EDEBİYAT AYT

ONLİNE “eğitimde yayındenizi online” ÖĞRETMEN ÜYELİĞİ SEÇİMİ İLE SİSTEME ÜYELİK www.ydakillitahta.com FORMUNU DOLDURUNUZ. ÜCRETSİZ ÖĞRETMEN ÜYELİĞİ SİSTEME GİRİŞ YAPARAK DİJİTAL İÇERİKLERİNİZİ KOLAY ERİŞİLEBİLİR DİJİTAL İÇERİK İSTEDİĞİNİZ YERE İNDİREBİLİRSİNİZ. ÖRNEK KİTAP TALEBİ İNTERNETE BAĞLI OLSUN MÜFREDATA UYGUN SORU HAVUZU VEYA OLMASIN DİLEDİĞİNİZ PLATFORMLARDA İÇERİKLERİMİZİ KULLANABİLİRSİNİZ.

İSTEDİĞİNİZ SORULARLA KENDİ TESTİNİZİ OLUŞTURABİLİRSİNİZ. Güncel 9, 10, 11 ve 12. Sınıflara Yardımcı Kazanımlarla Uyumlu Renkli – Resimli – Tablolu Öğrenmeyi Kolaylaştıran İpuçları Tam Konu Anlatımı ÖN SÖZ

Sevgili Öğrenciler, AYT Edebiyat testinden başarılı olmak, uzun süreli bir hazırlığı gerektiriyor. Sınavda çıkan ünitelerin ağırlıklarını belirlemek, çalışma süresini bu sınıflandırma ve ağırlıkla paralel yürütmek, düzenli tekrar ve deneme sınavlarına göre çalışma temposunda bazı ayarlamalar yapmak işin doğasında var. Ancak AYT Edebiyat testindeki başarının en önemli parçalarından biri, sınava doğru kaynaklarla hazır- lanmak. Yayın Denizi TEK Serisi AYT Edebiyat Konu Anlatımı kitabı tam da bunun için var. Kitabımızda yeni müfredatın ön gördüğü ünite sınıflandırması ölçü alınmıştır. Ancak bu ünite ve konular içinde ağırlığı fazla olan, kavranmasında bazı doğal güçlükler barındıranlara daha fazla önem verdik. Kitabımızın ön plana çıkan özellikleri şunlardır: • Kitabımız, tümüyle renkli, resimli ve tabloludur. Bununla görsel hafızayı güçlendirmeyi, kolay tekrar yapmayı ve öğrenmeyi eğlenceli hâle getirmeyi amaç- ladık. • Kitabımızda ünite sınıflandırması 2018 yılında yayımlanan yeni öğretim programının öngördüğü biçimde tür temelli olarak yapılmıştır. Türle ilgili salt bilgi verilmekle yetinilmemiş, türün kavranmasına katkı sağlayacak metin örneklerine yer verilmiştir. • Her tür, dönem özellikleri açısından da ele alınmış; türle ilgili bilgilerin so- nunda türün ön plana çıkan sanatçılarına yer verilmiştir. • Edebiyat tarihimizde yer etmiş önemli roman, hikâye, tiyatro, mesnevi, des- tan ve halk hikâyelerinin özetlerine yer verilmiştir. • Hikâye ve romanda kullanılan “gösterme, tahkiye etme (anlatma), özetle- me, geriye dönüş, diyalog, iç konuşma, iç çözümleme, bilinç akışı, pastiş, parodi, ironi” gibi anlatım tekniklerine ve bunların anlaşılmasını kolaylaştırıcı örneklerine yer verilmiştir. • Kitabımızda en alt düzeye kadar istenen her konuya ulaşılabilmesi amaç- lanmıştır. Bunun için ayrıntılı bir “İçindekiler” bölümüne yer verilmiştir. Saygıdeğer Meslektaşlarımız, Öğrencilerinizi sınava hazırlarken gösterdiğiniz yoğun çalışmalarınızda kita- bımızın sizlere yardımcı olması, bizleri mutlu edecektir. Önceki sayfada yer alan e-posta adreslerimiz öneri ve değerlendirmelerinize her zaman açıktır. Bir yayının hazırlanması ve yayımlanması uzun bir süreci ve birçok kişinin özverili çabasını gerektiriyor. Bunun için İşler Yayın Grubunun ve Yayın Denizinin çok değerli yöneticilerine, Yayın Yönetmenimiz Sayın Ayça Aktaş Demircan’a, diz- gide ve basım hazırlığında görev alan değerli çalışma arkadaşlarımıza teşekkürü bir borç biliriz. Saygılarımız ve başarı dileklerimizle. Hasan Kurt, Özhan Yalçınkaya, Sadullah Karayanık, Göksu Çetin İÇİNDEKİLER

1. ÜNITE: GİRİŞ ...... 25 EDEBİYAT VE GÜZEL SANATLAR ...... 27 1. Edebiyat...... …………………………...... 27 2. Edebiyatın Güzel Sanatlarla İlişkisi ...... 28 3. Edebiyatın Bilimlerle İlişkisi...... 30 4. Edebiyatın Tarih, Din ve Toplum İle İlişkisi ...... 30 TÜRK EDEBİYATININ TARİHÎ DÖNEMLERİ...... 31 Türk Edebiyatının Dönemlere Ayrılmasındaki Ölçütler...... 31 A. İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı ...... 32 1. Sözlü Edebiyat ...... 32 2. Yazılı Edebiyat ...... 34 a. Göktürk Dönemi ...... 34 b. Uygur Dönemi ...... 36 B. İslami Dönem Türk Edebiyatı ...... 38 1. Geçiş Dönemi Türk Edebiyatı ...... 38 2. Halk Edebiyatı ...... 38 3. Divan Edebiyatı...... 39 C. Batı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı ...... 41 1. Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı ...... 41 2. Servetifünun Edebiyatı (Edebiyat-ı Cedîde) ...... 44 3. Fecriati Edebiyatı...... 47 4. Millî Edebiyat Dönemi Türk Edebiyatı ...... 48 5. Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı ...... 52 TÜRK DİLİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ...... 54 TÜRKÇENİN ÖNEMLİ SÖZLÜKLERİ ...... 57 TÜRK EDEBİYATI TARİHİNDE ETKİLİ OLMUŞ BAZI DERGİLER ...... 60 METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI ...... 63

2. ÜNİTE: ŞİİR ...... 67 ŞİİR ...... 69 Şiirde Yapı ...... 69 Nazım Birimi (Dize, beyit, dörtlük, bent) ...... 70 Nazım Biçimi / Nazım Şekli ...... 72 Nazım Türü / Şiirde Tema ...... 73 Şiirde Ahenk ...... 74 Ahenk Unsurları / Ölçü ...... 75 Ahenk Unsurları / Redif, Kafiye, İç Kafiye ...... 79 Manzume ve Şiir ...... 86

5 İÇİNDEKİLER

Manzum Hikâye ...... 87 Konularına Göre Şiir Türleri / Lirik Şiir, Pastoral Şiir, Didaktik Şiir / İmge...... 88 Epik Şiir, Satirik Şiir, Dramatik Şiir ...... 89 İmge, Edebî Sanatlar (Söz Sanatları) ...... 90 Teşbih (Benzetme) ...... 91 İstiare, Mecazımürsel (Ad Aktarması) ...... 92 Teşhis (Kişileştirme), İntak (Konuşturma), Kinaye ...... 93 Tevriye ...... 94 Hüsnütalil (Güzel Neden Bulma), Telmih (Hatırlatma) ...... 95 Tezat (Zıtlık, Karşıtlık), Tariz (Dokundurma, İğneleme) ...... 96 Tenasüp (Uygunluk), Nida (Seslenme), Tecahülüarif (Bilmezlikten Gelme), ...... 97 Mübalağa (Abartma), İrsalimesel (Savlama), İstifham (Soru Sorma), Cinas ...... 98 TÜRK ŞİİRİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ...... 100 İSLAMİYET’İN KABULÜNDEN ÖNCEKİ TÜRK ŞİİRİ ...... 100 Sığır, Şölen, Yuğ ...... 101 Koşuk, Sagu ...... 102 GEÇİŞ DÖNEMİ (11-12. YÜZYIL) TÜRK EDEBİYATI ...... 104 Kutadgu Bilig ...... 104 Yusuf Has Hacip ...... 105 Divânü Lügâti’t-Türk ...... 106 Kaşgarlı Mahmut / Atabetü’l-Hakâyık ...... 107 Edip Ahmet Yükneki ...... 108 Divân-ı Hikmet ...... 109 Hoca Ahmet Yesevi ...... 110 HALK ŞİİRİ / Anonim Halk Şiiri ...... 111 Anonim Halk Şiiri Nazım Şekilleri / Mâni ...... 112 Türkü ...... 113 Âşık Tarzı Türk Halk Şiiri ...... 115 Âşık Tarzı Halk Şiiri Nazım Şekilleri / Koşma ...... 116 Semai, Varsağı ...... 118 Destan ...... 119 Âşık Tarzı Halk Şiiri Temsilcileri / Köroğlu ...... 120 Karacaoğlan, Kayıkçı Kul Mustafa, Âşık Ömer ...... 121 Kuloğlu, Gevherî, Ercişli Emrah, Levnî ...... 122 Dertli, Dadaloğlu ...... 123 , Bayburtlu Zihnî, Seyranî ...... 124

