes. Ndërsa nxënësit e viseve rurale 29 ose 72.5% kanë dhënë përgjigje të saktë shihet se nxënësit e viseve rurale kanë më shumë njohuri rreth kultivimit të këtyre perimeve. Po ashtu është e rëndësishme të vërehet gjendja në aspektin e njohurive të fituara nga hulumtimi inicial nëse shikojmë rezultatet e përgjithshme të testit në lëndën “Njeriu dhe natyra” pyetjet e të cilit janë të ndara në tri grupe. Demonstrim,Përvetësim dhe Zbatim.

Histogrami.4.4 Rezultatet e arritshmërisë në testin fillestar Gk - Ge

Siç shihet nga histogrami i mësipërm, në testimin inicial rezultatet e Gk - Ge tregojnë se dy grupet në përgjigjet e dhëna kanë qenë të përafërta. Në mungesë të demonstrimit të përmbajtjeve mësimore nga ana e mësimdhënësit, nga histogrami shihet se nxënësit nuk janë përgjigjur sa duhet saktë e drejtë pyetjeve të parashtruara që do të thotë se:

789 KUMTESAT

Në demonstrim, 38% të nxënësve të Gk janë përgjigjur saktë ndërsa 62% kanë dhënë përgjigje të gabuara. Ndërsa Ge 45% të nxënësve janë përgjigjur saktë ndërsa 55% kanë dhënë përgjigje të gabuara. Në përvetimin e përmbajtjeve Gk 49% e nxënësve me sukses kishin qarkuar pyetjet që ne i kemi parashtruar ndërsa pjesa tjetër 59.1% kanë dhënë përgjigje të gabuar .53% të nxënësve nga Ge kanë qenë të saktë, ndërsa 47% prej tyre kanë gabuar. Sa i përket zbatimit të njohurive në praktikë prej 87 nxënësve të grupit kontrollues 36% e nxënësve arritën të përgjigjen saktë ndërsa pjesa tjetër prej 64% ishin shumë pasiv në plotë- simin e testit, edhe pse pyetjet ishin të përpiluar nga libri i Njeriu dhe natyra të klasës së tretë. Dhe kështu mundë të përfundohet se qasja dhe përkushtimi i mësuesit është një ndër faktorët që ndikuan në këtë rezultat. Duke parë këto rezultate mund të thuhet se: Mësimdhënia në lëndën “Njeriu dhe natyra” pa demonstrimin dhe zbatimin e njohurive në praktikë nuk krijon formimin d he përfyty- rimin e nocioneve të qarta dhe konkrete për nxënësit. Pasi që ky është testi fillestar ne do të mundohemi që përmes angazhimit tonë së bashku me mësimdhënësit të rritur suksesin e nxënësve në periodën kohore kur do të zhvillohet ky hulumtim duke përdorë më shume metodën e demonstrimit dhe ilustrimit në lëndën “Njeriu dhe natyra”. Në përputhje me synimet, që fillimisht i kemi vënë vetës në këtë punim, konsiderojmë se janë realizuar qëllimet dhe objektivat kryesore të hulumtimit. Hulumtimi është bazuar në të arriturat më bashkëkohore në fushën e didaktikës-teorisë dhe praktikës mësimore. Në këtë rast është bërë një qasje në dy aspekte: në aspektin teorik si domosdoshmëri për hyrje në problem dhe në aspektin e studimit praktik të problemit me realizimin e një ankete të shkurtër për problematikën në fjalë me një grup arsimtarësh klasor. Përpunimi i të dhënave të grumbulluara nga hulumtimi empirik me titull: ”Efektet e metodës demonstrimit dhe ilustrimit në realizimin e përmbajtjeve dhe zbatimin e njohurive në praktikë”, ndihmoi në ndriçimin e shumë çështjeve, të cilat i kemi parashtruar në metod- ologjinë e hulumtimit. Lidhur me këtë temë u parashtrua hipoteza themelore:

1. VLERËSIMI I TESTIT PËRFUNDIMTAR NË LËNDËN “NJERIU DHE NATYRA”

Gjatë kohës së përfundimit të testimit fillestar kemi punuar me këto klasë dhe kemi zhvilluar aktivitete të ndryshme me mësuesit e klasave eksperimentale, ku kemi bërë vlerësimin dhe matjen e efektit të këtyre metodave në realizimin e objektivave themelore të mësimit. Ky hulumtim nga testimi fillestar do të përqendrohet në atë përfundimtar përkitazi me çështjet e njejta të mësimit të lëndës Njeriu dhe natyra e të cilat janë:

-Demonstrimi, -Përvetësimi i përmbajtjeve mësimore, - Zbatimi i njohurive

790 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Pas testit fillestar me nxënës, kemi zhvilluar testin përfundimtar, rezultatet e të cilit na kanë ndihmuar t’i krahasohasojmë dhe analizojmë rezultatet e testit fillestar me atë përfun- dimtar njëherit kemi parë se sa ka ndikuar zbatimi i metodës demonstrimit dhe ilustrimit në përvetësimin e përmbajtjeve mësimore në lëndën “Njeriu dhe natyra”.

Metoda e demonstrimit dhe ilustrimit është zbatuar në disa njësi mësimore, ndër të tjera veçojmë:

R5 Trupat dhe vetitë e tyre. R5 Uji si nevojë e organizmave të gjallë. R5 Pa ajër nuk ka jetë. R5 Dita,nata dhe stinët e vitit. R5 Zëri dhe burimet e tij. R5 Magnetët natyror etj.

Qëllimi i hulumtimit final ishte konstatimi i efekteve që sjel faktori eksperimental, përkatësisht ndikimi i metodës demonstrimit dhe ilustrimit në zbatimin e njohurive të reja në praktikë. Testimi final është kryer pas ndikimit të faktorit eksperimental që sipas renditjes taksonomike, por edhe sipas shkallës së vështirësisë,( ashtu si edhe në testin fillestar), përbëhet prej pyetjeve të nivelit të ulët dhe atij të lartë . Rezultatet e fituara nga testi përfundimtar, i cili u zhvillua në grupin kontrollues dhe eksperimental janë paraqitur në histogramin 4.5:

Histogrami 4.5. Rezultatet e arritshmërisë në testin përfundimtar Gk - Ge

791 KUMTESAT

Nga pasqyrimi i rezultateve përfundimtare nga testi final nxënësit e grupit kontrollues nuk janë përgjigjur saktë në pyetjet e parashtruara në tesin përfundimtar, Nga histogrami shihet qartë se, suksesi në klasat eksperimentale është më i lartë proporciononalisht në të gjitha pyetjet e testit. Në bazë të rezultateve nga hulumtimi final mund të themi se grupi kontrollues prej 45350 pikë të mundshme ka arritur të realizojë gjithsej 346 pikë, ose 39.77% e nëse e krahasojmë me testin fillestar, suksesi i nxënësve në këtë grup është rritur vetëm për 3.34%. Ndërsa grupi eksperimental prej 45350 pikë të mundshme ka realizuar 634 p ikë ose 72.87%. Kështu, u vërtetua gjithashtu se faktori eksperimental, përkatësisht përdorimi i metodës demonstrimit dhe ilustrimit, si faktor i rëndësishëm në përvetësimin cilësor të përmbajtjeve mësimore nga lënda “Njeriu dhe natyra” ndikojnë në zbatimin e njohurive të reja në praktikë. Rezultatet e testit përfundimtar të grupit kontrollues dhe eksperimental, që u nxorën gjatë hulumtimit, janë prezantuar edhe në tabelën, 4.4:

Tabela 4. 4. Rezultatet e grupit kontrollues dhe eksperimental në testin përfundimtar

Grupi kontrollues Nxënësit Përgjigjje të saktë Përqindja (%) (Gk) dhe Grupi eksperimental (Ge) Gk Ge Gk Ge G G

Pyetja 1 87 87 32 48 36.8 55.2

Pyetja 2 87 87 23 46 26.4 50.5

Pyetja 3 87 87 44 58 50.6 66.7

Pyetja 4 87 87 48 61 55.2 67.0

Pyetja 5 87 87 32 49 36.8 56.3

Pyetja 6 87 87 23 58 26.4 66.7

Pyetja 7 87 87 37 65 42.5 74.7

Petja 8 87 87 29 56 33.3 64.4

Pyetja 10 87 87 54 78 62.1 89.7

Në tabelë janë paraqitur numri i nxënësve të cilët kanë dhënë përgjigje të saktë në testin përfundimtar nga lënda “Njeriu dhe natyra”. Në pyetjen e nëntë ( të hapur) kemi këto rezultate Gk 45 apo 51.72% kanë dhënë përg- jigje të saktë 49.5% e nxënësve dhanë përgjigje të gabuar Po ashtu Ge në këtë pyetje kanë

792 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 dhënë përgjigje të saktë 58 apo 69.7% nxënësve ndërsa përgjigje të gabuar 30.3% prej tyre. Në këtë pyetje grupi i kontrollit nga 87 pikë ka realizuar 45 prej tyre ose 51.72% Ndërsa grupi eksperimental nga 87 pikë ka realizuar 58 ose 69.7%.Nga kjo përqindje mund të themi se nxënësit i njohin mirë pemët tropikale pasi që i përdorin edhe në shtëpi për sallata dhe desertë të ndryshme.

Rezultatet përfundimtare në demonstrim, përvetësim dhe zbatim janë paraqitur në histogramin në vazhdim:

Histogrami 4.6. Rezultatet e arritshmërisë në testin përfundimtar krahasimi- Gk - Ge

Nga histogrami i mësipërm shihet qartë se, suksesi në klasat eksperimentale është më i lartë si në demonstrim për 31% , përvetësim 24% dhe zbatim 32% .Grupi i kontrollit nga 1131 pikë në demonstrim ka arritë të realizojë 92 pikë ose 35%. Ndërsa grupi eksperimental nga 1131 pikë ka arritë të jep përgjigje të saktë 172 ose 66% .Në përvetësim Gk nga 1141 pikë ka realizuar 134 pikë ose 48%,ndërsa Ge 1141 ka realizuar 172 ose 72% dhe në zbatimin e njohurive Gk nga 1392 ka realizuar78pikë ose 29% ndërsa Ge nga 1392 ka realizuar 159 ose 61% siç po shihet nga rezultatet e këtyre testeve dëshmojnë për një rritje të vazhdueshëme të suksesit tek nxënësit në klasat eksperimentale. Po ashtu për të parë se si ka ndryshuar në të mirë gjendja nga testimi fillestar deri në atë përfundimtar, në vazhdim po paraqesim rezultatet e këtyre dy testimeve me tabelë dhe grafikët përkatës.

2. KRAHASIMI I REZULTATEVE TË TESTIT FILLESTAR DHE PËRFUNDIMTAR

Në tabelën 4-5 janë përmbledhur rezultatet e testit fillestar dhe përfundimtar të nxënësve të grupit kontrollues dhe eksperimental:

793 KUMTESAT

Tabela 4 -5. Tabela përmbledhëse e rezultatit në “demonstrim- -përvetësim- zbatim”

Klasat e III-ta

Grupet kontrolluese Grupet eksperimentale

Testi Testi Testi Testi Dallimi Fillestar përfundimtar Fillestar përfundimtar Dallimi

Demonstrim 38% 35% 3% 45% 66% 21%

Përvetësim 49% 48% 1%` 39% 72% 33%

Zbatim 49% 29% 20% 53% 61% 8% Tabela 4 -5. Tabela përmbledhëse e rezultatit në “demonstrim- -përvetësim- zbatim”

Nga tabela shihet se dallimet nga testi fillestar dhe përfundimtar në grupet kontrolluese në demonstrim është për 3% në përvetësim 1% dhe zbatim 20% nga kjo mund të shohim se nuk kemi rritje të suksesit te grupi kontrollues në testin përfundimtar. Ndërsa në grupet eksperimentale suksesi në testin përfundimtar është më i lartë si në demonstrim për 21%, përvetësim 33% dhe zbatim të njohurive 8%. Me këto rezultate mund të vërtetojmë hipotezat ndihmëse të paraqitura në këtë punim. Ndërkaq, për të parë se si ka ndryshuar në të mirë gjendja nga testimi fillestar deri në atë përfundimtar, në vazhdim po paraqesim paralelish rezultatet e këtyre dy testimeve me histogramin në vazhdim:

'ƌƵƉŝŬŽŶƚƌŽůůƵĞƐ 'ƌƵƉŝĞŬƐ ƉĞƌŝŵĞŶƚĂů

ϴϬ͘ϬϬ ϳϮ͘ϴϳ ϳϬ͘ϬϬ

ϲϬ͘ϬϬ

ϱϬ͘ϬϬ ϰϭ͘ϭϱ ϯϵ͘ϳϳ ϰϬ͘ϬϬ ϯϲ͘ϰϰ

ϯϬ͘ϬϬ

ϮϬ͘ϬϬ

ϭϬ͘ϬϬ

Ϭ͘ϬϬ dϭ dϮ

Histogrami 4.7. Rezultatet e arritshmërisë në testin fillestar dhe përfundimtar Gk - Ge

Siç shihet nga histogrami i mësipërm, dhe duke krahasuar rezultatet e testimit 1 dhe 2 të grupit të kontrollit dhe grupit eksperimental shihet dukshëm se në testin fillestar rezultatet e të dy grupeve janë të përafërta ndërsa në testimin përfundimtar grupi i kontrollit nuk ka

794 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 bërë ndonjë lëvizje të madhe siç po vërehet te grupi eksperimental i cili dallon për 33.1% në testin përfundimtar. Por në këtë rast duhet të cekim se rënia e suksesit që është shënuar në grupin e kontrollit është pasojë e vështirësisë së shkallës së testit përfundimtar në krahasim me atë fillestar. Nga kjo mund të përfundojmë se këto dallime dhe ky përmirësim gradual i suksesit në klasat e grupit eksperimental i dedikohet zbatimit të metodës demonstrimit dhe ilustrimit në mësimdhënien e lëndës “Njeriu dhe natyra” që në fakt vërteton hipotezën të parashtruar që në fillim. Meqenëse të gjitha kushtet e punës në këto dy grupe, pos faktorit eksperimental (përdorimit të metodës demonstrimit dhe ilustrimit ) kanë qenë të njëjta për të dy grupet si nga numri i nxënësve, klasa III, mbajtja e testit në të njëjtën kohë në të gjitha klasat, njëherit mund të përfundohet se zbatimi i këtyre metodave ka qenë faktori vendimtar i përmirësimit të suksesit të nxënësve në lëndën ‘Njeriu dhe natyra’, në klasat eksperimentale. Rezultatet përfundimtare, që u nxorrën pas hulumtimit final tregojnë se të gjitha vlerat staistikore janë në favor të grupit eksperimental. Në këtë drejtim konstatohet se, nxënësit e grupit eksperimental kanë treguar rezultat më të mirë për dallim nga grupi i kontrollit. Për- punimi statistikor i të dhënave nga testimi përfundimtar nxori në dukje disa të dhëna, që po i paraqesim në tabelën e më poshtme.

