Redaktor: Ben Andoni; Grafika Artan Buca 301 mave “ Minor la” iferish” apo“kulturatëvog- turë /gjuhëeshkrimtarper- dorimin epërkufizimeve“kul- het marrëveshjeedhenëpër- letërsisë. Përveçkëtyre,kërko- botërore” nëtëvështruarite ceptin enjë“perspektive then nëkritikënletrarekon- studiuesi TheoD’haenrik- sia shqiptare. kësaj vartësieështëedheletër- nga shtëpitëbotuese.Pjesëe përkthimet, përkthyesitdhe inë, dukeubërëevarurnga gjuhëve ehumbetautonom- krijimtaria letrareekëtyre nave” periferish kuadrin e“ jse nënjëmendjejese si e margjinave e si M DR. ARIANLEKA mëdha përkufizojmë nocionin e gjuhëve të vogla të gjuhëve e të mëdhakulturoreegjuhë- zgjimin einteresittëzonave zon dymekanizmepër si domosdoshmëri,ajopropo- përkthimin ekëtyreletërsive tetit. Pordukeevështruar shkon kundërligjittëgravi- hëve kryesoreështënjëaktqë “letërsive tëvogla”drejtgju- përkthyerit elibrave prej ova mbështetmendiminsetë “ kulturë / gjuhë e shkrimtar e gjuhë / kulturë Përmes këtyre termavePërmes Në puniminesaj 2 dhe“letërsiemargji- 3 10 shtator Në këtënumër: Andreas Gottsmann, Arian Leka,Gjergj Frashëri,MiroslavÇurçiçetj… 4 letërsi të vogla të letërsi ” /“

studiuesja JanaBuk- 2017 gjuhë minore gjuhë ” E DIEL kulturës globale kulturës ngushtë tëter- në përdorimine het mirëkuptim egjithëse sugjero 1 , saherëqë ” /“ jemithua- Not Small. Not ” /“ gjuhë të gjuhë letërsi ” apo letër- ” Autori shqiptar është jetim! major languages major izolimi letrar përmes projekteveizolimi letrarpërmes qiptarë përtëfilluardaljennga letërsisë shqipedheautorëvesh- poshtme mundt’ishërbejnë ngjashme, konstatimetemë- torike, socialedhekulturoretë shikimit të parasheh futjennëfokusine Thënë mefjalëtestudiueses,kjo sore ndajletërsivemëtëvogla. Ngaqë vijmëngasfondehis- small literatures small . drejt letrare, shprehjaebotësaka- së shkruar, ekritikës përfshirja publike dheprivatetëkulturës tyre hapave, isferës angazhimi prime “protranslatore”.Paskë- nale, shoqëruarmenismadheve- zohet ështëvëmendjainstitucio- letrarë. kulturës, autorëve,përkthyesve mes institucionevepubliketë dhe iniciativave tëpërbashkëta Mekanizmi iparëqënënvijë- Shqipëria, kumeletërsipërfyty- nevojshme, sidomospërvendesi uar kështu,utopiabëhete viteve tëfundit,nukkafunksion- jashtimet edisanismave të sistemit, janëreagimiipritshëm. tare, sipjesëelëvizjevebrenda në mediedhejetënuniversi- qarkullimi ienergjisësëkrijuar itjes sëleximevepublike, demike, sistemiivlerësimit,nx- Edhe psederimësot,mepër- e-mail: ( thimi letrarsiprofesi së leximitdheshkrimtaríaepërk- si promovimi,nxitjaekulturës dorimit këtijprodukti kulturor, tjerë, qëizgjerojnëvlerënepër- turorë egjuhësorë.Elementet mbartja esajpërtejkufijvekul- i krijimtarisëletrare,porjoedhe rohet vetëmshkrimidhebotimi edhe nëkrahasimmerajonin. freelance) [email protected]  , mbështetenpak,qoftë Vijon nëfaqen14 one tëlira 14 -PUBLICISTIKA E diel 10 Shtator 2017

Me gjithë vëmendjen e shtuar dhe nismat më të fundme të Ministrisë së Kulturës, tek të cilat janë vërejtur fryte, por që shpresohet dhe pritet rezultat më shumë se thjesht prani apo pjesëmarrje (si në rastet e Panaireve Ndërkombëtarë të Librit) kur vjen fjala për projekte afatgjata dhe të bashkërenduara me faktorë të tjerë dhe sidomos kur nënvizohen qëllime, duhet thënë se edhe pas autorit shqiptar nuk qëndron ende askush. ARGUMENTA Braktisja e Periferisë Letrare