6 İÇİNDEKİLER

Sümmânî, Ruhsatî ...... 125 Dinî-Tasavvufi Türk Şiiri (Tekke Şiiri) ...... 126 Başlıca Tasavvufi Terimler...... 127 Dinî-Tasavvufi (Tekke) Halk Şiiri Nazım Türleri / İlahi ...... 128 Nefes, Nutuk ...... 129 Devriye ...... 130 Şathiye, Deme / Dinî-Tasavvufi (Tekke) Halk Şiiri Temsilcileri / ...... 131 Hacı Bektâş-ı Velî ...... 133 , Hacı Bayram Veli, Eşrefoğlu Rumî, ....134 Aziz Mahmut Hüdayi, Niyazi-i Mısrî, Erzurumlu İbrahim Hakkı ...... 135 DİVAN ŞİİRİ ...... 136 Divan Şiirinin Özellikleri ...... 136 Divan Şiiri Nazım Biçimleri ...... 138 Gazel ...... 139 Müstezat ...... 140 Kaside ...... 141 Kıta ...... 143 Şarkı ...... 144 Rubai, Tuyuğ ...... 145 Terkibibent ...... 146 Terciibent, Murabba ...... 147 Muhammes ...... 148 Divan Şiiri Nazım Türleri / Tevhit, Münacat, Naat ...... 149 Mersiye, Methiye, Hicviye, Fahriye ...... 150 Divan Şiiri İle İlgili Bazı Kavramlar (Terimler) ...... 150 Hilye, Nazire, Tehzil, Surname ...... 150 Şehrengiz, Sakiname, Miraciye, Muamma, Lügaz, Ebced ...... 151 Divan Şiirinde Akımlar / Eğilimler / Türkî-i Basit ...... 151 Sebk-i Hindî, Mahallîleşme Akımı ...... 152 Hikemî (Hakimâne) Tarz / Divan Şiiri Temsilcileri ...... 153 Hoca Dehhânî, Mevlânâ Celalettin-i Rumi ...... 153 Ahmet Fakih, Şeyyad Hamza ...... 154 Sultan Veled, Âşık Paşa ...... 155 Kadı Burhaneddin, Seyyid Nesîmî, Ahmedî ...... 156 Gülşehrî...... 157 Ali Şir Nevâî ...... 158 Şeyhî ...... 159 Ahmet Paşa, Necâtî ...... 160

7 İÇİNDEKİLER

Süleyman Çelebi, Ahmed-i Dâî, Fuzûlî ...... 161 Bâkî ...... 163 Bağdatlı Rûhi, Taşlıcalı Yahya ...... 164 Zâtî, Hayâlî, Nef’î ...... 165 Nâbî ...... 166 Şeyhülislam Yahya, Nâilî, Neşâtî, Azmizâde Hâletî ...... 167 Nedîm ...... 168 Şeyh Galip ...... 169 Sünbülzâde Vehbî, Enderunlu Fâzıl, Enderunlu Vasıf, Keçecizade İzzet Molla ...... 170 DİVAN EDEBİYATINDA NESİR ...... 171 Divan Edebiyatı Nesir Türleri / Şairler Tezkiresi...... 171 Tarih Kitapları, Seyahatname, Mektup, Sefaretname, Fütüvvetname...... 172 Pendname, Dinî Eserler ...... 173 Divan Edebiyatında Nesir (Düzyazı) Türünün Temsilcileri ...... 173 Haliloğlu Yahya Burgazi, Sinan Paşa ...... 173 Mercimek Ahmet, Seydi Ali Reis, , Veysî, Nergisî ...... 174 Peçevi, Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Nâimâ ...... 175 TANZİMAT DÖNEMİ ŞİİRİ ...... 176 Divan Şiiri İle Tanzimat Şiirinin Karşılaştırılması...... 178 Tanzimat Dönemi’nde Şiir Türünde Eser Veren Sanatçılar ...... 179 Namık Kemal ...... 179 Ziya Paşa ...... 180 Abdülhak Hamit Tarhan ...... 181 ...... 183 SERVETİFÜNUN DÖNEMİ ŞİİRİ ...... 184 Tanzimat Dönemi İle Servetifünun Dönemi Şiirlerinin Karşılaştırılması / Mensur Şiir ...... 186 Servetifünun Dönemi’nde Şiir Türünde Eser Veren Sanatçılar ...... 187 ...... 187 Cenap Şahabettin ...... 190 Süleyman Nazif ...... 191 FECRİATİ ŞİİRİ ...... 192 Fecriati Topluluğunun Genel Özellikleri ...... 192 Fecriati Topluluğunda Şiir Türünde Eser Veren Sanatçılar...... 193 Ahmet Haşim...... 193 Tahsin Nahit ...... 194 Emin Bülent Serdaroğlu ...... 195

8 İÇİNDEKİLER

SAF (ÖZ) ŞİİR ...... 196 Saf Şiir Anlayışı İle Eser Veren Sanatçılar...... 197 Yahya Kemal Beyatlı ...... 197 MİLLÎ EDEBİYAT DÖNEMİ ŞİİRİ ...... 199 Millî Edebiyat Dönemi’nde Şiir Türünde Eser Veren Sanatçılar ...... 200 Ziya Gökalp, ...... 200 Rıza Tevfik Bölükbaşı ...... 201 Millî Edebiyat Dönemi’nde Bağımsız Sanatçılar ve Manzum Hikâye...... 202 Mehmet Âkif Ersoy...... 204 Beş Hececiler...... 205 Faruk Nafiz Çamlıbel ...... 207 Enis Behiç Koryürek, Halit Fahri Ozansoy, Orhan Seyfi Orhon ...... 208 Yusuf Ziya Ortaç ...... 209 CUMHURİYET DÖNEMİ ŞİİRİ ...... 210 1. Cumhuriyet Dönemi Saf Şiir Anlayışı ...... 210 Saf (Öz) Şiir Anlayışını Sürdüren Sanatçılar...... 211 Necip Fazıl Kısakürek ...... 212 Ahmet Hamdi Tanpınar ...... 213 Ahmet Muhip Dıranas, Cahit Sıtkı Tarancı ...... 214 Âsaf Halet Çelebi, Fazıl Hüsnü Dağlarca ...... 215 Behçet Necatigil, Sedat Umran ...... 216 Özdemir Asaf ...... 217 Yedi Meşaleciler ...... 217 Ziya Osman Saba ...... 218 Sabri Esat Siyavuşgil, Yaşar Nabi Nayır ...... 219 Vasfi Mahir Kocatürk, Cevdet Kudret Solok ...... 220 Kenan Hulusi Koray, Muammer Lütfi Bahşi ...... 221 2. Toplumcu Şiir (1923-1960...... 221 1923-1960 Arası Toplumcu Şiirin Temsilcileri ...... 222 Ran ...... 223 Ercüment Behzat Lav, Cahit Irgat, Rıfat Ilgaz ...... 224 A. Kadir (İbrahim Abdülkadir Meriçboyu) ...... 225 Enver Gökçe, Suat Taşer ...... 226 İlhami Bekir Tez, Hasan İzzettin Dinamo ...... 227 Mehmed Kemal, Ceyhun Atuf Kansu ...... 228 Maviciler ...... 229 Attilâ İlhan...... 229 Ahmet Oktay ...... 230 Yılmaz Gruda ...... 231

9 İÇİNDEKİLER

3. Millî Edebiyat Anlayışını Yansıtan Şiir ...... 231 Millî Edebiyat Anlayışını Yansıtan Şairler...... 232 , Kemalettin Kamu, Arif Nihat Asya ...... 233 Orhan Şaik Gökyay, Ömer Bedrettin Uşaklı...... 234 Zeki Ömer Defne, Behçet Kemal Çağlar, Necmettin Halil Onan ...... 235 Halide Nusret Zorlutuna, Cahit Külebi ...... 236 Coşkun Ertepınar, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Şükûfe Nihal Başar ...... 237 Ali Mümtaz Arolat, Ali Ulvi Elöve ...... 238 İbrahim Alaettin Gövsa, Bekir Sıtkı Erdoğan, Niyazi Yıldırım Gençosmanoğlu ...... 239 4. Garip Akımı (I. Yeni Şiiri / 1940-1950) ...... 240 Garip Hareketinin (I. Yeni) Temsilcileri ...... 241 Orhan Veli Kanık ...... 241 ...... 242 Oktay Rifat (Horozcu) ...... 243 5. İkinci Yeni Şiiri (1954-1960) ……………………………………………… 243 II. Yeni Şiirinin Temsilcileri ...... 245 ...... 245 ...... 246 İlhan Berk ...... 247 Sezai Karakoç ...... 248 Cemal Süreya ...... 249 Ece Ayhan ...... 250 Ülkü Tamer ...... 251 6. Dinî Değerleri, Geleneğe Duyarlığı ve Metafizik Anlayışı Öne Çıkaran Şiir...... 251 Dinî-Mistik Şiir (İslamcı Söylem)...... 252 Dinî-Mistik Şiirin (İslamcı Söylem) Temsilcileri ...... 253 Cahit Zarifoğlu, Erdem Bayazıt ...... 253 Mehmet Akif İnan, Ebubekir Eroğlu ...... 254 Nurullah Genç ...... 255 Hisarcılar ...... 256 Mehmet Çınarlı ...... 256 Munis Faik Ozansoy, Gültekin Sâmanoğlu ...... 257 İlhan Geçer, Mustafa Necati Karaer, Yavuz Bülent Bakiler ...... 258 Yahya Akengin ...... 259 7. 1960 Sonrası Toplumcu Şiir ……………………………………………… 259 1960 Sonrası Toplumcu Şiirin Temsilcileri ...... 260

10 İÇİNDEKİLER

Ataol Behramoğlu, İsmet Özel ...... 261 Süreyya Berfe, Refik Durbaş ...... 262 Nihat Behram, Kemal Özer, Ahmed Arif ...... 263 Arif Damar, Gülten Akın, Can Yücel ...... 264 Özdemir İnce, Metin Altıok ...... 265 Metin Eloğlu ...... 266 8. 1980 Sonrası Türk Şiiri ...... 266 1980 Sonrası Türk Şiirin Temsilcileri ...... 267 Haydar Ergülen ...... 267 Hüseyin Atlansoy, Enis Batur, ...... 268 Küçük İskender, Ahmet Erhan ...... 269 9. Cumhuriyet Dönemi’nde Halk Şiiri ...... 270 Cumhuriyet Dönemi’nde Halk Şiirinin Temsilcileri ...... 270 (Şatıroğlu), Ali İzzet Özkan, Davut Sulari ...... 271 Abdürrahim Karakoç, Âşık Daimi, Sefil Selimi ...... 272 Şeref Taşlıova, Âşık Murat Çobanoğlu, Âşık Feymani, Mahzuni Şerif ...... 273 Yaşar Reyhani, Neşet Ertaş ...... 274