Tabela 4-6. Përpunimi statistikor i të dhënave nga testi përfundimtar

Largimi Mesi Moda Mediana Devijimi Grupi mesatar aritmetik x Mo Me standard ( ) LM

Gk 31.21 42.6 35 10.29 12.0

Ge 42.58 58.84 48 6.09 8.20

Nga tabela shihet se dallimi në mesataret e suksesit ndërmjet Ge dhe Gk është 10.44% në favor të grupi t eksperimental. Në mbështetje të metodologjisë së hulumtimeve pedagogjike 13, kemi pasur parasysh që grupi kontrollues dhe grupi eksperimental duhet të jenë përafërsisht indentike si nga numri i nxënësve po ashtu edhe nga suksesi përpara se të veprojmë me faktorin eksperimental prandaj gjatë hulumtimit fillestar po edhe të atij përfundimtar në të dy grupet janë përdorur këto parametra statistikor: Në vazhdim po paraqesim përpunimin statistikor të parametrave të testit përfundimtar për grupin eksperimental dhe grupin kontrollit.

795 KUMTESAT

5.1 Rezultatet në grupin kontrollues

Mesi aritmetik

Formula për njehsimin e mesit aritmetik është:

I [ 2715 X ¦ 1 31.20 N 87

Tabela 4-7. Përmbledhje e të dhënave të kalkuluara për mesin aritmetik për grupin e kontrollit

Mesi i intervalit [ Intervalet [ Frekuenca I I [

0-10 5 30 11-21 13 208 22-32 27 22 33- 38 31 1178 - 15 705 87 2715

Mediana (Me) N 1 Formula për gjetjen e medianës: Me 2

87 + 1 88 Me 2 2

Kështu, me formulë kemi gjetur se vendi i medianës është në numrin rendor 44 të këtyre rezultateve. Në vendin e 44 të këtyre rezultateve të ranguara, është numri 35 , i cili në të vër- tetë paraqet vlerën e medianës në këtë rast.

0X]LF9ODGLPLU 8YRGXPHWRGRORJLMXLVWUDåLYDQMDXRGJRMDLREUD]RYDQMD=DJUHEIT

796 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Pra, mediana është 35 e jo 44. Numri 44 i gjetur me anë të formulës tregon vendin se ku duhet të lexojmë vlerën e medianës.

Moda (Mo)

Formula për gjetjen e modit:

Mo= 3*Me- 2*X Mo=3*35-2*31.20 Mo=105-62.4 Mo=42.6

Gjatë hulumtimit empirik, me qëllim të matet mesatarja e largimeve të të gjirha rasteve nga mesi aritmetik, është përdorur largimi mesatar në rastet e gropuara i cili është gjetur në këtë mënyrë.

Tabela 4-8. Përmbledhje e të dhënave të kalkuluara të largimit mesatar për grupin e kontrollit.

Mesi i Frekuenca Intervalet [ I [1 I [1 [1 [ intervalit [1 I

0-10 5 30 - 11-21 13 208 -15 195 22-32 27 22 - 88 33- 38 31 11778 7 217 - 15 735 87

Formula për njehsimin e largimit mesatar në rastet e grupuara është:

I[ /M ¦ 1 10.29 N 87

797 KUMTESAT

Tabela 4-9. Përmbledhje e të dhënave të kalkuluara të devijimit standard për grupin e kontrollit.

Mesi i Intervalet Frekuenca I [ 2 ¦ 1 2 intervalit I [1 X [1 [1 I [ [ I 1 [ N

0-10 5 30 31.21 - 11-21 13 208 31.21 -15 225 2925 22-32 27 22 31.21 - 352 33- 38 31 1178 31.21 7 1519 - 15 705 31.21 87

Formula për njehsimin e devijimit standard është:

2 ¦ I[1 V .8 12.0 N 87

3.2. Rezultatet në grupin eksperimental

Mesi aritmetik

Formula për njehsimin e mesit aritmetik është14:

I [ 3705 X ¦ 1 .58 N 87

1XKLX5DKLPL6KDOD$KPHW %D]DWHVWDWLVWLNsV3ULVKWLQs

798 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tabela 4-10. Përmbledhje e të dhënave të kalkuluara për mesin aritmetik për grupin eksperimental

Mesi i intervalit [ Intervalet [ Frekuenca I I [

0-10 5 0 0 11-21 3 22-32 27 33- 38 19 722 - 59 2773 87 3705

Mediana15

N 1 Formula për gjetjen e medianës: Me 2

87 + 1 88 Me 2 2

Kështu, me formulë kemi gjetur se vendi i medianës është në numrin rendor 44 të këtyre rezultateve. Në vendin e 44 të këtyre rezultateve të ranguara, siç shihet, është numri

48 , i cili në të vërtetë paraqet vlerën e medianës në këtë rast. Pra,mediana është 48 e jo 44 . numri 44, i gjetur me anë të formulës tregon vendin se ku duhet të lexojmë vlerën e medianës.

Moda

Llogaritja e modit bëhet përmes formulës në vijim:

Mo= 3*Me- 2*X Mo=3*48-2*42.58 Mo=144-85.16 Mo=58.84

%HNWHVKL%HNWHVK 6WDWHVWLNDHOHPHQWDUH3ULVKWLQs

799 KUMTESAT

Tabela 4-11. Përmbledhje e të dhënave të kalkuluara të largimit mesatare për grupin eksperimental

Intervalet [ Mesi i Frekuenca I I [ 1 [1 [ I [1

intervalit [1

0-10 5 1 5 -37 37 11-21 2 32 - 32 22-32 27 -15. 90 33- 38 19 722 - - 59 2773 5 295 87 530 I[ 530 /M ¦ .09 N 87 Për të gjetur dallimet midis grupeve në mbështetje të rezultateve të grupit përfaqësues si dhe për të matur largimin e rasteve nga mesi i tyre aritmetik është përdorur devijimi standard. Kështu është gjetur shmangja e largimit standard nga mesi aretmetik midis dy grupeve që marrin pjesë në hulumtim.

Tabela 4-12. Përmbledhje e të dhënave të kalkuluara të devijimit standard për grupin eksperimental

Mesi i Intervalet Frekuenc I [ 2 intervalit I [ ¦ 1 2 1 X [1 [1 I [ [ a I N 1 [1 0-10 5 1 5 -37 11-21 3 - 1352 22-32 27 -15 225 1350 33- 38 19 772 - - 59 2773 5 25 87 5850

Formula për njehsimin e devijimit standard është:

2 ¦ I[1 5850 V . 8.20 N 87

800 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Rezultatet e fituara i përkasin testit përfundimtar të grupit eksperimental dhe të kontrollit po në të njejtën procedurë statestikore janë gjetur vlerat e testit fillestar për të dy grupet. Vlerësohet se zbatimi i drejtë i metodës demonstrimit dhe ilustrimit ndikon pozitivisht në përvetësimin e njohurive dhe zbatimin e tyre në praktikë në lëndën “Njeriu dhe natyra”. Nga ky këndvështrim, duke qenë se nxënësit e grupit eksperimental kanë treguar shkallë më të lartë në tri elementet e suksesit si: Demonstrim, Përvetësim dhe Zbatim të njohurive në praktikë, konkludojmë se përdorimi i metodës demonstrimit dhe ilustrimit nxit dhe motivon nxënësit përvetësimin e njohurive të reja dhe zbatimin e tyre në praktikë në lëndën “Njeriu dhe natyra”. Nxënësit duke demonstruar përmbajtjet mësimore arrijnë të përvetësojnë dhe praktikojnë njohuritë e reja mësimore

Ky ndryshim në favor të grupit eksperimental i dedikohet zbatimit të metodës demonstrimit dhe ilustrimit në lëndën “Njeriu dhe natyra”.

3. ANALIZA E TË DHËNAVE NGA PYETËSORËT ME NXËNËS DHE MËSIMDHËNËS

Me qëllim të vërtetimit të kësaj hipoteze në përmbyllje të veprimtarisë eksperimentale, për të pa efektin e zbatimit të metodës demonstrimit dhe ilustrimit në mësimin e lëndës “Njeriu dhe natyra”. Përpos testit fillestar dhe përfundimtar të nxënësve të grupeve G e dhe Gk. Po paraqesim edhe rezultatet e pyetësorëve me nxënës dhe mësimdhënësGjatë këtij hulumtimi për mbledhjen e të dhënave u shfrytëzuan teknika të ndryshme cilësore (vëzhgimi aktiv, pyetësorë për nxënës dhe mësimdhënësit e tyre), dhe testet e zhvilluara rezultatet e të cilave i kemi paraqitur më lart. Më poshtë janë paraqitur disa nga të dhënat e pyetësorëve me nxënës dhe mësimdhënës të cilat janë analizuar përmes metodës statistikore.

1. Në pyetjen: Cila metodë e shpjegimit të njësisë mësimore nga mësimdhënësi ju pëlqen?

23% Demonstrimit dhe ilustrimit Metoda me tekst 7% Të dya 70% Asnjëra

Diagrami 4.1. Prezantimi grafik i rezultateve të dhëna nga pyetësori me nxënës në pyetjen e Nr. 1

801 KUMTESAT

Përgjigjet e nxënësve në këtë pyetje ishin: a) 110 nxënës kanë zgjedhur alternativën e parë ose 70%, b) 11 nxënës kanë zgjedhur alter- nativën e dytë ose 7%, c)36 nxënës kanë zgjedhur alternativën e tretë ose 23% dhe d) asnjë nxënës nuk ka zgjedhur si përgjegjje alternativën e fundit ose 0%.

2. Në pyetjen: A është më e kuptueshme njësia mësimore kur arsimtari shfrytëzon shembuj praktik dhe ilustrues?

0% 11%

Shumë mirë Pjesërisht 89% Pak

Diagrami 4.2. Prezantimi grafik i rezultateve me nxënës të dhëna në pyetjen e Nr. 2

Në këtë pyetje, nxënësit dhanë këto përgjigje: a) 155 ose 89% të nxënësve janë përgjigjur, alternativës së parë që do të thotë se nxënësit, konsiderojnë se demonstrimi i objekteve ka ndikim që mësimi të kuptohet më mirë, b)19 nxënës ose 11% e tyre mendojnë se pjesërisht ndikon,demonstrimi në mësim. c)Ndërsa alternativën e tretë nuk e ka zgjedhur asnjë.

3. Në pyetjen: Sa jeni aktiv në klasë kur mësuesi/ja përdor shembuj dhe ilustrime gjatë shjpegimit të mësimit?

5% 0, 0%

Shumë Pak Aspak 95%

Diagrami 4.3. Prezantimi grafik i rezultateve me nxënës të dhëna në pyetjen e Nr. 3

802 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Përgjigjet e nxënësve në këtë pyetje ishin: a) 165 nxënës kanë zgjedhur alternativën e parë që në përqindje është 95%, b) 9 nxënës kanë zgjedhur alternativën e dytë që në përqindje është 5%, c) Në alternativën e fundit nuk e ka zgjedhur asnjë nxënës.

4. Në pyetjen: A dëshironi që edhe ju të demonstroni, apo vetëm të shikoni mësuesen?

0% 7%

38% Nganjëherë Shumë herë Rrallë Asnjëherë 55%

Diagrami 4.4. Prezantimi grafik i rezultateve të dhëna me nxënës në pyetjen e Nr. 4 me nxënës

Nga diagrami i më sipërm rezultonë se: a) 66 nxënës kanë zgjedhur alternativën e parë që në përqindje është 38%, b) 95 ose 5.55%, nxënës kanë deklaruar për alternativën e dytë. Nga ku shihet dëshira dhe kureshtja e nxënësve nga përqindja e madhe në këtë pyetje. c) 13 nxënës kanë zgjedhur alternativën e tretë që në përqindje është ose 7%, d) Asnjë nuk ka zgjedhur alternativën e fundit.

5. Në pyetjen: Sa i zbatoni në praktikë njohuritë e fituara nga lënda Njeriu dhe natyra?

Nganjëherë 7% 38% Shumë herë Rrallë Asnjëherë 55%

Diagrami 4.5. Prezantimi grafik i rezultateve të dhëna në pyetjen e Nr. 5

Nga përgjigjet e nxënësve në këtë pyetje mund të konkludojmë se mësimdhënësit kanë filluar të zbatojnë njohuritë e fituara në praktikë në lëndën “Njeriu dhe natyra”,prandaj edhe nxënësit kanë cekur se shumë më lehte po i përvetësojnë njohuritë e reja nga kjo lëndë,

803 KUMTESAT sepse me demonstrimin dhe zbatimin e tyre në praktikë tek nxënësit krijohet mundësia për tu kyçur në mësim dhe për të fituar shprehi dhe shkathtësi të reja mësimor.

Analiza e të dhënave nga pyetësorët me mësimdhënës

Sa janë metodat mësimore funksionale dhe sa e lehtësojnë procesin mësimor kjo varet edhe nga qasja e mësimdhënësve se si i përdorin ato. Në pyetësor vëmendja është përqen- druar në çështjet si: Sa e zbatojnë metodën e demonstrimit dhe ilustrimit në lëndën “Njeriu dhe natyra”?, A motivohen nxënësit për pjesëmarrje aktive në mësim kur e zbatoni metodën e demonstrimit dhe ilustrimit?,Gjatë demonstrimit me mjete të konkretizimit, si kuptohet mësimi?, A u jepni nxënësve mundësi për të demonstruar edhe ata?,Sa ju ndihmon metoda e demonstrimit dhe ilustrimit në përvetësimin e njohurive?, A përshtaten tekstet e lëndës “Njeriu dhe natyra” për përdorimin e metodës demonstrimit dhe ilustrimit?.Për të gjitha këto pyetje janë dhënë mendime të ndryshme të cilat janë paraqitur në vijim.

Në pyetjen: A e zbatoni metodën e demonstrimit në lëndën ‘Njeriu dhe natyra’ gjatë punës tuaj me nxënës?