NGA DR. ARIAN LEKA Por vetë prania e dy tipareve: ai i ishme madje edhe në libraritë e Kos- “monopolit të emrave” (janë thua- ovës dhe të Maqedonisë, ku ndërm- ëtyre projekteve u drejtohen jse po ata emra që përkthehen) dhe jetësimi i përkthyesve nuk lipset. konstatimet dhe pyetjet e tipari i “hapësirës së gjuhëve” në të Në vend të transferimit të një KBukova-s, kur shtron py- cilat është përkthyer letërsia shqipe kulture shkrimore, sot përjetojmë etjen se kush qëndron prapa au- (që, me ndryshime fare të pakta një transferim a një trafik emrash torëve të letërsive të vogla. “Prapa mbetet pa zgjerim po ajo) dëshmon të pakët të cilët, natyrshëm mëtojnë autorëve hungarezë qëndron shteti se letërsia në gjuhën shqipe vazh- braktisjen e periferisë letrare. Po cili hungarez. Prapa autorëve kroatë, don të përhapet ngadalë. Edhe prir- do të ishte sistemi dhe standardi i siç e dimë, qëndron shteti kroat. Pas ja për zgjerim të hapësirës drejt çek- këshilluar? Cilat do të bëheshin in- suksesit të një të autori aq të vësh- ishtes, polonishtes apo gjuhëve që stitucionet e referencës dhe cili do tirë dhe çoroditës si Cãrtãrescu, qën- u shfaqën pas shthurjes së ish- të duhej të ishte roli i tyre drejt per- dron dhe shihet shteti rumun”5. Po Jugosllavisë, shoqërohet me skepti- spektivës më të mirë të letrave sh- pas autorëve të letërsive të tjera, që cizëm, si çdo rast i veçuar. qipe? shkruhen në gjuhë të vogla kush Shenja inkurajuese të thyerjes së Vërejtjet të artikuluara më herët qëndron? “Askush!” “monopolit të emrave” dhe zgjerim- mbi mungesën e përkthyesve, të një Pas tyre nuk shihet askush si it të “hierarkisë së gjuhëve” kanë shtëpie përkthyesi, të interesimit përfaqësim institucional. Gjithçka mbërritur nga rrjeti europian nga ana e botuesve dhe lexuesit të vëzhgohet si një nismë personale, Arian Leka Traduki, një network ky që ka huaj etj e kanë qëmtuar imët pro- pa qëllim të mëtejshëm. Elemente që do të dëshmonin mbështetur përkthimin dhe botimin cesin nga brenda. Këtyre i shtohet Me gjithë vëmendjen e shtuar praninë e një sistemi do të ishin Monopoli i emrave letërsinë shqipe në gjermanisht dhe edhe mungesa e Agjencisë së Librit, dhe nismat më të fundme të Minis- bashkërendimi i projekteve dhe Por vetë prania e dy tipareve: ai në gjuhët e Europës Juglindore. si një koordinator që do të kishte si trisë së Kulturës, tek të cilat janë marrëdhënia mes produktit kultur- i “monopolit të emrave” (janë Si shthurje e monopolit vërehet detyrë parësore promovimin dhe mbështetjen e librit dhe të autorëve vërejtur fryte, por që shpresohet dhe or. Por kjo marrëdhënie nuk vëre- thuajse po ata emra që përkthe- edhe fakti se ndër 11 autorë të gju- hës shqipe të përkthyer në pesë vite shqiptarë në gjuhë të huaj, që ndë- pritet rezultat më shumë se thjesht het mes veprimtarisë së institucion- hen) dhe tipari i “hapësirës së prani apo pjesëmarrje (si në rastet e eve shtetërore, që emetojnë politika nga ky rrjet, 7 i përkasin letërsisë rhyn si një rregullator, që ndjek gjuhëve” në të cilat është së re në gjuhën shqipe (Lindita Ara- letërsinë nga krijimtaria drejt