3. ÜNİTE: HİKÂYE...... 275 Hikâyenin Yapı Unsurları ...... 277 Olay Örgüsü ...... 277 Kişiler, Mekân (Yer), Zaman ...... 278 Hikâye ve Romanda Anlatıcı ve Bakış Açısı ...... 279 Kahraman Anlatıcının Bakış Açısı ...... 279 İlahi (Hâkim) Bakış Açısı, Gözlemci Anlatıcının Bakış Açısı ...... 280 Hikâye Türleri ...... 280 Olay Hikâyesi (Klasik Hikâye) ...... 280 Durum (Kesit) Hikâyesi ...... 281 Hikâye ve Romanda Anlatım Teknikleri ...... 282 Anlatma (Tahkiye Etme), Özetleme ...... 282 Gösterme, Diyalog ...... 283 İç Monolog (İç Konuşma), Bilinç Akışı ...... 284 İç Çözümleme, Geriye Dönüş ...... 285 Leitmotif ...... 286 Montaj, Üst kurmaca ...... 287 Metinler arasılık ...... 289 Pastiş ...... 290

11 İÇİNDEKİLER

Parodi ...... 291 İroni ...... 292 TÜRK EDEBİYATINDA HİKÂYE...... 294 1. GEÇİŞ DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI’NDA HİKÂYE: Dede Korkut Hikâyeleri ...... 294 Dede Korkut Hikâyelerinin Konuları...... 296 2. DİVAN EDEBİYATI’NDA HİKÂYE: Mesnevi ...... 300 Mesnevinin Özellikleri, Konuları Bakımından Mesneviler ...... 300 Türk Edebiyatında Bazı Önemli Mesnevilerin Özetleri (Cemşid ü Hurşîd, Mantıku’t-Tayr, Harnãme, Hayrâbâd, Leyla ile Mecnun, Hüsn ü Aşk)...... 301 3. HALK EDEBİYATI’NDA HİKÂYE: Halk Hikâyeleri ...... 304 Halk Hikâyelerinin Yapısı...... 304 Türk Edebiyatında Bazı Önemli Halk Hikâyelerinin Özetleri (Arzu ile Kamber, Ferhat ile Şirin, Kerem ile Aslı, Tahir ile Zühre) ...... 305 4. TANZİMAT DÖNEMİ’NDE HİKÂYE...... 309 Tanzimat Dönemi’nde Hikâye Türünde Eser Veren Sanatçılar...... 309 Efendi...... 309 Samipaşazade Sezai ...... 310 Tanzimat Dönemi Sanatçılarının Kaleme Aldığı Önemli Hikâyeler...... 311 5. SERVETİFÜNUN DÖNEMİ’NDE HİKÂYE ...... 312 Servetifünun Dönemi’nde Hikâye Türünde Eser Veren Sanatçılar...... 313 Hüseyin Cahit Yalçın ...... 313 Servetifünun Sanatçılarının Kaleme Aldığı Önemli Hikâyeler ...... 314

6. MİLLÎ EDEBİYAT DÖNEMİ’NDE HİKÂYE...... 315 Millî Edebiyat Dönemi’nde Hikâye Türünde Eser Veren Sanatçılar ...... 315 Ömer Seyfettin ...... 315 Refik Halit Karay ...... 317 Ahmet Hikmet Müftüoğlu ...... 318 Millî Edebiyat Dönemi Sanatçılarının Kaleme Aldığı Önemli Hikâyeler..... 319 7. CUMHURİYET DÖNEMİ’NDE HİKÂYE ...... 320 A. Cumhuriyet Dönemi’nde Hikâyenin Tarihsel Gelişimi ...... 320 1923-1940 Arası Hikâye ...... 320 1940-1960 Arası Hikâye...... 320 1960 Sonrası Hikâye ...... 321 Küçürek Hikâye ...... 322 B. Cumhuriyet Dönemi’nde Hikâye Anlayışları ...... 322 1. Bireyin İç Dünyasını Esas Alan Hikâye ...... 322 Bireyin İç Dünyasını Esas Alan Hikâye Yazarları ...... 323

12 İÇİNDEKİLER

Memduh Şevket Esendal, ...... 323 Mustafa Kutlu ...... 324 Sabahattin Kudret Aksal ...... 325 Sevinç Çokum ...... 326 Bireyin İç Dünyasını Esas Alan Sanatçılarının Kaleme Aldığı Önemli Hikâyeler ...... 327 2. Toplumcu Gerçekçi Anlayışı Esas Alan Hikâye...... 327 Toplumcu Gerçekçi Anlayışı Esas Alan Hikâye Yazarları ...... 328 Toplumcu Gerçekçi Sanatçıların Kaleme Aldığı Hikâyeler ...... 328 3. Millî-Dinî Duyarlılıkları Yansıtan Hikâye ...... 329 A. Millî Edebiyat Zevk Ve Anlayışını Yansıtan Hikâye ...... 329 Millî Duyarlılıkları Yansıtan Hikâye Yazarları ...... 330 Millî Edebiyat Zevk Ve Anlayışını Yansıtan Sanatçıların Hikâye Türündeki Önemli Eserleri ...... 330 B. Dinî Duyarlılıkları Yansıtan Hikâye ...... 330 4. Modernizmi Esas Alan Hikâye...... 331 Modernizmi Esas Alan Hikâye Yazarları ...... 332 Sait Faik Abasıyanık ...... 332 Vüs’at O. Bener ...... 333 Nezihe Meriç ...... 334 Ferit Edgü ...... 335 Rasim Özdenören ...... 336 Necati Tosuner, Füruzan ...... 337 Onat Kutlar ...... 338 ...... 339 Leyla Erbil, Oktay Akbal ...... 340 İnci Aral ...... 341 Modernizmi Esas Alan Sanatçıların Kaleme Aldığı Hikâyeler ...... 342

4. ÜNİTE: ROMAN...... 345 Romanın Yapı Unsurları ...... 347 Kişiler, Olay Örgüsü, Zaman ...... 347 Mekân ...... 348 Romanda Plan, Romanda Anlatıcı, Bakış Açısı ...... 348 Romanda Anlatım Teknikleri...... 348 Roman Türleri ...... 348 a. Konularına Göre Romanlar ...... 348

13 İÇİNDEKİLER b. Sanat Anlayışı ve Akımına Göre Romanlar ...... 350 Roman Türünün Tarihî Gelişimi ...... 351 Tanzimat Dönemi’nde Roman...... 352 Tanzimat Romanının Yapı Özellikleri ...... 353 Tanzimat Romanında Tema ...... 353 Tanzimat Romanında Dil ve Üslup...... 354 Tanzimat Romanında Teknik Kusurlar ...... 354 Tanzimat Romanlarında Bakış Açısı ve Etkilenilen Akımlar ...... 354 Tanzimat Romanlarında Görülen Romantizm Unsurları ...... 354 Tanzimat Dönemi Romancıları ...... 355 Şemsettin Sami...... 355 Nabizâde Nazım, Recaizâde Mahmut Ekrem ...... 356 Tanzimat Dönemi’nde Kaleme Alınmış Önemli Romanlar ...... 357 Tanzimat Dönemi’nde Kaleme Alınmış Önemli Romanların Özetleri...... 358 Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat, Felatun Bey ile Rakım Efendi ...... 358 İntibah, Cezmi ...... 359 Sergüzeşt, Araba Sevdası ...... 360 Karabibik, Zehra ...... 361 Turfanda mı Yoksa Turfa mı? ...... 362 SERVETİFÜNUN DÖNEMİ’NDE ROMAN ...... 363 Roman Tekniği ...... 363 Servetifünun Dönemi Romancıları ...... 364 Halit Ziya Uşaklıgil ...... 364 Mehmet Rauf ...... 365 Servetifünun Dönemi Bağımsız Romancısı Hüseyin Rahmi Gürpınar ..... 366 Servetifünun Dönemi’nde Kaleme Alınmış Önemli Romanlar ...... 367 Servetifünun Dönemi’nde Kaleme Alınmış Önemli Romanların Özetleri ...... 368 Mai ve Siyah, Aşk-ı Memnu ...... 368 Kırık Hayatlar, Eylül ...... 369 Şık, Şıpsevdi ...... 370 Mürebbiye, Kuyruklu Yıldız Altında Bir İzdivaç ...... 371 MİLLÎ EDEBİYAT DÖNEMİ’NDE ROMAN ...... 372 Millî Edebiyat Dönemi Romanının Özellikleri ...... 372 Millî Edebiyat Dönemi Romancıları ...... 373 Yakup Kadri Karaosmanoğlu ...... 373 Reşat Nuri Güntekin ...... 374 Halide Edip Adıvar ...... 375

14 İÇİNDEKİLER

Ebubekir Hazım Tepeyran ...... 376 Millî Edebiyat Dönemi Sanatçılarının Kaleme Aldığı Önemli Romanlar ...... 377 Millî Edebiyat Dönemi Roman Özetleri ...... 378 Kiralık Konak, Nur Baba ...... 378 Hüküm Gecesi, Sodom ve Gomore ...... 379 Yaban, ...... 380 Bir Sürgün, Panorama ...... 381 Hep O Şarkı, Acımak ...... 382 Çalıkuşu, Dudaktan Kalbe ...... 383 Yaprak Dökümü, Yeşil Gece ...... 384 Ateşten Gömlek, Vurun Kahpeye...... 385 Sinekli Bakkal, Tatarcık ...... 386 CUMHURİYET DÖNEMİ’NDE ROMAN...... 387 A. Cumhuriyet Dönemi’nde Romanın Tarihsel Gelişimi ...... 387 1923-1950 Arası Roman ...... 388 1950-1980 Arası Roman / 1980 Sonrası Roman ...... 388 B. Cumhuriyet Dönemi’nde Roman Anlayışları ...... 389 1. Millî Edebiyat Zevk Ve Anlayışını Sürdüren Eserler ...... 389 Kurtuluş Savaşı’nı Konu Alan Romanlar ...... 389 Millî Edebiyat Zevk ve Anlayışını Sürdüren Yazarlar ...... 390 Hüseyin Nihal Atsız, Mithat Cemal Kuntay ...... 390 Aka Gündüz, Mustafa Necati Sepetçioğlu ...... 391 Bahaeddin Özkişi, Emine Işınsu...... 392 Mükerrem Kâmil Su ...... 393 Millî Edebiyat Zevk ve Anlayışını Sürdüren Sanatçıların Önemli Romanları...... 394 Dinî Duyarlılıkla Eser Kaleme Alan Sanatçıların Bazı Önemli Romanları ...... 394 Millî Edebiyat Zevk Ve Anlayışını Sürdüren Bazı Romanların Özetleri ...... 395 Dikmen Yıldızı, Üç İstanbul...... 395 2. Toplumcu Gerçekçi Eserler ...... 396 Toplumcu Gerçekçi Romanın Temsilcileri ...... 396 Sadri Ertem ...... 396 ...... 397 ...... 398 ...... 399