0, 0% 20% Gjithmonë Herëherë Asnjëherë 80%

Diagrami 4.5. Prezantimi grafik i rezultateve të dhëna me mësimdhënës në pyetjen e Nr. 1

Nga diagrami i mësipërm vërehet se: a) 8 ose 80% e mësimdhënësve e përdorin metodën e demonstrimit dhe ilustrimit gjatë punës së tyre; b) 2 ose 20% e mësimdhënësve e përdorin nganjëherë, dhe c) asnjë mësimdhënës nuk ka zgjedhur si përgjigje alternativën e fundit.

804 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

2. Në pyetjen: Sa kuptohet mësimi gjatë demonstrimit me mjete të konkretizimit?

0, 0% 20% Gjithmonë Herëherë Asnjëherë 80%

Diagrami 4.6. Prezantimi grafik i rezultateve të dhëna me mësimdhënës në pyetjen e Nr. 2

Nga kjo mund të themi se mësimdhënësit vlerësojnë shumë këtë metodë, kështu përmes demonstrimit me mjete të konkretizimit nxënësit mësimet i kanë më të qarta, dhe më lehtë i përvetësojnë ato.

3. Në pyetjen: A motivohen nxënësit për pjesëmarrje aktive në mësim kur e zbatoni metodën e demonstrimit dhe ilustrimit?

0, 0% 20%

Gjithmonë 80% Herëherë Asnjëherë

Diagrami 4.7. Prezantimi grafik i rezultateve të dhëna me mësimdhënës në pyetjen e Nr. 3

Nga këto të dhëna shihet se: a) 8 ose80% të mësimdhënësve kanë deklaruar se me përdorimin e kësaj metode nxënësit motivohen më shumë për pjesëmarrje aktive në mësim pra, ata janë më kureshtar në më- simin e lëndës përmes ilustrimeve dhe demonstrimit të mësimit. b) 2 ose 20% të mësimdhënësve kanë zgjedhur alternativën e dytë.

805 KUMTESAT

4. Në pyetjen: A u jepni nxënësve mundësi për të demonstruar edhe ata?

0% 20%

Gjithmonë Nganjëherë 80% Asnjëherë

Diagrami 4.8. Prezantimi grafik i rezultateve të dhëna me mësimdhënës në pyetjen e Nr. 4

Përgjigjet e mësimdhënësve në këtë pyetje ishin:

a) 2 mësimdhënës kanë zgjedhur alternativën e parë që në përqindje është 20%, b) 8 mësimdhënës kanë zgjedhur alternativën e dytë që në përqindje është 80%, dhe të fundit nuk e kanë zgjedhur asnjë mësimdhënës.

5. Në pyetjen: Sa ju ndihmon metoda e demonstrimit dhe ilustrimit në përvetësimin e njohurive?

Shumë Mesatarisht 100% Aspak

Diagrami 4.9. Prezantimi grafik i rezultateve të dhëna me mësimdhënës në pyetjen e Nr. 5

Nga ky diagram shohim se të gjithë mësimdhënësit kanë zgjedhur Alternativën e pare duke qenë të bindur se kjo metodë ndihmon shumë në përvetësimin e njohurive në praktikë.

806 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

6. Në pyetjen: A përshtaten tekstet e lëndës “Njeriu dhe natyra” për përdorimin e metodës demonstrimit dhe ilustrimit?

10% 10%

Plotësisht 30% Pjesërisht Pak 50% Aspak

Diagrami 4.10. Prezantimi grafik i rezultateve të dhëna me mësimdhënës në pyetjen e Nr. 6

Në këtë diagram mund të vërejmë se janë zgjedhur të gjitha përgjigjet nga mësimdhënësit. a) 2 mësues ose 20% mendojnë se njësitë mësimore në tekstin “Njeriu dhe natyra” plotësisht përshtaten. b) 2 mësimdhënës, ose 20% mendojnë se pjesërisht përshtatet teksti. c)5 nga ata kanë deklaruar se teksti “Njeriu dhe natyra “ përshtatet pak dhe d)1 mësimdhënës mendon se lënda “Njeriu dhe natyra” aspak nuk është e përshtatshme për moshën, nivelin dhe aftësitë e nxënësve.

7. Çfarë do të kishit ndryshuar në tekstet e lëndës Njeriu dhe natyra?

Nga përgjigjet e mësimdhënësve në këtë pyetje kërkohet të rishikohet kurrikulumi i lëndës “Njeriu dhe natyra” për nivelin fillor dhe të bëhen përshtatje dhe përmirësime, në aspektin e programeve dhe teksteve mësimore të lëndës në fjalë duke zbrazur ato nga përm- bajtjet e tepërta dhe joadekuate për moshat e reja. Nga hartuesit e teksteve të reja, për nivelin fillor, kërkohet të kenë një qasje më të drejtë si në nivelin kuantitativ edhe në atë në atë kualitativ duke u bazuar në aftësitë psiko-fizike të nxënësve. Parashtrimi i pyetjeve në librin e lëndës “Njeriu dhe natyra” të jetë sa më i kuptueshëm sepse nxënësit nganjëherë po kanë vështirësi.

807 KUMTESAT

V. DISKUTIMI

Duke u mbështetur në mbarështimin teorik të problematikës së metodave në përgjithë- si për nga pikëpamja bashkëkohore pedagogjike, metodat mësimore i përkufizojnë si rrugë, mënyra me të cilat arsimtari e zhvillon mësimin dhe nxënësit përvetësojnë dituritë, zhvillojnë aftësitë njohëse, formojnë shprehitë dhe shkathtësitë si dhe qëndrimet. Edukimi në lëndët e shkencave të natyrës në Kosovë, në dhjetvjeçarin e fundit ka shënuar një ngritje të vazhdueshme. Sidoqoftë, përpjekjet për ngritjen e cilësisë në arsim vazhdojnë dhe mësuesit janë të vetëdijshëm se përmbajtjet e lëndëve të shkencave natyrore duhet edhe më tutje të transformohen dhe metodat e mësimdhënies të pasurohen. Me qenë se mësimi është veprimtari shoqërore e ndërlikuar dhe mjaft delikate,i cili planifikohet ose orientohet për arsimin e gjeneratave të reja, suksesi i tij varet edhe nga një komponent shumë i rëndësishëm - metoda e punës se arsimtarit në procesin mësimor – edukativ. Për të pasur një aktivitet solid në mësim do të thotë kërkohet të aplikohen metodat e punës në procesin mësimor. Prandaj, aplikimi i drejtë i tyre nga arsimtari, ndikon që procesi mësimor nxënësve do t’u bëhet më i qartë, më i afërt, i njohur, i lehtë, por që të kuptohet e përvetësohet më mirë dhe në një shkallë më të lartë. Së këndejmi, roli i metodave mësimore ka lidhmëri të ngushtë me zbatimin e parimeve të punës mësimore permanente me nxënës konkretisht: sigurimi e harmonizimi i drejtë mes punës teorike me punën praktike, në eliminimin e mësimit dogmatik nga përmbajtja e mënyra e të mësuarit duke zhvilluar tek nxënësit mendimin kritik, krijues, të hapjes së perspektivës dhe jo kthimit mbrapa (kah e vjetra), respektivisht në transformimin e procesit mësimor – edukativ; të nxitjes së motivacionit për mësim; të aftësimit të nxënësve dhe në punën e pavarur të tyre. Rruga evolutive e metodave mësimore konsiston në njohjen e metodave mësimore, në zgjedhjen e metodave mësimore, në zbatimin e tyre në punën mësimore, në mendimin e pedagogeve – didakticientëve për metodat mësimore, në sistemet e metodave të punës mësi- more etj. Sot çështja e krijimit dhe e shfrytëzimit të metodave e teknologjisë së re në mësim është njëra ndër komponentët thelbore të sistemit mësimor. Andaj, kërkesat kryesore të tyre janë: kërkesat për krijimin e përsosmërisë së kushteve për hulumtimin e rrugëve të reja, metodave të reja në përvetësimin e njohurive nga nxënësit. Kështu, roli i tyre në procesin mësimor është aq i dukshëm dhe evident sa që mund të themi se asnjë njësi mësimore që mendohet nga arsimtari për t’u zhvilluar, interpretuar, përsëritur, përforcuar, nuk mund të paramendohet pa aplikimin e metodave mësimore.

Pjesa e hulumtimit e realizuar përmes anketimin me nxënës dhe mësimdhënës, vërtetoi faktin se, hulumtimi ynë i realizuar nga disa qasje hulumtuese, vërtetoi në tërësi hipotezën kryesore dhe atë ndihmëse. Rezultatet përfundimtare të hulumtimit janë mbështetje e sigurt për nxjerrjen e përfundimeve dhe rekomandimeve të cilat pasqyrohen në fund të punimit.

808 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

a. Pjesa e hulumtimit e realizuar përmes anketimin me nxënës dhe mësimdhënës, vër- tetoi faktin se, hulumtimi ynë i realizuar nga disa qasje hulumtuese, vërtetoi në tërësi hipo- tezën kryesore dhe atë ndihmëse. Rezultatet përfundimtare të hulumtimit janë mbështetje e sigurt për nx Gjatë analizës teorike dhe praktike të metodave mësimore e në veçanti të metodës së demonstrimit mund të konstatojmë se kanë një zbatim të madh në procesin më- simor. Analiza teorike dhe praktike e metodave të demonstrimit dhe ilustrimit ka rëndësi të madhe, sepse teoria nuk ka vlera pa praktikën dhe anasjelltas, këto ndihmojnë njëra tjetrën. Gjatë përdorimit të metodës së demonstrimit krijohet një lidhshmëri mes raporteve të ndryshme si mësues – nxënës, nxënës – mësues etj.. si dhe mundëson organizimin e suk- sesshëm të punës edukative në procesin mësimor. Nga metodat e aplikuara në punë edukative – mësimore me të madhe varet edhe suksesi i punës. Natyrisht para së gjithash duhet pasur parasysh që suksesi i metodës së caktuar, ka sukses, sepse puna edukativo - mësimore kryesisht varet edhe nga personaliteti arsimtarit, nga vullneti, dëshira, kënaqësia dhe aftësia e tij për një punë të tillë nga struktura psikike dhe sociale e paraleleve - klasëve, nga numri i nxënësve dhe mosha e tyre, nga mjetet mësimore. Nga kjo rrjedh se zgjedhja e metodave për punë mësimore - edukative medoemos duhet të jetë gjithnjë e menduar mirë dhe në mënyrë koncize e përgatitur pa paragjykim mbi gjitha mundësitë e metodës së dhënë ashtu që gjithnjë të jetë e inspiruar nga qëllimet e caktuara të punës edukativo – arsimore. b. Duke analizuar planet dhe programet mësimore të mëparshme dhe ato të reja, konstatohet se lënda mësimore “Njeriu dhe natyra” është lëndë specifike në programin mësimor të shkollës fillore. Sipas programit mësimor 3, 4 dhe 5 lënda mësimore “Njeriu dhe natyra” ka pësuar ndryshime rreth emërtimit, për dallim nga ekzistimi edhe më tej i emërtimeve të mëparshme në programet arsimore të vendeve të rajonit . Për derisa vite më parë është emërtuar “Dituri natyre e shoqërie” e më pas është ndarë, duke formuar dy lëndë të veçanta mësimore (Dituri natyra dhe Edukata shoqërore), ndërsa tani kjo lëndë duke ju referuar Plan-programeve të lartpërmendura, quhet “Njeriu dhe natyra” dhe fillon të mësohet që nga klasa e tretë e shkollës fillore. Lënda mësimore ‘‘Njeriu dhe natyra’’ përqëndrohet në përvetësimin e përmbajtjeve nga lëndët natyrore dhe shkencore, të cilat në klasat vijuese të shkollës së mesme të ulët mësohen si lëndë të veçanta mësimore si: fizika, kimia, biologjia dhe gjeografia. Për ta prezantuar sa më mirë çështjen e studiuar, kam mbledhur të dhëna nga testet e bëra me nxënësit, anketimi i mësimdhënësve si dhe nxënësve, prandaj edhe përpunimi statistikor është realizuar në forma të ndryshme, nga të dhënat kualitative dhe kuantitative. Mësimdhënia në lëndën “Njeriu dhe natyra” pa demonstrimin dhe zbatimin e njohurive në praktikë nuk krijon formimin dhe përfytyrimin e nocioneve të qarta dhe konkrete për nxënësit. Gjatë zhvillimit të veprimtarisë eksperimentale në klasë, vazhdimisht kemi përcjell reagimet e nxënësve dhe mësuesve ndaj këtyre metodave. Përshtypja jonë e përgjithshme është, se. këto metoda janë më efektive dhe më të pranueshme, si për mësuesit ashtu edhe për nxënësit. Këtë më së miri e dëshmuan rezultatet e mësipërme nga anketa që kemi bërë me nxënës dhe mësimdhënës.

809 KUMTESAT

c. Hulumtimi vë në dukje se kjo metodë mund të kombinohet me metoda të tjera, por më tepër në hulumtim tregohet se si mund të tejkalohen më mirë vështirësitë në përvetësimin e njohurive të reja mësimore. d. Hulumtimi tregoi se zbatimi i këtyre metodave dukshëm kontribuon në përmirë- simin e përgjithshëm të suksesit të nxënësve në mësimdhënien e lëndës “Njeriu dhe natyra”, e veçanërisht në përvetësimin e njohurive dhe realizimin e tyre në praktikë.

Rekomandimet qe dalin nga ky hulumtim themi se:

- Mësimdhënësit duhet ta pasurojnë punën e tyre mësimore me përdorimin e shumë metodave mësimore, gjë që zgjedhja dhe përdorimi i tyre do të varen nga shumë faktorë, në radhë të parë nga aftësia e tyre profesionale dhe metodike, si dhe kushtet dhe rrethanat e tjera qe krijojnë situata te caktuara mësimore. Vetë natyra e punës na bën që kërkesat ndaj mësimdhënësit të jenë të shumta dhe medoemos, duhet te jenë të kushtëzuara me cilësi pozitive, të cilat duhet t’i posedojë çdo mësimdhënës i kohës bashkëkohore. Shikuar nga këndvështrimi global arsimi është një nga prioritetet primare. - Duke pasur parasysh rezultatet përfundimtare të hulumtimit, mund të konstatojmë se me zbatimin e metodës së demonstrimit, mund të bëjmë përmirësime në programin e lëndës “Njeriu dhe natyra” për nivelin fillor, që ta bëjnë atë më praktik dhe më të përshtat- shëm për moshat e nxënësve, si në pikëpamjet e programit ashtu edhe në tekstet mësimore. Me një fjalë, gjatë përpilimin e këtyre teksteve materialet duhet të përshtaten moshës dhe aftësive të nxënësve. Po ashtu shumica mësimdhënësve kanë kërkuar që në librin “Njeriu dhe natyra” të ketë fjalor për sqarimin e fjalëve dhe nocioneve të reja, të ketë një udhëzues për mësuesin përkitazi me këtë lëndë, në përpilimin e plan-programeve të ketë mësimdhënës të ciklit klasor në atë punëtori, si dhe të kenë më shumë ilustrime dhe përmbajtjet të zhvillohen në formë të një përralle apo tregimi do të thotë sa më thjeshtë të fillohet për ta kuptuar edhe nxënësit më mirë.