pro- Panaireve Ndërkombëtarë të Librit) kulturore dhe fonde nxitëse dhe fak- përkthyer letërsia shqipe (që, me kur vjen fjala për projekte afatgja- torëve të tjerë aktivë, si për shebull pi, Luljeta Lleshanaku, Beqë Cufaj, movimit pas botimit dhe që bëhet ndryshime fare të pakta mbetet Mimoza Ahmeti, Arian Leka, Veton hallkë që shkrimtarët e këtyre ta dhe të bashkërenduara me fak- shoqatat e autorëve e të përkthyesve pa zgjerim po ajo) dëshmon se letrarë, joekzistente apo jofunksio- Surroi etj). Pasurim vërehet edhe në “letërsive të vogla” të mos e përje- torë të tjerë dhe sidomos kur nënvi- letërsia në gjuhën shqipe zohen qëllime, duhet thënë se edhe nale. emrat e rinj që i shtohen listës ekz- tojnë si fatalitet, fatin e që qenit au- vazhdon të përhapet ngadalë. pas autorit shqiptar nuk qëndron Bashkëpunimin nuk vërehet as istuese e të mirënjohur të përk- tor i një gjuhë jo shumë të përhapur, ende askush. mes revistave letrare dhe mes atyre Edhe prirja për zgjerim të thyesve nga shqipja drejt gjerman- siç është gjuha shqipe. Iniciativat që ekzistojnë, përfshi që ndajnë çmime për letërsinë, as hapësirës drejt çekishtes, ishtes apo gjuhëve të rajonit (Lore- Në të vërtetë, që prej pesë vitesh këtu edhe ato me mbështetjen e Ko- mes shtëpive botuese vendase dhe polonishtes apo gjuhëve që u ta Schillock, Andrea Grill, Ilir Fer- Shtëpia e Shkrimtarit dhe e Përk- misionit Europian, e kanë pasuru- shtëpive botuese prestigjoze në Eu- shfaqën pas shthurjes së ish- ra, Lindita Arapi). thyesit letrar “Tirana in Between” ar mjedisin letrar, kanë zgjeruar ropë e më gjerë, nuk dallohet bash- Jugosllavisë, shoqërohet me Nga sa u përmend, mund të kri- ekziston, duke përmbushur një mundësitë, por nuk kanë mundur kërendim as mes portaleve, që kanë skepticizëm, si çdo rast i veçuar. johet përshtypja se kemi të bëjmë kusht, gjithsesi jo të mjaftueshëm. ende të krijojnë një sistem. Faza e në vëmendje tekstin letrar dhe as me fillimin e një ere të re të letrave Ekzistojnë edhe përvoja të tilla si parë e këtyre iniciativave do të ish- mes festivaleve, që pasurojnë rënie, është rrjedhë e lirë, jashtë pre- shqipe drejt gjuhët e tjera, por nuk “rasti Haemus”, në Rumani, që përk- te identifikimi dhe informimi e au- skenën dhe klimën kulturore, nuk tendimeve për të patur një sistem është krejt kështu. Por, me gjithë then dhe boton letërsinë e traditës diencave të huaja që interesohen ka përkim projektesh as mes sho-Përfunksional. nji puthje të vetmepërpjekjet, kjo letërsi vijon të mbe- dhe atë bashkëkohore shqiptare në rreth emrave dhe panoramës së qatave të botuesve me libraritë që Veç nismave institucionale dhe tet e izoluar brenda “toposit kultur- rumanisht. Madje edhe përkthyes letërsisë shqiptare, rreth letërsisë kanë kënde leximi, mes agjentëve ekzistencës së një sistemi të or” shqiptar. Mes letërsive të rajonit, nga shqipja në gjuhë të huaja ekzis- bashkëkohore kryesisht, por edhe letrare dhe shpërndarjes e shitjeve brendshëm, si mekanizëm i dytë për ajo është më pak e përkthyera në tojnë, por ata janë të papërfshirë në të brezave të ndryshëm letrarë e të online të librit elektronik mes aty- daljen e një letërsie të vogël nga izoli- gjuhët e mëdha dhe më pak e për- projekte të besueshme