15 İÇİNDEKİLER

Kemal Tahir ...... 401 Mahmut Makal, Fakir Baykurt ...... 403 Samim Kocagöz ...... 404 Kemal Bilbaşar ...... 405 Dursun Akçam, Talip Apaydın ...... 406 Abbas Sayar ...... 407 , Tarık Dursun K...... 408 Muzaffer İzgü ...... 409 Sevgi Soysal ...... 410 Orhan Hançerlioğlu, Faik Baysal ...... 411 Orhan Duru ...... 412 Toplumcu Gerçekçi Anlayışla Kaleme Alınan Önemli Romanlar ...... 413 Toplumcu Gerçekçi Yazarların Eserlerinden Özetler ...... 415 Sarı Traktör, Kuyucaklı Yusuf...... 415 Kürk Mantolu Madonna, Murtaza ...... 416 Bereketli Topraklar Üzerinde, Hanımın Çiftliği ...... 417 İnce Memed, Ortadirek ...... 418 Devlet Ana, Yol Ayrımı ...... 419 Esir Şehrin İnsanları, Kurt Kanunu ...... 420 Yorgun Savaşçı, Kaplumbağalar ...... 421 Yılanların Öcü, Tırpan ...... 422 Cemo, Memo ...... 423 Yılkı Atı, Zübük, Yaşar Ne Yaşar Ne Yaşamaz ...... 424 3. Bireyin İç Dünyasını Esas Alan Romanlar ……………………………… 425 Bireyin İç Dünyasını Esas Alan Romanın Temsilcileri ...... 425 ...... 426 Tarık Buğra ...... 427 Abdülhak Şinasi Hisar ...... 428 Sâmiha Ayverdi ...... 429 Halikarnas Balıkçısı ...... 430 Bireyin İç Dünyasını Esas Alan Anlayışla Kaleme Alınan Önemli Romanlar...... 432 Bireyin İç Dünyasını Esas Alan Roman Özetleri ...... 433 Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Fatih Harbiye ...... 433 Biz İnsanlar, Matmazel Noraliya’nın Koltuğu ...... 434 Bir Tereddüdün Romanı, Yalnızız ...... 435 Ayaşlı ile Kiracıları, Küçük Ağa ...... 436 Osmancık, Fahim Bey ve Biz ...... 437 Çamlıca’daki Eniştemiz, Aganta Burina Burinata ...... 438

16 İÇİNDEKİLER

Huzur, Saatleri Ayarlama Enstitüsü ...... 439 4. Modernizmi Esas Alan Eserler ...... 440 Postmodernizm ve Temel İlkeleri ...... 441 Modernizmi Esas Alan Romanın Temsilcileri ...... 441 Yusuf Atılgan...... 442 Bilge Karasu ...... 443 Tahsin Yücel ...... 444 Adalet Ağaoğlu ...... 445 Pınar Kür, Oğuz Atay ...... 446 Tezer Özlü ...... 447 ...... 448 Nazlı Eray, Latife Tekin ...... 449 Selim İleri ...... 450 Nedim Gürsel, Ayla Kutlu ...... 451 Hasan Ali Toptaş ...... 452 İhsan Oktay Anar, Alev Alatlı ...... 453 Modernizmi Esas Alan Anlayışla Kaleme Alınan Önemli Romanlar ..... 454 Modernizmi Esas Alan Roman Özetleri ...... 455 Aylak Adam ...... 455 Anayurt Oteli, Ölmeye Yatmak, Bir Düğün Gecesi ...... 456 Fikrimin İnce Gülü, 47’liler, Bir Bilim Adamının Romanı ...... 457 Tutunamayanlar, Kara Kitap ...... 458 Yeni Hayat, Benim Adım Kırmızı ...... 459 Kar, Her Gece Bodrum ...... 460

5. ÜNİTE: TİYATRO ...... 461 Modern Tiyatro Türleri ...... 463 Trajedi (Tragedya) ...... 463 Komedi (Komedya), Dram ...... 464 Tiyatro Terimleri ...... 465 GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU ...... 468 Karagöz (Gölge Oyunu) ...... 468 Karagöz Oyunun Bölümleri (Mukaddime, Muhavere, Fasıl, Bitiş) ...... 470 Orta Oyunu ...... 472 Orta Oyunun Bölümleri (Mukaddime, Muhavere, Fasıl, Bitiş) ...... 472 Meddah...... 473 Köy Seyirlik Oyunları ...... 475

17 İÇİNDEKİLER

TANZİMAT DÖNEMİ TİYATROSU ...... 476 Tanzimat Dönemi Tiyatrosunun Gelişimi ...... 477 Tanzimat Dönemi Tiyatro Yazarları ...... 478 Şinasi ...... 478 Ahmet Vefik Paşa, Âli Bey ...... 479 Tanzimat Dönemi Sanatçılarının Kaleme Aldığı Önemli Tiyatrolar ...... 480 Tanzimat Dönemi’nde Kaleme Alınmış Bazı Tiyatro Özetleri...... 481 Şair Evlenmesi, Zavallı Çocuk ...... 481 Vatan yahut Silistre, Gülnihal ...... 482 SERVETİFÜNUN DÖNEMİ TİYATROSU ...... 483 Servetifünun Dönemi Tiyatrocuları ...... 483 Hüseyin Suat Yalçın ...... 483 Servetifünun Dönemi Sanatçılarının Kaleme Aldığı Önemli Tiyatrolar ..... 484 FECRİATİ TİYATROSU ...... 485 Şahabettin Süleyman ...... 485 MİLLÎ EDEBİYAT DÖNEMİ TİYATROSU ...... 486 Millî Edebiyat Dönemi Tiyatrocuları ...... 487 Musahipzade Celal, İbnürrefik Ahmet Nuri Sekizinci ...... 487 Millî Edebiyat Dönemi Sanatçılarının Kaleme Aldığı Önemli Tiyatrolar .... 488 CUMHURİYET DÖNEMİ TİYATROSU...... 489 A. 1923-1950 Arası Türk Tiyatrosu ...... 489 B. 1950-1980 Arası Türk Tiyatrosu ...... 489 Cumhuriyet Dönemi Tiyatro Yazarları ...... 490 Muhsin Ertuğrul ...... 491 Vedat Nedim Tör ...... 492 ...... 493 Güngör Dilmen, Refik Erduran ...... 494 Ahmet Turan Oflazoğlu ...... 495 Recep Bilginer, Necati Cumalı ...... 496 Cevat Fehmi Başkut ...... 497 Turgut Özakman ...... 498 Orhan Asena ...... 499 Cahit Atay ...... 500 Başar Sabuncu ...... 501 Cumhuriyet Dönemi Sanatçılarının Kaleme Aldığı Önemli Tiyatrolar ...... 501 Cumhuriyet Dönemi’nde Konularına Göre Tiyatrolar ...... 503 Cumhuriyet Dönemi’nde Kaleme Alınmış Bazı Tiyatro Özetleri ...... 504 Canlı Maymun Lokantası ...... 504

18 İÇİNDEKİLER

Keşanlı Ali Destanı, Sokrates Savunuyor ...... 505 Sarı Naciye, Boş Beşik, Sultan Gelin ...... 506 Buzlar Çözülmeden, Ah Şu Gençler, Tanrılar ve İnsanlar ...... 507

6. ÜNİTE: MASAL / FABL ...... 509 Masal ...... 511 Masalın Ögeleri...... 511 Masal Türünde Araştırma Yapan Sanatçılar ...... 512 Eflatun Cem Güney ...... 512 Pertev Naili Boratav, Naki Tezel, Tahir Alangu ...... 513 Fabl ...... 514

7. ÜNİTE: DESTAN / EFSANE ...... 517 Destan ...... 519 Doğal Destan ...... 519 Yapma Destan ...... 520 Doğal Destan ile Yapma Destanın Karşılaştırılması ...... 520 Dünya Edebiyatındaki Doğal Destanlar ...... 520 Dünya Edebiyatındaki Yapma Destanlar ...... 520 Dünya Edebiyatındaki Doğal Destanların Konusu ...... 520 Türk Edebiyatındaki Doğal Destanlar ...... 522 Türk Edebiyatındaki Yapma Destanlar ...... 522 Türk Destanlarındaki Motifler ...... 523 Türk Destanlarında Tipler ...... 523 Türk Destanlarının Konusu ...... 524 İslamiyet’ten Önceki Türk Destanları ...... 524 İslamiyet’in Kabulünden Sonraki Türk Destanları ...... 525 Efsane ...... 527 Konularına Göre Efsane Türleri ...... 528 Efsane ve Destanın Benzer ve Farklı Yönleri ...... 530 Efsane ve Masalın Benzer ve Farklı Yönleri ...... 531 Efsane ve Halk Hikâyesinin Benzer ve Farklı Yönleri ...... 532

8. ÜNİTE: ÖĞRETİCİ (BİLGİLENDİRİCİ) METİNLER ...... 533 BİYOGRAFİ / OTOBİYOGRAFİ ...... 535 Biyografi ...... 535 Otobiyografi...... 536 Biyografi ve Otobiyografi ile İlgili Bazı Terimler ...... 536