810 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

- Gjithashtu teksti shkollor i lëndës “Njeriu dhe natyra” do të ishte mirë nëse është praktik dhe funksional, me të cilin nxënësit do të punonin të pavarur. Po ashtu do të ishte rekomandim për mësues që përdorimi i metodës së demonstrimit sa më i gjërë gjatë punës së tyre në mësimdhënie.

Në fund, mendohet dhe shpresohet se ky punim do të ndihmojë në mënyrë të veçantë nxënësit dhe arsimtarët për të arritur rezultate të knaqshme në procesin e nxënies dhe për të shtuar motivin e tyre për mësim, të vazhdojmë rrugëtimin e gjatë pa u ndalur brez pas brezi, duke u munduar që të sjellim njohuri dhe informata për nxënësit tanë, që ata të pajisen me njohuri të reja ti riprodhojnë ato dhe ti ruajnë si një thesar, e që më vonë më me sukses ti bartin te brezat e ardhshëm.

R5 ©

Për kontributin dhe ndihmën e pakursyer, për komentet dhe sugjerimet shumë të çmueshme dhe për kurajën që kam marrë në vazhdimësi, do të falënderoja posaçërisht profe- soreshën Dr. Hatixhe Ismajli pa ndihmën e saj të çmuar dhe të pakursyer, ky punim nuk do të kishte marrë formën çfarë është sot. Do dëshiroja të falënderoja nxënësit dhe personelin arsimor të shkollës fillore “Selami Hallaçi” Gjilan dhe “Abdullah Tahiri” nga fshati Malishevë. Dhe në fund, falënderimet më të veçanta shkojnë për MASHT, që na mundësoi botimin e punimit shkencorë.

LITERATURA

1 Bakoljev, Milan(1984). Didaktika, Naucna knjiga, Beograd. 2 Danillov.M.A, Jespov.B.P (1975). Didaktika, botimi i II, Prishtinë. 3 Prodanoviq , Tihomir, Niçkoviç, Radisav (1982). Didaktika,Prishtinë. 4 Basariçek,Stjepan 1922). Pedagogjija, Zagreb. 5 Krasniqi, Islam & Veseli, Abdylazis. (2000). Metodikë e mësimit të dituri natyrës e shoqërisë, Prishtinë. 6 Grup autorësh (1973). Krneta, Lubomir; Potkonjak, Milena; Potkonjak, Nikola. Pedagogjia, botimi i II, Prishtinë. 7 Matthws, Bob & Ross, Liz. (2010). Metodat e hulumtimit,Tiranë. 8 Zylfiu, Njazi. (1997). Didaktika, Prishtinë. 9 Zylfiu, Njazi (2001). Didaktika, Prishtinë.

811 KUMTESAT

Burime nga interneti

10 http://www. /ILUSTRATIVNO-DEMONSTRATIVNE- METODE- 05.08.2012 11 http://www.scribd.com/doc/8013059/Metodika-Drustvenih-Nauka- 05.08.2012 12 McKee, Erik, Vickie M. Williamson, and Laura E. Ruebush. “Effects of Demonstration Laboratory on Student Learing”. Journal of Science. 13 http://www.yourdictionary.com/demonstrating.710.2012 14 http://www.see-metod_dituri-alb-aln-.pdf.8.11.2012 15 http://www.scribd.com/doc// -Metodat-e-Mesimit.12.12.2012 16 http://www.albas-shb.com/udhezuesat/.pdf.14.12.2012 17 http://www .kec-ks.org/mklsh.html. 18 www.masht-gov.netMASHT (2005), Plani dhe Programi Mësimor, për klasën e katërt. Retrieved 5 September 2011. 19 Drake & Reid.( 2010).IntegratedCurriculum. Retrived October 20, 2011 from www.edu.gov.on.ca./eng/literacynumeracy/inspire/research/ pdf.

812 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

STUDIME EKONOMIKE

813 KUMTESAT

814 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

NDIKIMI I INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE NË RRITJEN EKONOMIKE: RASTI I KOSOVËS

Kadë Morina Universiteti ’’ Haxhi Zeka’’ PEJË E-mail: [email protected]

ABSTRAKTI

Investimet e huaja direkte janë një segment shumë i rëndesishëm për ekonomin e një vendi, për arsye të efekteve që ato sjellin në vendin pritës. IHD-të janë po ashtu një burim shtesë financimi për investime, të cilat mund të jenë një mjet i rëndësishëm për zhvillim. Qëllimi kryesor i këtij punim është të analizojë në mënyrë empirike ndikimin e IHD-ve në rritjen ekonomike në Republikën e Kosovës prej vitit 2004-2015. Metodën të cilën e kam përdorur është metoda e katrorëve të vegjël (OLS) dhe analiza e regresionit. Variabli i varur është PBB–rritja ekonomike, ndërsa variabli kryesor i pavarur është IHD dhe variablat e tjera janë: shpenzimet qeveritare dhe eksporti neto. Rezultatet e regresionit tregojnë ndikim pozitiv në mes të IHD-ve dhe rritjes ekonomike në Kosovë. Megjithatë duhet të bëhen përpjekje të vazhdueshme në përmirësimin e klimës së biznesit për të rritur fluksin e IHD-ve.

Fjalët kyçe: IHD-të, shpenzimet qeveritare, eksporti neto, rritja ekonomike.

I. HYRJA

Investimet e huaja direkte janë faktor shumë i rëndesishëm për ekonomin e një vendi për arsye se ato kanë ndikim në ekonomine e vendit pritës. Investimet e huaja direkte në Kosovë kanë berë te mundur një zhvillim me të hovshem ekonomik sepse ishin të fokusuara në sektor të rëndesishem ekonomik. Por për shkak të rrethanave politikë dhe korrupsionit në vendin tonë viteve të fundit ka pasur rënie të investimeve të huaja. Sipas teorisë dhe praktikës investimet e huaja direkte kanë ndikim pozitiv në rritjen ekonomike. Me rritjen e IHD-ve do të krijoheshin vende të reja të punës, rritet produktitviteti nëpërmjet transferimit të njohurive dhe teknologjisë, rritet konkurrueshmëria e ekonomisë e mbi të gjitha do të ndikojnë në stabilitet dhe rritje të qëndrueshme ekonomike. Investimet e huaja direkte kanë një rëndësi të pasaçme dhe specifike për Kosovën duke pasur parasysh kushtet në të cilat duhet te realizohet zhvillimi ekonomik dhe rritjen ekonomike. Qëllimi kryesor i këtij hulumtimi është të tregoj në aspektin torik dhe praktik lidhjen e IHD-ve me rritjen ekonomike të një vendi, pra

815 KUMTESAT të shpjegojë faktorët që përcaktojnë sjelljen e IHD-ve dhe ndikimin e tyre në ekonominë e Kosovës. Andaj parashtroj pyetjet hulumtuese, pyetjet që ngrihen lidhen me analizën e ndikimeve konkrete të investimeve të huaja direkte në rritjen ekonomike, në rastin e një vendi të vogël siç është Kosova? A e kanë nxitur ato rritjen ekonomike në këtë vend? Nëse po, sa është efekti i matur në formë sasiore? Ky hulumtim fokusohet në mënyrën se si investimet e huaja direkte luajn rol kyq në rritjen ekonomike. Përgjigjet për këto pyetje hulumtuese do t’i nxjerri nëpërmjet analizës së regresionit. Pjesa tjetër e punimit është si më poshtë: seksioni II përf- shinë rishikimin e literaturës, seksioni III shpjegon procedurën e modelit dhe mbledhjes së të dhënave, po ashtu përshkruan metodologjinë dhe seksionit IV paraqet rezultatet empirike. Së fundi, seksioni V paraqet përfundimin dhe rekomandimet.

II. LITERATURA E SHQYRTUAR

Në këtë pjesë të punimit do të analizoj evidencën empirike për ndikimin e investimeve të huaja direkte në rritjen ekonomike dhe do të bëj ndërlidhjen e punimit me mendimet e qutoreve të tjerë. Duke u bazuar në evidencën empirike të autoreve tjerë, investimet e huaja direkte kanë ndikim pozitiv në rritjen ekonomike dhe anasjelltas. Sipas raportit të OECD-së (2008) investimet e huaja direkte janë një shofer kyç i integrimit ekonomik ndërkombëtar. Me kuadrin e politikës së djathtë, IHD-të mund të sigurojë stabilitetin financiar, për të nxitur zhvillimin ekonomik dhe për të rritur mirëqenien e shoqërive. Autorët Iamsiraroj, S & Dou- couliagos, H (2015) paraqesin një vlerësim të plotë të provave të grumbulluara në një faktor për suksesin e rritjes ekonomike në tërheqjen e IHD-ve. Analiza e regresionit Meta (MRA) është aplikuar në ketë punim. Autorët tregojnë se ka një korrelacion të fortë pozitiv midis rritjes ekonomike dhe IHD-ve. Në mënyrë të konsiderueshme korrelacionet më të mëdha janë krijuar për studime të vetme të rastit te një vendi se me analizën ndër-vendeve. Studimet e zhvilluara në vendet në tranzicion konkludojnë së gjendja ekonomike si dhe faktoret tjerë përcaktues të IHD-ve kanë ndikuar që vendet e Ballkanit Perëndimor të mos jenë në gjendje të thithin më shumë investime të huaja direkte. Apergis, N; Lyroudi, K & Vamvakidis, A shqyrton rëndësinë e investimeve të huaja direkte në rritjen ekonomike. Duke përdorur të dhëna panel të vendosur për 27 ekonomitë në tranzicion gjatë periudhës 1991-2004. Rezu- ltatet empirike tregojnë se investimet e huaja nuk shfaqin një marrëdhënie të rëndësishme me rritjen ekonomike, të paktën, për ato vende në tranzicion që karakterizohen nga nivele të larta të të ardhurave dhe kanë zbatuar programe të suksesshme të privatizimit. Në mënyrë të ngjajshme edhe Estrin, S & Uvalic, M (2013) shqyrtojnë përcaktimin e investimeve të huaja direkte në ekonomitë e vendeve të Ballkanit në tranzicion. Një model gravitetit për të gjitha ekonomitë në tranzicion gjatë 1990-2011 është marr për bazë më pas është vlerësuar nëse faktorët të IHD-ve në Ballkanin Perëndimor janë të ndryshme. Ata kanë gjetur se madhë- sia e ekonomisë, cilësinë e tyre institucionale dhe perspektivat e anëtarësimit në BE kanë ndikuar që vendet e Ballkanit Perëndimor të marrin më pak investime të huaja direkte. Në studimin e fundit Estrin, S & Uvalic, M (2015) kanë potencuar se cilat janë arsyet kryesore

816 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017 për ndikim të ulët të IHD-ve? Një pikë e dukshme fillestare është kapacitetin absorbues i ekonomive të Ballkanit Perëndimor për të thithur IHD-të. Kjo mund të jetë nxitur nga infrastruktura e dobët, sistemet e arsimit dhe trajnimit dhe cilësinë e institucioneve. Duke pasur parasysh historinë e kohëve të fundit e luftërave dhe sanksioneve në rajon, veçanërisht e rëndësishme për Ballkanin Perëndimor janë stabiliteti dhe kontrolli i korrupsionit politik. Përhapja IHD-ve ka gjithashtu të ngjarë të ndikohet nga klima e përgjithshme e biznesit dhe garantimin e konkurrencës së drejtë. Në një këndvështrim tjetër Vesaite, R. (2013-2014) potencon se investimet e huaja direkte janë të rëndësishme për shkak të avantazheve të tij në vendin pritës të tilla si rritja e konkurrencës dhe për të intensifikuar zhvillimin. Përparësitë e saj të dhëna janë të rëndësishme për vendet e Ballkanit Perëndimor të cilat po përballen me vështirësi të konkurrencës dhe rritjes më të ulët se 27 vendet e EU-së. Ka gjetur se IHD-të horizontale dominojnë në Ballkanin Perëndimor, për këtë arsye, rritja e konkurrencës dhe zhvillimit ekonomik janë intensifikuar në rajon. Muaremi, L, Konomi, R & Salihi, S (2015) paraqesin investimet e huaja direkte në Maqedoni dhe e konsiderojnë IHD-të si lokomotivë e vendit, pasi ajo është e përqendruar në sektorë të rëndësishëm të ekonomisë së Maqedonisë. Demeti, A, & Rebi, E (2014) potencuan në bazë të rezultateve kryesore një lidhje të fortë pozitive ndërmjet IHD-ve dhe produktivitetit dhe shkakun e një anë që produktiviteti mund të shkaktojë investimet e huaja direkte, por jo e kundërta.

III. METODOLOGJIA

Pasi kam bërë rishikimin e evidencës empirike të ndikimit të investimeve të huaja direkte në rritjen ekonomike në Kosovë. Tani nëpërmjet një modeli ekonometrik do të testojmë ndikimin e investimeve të huaja direkte në rritjen ekonomike. Së pari do të bëjmë specifikimin e modelit ekonometrik dhe metodën e vlerësimit dhe pasi të bëjmë specifikimin e modelit, do të analizojmë të dhënat në punimin empirik dhe do të bëj përllogaritjen e modelit ekonometrik dhe interpretimin e rezultatit nëpërmjet programit të sofistikuar STATA 12.