19 İÇİNDEKİLER

Türk Edebiyatında Biyografi Türündeki Bazı Eserler ...... 537 Türk Edebiyatında Otobiyografi Türündeki Bazı Eserler ...... 537 Biyografi Türünde Eser Veren Önemli Sanatçılar ...... 538 Şevket Süreyya Aydemir ...... 538 MEKTUP / E-POSTA / DİLEKÇE / TUTANAK ...... 539 Mektup / Mektup Türleri (Özel Mektup, İş Mektubu) ...... 539 Dünya Edebiyatında Mektup, Türk Edebiyatında Mektup ...... 540 Türk Edebiyatında Mektup Türünde Yazılmış Bazı Önemli Eserler ve Yazarları ...... 541 E-Posta / Dilekçe ...... 542 Tutanak ...... 543 GÜNLÜK / BLOG...... 544 Günlük (Günce)...... 544 Günlüğün Tarihsel Gelişimi ...... 544 Yazarın Tavrına Göre Günlük Türleri ...... 544 Türk Edebiyatında Günlük Türünde Yazılmış Bazı Önemli Eserler ...... 545 Blog ...... 546 ANI (HATIRA) ...... 547 Anı (Hatıra) Türünün Genel Özellikleri ...... 547 Anı Türünün Tarihsel Gelişimi ...... 548 Anı ile Günlüğün Benzer ve Farklı Yönleri ...... 548 Türk Edebiyatında Anı Türünde Yazılmış Bazı Önemli Eserler ve Yazarları ...... 549 Anı Türünde Eser Veren Önemli Sanatçılar ...... 550 Falih Rıfkı Atay ...... 550 GEZİ YAZISI ...... 551 Gezi Yazısı ile Anının Benzer ve Farklı Yönleri ...... 552 Dünya Edebiyatında Gezi Yazısı ...... 552 Türk Edebiyatında Gezi Yazısı ...... 553 Türk Edebiyatında Gezi Türünde Yazılmış Bazı Önemli Eserler ve Yazarları ...... 554 Gezi Yazısı Türünde Eser Veren Önemli Sanatçılar ...... 555 İsmail Habib Sevük, Mina Urgan...... 555 Azra Erhat ...... 556 DENEME ...... 557 Deneme Türünün Özellikleri ...... 557 Deneme ile Sohbetin Karşılaştırılması ...... 557 Deneme Türünün Gelişimi ve Dünya Edebiyatında Deneme ...... 558

20 İÇİNDEKİLER

Türk Edebiyatında Deneme ...... 558 Türk Edebiyatında Deneme Türünde Yazılmış Bazı Önemli Eserler ve Yazarları ...... 559 Deneme Türünde Eser Veren Önemli Sanatçılar ...... 559 Nurullah Ataç ...... 559 Suut Kemal Yetkin, Salah Birsel ...... 560 Cemil Meriç, Sabahattin Eyüboğlu ...... 561 Mehmet Kaplan, Nuri Pakdil ...... 562 Beşir Ayvazoğlu ...... 563 MAKALE ...... 564 Türk Edebiyatında Makale ...... 564 Makale Türünün Türk Edebiyatındaki Önemli Temsilcileri ...... 565 Türk Edebiyatında Makale Türünde Yazılmış Bazı Önemli Eserler ve Yazılar ...... 565 Makale ile Diğer Yazı Türleri Arasındaki Farklar ...... 566 Deneme ile Makale Arasındaki Farklar ...... 566 Makale ile Fıkra Arasındaki Farklar ...... 566 Makale Türleri: Bilimsel Makale, Edebiyatla İlgili Makale ...... 567 Makale Türünde Eser Veren Bazı Önemli Sanatçılar ...... 568 Mehmet Fuat Köprülü, Yusuf Akçura ...... 568 Nihad Sami Banarlı ...... 569 SOHBET / FIKRA ...... 570 Sohbet ...... 570 Sohbetle İlgili Bazı Kavramlar ...... 570 Türk Edebiyatında Sohbet Türünde Yazılmış Bazı Önemli Eserler ve Yazarları ...... 571 Sohbet - Deneme Farkı ...... 571 Fıkra (Köşe Yazısı) ...... 572 Fıkra ve Sohbetin Farkı ...... 572 Fıkra Ve Sohbet Türünde Eser Veren Önemli Sanatçılar ...... 573 Ahmet Rasim ...... 573 Şevket Rado ...... 574 Ahmet Kabaklı ...... 575 ELEŞTİRİ ...... 576 Eleştiri Türleri ...... 576 A. Eleştirmenin Tavır ve Tutumuna Göre Eleştiri ...... 576 B. Bakış Açılarına Göre Eleştiri ...... 577 Türk Edebiyatında Eleştiri ...... 577

21 İÇİNDEKİLER

Türk Edebiyatında Eleştiri Türünde Yazılmış Bazı Önemli Eserler ve Yazarları ...... 579 Eleştiri Türünde Eser Veren Önemli Sanatçılar ...... 579 Ali Canip Yöntem ...... 579 Ahmet Şuayb ...... 580 MÜLAKAT / RÖPORTAJ ...... 581 Mülakat ...... 581 Röportaj ...... 582 Konularına Göre Röportajlar ...... 583 Sunuş Biçimine Göre Röportajlar ...... 583 Röportaj Türünün Tarihsel Gelişimi ...... 584 Türk Edebiyatında Röportaj Türünde Yazılmış Bazı Önemli Eserler ve Yazarları ...... 584 Mülakat Türünde Eser Veren Sanatçılar ...... 585 Ruşen Eşref Ünaydın ...... 585 HABER METNİ ...... 586 Haber Yazılarının Özellikleri ...... 586 Haber Yazımında Ters ve Düz Piramit Tekniği ...... 587 Haber Yazıma Aşaması ve “5N 1K” Kuralı ...... 587 Haber Yazıları ile İlgili Bazı Kavramlar ...... 587 Kaynaklarına Göre Haberler ...... 588 İnternet Haberciliği / Röportaj-Haber Yazısı Farkı ...... 588 SÖYLEV (NUTUK)...... 589 Konu ve Amaçlarına Göre Söylev Çeşitleri ...... 589 Türk Edebiyatında Söylev Türündeki Bazı Önemli Örnekler ...... 591 Türk ve Dünya Edebiyatında Söylev / Hamdullah Suphi Tanrıöver ...... 591 SÖZLÜ ANLATIM TÜRLERİ ...... 592 Sunum ...... 592 Tartışma, Panel, Forum ...... 593 Açık Oturum, Sempozyum (Bilgi Şöleni) ...... 594 Münazara, Konferans ...... 595

9. ÜNİTE: TÜRK DÜNYASI EDEBİYATI ...... 597 Türk Dünyası Edebiyatı Temsilcileri ...... 599 Türk Dünyası Edebiyatından Önemli Sanatçılar ...... 599 A. Azerbaycan Türk Edebiyatı ...... 599 Bahtiyar Vahapzade ...... 599

22 İÇİNDEKİLER

Hüseyin Şehriyar, Celil Mehmet Kulizade ...... 600 B. Kıbrıs Türk Edebiyatı...... 600 Osman Türkay ...... 600 Özker Yaşın ...... 601 C. Kırım Türkleri Edebiyatı...... 601 İsmail Gaspıralı, Cengiz Dağcı ...... 601 D. Bulgaristan Türkleri Edebiyatı...... 602 Recep Küpçü ...... 602 E. Kazakistan Türk Edebiyatı...... 602 Mağcan Cumabayulı ...... 602 F. Kazan Türkleri Edebiyatı...... 602 Ayaz İshaki ...... 602 G. Batı Trakya Türkleri Edebiyatı...... 602 Mehmet Hilmi ...... 603 Abdurrahim Dede ...... 603 H. Kırgızistan Türk Edebiyatı...... 603 Cengiz Aytmatov ...... 603 I. Özbekistan Türk Edebiyatı...... 604 Abdülhamit Süleymanoğlu Çolpan ...... 604 Aybek ...... 604 İ. YUGOSLAVYA TÜRKLERİ EDEBİYATI...... 604 Nimetullah Hafız...... 604 K. Doğu Türkistan Türkleri Edebiyatı...... 605 Ziya Samedi ...... 605 L. Türkmenistan Türk Edebiyatı...... 605 Ata Atacanoğlu ...... 605 M. Irak Türkleri Edebiyatı...... 605 Ata Terzibaşı ...... 605

10. ÜNİTE: EDEBİYAT AKIMLARI ...... 607 Klasisizm / Romantizm ...... 610 Realizm ...... 611 Natüralizm ...... 612 Parnasizm / Sembolizm ...... 613 Empresyonizm / Ekspresyonizm ...... 614 Kübizm / Dadaizm ...... 615 Fütürizm / Sürrealizm ...... 616

23 İÇİNDEKİLER

Egzistansiyalizm / Modernizm ve Postmodernizm ...... 617 Entiüsyonizm ...... 618

11. ÜNİTE: DÜNYA EDEBİYATI...... 619 Yunan Edebiyatı ...... 621 Latin Edebiyatı ...... 622 Fransız Edebiyatı ...... 623 İtalyan Edebiyatı ...... 629 İspanyol Edebiyatı / İngiliz Edebiyatı ...... 630 Alman Edebiyatı ...... 632 Rus Edebiyatı ...... 633 Amerikan Edebiyatı ...... 635 Norveç Edebiyatı ...... 637 Danimarka Edebiyatı / Hint Edebiyatı / İran Edebiyatı...... 638

KAYNAKÇA ...... 639

24 2. ÜNİTE: ŞİİR Millî Edebiyat Dönemi Şiiri Şiir Millî Edebiyat Dönemi Bağımsız Sanat- çılar Şiirde Yapı Beş Hececiler Nazım Birimi (Dize, beyit, dörtlük, bent) Cumhuriyet Dönemi Şiiri Nazım Biçimi / Nazım Şekli Cumhuriyet Dönemi’nde Saf Şiir An- Nazım Türü 1. layışını Sürdüren Şiir Şiirde Tema Yedi Meşaleciler Şiirde Ahenk 2. Toplumcu Şiir (1923-1960) Manzume ve Şiir Maviciler Konularına Göre Şiir Türleri 3. Millî Edebiyat Anlayışını Yansıtan İmge, Edebî Sanatlar (Söz Sanatları) Şiir TÜRK ŞİİRİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ 4. Garip Akımı İslamiyet’in Kabulünden Önceki Türk 5. İkinci Yeni Şiiri (Koşuk, sagu) 6. Dinî Değerleri, Geleneğe Duyarlığı Geçiş Dönemi (11-12. yüzyıl) Türk ve Metafizik Anlayışı Öne Çıkaran Edebiyatı Şiir Halk Şiiri Dinî-Mistik Şiir (İslamcı Söylem) Divan Şiiri / Divan Nesri Hisarcılar Tanzimat Dönemi Şiiri 7. 1960 Sonrası Toplumcu Şiir Servetifünun Dönemi Şiiri 8. 1980 Sonrası Şiiri Fecriati Şiiri 9. Cumhuriyet Dönemi’nde Halk Şiiri Saf Şiir

AYT EDEBİYAT Sevgilerde Sevgileri yarınlara bıraktınız Çekingen, tutuk, saygılı. Bütün yakınlarınız Sizi yanlış tanıdı.

Bitmeyen işler yüzünden (Siz böyle olsun istemezdiniz) Bir bakış bile yeterken anlatmaya her şeyi Kalbinizi dolduran duygular Kalbinizde kaldı.

Siz geniş zamanlar umuyordunuz Çirkindi dar vakitlerde bir sevgiyi söylemek. Yılların telâşlarda bu kadar çabuk Geçeceği aklınıza gelmezdi.

Gizli bahçenizde Açan çiçekler vardı, Gecelerde ve yalnız. Vermeye az buldunuz Yahut vaktiniz olmadı.

Behçet NECATİGİL

68 NAZIM BİRİMİ ■■ Şiirde anlam bütünlüğü taşıyan en küçük birime nazım birimi denir. Başlıca na- zım birimleri şunlardır: Mısra (Dize) ■■ Sözlük anlamı “çift kanatlı bir kapının tek kanadı”dır. Ölçülü ve anlamlı tek sa- tırlık nazım parçasına denir. ■■ Divan şiirinde, şiir içerisinde olmayan, tek başına yazılan veya diğer parçası tamamen unutulan ve anlamı kendi içinde tamamlanan mısralara mısra-ı âzâde (bağımsız dize) denir. Bu tür mısralar, divanların sonunda yer alır.

ÖRNEK 1. Muallim Naci’nin gülümserken çekilmiş bir fotoğrafının altına yazdığı aşağıdaki dize bağımsız bir dizedir: “Mudhikât-i dehre ben ölsem de tasvirim güler” (Zamanın, dünyanın gülünecek şeylerine ben ölsem de resmim gülmeye devam eder.) 2. Rahmî’nin aşağıdaki dizesi de bir mısra-ı âzâde örneğidir: “Gün doğma- dan meşime-i şebden neler doğar” (Gün doğmadan gecenin karnından neler doğar.)

■■ Şiir içerisinde olduğu hâlde güzelliği ile göze çarpan ve anlamındaki olgunluk ile dillerde dolaşan mısralara mısra-ı berceste (sıçramış dize) ya da şeh mısra denir. Bu tür mısralar kolayca hatırlanabilir, öz ve güzellik bakımından atasö- zü gibidir. Bundan dolayı divan şairleri, gelişigüzel gazel veya kasideler yerine berceste mısralar söylemeye değer vermişlerdir. Berceste ve âzâde mısraları birbirinden ayırmak zor olduğu için bu iki mısra çeşidi birbiriyle karıştırılır. ÖRNEK II. Mahmut’un Hekimbaşısı Abdülhak Molla’nın levha olarak yazıp ecza dolabı üstüne astığı aşağıdaki dize bir mısra-ı bercestedir: “Ne ararsan bulunur derde devadan gayri” Diğer mısra-ı berceste örnekleri şunlardır: “Hâlini bilmez perîşânın perîşân olmayan” (Ahmet Paşa) “Ol mâhiler ki deryâ içredir deryâyı bilmezler” (Hayâlî) “Şecaat arz ederken merd-i kıptî sirkatin söyler” (Ragıp Paşa)

Beyit ■■ Sözlük anlamı “ev”dir. Aynı ölçüde ve anlamca birbirine bağlı iki dizeden oluşan nazım birimidir. Divan şiirinin temel nazım birimidir. ■■ Beyti oluşturan mısralar birbiri ile kafiyeli ise böyle uyaklı beyitlere musarra ya da mukaffa denir. Fuzûlî’ye ait aşağıdaki dizeler bir musarra beyit örneğidir.

70 ■■ Aşk, ölüm, yalnızlık, savaş, özgürlük, hoşgörü, çalışkanlık vb. birer temadır. Bu temalar şiirlerde belli zaman, yer, durum ve kişilerle sınırlandırılarak ele alınır. Temaların metinlerde bu şekilde sınırlandırılmaları onları birer konuya dönüştürür.

■■ Tema soyut ve genel, konu somut ve özeldir. Tema, metin dışında da vardır, onu somutlaştırıp özelleştirerek şiirinde konulaştıran, şairdir.

ÖRNEK Arif Nihat Asya’nın Bayrak şiirinden alınan aşağıdaki dörtlükte “bayrak sevgisi, bağımsızlık” teması işlenmiştir. Ey mavi göklerin beyaz ve kızıl süsü… Kız kardeşimin gelinliği, şehidimin son örtüsü, Işık ışık, dalga dalga bayrağım, Senin destanını okudum, senin destanını yazacağım. (...) Ey şimdi süzgün, rüzgârlarda dalgalı; Barışın güvercini, savaşın kartalı Yüksek yerlerde açan çiçeğim Senin altında doğdum. Senin altında öleceğim.

ŞİİRDE AHENK (SES VE RİTİM) Ahenk (armoni); ses akışı, söyleyiş, ölçü, kafiye, redif, iç kafiye ve aliterasyon, asonans gibi değişik unsurlarla şiirde sağlanan uyum demektir.

■■ Ahenk, şiiri nesirden (düzyazı) ayıran en önemli ögedir.

■■ Ahenk, şiirin okunmasını, akıcı olmasını ve ezberlenmesini kolaylaştırır.

■■ Her şairin ahenk özellikleri bireyseldir. Her şair, belirli ahenk unsurlarını ön pla- na çıkararak kendi tarzını ve söyleyişini belirginleştirir. UYARI Ahenk ve ritim kavramları bazen iç içe kullanılsa da aralarında anlam farkı vardır. Ahenk, şiiri oluşturan bütün uyum unsurlarını, müzikalite oluştu- racak şekilde düzenli tekrarlama anlamındaki uyumu karşılar. Ritim ise hece ve aruz gibi ölçü kavramlarını karşılamak için kullanılır.

74 ÖRNEK Günümüz Türkçesi ile Alp Er Tunga öldi mü? Alp Er Tunga öldü mü? Issız ajun kaldı mu? Kötü dünya kaldı mı? Ödlek öçin aldı mu? Zaman öcünü aldı mı? Emdi yürek yırtılur. Şimdi yürek yırtılır.

UYARI Şiir olmamakla birlikte İslamiyet öncesi Türk edebiyatının önemli ürünlerinden biri de savdır. Sav İslamiyet öncesi Türk edebiyatında atasözü karşılığında kullanılmıştır. Birçok sav, bugün kullandığımız atasözlerinin ilk şeklidir. 11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmut’un Türk boyları arasında gezerek der- lediği ve Divânü Lügâti’t-Türk adlı eserine aldığı atasözlerinden bazı örnekler şunlardır: Uma kelse kut kelir. (Eve konuk gelse uğur da gelir.) Aç ne yimes, tok ne times. (Aç ne yemez, tok ne demez.) Anası teflük yufka yapar, oğlı tetik koşa kapar. (Annesi ince yufka yapar, çevik oğlu yufkaları ikişer kapar.) Avcı nice al bilse adığ anca yol bilir. (Avcı ne kadar hile bilse ayı da o kadar yol bilir.) Kişi alası içtin, yılkı alası taşdın. (İnsanın alacası içinde hayvanın alacası dışında.) Kuş kanatın er atın. (Kuş kanadıyla, yiğit atıyla.) Yılan kendü eğrisin bilmes tevi boynın eğri tir.(Yılan kendi eğrisini görmez, deve boynun eğri der.)

103 MUALLİM NACİ (1850 – 1893) ■■ Asıl adı Ömer’dir. Tanzimat II. Dönem sanatçılarındandır.

■■ Tanzimat Dönemi sanatçısı olmasına rağmen divan ede- biyatını savunmuştur.

■■ Eski edebiyat-yeni edebiyat tartışmasında eskiyi savunan- ların öncüsü olmuştur.

■■ Recaizade Mahmut Ekrem ile kafiye tartışmasına girmiş- tir. Recaizade Mahmut Ekrem’in savunduğu “kulak için kafiye” tezine karşı “göz için kafiye” anlayışını savunmuştur (abes-muktebes tartışması). ■■ Eski-yeni tartışmasında, Recaizade Mahmut Ekrem eleştirilerini Zemzeme adlı eserinin ön sözünde belirtmiş, buna karşılık Muallim Naci de eleştirilerini Demdeme adıyla kaleme almıştır. ■■ Şiirlerinde aruz ölçüsünü kullanmıştır. ■■ Köyden söz eden ilk şiir olan Köylü Kızların Şarkısı’nı yazmıştır. ■■ Şiir, eleştiri, anı, sözlük, edebiyat bilgileri alanında eserler yazmıştır.

ESERLERİ

Şiir: Ateşpâre, Şerâre, Fürûzân, Sünbüle, Yadigâr-ı Naci Eleştiri: Demdeme Anı: Ömer’in Çocukluğu, Medrese Hatıraları Sözlük: Lügat-i Naci Dil ve Edebiyat Çalışmaları: Istılahat-ı Edebiye Tiyatro: Heder

HATIRLATMA Tanzimat Dönemi’nde şiir türünde eser veren sanatçılardan ve Recaiza- de Mahmut Ekrem Tanzimat Dönemi’nde Roman konusunda 356. sayfada; Şinasi Tanzimat Dönemi’nde Tiyatro konusunda 478. sayfada ele alınmıştır.

183 4. İç Monolog (İç Konuşma) Kahramanın sessiz bir biçimde içinden konuşmasıdır. Bu teknik, daha çok, kişi- nin iç dünyasını aracısız bir şekilde okuyucuya sezdirme amacına hizmet eder. Bu tekniğin uygulandığı bölümlerde anlatıcının varlığı ortadan kalkar, olay ve durumla ilgili yorum ve değerlendirmeler okuyucuya bırakılır. Kendi kendisiyle konuşan kah- ramanın düşünceleri, düzenli ve sistematiktir. İç konuşma, bir gösterme tekniğidir.