3.1. Specifikimi i modelit ekonometrik dhe metodat e vlersimit për testimin e hipotezave

Analiza e regresionit është teknikë që përdoret për të zhvilluar ekuacionin për vijën e drejtë për të bërë parashikime. Ekuacioni i regresionit është ekuacion që definon raportet në mes të dy variablave dhe shfrytëzohet për të vlerësuar variablën e varur (Y) të bazuar në vari- ablën e pavarur (X). Variabla e varur (Y) është variabla e projektuar ose e vlerësuar. Variabla e pavarur (X) është variabla që siguron bazën për vlerësim. Analiza e regresionit përdoret për të: parashikuar vlerën e variablës së varur, të bazuar në më së paku në një variabël të pavarur- shpjeguar efektet e ndryshimit të variablës së pavarur në variablën e varur. Variabla e varur: variabla që ne dëshirojmë të parashikojmë ose ta shpjegojmë-sqarojmë. Variabla e pavarur: variabla e përdorur për të shpjeguar variablën e varur.

817 KUMTESAT

Nëpërmjet analizës së regresionit të shumëfishtë linear dhe aplikimit të metodës së ka- trorëve të vegjël (OLS), do të testoj ndikimin e investimeve të huaja direkte (IHD) në rritjen ekonomike (PBB) në Kosovë. Analiza e regresionit është studimi i lidhjeve gjegjësisht i raporteve apo marrëdhënieve në mes të dy apo më shumë variablave. Ekuacioni i regresionit është ekuacion që definon raportet në mes të dy variablave dhe do të shfrytëzohet për të vlerësuar variablën e varur (Y), të bazuar në variablën e pavarur (X).

Prandaj, specifikimi i modelit të regresionit linear multidimensional është në ketë mënyrë:

Y=B1+B2X2+B3X3+B4X4+ui

Y – (variabla e varur ose regresant) është variabla e projektuar apo e vlerësuar që kerkohet të parashikohet ose të shpjegohet me anën e një variabëli tjetër. Në rastin tonë si variabël e varur është PBB (produkti i brendshëm bruto). X – (variabla e pavarur ose regresor) është variabla që siguron bazën për vleresim. Me anë të kësaj variable bëhet parashikimi ose shpjegimi i variablit të varur. Në këtë rast si variabëla të pavarur kam marrë IHD-të (investimet e huaja direkte), shpenzimet qeveritare dhe eksporti neto. B1, B2, B3 dhe B4 quhen parametra ose koeficientet e vlerësimit. B1 është parametri i konstantës, ndërsa B2, B3 dhe B4 janë parametrat parcial të vlerësimit të modelit.

ui është variabla stokastike ose erorr term, e cila përmban të gjithë faktorët ose variablat që nuk janë paraparë në model dhe është variabël random e pa observuar, e cila merr vlera pozitive dhe negative. 3.2. Vlerësimi i katrorëve të vegjël (OLS)

Metoda e katrorëve të vegjël është një ndër metodat më të fuqishme për përllogarit- jen e analizës së regresionit. Përllogaritjen e koficientëve të regresionit të mostrës do ta bëj nëpërmjet metodës së katrorëvë të vegjël. Metoda e katrorëve të vegjël (OLS) është një metodë për vlerësimin e parametrave të panjohur në një model të regresionit linear, me qëllim të minimizimit të dallimeve në mes të përgjigjjeve të vërejtura në disa arbitrare të grupit të të dhënave dhe përgjigjeve të parashikuara nga përafrimi lineare i të dhënave (shuma e distancave vertikale midis çdo pikë të të dhënave në grup dhe në pikën përkatëse në vijën e regresionit - më dallime të vogla, aq më mirë modeli i përshtatet të dhënave). Sipas supozimit të metodës se katrorëve të vegjël, mesatarja reziduali (u) që paraqet difer- encën në mes vlerës faktike të (Y) dhe të përllogaritur ) duhet të jetë zero.

ˆ ˆ ¦ u ¦ Yi Yi

Zero mesatare: E (u\X) = E (u) =0 Cov(X, u) =E (X\u) =0

818 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Duke e ditur vlerën e termit error, i cili në model nuk sqaron asgjë në lidhje më variablat tjera (d.m.th. termi error është i pavarur nga variablat e tjera) si dhe observimet e termit error janë të pa korreluar me njëra tjetrën. Duke supozuar se termi error është i pavarur dhe i shpërndarë në mënyrë identike, mund të na dërgojë në rezultate që nuk janë të përshtatshme në shumë modele. Meqënëse modeli i regresionit të thjesht linear nuk mund të na jep një rezultat. Atëherë vlerësimin mund ta arrijmë duke përdorur metodën e katrorëve të vegjël (OLS). Të dhënat në analizën tonë empirike do të vlerësohen më anë te metodës se katrorëve të vegjël.

3.3. Të dhënat në modelin ekonometrik

Të dhënat që i kam përdorur për llogaritjen e regresionit në ketë analizë empirike janë prej vitit 2001 deri në vitin 2015 për rritjen ekonomike ndërsa për variablat tjera prej viti 2004- 2015 dhe këto të dhëna janë të dhëna dytësore. Si burime kryesore për grumbullimin e të dhënave për analizën e këtij modeli i kam përdorur të dhënat nga Banka Botërore ndërsa për eksportin neto kam kalkuluar të dhënat për eksport dhe import. Variablat që i kam përdorur për të shpjeguar këtë model janë: investimet e huaja direkte (IHD), shpenzimet qeveritare, eksporti neto dhe PBB (produkti i brendshëm bruto).

IV. REZULTATET E STUDIMIT

Lidhjen ndërmjet investimeve të huaj direkte dhe rritjes ekonomike së pari do ta analizoj në mënyrë grafike e pastaj në mënyrë empirike. Këtu kam paraqitur grafikisht produktin e brendshëm bruto për frymë dhe investimet e huaja direkte për Republikë e Kosovës prej vitit 2001-2015. Investimet e huaja direkte kanë efekt mbi rritjen ekonomike dhe anasjelltas. Pra sa më të larta investimet e huaja direkte aq më e lartë edhe rritja ekonomike, por edhe sa më e lartë rritja ekonomike aq më të larta do të jenë investimet e huaja direkte. Rritja ekonomike është matur me rritjen në përqindje të PBB-së.

819 KUMTESAT

Figura 1. PBB (% vjetore) dhe IHD-të përgjatë periudhës 2001-2015 për Republikën e Kosovës 30 20 10 0

2000 2005 2010 2015 Vitet

PBB IHD

Burimi: Punuar nga autori me programin STATA 12

Me sa shihet nga figura 1. mund të them se ekziston një lidhje pozitive midis investimeve të huaja direkte dhe rritjes ekonomike duke pasur parasysh trendin e të dy variablave. Pra sa më i lartë niveli i investimeve të huaja direkte aq më i lartë është edhe niveli i PBB-së (rritjes ekonomike). Por edhe sa më i lartë niveli i PBB-së aq më i lartë është dhe niveli i investimeve të huaja direkte, e kjo tregon se sa më e qëndrueshme klima e një vendi aq më të mëdha do të jenë investimet e huaja direkte në atë vend. Megjithatë bazuar në trendin rritës të këtyre variablave mund të themi se investimet e huaja direkte kanë ndikim në rritjen ekonomike në Republikën e Kosovës. Në këtë grafik mund të shihet se të dy variablat kanë tendencë rritje pothuajse të njëjtë, veçanërisht prej viti 2012 e deri në vitin 2015, lidhja vjen dhe përafrohet edhe më shumë. Por nuk do të thotë së investimet e huaja direkte detyrimisht do të kon- tribuojnë në rritjen ekonomike.

Tabela 1. Vlerësimi i lidhjes së rritjes ekonomike me IHD-të dhe tregues të tjerë Variablat Koeficientët Gabimi standard IHD 0.7949555 0.2300698 Shpenzimet qeveritare -0.4431867 0.3167688 Eksporti neto 0.2444446 0.0912058 Konstantja 13.6223 7.055811 Numri i observimeve 11 R2 0.6872 R i korrigjuar 0.5532

820 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Rezultatet janë të pritshme veçanërisht lidhja e investimeve të huaja direkte me rritjen ekonomike. Sipas këtij modeli R2, koeficienti i përcaktueshmërisë është 0.6872 dhe është më afër 1 se 0, sipas rezultatit modeli është i rëndësishëm dhe kjo shihet edhe kur studiohet ekuacioni dhe variablat përkatëse. Në vazhdim do të vlerësoj modelin ekonometrik për ndikimin e investimet të huaja direkte në rritjen ekonomike në Kosovë. Nëpërmjet analizës së regresionit do të kontrolloj validitetin e hipotezës së parashtruar në fillim të këtij punimi. Në model përfshihen katër variabla, të cilat janë variabla të pavarura, investimet e huaja direkte (IHD), shpenzimet qeveritare, eksporti neto dhe variabla e varur bruto produkti vendor (PBB). Modelin ekonometrik multidimensional mund ta shkruaj:

Rritja ekonomike = B1 + B2 IHD + B3 Shpenzimet qeveritare + B4Eksporti neto + ui

Rritja ekonomike = 13.6223 + 0.7949555 IHD - 0.4431867Shpenzimet qeveritare +

0.2444446 Eksporti neto + ui Nga ekuacioni mund të shpjegoj: Në qoftë se investimet e huaja direkte (IHD) dhe shpenzimet qeveritare dhe eksporti neto janë zero në një moment të caktuar kohe, atëhere shohim se rritja ekonomike është 13.6223, pra ka rritje ekonomike, prej 13.6223 njësi. Siç mund të shohim në tabelë, nga rezultatet e regresionit, me koeficientin 0.7949555 them se investimet e huaj direkte kanë ndikim pozitiv në rritjen ekonomike. Rezultati pasqyron faktin se 1% rritje e IHD-ve do të ndikojnë në rritjen ekonomike mesatarisht për 0.794 njësi apo 79%. Nga rezultati mund të shohim se IHD-të kanë ndikim pozitiv në rritjen ekonomike, duke i mbajtur variabelat e tjera konstant. Unë jam konsistent me studimet e mëparshme, siç janë: Estrin, S & Uvalic, M (2015), Muaremi, L dhe të tjerët (2015) dhe Demeti, A & Rebi, E (2014). Në model kam përfshirë edhe variablin shpenzimet qeveritare, ku siç shihet në tabelën e rezultateve, koeficienti për shpenzimet qeveritare është - 0.4431867 nga ku mund te kon- statoj se shpenzimet qeveritare ndikojnë negativisht në rritjen ekonomike, që do të thot më rritjen e shpenzimeve qeveritare për 1 % do të ndikoj në uljen e rritjes ekonomike për 0.443 njësi apo 44%, duke mbajtur variabëlat tjera konstant. Variabli tjetë i përfshirë në këtë model është eksporti neto, koeficienti për eksportin neto është 0.2444446, pra në qoftë se eksporti neto rritet për 1% do të ndikoj në rritjen ekonomike për 0.24 njësi apo 24%, duke mbajtur variabëlat tjera konstant.

V. KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET

Objektivi kryesor i këtij punimi ka qenë të analizoj ndikimin e investimeve të huaja direkte në rritjen ekonomike në Republikën e Kosovës. Sipas rezultateve empirike ndikimi i investimeve të huaja direkte është pozitiv dhe signifikant, pra IHD-të kanë ndikim në rritjen ekonomike. Prandaj unë jam konsistent me shumicën e studimeve të autorëve tjerë që kanë ardhe në përfundim se në përgjithësi IHD-të kanë ndikuar pozitivisht në rritjen ekonomike

821 KUMTESAT të vendeve në zhvillim siç janë edhe vendet e Ballkanit Perëndimor. Prandaj, mund të them se IHD-të gjithnjë e më tepër kanë ushtruar rolin e një mekanizmi kryesor në lëvizjen e ekonomive transitore duke i cilësuar investimet e huaja direkte si burim i rëndësishëm kapital dhe financiar dhe ndihmojnë në bilancin e pagesave. Investimet e huaja direkte kanë poten- cialin për të gjeneruar vende punë, rritje të prodhueshmërisë, aftësi transferuese dhe teknologji të re, rritjen e eksporteve, si dhe kontribuojnë në zhvillimin afatgjatë ekonomik të vendeve në zhvillim. Klima e investimeve duhet të përmirësohet në mënyrë thelbësore, veçanërisht në pikat e dobëta siç janë: lejet e ndërtimit dhe licensat, barrierat ndaj sipërmarrjes dhe aftësive dhe infrastruktura. Investimet e huaja direkte në Kosovë filluan të shfaqeshin kryesisht si pasojë e privatizimeve të kryera në disa sektorë kryesorë të ekonomisë, por mëqënse privat- izimi është në fazën përfundimtare, investimet e huaja direkte duhet të orientohen në sektorë tjerë. Investimet e huaja direkte në vendin tonë janë kapital i vet, që rezulton nga licenca e operatorit të telefonisë mobile, procesin e privatizimit dhe investimeve në sektorin financiar. Duke u bazuar në analizën e bërë në këtë punim për investimet e huaja direkte rekomandimet kryesore që jepen për nxitjen e investimeve të huaja direke janë: - Një problem me të cilin po ballafaqohemi është korrupsioni, i cili po pengon investimet e huaja direkte. Me qëllim lehtësimin e investimeve të huaja, një masë e rëndësishme do të ishte eliminimi i rregulloreve të panevojshme të cilat krijojnë hapësira për korrupsion. - Përmirësimi i klimës së biznesit është një faktor kyç që ka ndikim në thithjen e investimeve. Edhe pse këto vende kanë bërë progres në përmirësimin e klimës së biznesit, prap rekomandohet përmirësimi i vazhdueshëm në rritjen e transparences, lehtësirat e të bërit biznesi, rritja e nivelit të shërbimit të administratës publike. - Zvogëlimi i përmasave të ekonomisë informale do të ndihmonte jo vetëm në përmirësimin e ekonomisë në aspektin makroekonomik, por gjithashtu do të eliminonte pengesën më të madhe të biznesit të ligjshëm, që është konkurrenca e pandershme. - Trajnimi dhe kualifikimi i fuqisë punëtore. Fuqia punëtore e kualifikuar do t’i përgjigjej më mirë kërkesave të tregut. Në tregun e punës vihet re një numër i madh i personave të diplomuar, por një numër relativisht i vogël i specializuar në aspektin profesional. Andaj është e nevojshme nxitja e kualifikimeve profesionale sipas nevojave të tregut të punës. - Rritja e konkurrueshmërisë në tregje është një faktor i rëndësishëm për zhvillimin ekonomik të vendit. Prania e konkurrueshmërisë nxit jo vetëm investimet e huaja direkte por dhe investimet vendase duke ndikuar në rritjen ekonomike.

VI. REFERENCAT

Apergis, N, Lyroudi, K., & Vamvakidis, A. The Relationship Between Foreign Direct Investment and Economic Growth: Evidence from Transitional Countries. SSRN-id990251. Demeti, A, & Rebi, E. (2014) Foreign direct investments (FDI) and Productivity in Alba- nia. Interdisplinary Journal of Research and Development “Alexander Moisiu“ University, Durrës, Albania Vol (I), No.1.

822 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Estrin, S & Uvalic, M (2013). Foreign direct investment into transition economies: Are the Balkans different? LEQS Paper No. 64/2013. Estrin, S. & Uvalic, M. (2015). Foreign Direct Investment in the Western Balkans: What role has it played during transition? Iamsiraroj, S & Doucouliagos, H. (2015) Does Growth Attract FDI? No. 2015-18. Muaremi, L., Konomi, R & Salihi, S (2015). Foreign direct investment in Macedonia. European Scientific Journal, edition vol.11 , No.4 ISSN: 1857 – 7881. OECD, (2008) Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, fourth edition. UNCTAD. World Investment Report (2015) Reforming International Investment Gov- ernance. Vesaite, R. (Curs 2013-2014) FDI from European Union to Western Balkan Countries: is the economic development being intensified in the region? Núm. 25.

VII. SHTOJCË

823 KUMTESAT

824 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

NDIKIMI I ELEMENTEVE TË MARKETINGUT NË TREGËTIMIN E PRODUKTEVE TË DRURIT NË RAJONIN E FERIZAJIT

Lavdim Bajramia, Arijeta Brutia, Flamur Rexhepia, [email protected], [email protected], ÁDPXUUH[KHSL#KRWPDLOFRP.

Abstrakt Studimi i mëposhtëm jep të dhëna me shumë interes në fushën e marketingut për subjektet e industrisë së drurit në rajonin e Ferizajt. Në studim janë paraqitur: Të dhëna të përgjithshme të subjekteve të industrisë së drurit në këtë rajon, të dhëna për markën e produktit, rëndësia e nxjerrjes së produkteve të reja, ndikimi i konkurrencës në nxjerrjen e produkteve të reja, strategjitë e hyrjes në treg, garancioni i produkteve dhe të dhënat të tjera të cilat kanë të bëjnë kryesisht me fushën e marketingut. Në fund të studimit janë nxjerrur konkluzionet të cilat derivojnë nga rezultatet e mbledhura në 30 subjekte në rajonin e Ferizajt. Fjalët kyçe: Marketingu, mobiliet, garancioni i produkteve, marka e produkteve. Klasifikimi JEL M31 Kontakt : Lavdim Bajrami, [email protected]

1.HYRJE

Nga pikëpamja etimologjike termi marketing ka prejardhjen anglosaksone. Përbëhet nga dy fjalë: Fjala “market” do të thotë treg, ndërkaq, prapashtesa “ing” ka domethënie të ndryshme, si proces, aksion, takim etj. Marketingu është diciplinë shkencore e përhapur shpe- jtë në krijimin e politikës së biznesit të ndërmarrjes, si dhe të politikës ekonomike në shoqëri. Është shkencë e shekullit XX dhe pritet të jetë edhe më domonante në shekujt që vijnë. Fillet e marketingut teorik datojnë nga fillimi i shekullit XX. Në vitin 1905 në Universite- tin Pensilvania (SHBA) hyn në planin mësimor lënda “marketingu i produktit”, ndërkaq në Universitetin Wisconsin që nga viti 1910 fillohet të mësohet lënda “metodat e marketingut”. Dekada e VI njihet si faza e aplikimit të marketingut në kuptimin e gjerë. Marketingu është proces që merret me aktivitetet e biznesit të cilat i drejtojnë rrjedhat e mallit e të shër- bimeve nga prodhuesi deri te konsumatori ose shfrytëzuesi.

825 KUMTESAT

Marketingu nuk është vetëm ndërmjetësues në mes të prodhuesit dhe konsumatorit, por është një hallkë që i lidhë dhe integron sferën e prodhimit me anën e konsumit. Ndihmesën më të madhe për funksionimin e mekanizmave të ofertës dhe kërkesës në treg e jep disiplina me marketingut. Marketingu në cilësinë e shkecës ekonomike është urë lidhëse në mes të ndërmarrjes dhe tregut. Konceptet e biznesit mbështetjen e gjejnë në këto orientime: Orientimi në prodhim, orientimi në shitje dhe orientimi në marketing. Marketingu mix (4P=Product, Price, Promotion, Place) Me këtë koncept nënkuptojmë kombinimin e instrumenteve të marketingut 4P të cilat e përbëjnë oferten e kompanisë e cila duhet të bazohet në informatat e nevojave dhe kërkesat e tregut në shënjestër. Marketingu mix është vegël e biznesit që përdoret në marketing nga marketerat. Mar- ketingu mix është shpesh krucial kur përcaktohet oferta e produktit apo brendit, dhe shpesh asocon me 4P (Price, Product, Promotion, Place).

2.PASQYRA E LITERATURËS

Të dhëna mbi sasinë e lëndës drusore të thatë që konsumohet nga industria përpunuese në rajonin e Ferizaj Rajoni i Ferizajt shtrihet në pjesën jugore të Kosovës. Në këtë rajon përveç Ferizajt përfshihen edhe komunat tjera: Viti, Shtime, Kaçanik dhe Shtërpce. Ky është rajoni që ka numrin më të madh të subjekte që merren me industrinë e për- punimit të drurit. Sipas Agjensionit për Regjistrimin e Bizneseve (ARBK) rajoni i Ferizajt numëron 345 subjekte, apo 22,4% e subjekteve në nivel vendi, të cilat merren me veprimtarinë e përpunimit të drurit dhe produkteve që dalin nga lënda drusore (pllaka zdrukthi, MDF; rimeso, etj)1.

Totali i subjekteve Nr % Ferizaj 57,3 Viti Shtime 6,7 Kaçanik 8,7 Shtërpcë 5 Rajoni i Ferizaj

5UDKLP6HMGLX6WXGLPPELNDSDFLWHWHWHWKDUMHVDUWL¿FLDOHWsGUXULWQsWHUULWRULQH5HSXEOLNsVVs.RVRYsV'LVUWD- cion doktorature, faqe 77

826 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Të dhënat tregojnë se në vitin 2008 ndërmarrjet kanë shpenzuar në ndërtesa të reja, mak- ineri dhe pajisje mesatarisht 26 536€, ndërkaq në aktivitete tjera si konsulenca dhe hulumtimet, trajnimi, marketingu dhe promocioni ndërmarrjet kanë investuar shumë më pak ( prej 1200-2500€). Në tabelën e mëposhtme po japim mesataren e investimeve për një ndërmarrje për disa aktivitete2: Mesatarja e Përqindja e pjesëmarrjes në Shpenzimet e ndërmarrjeve shpenzuar € shpenzimet për investime % Ndërtesa të reja, makiner dhe pajisje Hulumtime dhe konsulencë Trajnim 5,6% Marketing dhe promocion

Siç shihet nga tabela e mësipërme, subjektet e industrisë së përpunim drurit në përgjithësi nuk investojnë mjaftueshëm në marketing dhe promocion.

Marka e produktit. Marka e produktit është fjalë, shenjë, simbol, term, shprehje, emër apo kombinim i ndon- jërës prej tyre, me cka emërtohet, identifikohet dhe mbrohet produkti. Marka e produktit krijon emër për produktin ndërmjet marketimit transmetohet cilësia, karakteristikat dhe dif- erencimet që ekzistojnë në morinë e produkteve të tjera3 Është e vështirë të vendosesh në një përkufizim të brendit të produktit, sepse markimi shkakton një lidhje emocionale në konsumatorë. Nëse bëhet mirë, markimi i produktit mund të mirëmbahet dhe të prodhojë një lidhje të fortë dhe të mirë të lidhur gjatë gjithë jetës së produktit. Sfida, megjithatë, qëndron në mediat e reja, licencimin dhe mediat sociale, ku “mesazhi” mund të komunikohet përmes audiencës dhe jo profesionistëve të markës së ekspertëve. Jo të gjitha markat kanë të njëjtën forcë, disa janë të pa njohura, të tjerat të njohura por pak të pranuara4.

Risitë e Produktit Aftësia për produkte të reja është një faktor i rëndësishëm që ndikon në planifikimin strategjik dhe gjithashtu çon në krijimin e pasurisë për nërmarrjen dhe krijimin e vendeve të reja të punës. Ekzistojnë shtatë arsye pse risitë (inovacionet) janë të rëndësishem5: 1. Zhvillimi Kreati- vitetit; 2. Përmirësim i vazhdueshëm; 3. Përforcim i markës; 4. Shton listën e produkteve që ju keni tani si pjesë e brendit tuaj, 5.

2 Strategjia e Industrisë së Kosovës 2009 – 2013 0DUNHWLQJX ED]s 3URI'U$OL-DNXSL3ULVKWLQsIT KWWSVZZZJRRJOHFRP3URGXFW%UDQGLQJ6WUDWHJ\$FURVV0XOWLSOH3ODWIRUPV KWWSZZZJRJORVV\FRPEORJ

827 KUMTESAT

Përgjigjet konkurrencës dhe trendit; 6. Krijon një pikë unike të shitjes; 7. Përdorimi i rrejteve sociale.

Vendosja e çmimit të produkteve Për vendosjen e çmimit të një produkti organizata kalon nëpër këto hapa: 1. Zgjedhë objektivën e çmimit, 2. përcaktimi i kërkesësë, 3. vlerësimi i kostos, 4. analizimi i kërkesës, çmimit dhe ofertës së konkurrentit, 5 zgjedhja e metodës së çmimit, 6. Zgjedhja e çmimit final6. Në shumicën e rasteve mendohet që qmimi është shuma e parave që jepet, për të paguar një prodhim apo shërbim të marrë. Në fakt, qmimi gjithëashtu përfshinë edhe vlera të tjera që konsumatorët japin në proqesin e shkëmbimit.7

Garancioni Garancioni është mjetë që prodhuesi apo tregëtia i jep blerësit të produkteve. Jepet për produktet e konsumit të gjerë, sidomos konsumit të zgjatur, si dhe produkteve të konsumit industrial. Garancioni është shërbim vazhdues para dhe pas shitjes, garancioni si mjet specifik jepet në mënyrë vullnetare ose të obligueshme. Politika e dhënies së garancioneve është pjesë e tërësisë së marketingut dhe të biznesit, po të mos respektohet ky shërbim atë e bënë konkur- renca8. Pas çdo produkti është një seri e shërbimeve mbështetëse, të tilla si garancionet. Në shumë raste shërbimet e tilla mund të jenë aq të rëndësishme sa vetë produkti. Garancionet janë përdorur për ti zbutur rreziqet e një produkti, mosfunksionimin apo rrezikun për të bërë një vendim të gabuar në lidhje me blerjen e dezinformatave në lidhje me një produkt9. Blerja e një produkti të mbuluar nga një garanci mund të ndihmojë në sigurimin e qetësisë suaj. Nëse gjërat nuk funksionojnë siç pritej, një garanci mund të lejojë blerjen të kthehet, zëvendësohet ose të riparohet. Garancia e një produkti vepron si një garanci që ajo do të kryejë. Megjithatë, jo të gjitha garancitë janë të barabarta.

Kredia Në kushte të prodhimit masiv, krediti është instrument që rregullon sadopak oferten me kërkesën nga se kërkesat e tregut bëhen më masive me lejimin e kreditit krijohen marrëdhënie pronësore-juridike në mes të shitësit dhe blerësit. Dhënia e kredive konsumuese bëhet në mënyrë të planifikuar dhe të llogaritur më parë për sigurimin e burimeve të mjeteve.

ZZZPDUNHWLQJFRPSULFLQJ 3URI'U3KLOLS.RWOHU0DUNHWLQJXQHVHNWRULQSXEOLN7DEHUQDNXOIT 3URI'U$OL-DNXSL0DUNHWLQJX ED]s 3ULVKWLQsIT 9 KWWSVZZZJRRJOHFRP)FRQVXPHU¿QGODZFRP7KRPVRQ5HXWHUV)FRQVXPHUWUDQVDFWLRQ)SURGXFWZDU- ranties.

828 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Krediti si formë është shumë e përhapur në ekonomitë e zhvilluara dhe stabile, lëvërdia e konsumatorit “blej sot, paguaj nesër”10.

3.QËLLIMET E PUNIMIT

Punimi ka për qëllim qëtë nxjerr të dhëna për: - markën e produktit, - risitë e produktit, - vendosjen e çmimit të produktit, - garancionin e produktit, - kreditimin e produktit.

4.MATERIALET DHE METODAT

Studimi paraqet të dhënat e 30 ndërmarjeve të cilat zhvillojnë veprimtaritë e tyre në lëmin e prodhimit të mobilieve në 5 komua të Kosovës të cilat punësojn rreth 215 punëtor, nga të cilat 7 janë kompani Individuarle, 9 të tjera janë SHPK dhe 14 janë NTP. Për mbledhjen e të dhënave është përdorur kampionimi i rastit dhe subjektet janë marrë krejtësishtë në mënyrë të rastësishme si njëra nga format mjaft të përshtatshme të kërkimit. Mbledhja e të dhënave është realizuar me anë të pyetësorit të plotësuar me metodën face to face.

5.REZULTATET

Pas përpunimit të rezultateve kemi ardhur në këto të dhëna: Marka e produktit:Në pyetjen nëse kanë markë të produktit, subjektet janë përgjigjur si në Tabelën 3.

Tabela 3. Paraqet të dhënat për përdorimin e markës së produktit

A keni marke të produktit? Kumulative Frekuenca % % Po Jo Valid To- tal

3URI'U$OL-DNXSL0DUNHWLQJX ED]s 3ULVKWLQsIT

829 KUMTESAT

Subjektet gjithashtu janë pyetur nëse ka ndikim marka e produktit në realizimine shitjeve. Në bazë të të dhënave rezulton se 60% e subjekteve mendojnë se marka e produktit ka ndikuar shumë në realizimin e shitjeve, 26,7% mendojnë se marka e produktit kan ndikuar pjesërishtë në realizimin e shitjeve dhe 13,3% mendojnë se marka e produktit kan ndikuar pak në realizimin e shitjeve. Gjithashtu, subjektet janë pyetur se si arrijnë sukses nëse nuk kanë markë të produktit. 44,5% janë përgjigjur se këtë e bëjnë me anë të risive, 16,6% janë përgjigjur se suksesin e arrijnë me anë të reklamave, ndrësa 44,5% janë përgjigjur se këtë e bejnë me anë të risive dhe reklamave. Vlenë të theksohet se shumica e subjekteve raportojnë se shpejt do të dalin me një markë të fuqishme dhe 38,5% raportojnë se marka e tyre do të identifikohet me dizajn të mirë të produktit, 38,5% raportojnë se marka e tyre do të identifikohet me dizajn të mirë dhe rreth 21% raportojnë se marka e tyre do të identifikohet si e kuptueshme për konsumatorët.