ÖRNEK Yüzü yanıyordu. Elini yanağına götürdü. Başındaki ağırlık artmıştı. Annem gibi benim de bir yerime inecek bir gün. Ben dayanamam. Bu kı- zı doğuracağıma Allah canımı alsaydı. Gider şimdi onu uyandırır, sıkıştırırım. Uyku sersemliğiyle her şeyi söyler, söyletirim. Benim elimden kurtulamaz o. Anasıyım. Hakkımdır. Sekiz sene ben ona hem analık hem de babalık ettim. Nankör! Nen eksikti senin, söylesene... Çiçek gibi büyüttüm seni ben. Bir de- diğini iki etmedim. Köyde senin gibi giyinen kız var mı? Baksana bir kere şu zenginlere... Ecnebilere de bak. Rumlar kızını basma entarilerle dolaştırıyor. Zavallı Jannette’in bir zengin kızı olduğunu kılığından, kıyafetinden kim anlar? Kâmuran Bey’in kızı dersen öyle. İki senedir bir bisiklet istiyor da milyoner ba- bası almıyor. Ben sana bisiklet, sandal, ping-pong masası, ne istedinse aldım. Fransız mektebi dedin, gönderdim. Bir zamanlar “Paris” diye tutturdun, ona bile razı oldum. O çıyan çıktı, oraya da sen istemedin gitmeyi. Böyle bir ananın yüreğine indirecek şeyler yapıyorsun. Tüh sana, nankör! Şimdi görürsün sen! Yataktan indi, terliklerini ve kimonosunu giydi. Aynaya baktı. Saçları dağıl- mış ve kabarmıştı. Tarağını aldı, fakat hemen bıraktı. Yalnızız, Peyami Safa

5. Bilinç Akışı Kişinin aklından geçenlerin aracı- sız bir biçimde aktarıldığı bu teknikte kahramanın iç dünyasını, psikolojik du- rumunu ortaya çıkarmak amaçlanır. Bir gösterme tekniği olan bilinç akı- şında kişilerin düşünceleri arasında mantıksal bağ bulunmaz. Bu dü- şünceler daha çok çağrışıma dayalı ve karmaşık bir biçimde aktarılır.

284 ÖZET Kerem ile Aslı: Bir zamanlar hükümdar olduğu hâlde ülkesini bırakacak bir erkek çocuğu olmayan İsfahan Padişahı ve onun “Keşiş” diye hitap ettiği Er- meni bir yardımcısı vardır. Keşiş, durumuna üzüldüğü padişahı için bir bilgenin öğrettiği bir tılsımla padişahın erkek çocuğu olması için, bahçeye bir elma ağacı diktirtir. Bir sene sonra elma ağacı meyve verir, padişahın da bütün insanları kıskandıracak kadar yakışıklı bir erkek evladı dünyaya gelir. Çocuğa, gözü pek- liği ve mertliği dolayısı ile Kerem ismi verilir. Keşişin de Aslı adında çok güzel bir kızı vardır. Çocukluklarını birlikte geçiren gençler, birbirlerini severler. Fakat Aslı’nın ailesi, din farkı nedeniyle kızlarını Kerem’e vermek istemez, Aslı’yı ka- çırır. Kerem bir gün sırdaşı ve arkadaşı Sofu’yla gezerken Aslı’yla karşılaşır. Kerem’in dili tutulur ve bir daha konuşamaz. Bir süre sonra ortadan kaybolan Aslı’yı bulmak için yollara düşen Kerem, diyar diyar dolaşır. Her gördüğü kızı Aslı zanneder. Günün birinde arkadaşı Sofu, Kerem’e Aslı’nın başkasıyla ev- leneceği haberini getirir. Kerem bunu duyar duymaz Aslı’nın evine gider ve o gece evlenirler. Ancak Keşiş, baştan beri karşı çıktığı bu evliliğin mutlu bitme- sini engellemek için Kerem’e büyü yapar. Kerem, üstündeki gömleği çıkarmak için düğmeleri açmaya çalışır ancak büyülü gömlek her seferinde yeniden ilik- lenir. Kerem, bu zalim büyü karşısında yüreğinden gelen acı bir çığlıkla “Ah” çeker. Çığlık o denli yakıcıdır ki Kerem, ağzından yayılan ateşle yanmaya başlar. Aslı, Kerem’i söndürmek için ona su verir fakat ateş daha da güçlenir. Kerem kısa bir süre içinde yanarak kül olur. Aslı da Kerem’in küllerini saçları ile süpürürken alev alır ve o da yanar. Yaşarken kavuşamayan âşıklar külleriyle birbirine kavuşmuş olur.

307 TOPLUMCU GERÇEKÇİ ANLAYIŞI ESAS ALAN HİKÂYE YAZARLARI Sadri Ertem, Talip Apaydın, Sabahattin Ali, Abbas Sayar, Orhan Kemal, , Fakir Baykurt, Samim Kocagöz, Kemal Bilbaşar, Rıfat Il- gaz, Yaşar Kemal, Aziz Nesin, Muzaffer İzgü, Orhan Hançerlioğlu, Faik Baysal, Orhan Duru, Tarık Dursun K., Dursun Akçam

TOPLUMCU GERÇEKÇİ SANATÇILARIN KALEME ALDIĞI HİKÂYELER Sadri Ertem ➜ Silindir Şapka Giyen Köylü, Bacayı İndir Bacayı Kaldır, Korku, Bay Virgül, Bir Şehrin Ruhu Sabahattin Ali ➜ Değirmen, Kağnı, Ses, Yeni Dünya, Sırça Köşk Orhan Kemal ➜ Ekmek Kavgası, Sarhoşlar, Çamaşırcının Kızı, 72. Ko- ğuş, Grev, Arka Sokak, Kardeş Payı, Babil Kulesi, Dünyada Harp Vardı, Mahalle Kavgası, İşsiz, Önce Ekmek Yaşar Kemal ➜ Sarı Sıcak Kemal Tahir ➜ Göl İnsanları Fakir Baykurt ➜ Çilli, Efendilik Savaşı, Cüce Muhammet, Karın Ağrısı, Anadolu Garajı, On Binlerce Kağnı, Can Parası, İçerdeki Oğul, Sınırdaki Ölü, Gece Vardiyası, Barış Çöreği, Duisburg Treni, Bizim İnce Kızlar, Telli Yol Samim Kocagöz ➜ Telli Kavak, Sığınak, Sam Amca, Cihan Şoförü, Ah- met’in Kuzuları, Yolun Üstündeki Kaya, Yağmurdaki Kız, Alandaki Delikanlı, Gecenin Soluğu Kemal Bilbaşar ➜ Anadolu’dan Hikâyeler, Cevizli Bahçe, Pazarlık, Pembe Kurt, Irgatların Öfkesi Dursun Akçam ➜ Maral, Ölü Ekmeği, Taş Çorbası, Köyden İndim Şehire, Kafkas Kızı, Haley Talip Apaydın ➜ Ateş Düşünce, Öte Yakadaki Cen- net, Koca Taş, O Güzel İnsanlar, Yolun Kıyısındaki Adam, Duvar Yazıları, Kökten Ankaralı, Yangın Abbas Sayar ➜ Yorganımı Sıkı Sar Orhan Hançerlioğlu ➜ İnsansız Şehir

328 Ateşten Gömlek

… Birdenbire döndük, paçaları lime lime yarım kunduralı, göğsünde harp madalyasının yırtık bir kurdelesi, uzun heyula (ha- yalet) gibi bir Anadolu neferi... İhsan ve Cemal ona doğru gittiler. Bana öyle geldi ki bu üçü de bir örnek insandır. Yüzleri, vücut- ları kaybolacak, üçü birbirine karışacak, hepsinden birdenbire bir tek insan çıkacak. Fakat onların yalnız gözleri karıştı. Başla- rını eğdiler. Birbirlerine ne dediler? Ben, o an kendimi yabancı ve mukaddes bir dinin münkiri (inkârcısı) hissettim. Bir yabancı hürmetiyle sahile doğru gittim ve ilk defa olarak onların yaptığı ezeli şeyi yapmamış olmanın mahrumiyetini duydum. Yara, kan ve ölüm, bana cazip ve erişilmez bir azametle göründü. Hatta bu muzaffer demir gemileri arkamdaki üç adamdan küçük ve tatsız buldum. Döndüğüm zaman neferin bir eli İhsan’da, bir eli Ce- mal’de idi. Haykırıyorum: – Cemal! İhsan! Bak benim de iki bacağım koptu, kafam par- çalandı. Bana karşı muhabbetinizde aşağı eğilen bir şey vardı. Niçin bunları görmeden öldünüz? Ben de bu ezeli şeyler için, bay- rak için, namus için parçalandım. Neferim başıma kolonya sürüyor, gözleri nemli: – Beğim, beğim, onlar şehit oldu. Ne mutlu, ağlama, diyor. Salim’in elini tuttum; çektim, gözünün içine baktım: – Sen bacaklarını kaybetsen Fatma’n seni daha çok sever mi? Salim anlamamış gibi gözlerini açtı. Sonra yavaş yavaş gözle- rine eski manasızlığı geldi: – Yavuklunu mu düşünüyon beğim, dedi. Salim’in ağzını elim- le kapadım. Başım düştü. Niçin ruhumun bu ateş gömleği, sırtımdan canıma geçiyor; gö- zümden, dilimden kızıl, yakıcı yenlerini gösteriyor? … Halide Edip Adıvar

346 ■■ Kıyılara, denize, balıklara, görünen görünmeyen derya sakinlerine ait efsaneler, inançlar, fıkralar nakletmekten çok hoşlanmıştır.

■■ Sanatçı, Bodrum’da yaşadığı dönemde Azra Erhat, Sabahattin Eyüboğlu gibi arkadaşları ile ilk Mavi Yolculuk fikrini savunmuş ve uygulamaya geçirmiştir. ■■ En ünlü romanı olan Aganta Burina Burinata’da deniz sevgisi, denizin çekici- liği, denizcilerin yaşadığı zorluklar, güzellikler, genel olarak denizdeki yaşam, romanın başkahramanı Mahmut vasıtasıyla anlatılmıştır. Eserde, deniz bir baş- kahraman gibi işlenmiş, yayımlandığı zaman çok ilgi görmüştür.