Rëndësia e nxjerrjes së produkteve të reja:Në pyetjen sa është e rëndësishme nxjerrja e produkteve të reja për subjektin tuja, rezultatet e se studimiti tregojnë të dhënat si në tabelën 4.

Tabela 4. Rëndësia e nxjerrejes së produkteve të reja për ndërmarrjet

Sa e rëndësishme është për ndërmarrjen nxjerrja e produkteve të reja Kumulative Frekuenca % % Shumë e rëndësishme E rëndësishme 5 Valid Aspak e rëndësishme 3,3 Total

Të dhënat e tabelës 4 tregojnë se 80% e subjekteve e konsiderojnë shumë të rëndësishme nxjerrjen e produkteve të reja, 16,7% e konsiderojnë si rëndësishme dhe 3,3% konsiderojnë se nxjerra e produkteve të reja nuk ka rëndësi në subjektin e tyre. Përkundër rëndësisë së madhe të produkteve të reja që raportojnë subjektet e marra në studim, vetëm 56,7% e tyre kanë të angazhuar dizajner apo arkitekt për nxjerrjen e produkteve të reja, ndërsa 43,3% raportojnë se nuk kanë të angazhuar ndonjë të tillë. Në pyetjen tonë nëse planifikojnë të angazhojnë ndonjë dizajner apo arkitekt në këtë fushë, 71,4% raportojnë se kan në planë të angazhojnë një të tillë, ndërsa 28,6% raportojnë se nuk do të angazhojnë një të tillë. Sa ndikon konkurrenca në nxjerrjen e produkteve të reja:Në pyetjen se sa ndikon konkurrenca në nxjerrjen e produkteve të reja subjektet janë përgjigjur si në tabelën 5.

830 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Tabela 5. Ndikimi i konkurrencës në ncjerrjen e produkteve të reja.

Sa ndikon konkurrenca në nxjerrjen e produkteve të reja Frekuenca % Kumulative % Shumë 56,7 56,7 Val- Pak 36,7 id Aspak 6,7 Total

Në tabelën 5 shihet se konkurrenca ka ndikim shumë të madh në nxjerrjen e produkteve të reja. Nga të dhënat e pyetësorve rezulton se 56,6% e subjekteve e shohin si faktorin kryesor konkurrencën në nxjerrjen e produkteve të reja. Ndërsa 36,7% mendojnë se konkurrenca ndikon pak në nxjerrejen e produkteve të reja. Interesante është fakti se 6,7% e subjekteve rapor- tojnë se konkurrenca nuk ndikon aspak në nxjerrejen e produkteve të reja. Gjithashtu 73,3% e subjekteve raportojnë se i stimulojnë me pagë punëtorët për të nxjerrë produkte të reja, 13,3% e tyre me zgjatjen e pushimeve vjerotre dhe 13,3% raportojnë se nuk i stimulojnë fare. Faktorët kryesorë që merren në konsideratë gjatë zhllimit të produktit janë kostot me 33,3%, fuksionaliteti me 30,0% dhe kërkesat e klientëve me 36,7%. Strategjia e hyrjes në treg:Në pyetjen se me cilën strategji jeni futur në treg, subjektet kanë raportuar si në tabelën 6.

Me cilën strategji të çmimit keni hyrë në treg Frekuenca % Kumulative % Çmimi Ajkë Çmimi 7 36,7 Val- konkurrues id Çmimi 63,3 penetrues Total

Nga tabela 6, shihet se 63,3% e subjekteve raportojnë se kan hyrë në tret me anë të çmimit penetrues, 23,3% me çmimin e konkurrencës dhe vetëm 13,3% me çmimin ajkë.

831 KUMTESAT

Tabela 7. Të dhënat e subjekteve për faktorët që ndikojnë në çmmimin e produktit.

Cili faktor i mëposhtëm ndikon më shumë çmimin e produkti tuaj Kumulative Frekuenca % % Ndikimi Qeveritar 53,3 53,3 Konkurrenca 36,7 Valid Niveli i të ardhurave të 3 konsumatorit Total

Në tabelën 7 shihet se më tepër se gjysma e subjekteve raportojnë se ndikimi qeveritar ka ndikimin më të madh në çmimin e produkteve që prodhojnë kompanitë. Gjithashtu edhe konkurrenca raportohet të ketë ndikim mjaft të madh në çmimin e produktit me 36,7% dhe niveli i të ardhurave të konsumatorit me vetëm 10%. Sa i përket efektit psikologjik të klientëve si pjesë e strategjisë së vendosjes së çmimeve, 60% e subjekteve kanë raportuar se nuke marrin në kosideratë, ndërsa vetëm 40% raporto- jnë se e marrin në konsideratë këtë problematikë. Gjithashtu 71,4% raportojnë se përdorin cmimin tek, ndërsa 28,6% raportojnë se përdorin formën çmimi i lartë=cilësia e mirë.

Garancioni i produkteve: Tabela 8. Të dhënat për garancionin e produktit.

A jep kompania juaj garancion produkteve elektronike dhe joelektronike Kumulative Frekuenca % % Vetëm produkteve 3,3 3,3 Elektronike Vetëm produkteve Jo- Valid 83,3 elektronike Të dyjave 5 Total

832 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

Siç shihet nga tabela 80% e subjekteve raportojnë se japin garancione vetëm për produktet elektronike, d.m.th. vetëm për produktet të cilat i prodhojnë vetë. Produkteve elektronike dhe jo elktronike raportojnë se japin garancion 16,7%, ndërsa vetëm 3,3% raportojnë se se japin garancione vetëm për produkte elektronike. Sa i përket garancionit të produkteve që nuk i prodhojnë kompanitë 86,7% e komanive raportojnë se garancionin e marrin përsipër kompanitë e kontraktuara, ndërsa vetëm 13,3% raportojnë se marrin përsipër garancionet e produkteve. Gjatë sqyrtimit të kësaj problematike, subjektet janë pyetur se në çka e bazojnë kohëzgjatjen e garancionit të produktit. Të dhënat e pyetësorit tregojnë se vetëm 6,7% e subjekteve këtë e bëjnë duke u mbështetur në atestet e bëra nga insititutet, 76,7% e tyre garancionin e bazojnë nga cilësia e materialit të përdorur dhe 16,7% e tyre raportojnë se këtë e bëjnë duke u bazuar në qëndrueshmërinë e produkteve të mëparme.

Kreditimi:sa i përket studimit mbi mundësitë e kreditimit kemi këto të dhëna: Tabela 9. Marrveshjet me banka për dhëniene e produkteve me kredi.

A keni marrveshje me bankat për dhënien e produkteve tuaja me kredi Frekuen- % Kumulative % ca Po 33,3 33,3 Val- Jo 66,7 id Total

Siç shihet nga tabela 9, 33,3% e subjekteve raportojnë se i japin produktet e tyre me kredi, ndërsa 66,7% e tyre raportojnë se nuk i japin produktet e tyre me kredi. Subjektet të cilat kanë raportuar se japin produkte me kredi, poashtu kanë raportuar se 45% e klientëve të tyre janë të kënaqur me ofertat që i ofrojnë bankat dhe rreth 55% e tyre raportojnë se klientët e tyre nuk janë të kënaqur me bashkunimin me bankat. Nga 20 kompani të cilat kanë raportuar se nuk kanë marrveshje me bankat, 15 (75%) e subjekteve raportojnë se planifikojnë në një të ardhme të afërt të bëjnë marrëveshje me to, ndërsa 25% e tyre raportojnë se nuk do ti bëjnë ose ndoshta do ti bëjnë.

833 KUMTESAT

6.KONKLUZIONET

Gjatë elaborimit të punimit në fjalë ne kemi ardhë në disa konkluzione. Pjesa kryesore e egzistimit të biznesit kemi kuptuar që është marketingu, pasi që është një lidhje e fortë mes ndërrmarrjes dhe tregut, mundëson dhe intergron sferen e prodhimit. Gjatë anketimit tonë në teren konstatojmë se kompanitë më tepër i kushtojnë rëndesi nxjerrjes së produkteve të reja në treg se sa të kenë një markë të produktit, duke u bazuar se fitimi kryesor i kompanive është risitë në tregun e punës. Pothuajse rëndësin e njëjtë në zhvillimin e biznesit kompanit e konsiderojnë strategjin e hyrjes në treg dhe garancionin e produkteve, pasi që pjesa profesionale dhe kyqe në marketing është strategjia e hyrjes në treg, nga e cila nvaret pjesa më e madhe e qëndrueshmëris së kompanis në tregun e punës. Dhe pjesa e fundit është kreditimi, kompanit i kushtojnë shumë pak rëndësi marrveshjeve për një kreditim të mundëshëm duke menduar se krijojnë rrezikshmëri për kompaninë, duke mos u arsyetuar në profitin e mund- shëm që mund t’ia sjellë një marrveshje e mundshme e tillë.

REKOMANDIMET

Rekomandimi ynë i parë është - që të kenë një qasje direkte, një fokus të përkushtuar në nxjerrjen e produkteve të reja. Nxjerrja e produkteve të reja, inovative, në përputhje me standartet e kërkuara në treg , do ta rrisë qarkullimin në biznes, do të jenë më konkurrues si dhe do të jenë një hap para të tjerëve. Nxjerrja e podukteve të reja duhet të fokusohet në bashkpunim me ekspert të dizajnit dhe arkitekturës. Pastaj e gjithë kostoja e produktit të ri mund të patenohet duke ju referuar ligjeve për patentim (Ligji Nr. 04/L-029) Rekomandimi ynë i dytë është - Gjatë hulumtit kemi vërjetur një mangësi në Market- ing. Bizneset tona duhet të mos e anashkalojnë një shtyll kyqe siq është marketingu, duhet të shfrytëzojnë të gjitha metodat dhe mënyrat e të bërit marketing në lloje dhe forma të ndryshme, marketignu ka një vlerë të qëndrueshme dhe të pakontestueshme. Padyshim se marketingu ndikon në kërkesën e konsumatorit, e gjithë kjo arrihet duke u përpjekur të kri- jojmë një produkt atraktiv dhe të pranueshem konform kërkesave të konsumatorëve, dhe konludojmë se marketingu udhëheq ndërmarrjen. Rekomandimi ynë i tretë është - Bashkpunim me instutucionet financiare, kreditë, aplikimin për subvencione të ndryshme. Kreditë kanë një efekt të rendësishëm për bizneset, e cila mundë të jetë një mjet investimi, e gjithë kjo duhet të arrihet pasi të kemi bërë një palnifikim të mire financiar dhe një plani investiv. Rekomandimi ynë i katërt është - që ti kushtojnë poashtu kualifikimit të resurseve njerëzore, teknologjia gjithmonë është trend , makineritë me sisteme kompjuterike janë shumë të kushtueshme dhe duhet punuar nga një stafi kualifikuar. Qertifkimi i stafit, mbajtja e trajnimeve profesionale mbi njohurit bazike dhe të përgjithëshme do të ndikonte në përm- bushjen dhe kompletimin e biznesit.

834 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

7.REFERENCAT

http://www.technologystudent.com/joints/prddes1.htm Rrahim Sejdiu, Studim mbi kapacitetet e tharjes artificiale të drurit në territorin e Republikës së Kosovës, Disrtacion doktorature, faqe 77 Strategjia e Industrisë së Kosovës2009 – 2013 Prof. Dr. Ali Jakupi, Marketingu (bazë) , Prishtinë 2008, fq. 252. http://www.goglossy360.com/blog/1183 Prof. Dr. Philip Kotler, Marketingu ne sektorin publik, Tabernakul 2014, fq. 34 https://www.google.com/Fconsumer.findlaw.com,Thomson Reuters 2017,Fconsumer-trans- action,product-warranties. https://www.google.com/Product Branding Strategy Across Multiple Platforms 2016.

835 KUMTESAT

836 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

PËRMBAJTJA:

DR. ABDURRAHIM MAXHUNI EMËRTIMET E TOKËS DHE ELEMENTET QË LIDHEN ME TË NË TË FOLMEN E VUSHTRRISË ...... 5

PROF. DR. AJTEN HAJDARI - QAMILI VARIETETI I FOLUR I STUDENTËVE NË STRUGË ...... 9

DR. ALTA HALUCI KAFENEJA SI INSTITUCION NË VEPRËN E I. KADARESË ...... 21

MSC. ARJOLA KAPAJ MITRUSH KUTELI, SHQIPTARI DHE DUKURITË STILISTIKE NË VEPRËN E TIJ...... 27

ARTESA OSMANAJ PLAGA MORALE E FEMRËS NË PROZËN E MIGJENIT ...... 33

ASLLAN HAMITI PËRDORIMI I GABUESHËM I RASAVE NË PËRKTHIMET NGA MAQEDONISHTJA NË SHQIP...... 37

PROF.DR. BADE BAJRAMI TË SHPREHURIT E SHKAKUT ME DHE PA PARAFJALË ...... 49

DR.SC. BESA HOXHA BEQIRI GJERGJ FISHTA NË DORËSHKRIMIN E NDALUAR TË HISTORISË SË LETËRSISË ...... 59

PROF. ASOC. DR. BESIM REXHAJ FIGURA LETRARE E SKËNDERBEUT MIDIS QËNDRESËS DHE TRADHTISË...... 69

MSR. ELIRA SMAKAJ, DR. ERMIRA YMERAJ RITUALI I KËNGËVE TË DJEPIT PËR DJEM E VAJZA NË RRETHI E SHKODRËS...... 75

DOC. EMINE SHABANI ILIRIZMI NGA KËNDVËSHTRIMI I SOTËM TEK VEPRA KALORËSIT DARDANË TË MOIKOM ZEQOS ...... 81

837 KUMTESAT

DR. ERMIRA YMERAJ MBIJETESA NË KUJTESËN E LEXUESIT PËRTEJ LIBRIT ...... 89

DR. EVIS HUDHËRA VËSHTRIM LEKSIKO - STILISTIKOR NGA ROMANI “NJË DASHURI DHE SHTATË FAJE” I REXHEP QOSES ...... 97

MR.SC. EVXHENETE MEHMETI RASHITI FORMIMI I SHPREHISË SË KOMUNIKIMIT PËRMES GJUHËS LETRARE TEK NXËNËSIT...... 107

MA. FATMIR HALIMI ELEMENTET POSTMODERNENË ROMANIN “SHESHI I UNAZËS” TË ZEJNULLAH RRAHMANIT...... 119

MR. SC. FEIME LLAPASHTICA VEÇORITË FRAZEOLOGJIKE NË TEKSTIN E KANUNIT TË LEKË DUKAGJINIT...... 137

JORIDA SOTIRI GJON ZAVERI OSE PERSONAZHI-RRËFIMTAR ...... 145

KOSOVARE KRASNIQI GRUAJA, VIKTIMË E LUFTËS NË KOSOVË ...... 155

MSC. KUJTIM BYTYÇI MODERNITETI NE “ DY DRAMA” TE RAGIP SYLAJ. DRAMA” DEBIM NGA PARAJSA ...... 165

FETIJE GASHI PËRPJEKJET PËR PLANIFIKIMIN E KORPUSIT TË SHQIPES ...... 173

DOC. EMINE SHABANI ILIRIZMI NGA KËNDVËSHTRIMI I SOTËM TEK VEPRA KALORËSIT DARDANË TË MOIKOM ZEQOS ...... 179

AFRORE MEXHUANI KONVERISONI NË GJUHËN SHQIPE 189

MA LULJETË ZENELI PËRODRIMI I TRAJTAVE DIALEKTORE NË ESETË E NXËNËSVE TË SHKOLLAVE TË MESME TË PODUJEVËS ...... 195

838 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

MR.SC.LENDITA GJIKOLLI KONCEPTI DIDAKTIKË I TEORIVE LINGUISTIKO - GRAMATIKORE DHE IMPAKTI I TYRE NË MËSIMIN E GJUHËVE TË HUAJA ...... 203

MERITA BAJRAKTARI JANUZI POEZIA SHQIPE ME KOMUNIKATIVITET TË ULËT ...... 207

PROF. ASS. DR. MUHARREM GASHI RRETH STUDIMIT TË TË FOLMEVE TË PRIZRENIT ME RRETHINË...... 217

RINOR MATOSHI FUNKSIONI I SLENGUT SI FORMË SPECIFIKE E KOMUNIKIMIT ...... 227

DR. ROVENA VATA FIGURA E SHKRIMTARIT NË SYRIN E LEXUESIT (KADAREJA SIPAS ELENËS NË “KOHË E PAMJAFTUESHME”...... 233

SERAFINA LAJÇI- MA MOTIVI I RINGJALLJES DHE INTERTEKSTI ...... 245

PROF. ORD. MR. SHYQRI NIMANI ALBANESE – ARTISTËT SHQIPTARË GJATË RENESACËS ITALIANE...... 251

TEUTË BLAKQORI REFLEKSIVITETI NË GJUHËN SHQIPE: STUDIM KRAHASIMTAR...... 261

PHDC VJONA SYLEJMANI SHABANI MJERIMI DHE VARFËRIA NË SYTË E DICKENSIT DHE MIGJENIT271

ALBINA DRANÇOLLI RAMADANI SHQIPËRIA GJATË LUFTËS SË PARË BOTËRORE SIPAS SHTYPI BRITANIK ...... 281

ARIAN PULAJ ARBEN PUTO - KONTRIBUTI NË HISTORIOGRAFINË SHQIPTARE ...... 289

PROF. ASOC. DR. ESILDA LUKU ASPEKTE TË QËNDRIMIT TË GREQISË NDAJ ÇËSHTJES SHQIPTARE NË KONFERENCËN E PAQES NË PARIS ...... 295

839 KUMTESAT

PROF. ASOC. DR. ESILDA LUKU ASPEKTE TË QËNDRIMIT TË GREQISË NDAJ ÇËSHTJES SHQIPTARE NË KONFERENCËN E PAQES NË PARIS ...... 311

HALIL BRAHAJ, PH. D. QAZIM BAJRAKTARI DHE BETEJA E SENIKUT (8 PRILL 1945) ...... 327

HAXHI ADEMI ROLI I SHABAN PALLUZHËS NË LUFTËN E DRENICËS (1944-1945)...... 337

MSC. KOSOVAR ALIJA SHQIPTARËT DHE LËVIZJA XHONTURKE ...... 351

ASS. DR.SC. KUJTIME BOSHTRAKAJ CAMAJ RINDËRTIMI I DARDANISË PAS TËRMETIT TË VITIT 518 ...... 363

PHD MIFTAR KURTI LUFTA NË SHALËN E BAJGORËS KUNDËR RIPUSHTIMIT JUGOSLLAV TË KOSOVËS (1944-1947) ...... 373

MA. SC. SAMI GASHI NJË VËSHTRIM RAPORTESH SHQIPTARO - JUGOSLLAVE NË VITET 1928-1929...... 387

SHKELÇESE KURTAJ RUAJTJA E VESHJES TRADICIONALE NË MIGRIM ...... 399

MA. SC. SHQIPE DODA SFIDAT E KOSOVËS DREJT INTEGRIMIT EVROPIAN ...... 405

SKENDER LUTFIU FORMIMI I PARTIVE TË PARA NË SHQIPËRI DHE ROLI I TYRE NË ÇËSHTJEN KOMBËTARE (1920-1924) ...... 411

DR. SC. TEUTA SHALA-PELI FAMILJA FISNIKE SPANI NGA DRISHTI DHE LIDHJET E SAJ ME NOVOBËRDËN...... 417

DR.ANDRI HOXHA VEÇORITË MORFOLOGJIKE TË DOLINAVE KARSTIKE DHE RËNDËSIA E TYRE PËR ZHVILLIMIN HUMAN NË SHQIPËRI ...... 427

840 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

MSC.BASTRI ZEKA, PROF.DR.SC. M ZABELI, MSC.M. KOVACI, PROF. DR.SC.M. RAMA, PROF.DR.SC.A.SADIKU, HULUMTIMI I FORTËSISË PAS PËRFORCIMIT (KALITJES) PRECIPITUES TË PËRLIDHJEVE TË ALUMINIT 6XXX ...... 439

INXH- DIPL. NAIM ÇITAKU VENDKALIMET HEKURUDHORE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS ...... 447

DARDAN HOTI, LABINOT KELMENDI, DR. VALBONBYTYQI ANALIZA E PARAMETRAVE MORFOMETRIKË NË UJËMBLEDHËSIN E LUMIT MIRUSHA...... 459

DR. VALBON BYTYQI ANALIZA E VLERAVE TË COPËTIMIT HORIZONTAL TË RELIEVIT NË PELLGUNLUMOR TË NERODIMËS ...... 473

MSC.BASTRI ZEKA, PROF.DR.SC. M ZABELI,MSC.M. KOVACI, PROF.DR.SC.M. RAMA,PROF.DR.SC.A.SADIKU, HULUMTIMI I FORTËSISË PAS PËRFORCIMIT (KALITJES) PRECIPITUES TË PËRLIDHJEVE TË ALUMINIT 6XXX ...... 481

PROF.DR.SC. MUHARREM ZABELI, PROF.DR.SC. ZARIFE GASHI-BAJRAKTARI PËRCAKTIMI I PËRZIERJES OPTIMALE TË XEHEVE TË BAKRIT PËR SHKRIRJE...... 489

HYSNI OSMANI, RRAHIM MAKSUTI, FAZLI SERMAXHAJ VLERËSIMI I CILËSISË SË SALDIMIT TË LLAMARINAVE ME ELEKTROREZISTENCË ...... 497

LABINOT KELMENDI, DARDAN HOTI, DR. ARSIM EJUPI SHTRIRJA E VENDBANIMEVE, POPULLSISË SIPAS LARTËSISË MBIDETARE DHE PROBLEMI I SHPOPULLIMIT NË ZONAT KODRINORE-MALORE NË KOMUNËN E SHTIMES ...... 507

RRAHIM MAKSUTI, HYSNI OSMANI, MURSEL RAMA, ASAN IDRIZI TEKNOLOGJIA E SALDIMIT DHE MJEDISI ...... 521 TRANSFORMIMI HAPËSINOR DHE URBANISTIK I VENDBANIMEVE TË

FATON MORINA, VALBON BYTYQI KOMUNËS SË SUHAREKËS (SHEMBULL : SAMADREXHË, STUDENÇAN DHE DOBËRDELAN)...... 529

841 KUMTESAT

ZANA LIMANI FAZLIU, CARLA FABIANA, GIAN MICHELE DELL’AERA DOWNLINK TRANSMIT POWER SETTING IN LTE HETNETS WITH CARRIER AGGREGATION...... 547

ERA ALIÇKAJ, ELIOT BYTYÇI, ERMIR ROGOVA NDIKIMI I INTELIGJENCËS ARTIFICIALE NË LOJËRAT KOMPJUTERIKE...... 569

MSC. ELDA LAMÇE, MSC. BORANA LOSHI, MSC. MORENA BRESHANAJ APLIKIMET E GRAFEVE...... 585

KRENAR KËPUSKA, SHKËLQIM MIFTARI INTEGRIMI I AVANCUAR I IT-SË NË INSTITUCIONET KULTURORE TË REPUBLIKËS SË KOSOVËS...... 599

ERMIRA KRASNIQI, MYNYR KONI, ANTIGONA KABASHI, SELDA GJELI, ABEDIN BAHTIRI, ARBEN BOSHNJAKU DALLIMET E ANËS DOMINATE KUNDREJT ASAJ JO DOMINANTE TË DENDËSISË SË ESHTRAVE DHE FORCËS MUSKULARE TEK MESHKUJT DHE FEMRAT E MOSHËS 40-65 VJEÇ ...... 617

GAZMEND BOJAJ, KATARZYNA CZABANOWSKA, FITIM SKERAJ, GENE BURAZERI NIVELI I KOMPETENCAVE TË MJEKËVE FAMILJARË NGA PIKËPAMJA E PACIENTËVE, NË KOSOVËN E PASLUFTËS ...... 631

ERMIRA KRASNIQI, MYNYR KONI, IDRIZ BERISHA, ARBEN BOSHNJAKU MODELET DHE FAKTORËT E NDËRLIDHUR ME PËRDORIMIN E BARNAVE TEK TË RRITURIT E MOSHAVE TË MESME: STUDIM KROS-SEKCIONAL I POPULLSISË...... 645

RITA D. PANDURI, FLUTURA AJAZI, KEMAJL KURTESHI, IDRIZ VEHAPI, BAJRAM BERISHA, RREZE GECAJ, SKENDER MUJI HULUMTIMI I BAKTEREVE ACIDO-LAKTIKE NE FAZA TË NDRYSHME TË PRODHIMIT TË DJATHIT ARTIZANAL NË REGJIONIN E RUGOVËS...... 659

KRENARE BRUQI, BAJRAM BERISHA, SKENDER MUJI, RREZE GECAJ NDIKIMI I TEMPERATURËS SË DHOMËS NË DEGRADIMIN E ADN-SË GJENOMIKE NË INDE SHTAZORE...... 667

AVNI REXHA MASAT REPRESIVE SERBE NDAJ ARSIMIT TË LARTË NË KOSOVË NË VITET 1990-1991...... 675

842 KONFERENCA “JAVA E SHKENCËS” 2017

LLAZAR HAXHINASTO, FADIL HASANI, NEXHAT BALAJ NDIKIMI I TEMPERATURËS NË RRITJEN E BIMËVE DEKORATIVE TË MJEDISEVE TË BRENDËSHME ...... 683

ARBRESHA BEKA NDIKIMI I LOJËRAVE MATEMATIKORE NË TË KUPTUARIT E KONCEPTEVE NUMËR DHE NUMËRIM TE FËMIJËT PARASHKOLLORË...... 691

ARIAN MUSTAFA DHUNA NË SHKOLLË DHE NDIKIMI I SAJ TEK NXËNËSIT ...... 703

EDONA BERISHA KIDA, PROF. DR. THEODHORI KARAJ PERCEPTIMI I MËSIMDHËNËSVE NGA NXËNËSIT E NIVELIT FILLOR: ZHVILLIMI I VERSIONIT SHQIP TË PYETËSORIT PËR NDËRVEPRIM MËSIMDHËNËS- NXËNËS (PNMN)...... 711

PHD. LULZIME L. KADRIU THE EFFECT OF CREATIVE TEACHING IN THE STUDENTS’ CONCENTRATION AND ENCOURAGING LEARNING ABILITIES ...... 735

MA.SC.FLORIJE BALAJ NDIKIMI I PËRVOJËS SË MËSIMDHËNËSVE TË ARSIMIT FILLORË PARA DHE GJATË SHËRBIMIT NË QENDRIMET E TYRE PËR MATEMATIKËN DHE MËSIMDHËNIEN E MATEMATIKËS ...... 743

PËRPARIM SADIKU NDIKIMI I HUAJ NË SHQIPEN E MEDIAVE ELEKTRONIKE NË KOSOVË ...... 763

MR.SC. SEBAHATE R. AZIZI PËRVETËSIMI I NJOHURIVE TË REJA PËRMES METODËS SË DEMONSTRIMIT DHE ILUSTRIMIT NË LËNDËN “NJERIU DHE NATYRA” ...773

KADË MORINA NDIKIMI I INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE NË RRITJEN EKONOMIKE: RASTI I KOSOVËS ...... 815

LAVDIM BAJRAMIA, ARIJETA BRUTIA, FLAMUR REXHEPIA NDIKIMI I ELEMENTEVE TË MARKETINGUT NË TREGËTIMIN E PRODUKTEVE TË DRURIT NË RAJONIN E FERIZAJIT ...... 825

843 KUMTESAT

Katalogimi në botim – &,3 Biblioteka Kombëtare e Kosovës “Pjetër Bogdani”

Kumtesat nga konferenca vjetore e shkencës “Java e Shkencës” : 2017 / redaktor Murteza Osdautaj. – Prishtinë : Ministria Arsimit e Shkencës dhe e Teknologjisë : Departamenti i Shkencës dhe i Teknologjisë , 2018. – I LOXVWUFP

1.Osdautaj, Murteza

ISBN 978-9951-16-116-9

844 cmyk

Prishtinë, 2018