ESERLERİ

Roman: Aganta Burina Burinata, Ötelerin Çocuğu, Uluç Reis, Turgut Reis, De- niz Gurbetçileri Hikâye: Ege Kıyılarından, Merhaba Akdeniz, Ege’nin Dibi, Yaşasın Deniz, Gü- len Ada, Ege’den, Gençlik Denizlerinde Deneme-İnceleme-Mitoloji: Anadolu Efsaneleri, Anadolu Tanrıları, Anado- lu’nun Sesi, Hey Koca Yurt, Düşün Yazıları Anı: Mavi Sürgün Çocuk Kitapları: Denizin Çağrısı, Yol Ver Deniz

HATIRLATMA Ahmet Hamdi Tanpınar, “Cumhuriyet Dönemi’nde Saf Şiir Anlayışını Sürdüren Şiir” konusunda 213. sayfada; Memduh Şevket Esendal ve Sevinç Çokum “Bireyin İç Dünyasını Esas Alan Hikâye” konusunda 323-326. sayfa- larda ele alınmıştır.

431 ÖZET Kar – Orhan Pamuk Eski bir şair olan Kerem Alakuşoğlu (Ka), uzun bir süre Al- manya’da yaşamış, ülkesine dönmüştür. Gazeteci olarak kadın intiharlarını araştırmak üzere Kars’a gider. Bu gidişin asıl nedeni ise eski aşkı İpek’i görmektir. İpek, kocasından boşanmış, babası ve kardeşi ile bir otelde yaşamaktadır. Ka, şehre gider, orada birçok siyasi olayla karşılaşır. İpek, Ka’nın evlilik teklifini önce kabul eder ancak yaşanan olay- larda Ka’nın birilerinin (Lacivert) tutuklanmasında etkili olduğunu anlayınca bu teklifi reddeder. Ka, sonunda yalnız bir şekilde tekrar Almanya’ya döner, yıllar sonra vurularak öldürülür.

ÖZET Her Gece Bodrum – Selim İleri Çok geniş şahıs kadrosu olan romanda yaşananlar Bod- rum’da geçmektedir. Cem, Tarık, Ahmet, Emine, Betigül, Haydar gibi kahramanlar arasında geçen olaylarda en çok ön plana çıkanlar Emine ve Cem’dir. Roman, tatil beldele- rindeki çılgın kalabalıkların gerisindeki hüznü, içe kapanışı anlatmaktadır.

460 üzerine yansıtılması temeline dayanır. Bu gölgeleri perdeye düşüren Karagöz oynatıcısına, gölge oyunu tasvirlerini oynatan, konuşturan ustaya (sanatçıya) Karagözcü, hayalî, sûretbâz, hayalbaz ya da şebbaz adı verilir.

■■ Karagöz, tek sanatçının (ustanın) yeteneğine bağlı bir oyundur. Bu ustanın yardımcıları da vardır. Karagözcünün yardımcısına çırak adı verilir. Ustanın talimatlarına göre tasvirleri perdenin içindeki iplere dizen çırak, sanatı da öğren- meye çalışır. Karagözcünün ikinci yardımcısı da diyebileceğimiz çırağın da bir yardımcısı vardır. Sandıkkâr adı verilen bu yardımcı, oyun takımından sorum- ludur. Sandıkkârın görevi, tasvirleri sandıktan çıkararak değneklere geçirmek ve iplere dizmektir. Ayrıca gölge oyununda müzik yapan, şarkı söyleyen kişiye yardak, def çalan kişiye de dayrezen adı verilir.

■■ Karagöz oyununda, Osmanlı İmparatorluğunda yaşayan ve toplumun çeşitli katmanlarından gelen, çeşitli milletleri temsil eden tipler vardır.

■■ Bu oyunun iki temel tipinden biri olan Karagöz; içi dışı bir, düşündüğünü söy- lemekten çekinmeyen, öğrenim görmemiş, nüktedan, cahil bir halk tipidir. Hacivat’ın sözlerini ters anlayan, sürekli onunla didişip duran Karagöz işsizdir, Hacivat’ın bulduğu işlerde çalışır. Başında “ışkırlak” adı verilen bir serpuş (şap- ka, başlık) vardır. Orta oyunundaki Kavuklu’ya benzer.

■■ Dışa doğru kıvrık ve sivri sakalı olan Hacivat ise biraz öğrenim görmüş, gösteriş meraklısı, yarı aydın bir tiptir. Çoğu zaman Karagöz’ün anlamadığı Arapça ve Farsça kelimelerle yüklü Osmanlıca konuşmayı sever. Konuşmalarında özentili ve süslü bir dil kullanır. Giyiminde yeşil rengin hâkim olduğu Hacivat’ın şapkasına “börk”, şapkasından aşağıya doğru sarkan şeride de “taylasan” adı verilir. Hacivat, orta oyunundaki Pişekâr’a benzer.

■■ Gölge oyununun diğer tipleri şunlar- dır: Zenne (kadın), Himmet (sırtında baltası, kaba saba bir tip), Tuzsuz Deli Bekir (sarhoş, kabadayı), Efe (zorba), Beberuhi (cüce, aptal), Kayserili (pas- tırmacı), Acem (zengin tüccar), Çelebi (genç, mirasyedi), Arnavut (bahçıvan), Yahudi (sarraf), Matiz (sarhoş), Bolu- lu (aşçı), Frenk (doktor, terzi, tüccar), Arap (baklavacı, hırsız, dilenci) vb.

469 Sedef Bacı

Benim adım Kamber, minareden uzun mumbar yedim, içtim, doymadım. Harda, hurda, şurda, burda, tarla, bağda; yedim, içtim, doymadım. Aman bacı, kal- dır sacı, yağlı bazlamacı yedim, içtim, doymadım. Dere gibi hoşaflar, tepe gibi pilavlar, ambar ambar yulaflar yedim, içtim doymadım. Denizi çorba ettik, gemiyi kepçe ettik, daha bilmem ne ettik yedim, içtim; davula döndü karnım, ne sakalım tum tum etti ne bıyığım cum cum etti, dudaklarım bile duymadı. Baktılar ki dünya- yı yesem doyduğum, doyacağım yok, “Daha da doymazsa gözünü toprak doyursun!” deyip Akdeniz’in martısı, zeytinyağının tortusu, hoştur makarnanın yoğurtlusu. Tepsi tepsi önüme sürdüler ya, sensiz boğazımdan geçmedi. Yükledim bizim uzun kulaklıya, size getiriyor- dum ama ırmaktan geçerken kurbağalar “Vırak vırak!” deyince ben de “Bırak bırak!” anladım, bıraktım oracıkta. Uzun kulaklının da ayakları mumdanmış, o da eriyip gitti ırmakta. Bir varmış, bir yokmuş, Allah’ın kulu çokmuş. Develer tellal iken, pireler berber iken, ben anamın beşiğini tıngır mıngır sallar iken bir padişah varmış; padişahın da üç oğlu, bir kızı varmış. Babaları dünyayı verseler vermez, tacından tahtından üstün tutarmış onları. Analarının gözünde de oğulları oğul balından tatlı, kızları da kaymak üstüne çalınan baldan. Ne ki balına kaymağına doymadan gitmiş ha- tuncuk. Koca saray karalara boyanmış ama kara vezir: “A devletlim! Kara gün kararıp kalmaz ya, gayri on parmağını kandil edip yakacak bir ana lazım bunlara!” demiş ve allayıp pullayıp kara kızını padişaha vermiş. Vermiş ama hangi parmağını kandil edip yakacak, kara vezir kızının on parmağında on kara! Allah böylelerinin şerrine uğratmasın. Padişahı avucunun içine alıncaya kadar cariye- lerin bile yüzüne gülmüş; velakin saman altından usulca su yürüterek karasını bulaştırmadık birini bırakmamış; ille üvey kızına, ille üvey kı- zına… Öyle bir yağlı kara sürmüş, öyle bir yağlı kara sürmüş ki kırk dereden su getirmişler de yine çıkaramamışlar; öyle ya iftira dediğin Kaf Dağı’ndan yüce! Babasının bile gözünden düşmüş, ocak başına attırılmış. … Evvel Zaman İçinde, Eflatun Cem Güney

510 DÜNYA EDEBİYATI

YUNAN EDEBİYATI HOMEROS ■■ MÖ 9. yy.da yaşamıştır. ■■ Yunan edebiyatının en büyük eserleri kabul edilen ve Troya Savaşları’nı an- latan İlyada ve Odysseia destanlarını derlemiştir. İlyada ve Odysseia yalnız Yunan edebiyatını değil bütün Batı edebiyatını da derinden etkilemiştir. ■■ Yunan kültürünün temeli olan bu eserlerde sağlam, akıcı bir dil, yoğun epik bir anlatım kullanmıştır. HESEİDOS ■■ MÖ 8. yy.da yaşamıştır. ■■ Didaktik şiirin kurucusu kabul edilir. ■■ Köy yaşamını, hayatın gündelik uğraşlarını öğretici bir dille anlatan İşler ve Günler adlı eseriyle tanınmıştır. SAPHO ■■ MÖ 6. yy.da yaşamıştır. ■■ Yunan edebiyatında lirik şiirleriyle tanınan kadın şairdir. AİSOPOS (EZOP) ■■ MÖ 6-7. yy.da yaşamıştır. ■■ Batı edebiyatında fabl türünün ilk örneklerini vermiştir. Fabl türünü ve masalları- nın konusunu Doğu’ya yaptığı seyahat sonucu buradan aldığı düşünülmektedir. ■■ Fransız fabl yazarı La Fontaine’i etkilemiştir. ■■ Tek eseri Fabllar’dır. AİSKHYLOS ■■ MÖ 5-6. yy.larda yaşamıştır. İlk büyük trajedi şairi kabul edilir.

■■ Yalvaran Kızlar, Persler, Agamemnon, Zincire Vurulmuş Prometheos, Thebai’ye Karşı Yediler önemli eserleridir. SOPHOKLES ■■ MÖ 4-5. yy.larda yaşamıştır. ■■ Aiskhylos gibi trajedi yazarıdır. Aiskhylos trajediye ikinci, Sophokles üçüncü ak- törü eklemiştir.

■■ Koroda o güne dek 12 olan kişi sayısını 15’e çıkararak oyunların müzikal gü- cünü artırmıştır.

621