dhe afatgja- kulturës së shkruar shqiptare në re që organizojnë promovime të mi, shihet gjithashtu edhe prania e faqësuara në zërat encikloperdikë ta, ata nuk janë ende pjesë e pasur- përgjithësi. thjeshta dhe atyre që organizojnë një “autori-qendër” brenda këtyre apo në kurrikulat universitare të isë dhe e produktit kulturor ko- Ky propozim, me gjithë panaire kombëtarë apo lokalë. Çdo letërsive. kontinentit, ku studiohen letërsitë mbëtar. mangësitë, ekziston formalisht në gjë, për të mos e tepruar me fjalën Kur ky “autor-qendër” dhe i suk- e rajonit. Kjo letërsi është pak e pran- Vërejtjeve se çfarë na mungon, faqen e Ministrisë së Kulturës, sesshëm ekziston, ai shndërrohet në mund t’u shtojmë edhe se ku mun- ndonëse nuk ka të dhëna mbi faktor për rritjen e vëmendjes dhe gojmë ose ku shfaqemi si të paduk- dobinë. Aty nuk dallohet përfshirja pritshmërive edhe ndaj emrave të shëm. Veç panaireve ndërko- e informacionit apo të dhëna sistem- tjerë brenda “letërsisë së vogël”. Si mbëtarë të librit, konferencave, pro- atike mbi listën të gjithë librave të ilustrim të rastit “autorit-qendër” jekteve e trajnime, ku ne mungojmë, autorëve shqiptarë të përkthyer në brenda letërsive të vogla jana Buk- në dijeninë time është edhe një sem- gjuhë të huaj, mbi përkthyesit dhe ova ofron rastin shqiptar, duke dalë inar ndërkombëtar mbi përkthimin, mbi shtëpitë botuese të tyre jashtë në këtë përfundim: “…që nga mo- që zhvillohet përvitshëm në Sllove- Shqipërisë, gjë që mund të bëhej ft- menti kur emri i Kadaresë bën të ni, e ku në mbi pesë vjet, mes 80 të esë tërheqëse për botuesit e huaj. Ky ditur në hartën letrare praninë e pranishmëve nuk ka pasur asnjë fakt, veç mosinformimit, nxit edhe vendit, shanset janë të hapura au- përkthyes nga Shqipëria. mitet letrare të periferisë. Gjithash- tomatikisht edhe për autorët e tjerë Por ndërsa përmendim tu, edhe faqet web apo rrjetet sociale shqiptarë…”6. mangësitë dhe përpjekjet e pamjaf- të shtëpive të njohura botuese nuk As ky mekanizëm duket se nuk tueshme, ndalemi edhe mbi faktor- kanë ende një buton a një rubrikë ka funksionuar në rregull, së paku in e artikuluar edhe më herët: “mu- në gjuhë të huaj mbi propozimet që jo siç ka qenë pritshmëria e autores ngesë e cilësisë letrare në letërsinë ato bëjnë në dobi të autorëve sh- apo siç do të kishim dashur. Për të shqiptare”. qiptarë që ata vetë botojnë. Aty nuk mos iu rikthyer mungesës së një Lidhur me cilësinë letrare qor- gjen as tituj, as synopsise të librave sistemi funksional të brendshëm, timet e përcjella si nga brenda dhe as ndonjë promocion që mund shtojmë se mundësitë e humbura sistemi ashtu edhe nga jashtë tij, t’i vinte në lëvizje botuesit e huaj tregojnë se, më fort nga institucio- nga kritika, botuesit, përkthyesit drejt autorëve shqiptarë. Kjo bën që net, janë shkrimtarët ata që e kanë apo lexuesi i huaj. Nga njëra anë konfigurimi i sistemit tonë të jetë kuptuar se transferimi letrar në gju- ndeshim heshtjen e kritikës së formatuar vetëm drejt modelit mar- hë e kultura të tjera nuk është thjsht brendshëm apo shprehjen e tij rës, një importues i thjeshtë pa çështje emrash të përveçëm dhe vull- përmes “subjektivizmit spontan”, produkt, pa propozim. netesh vetiakë. në rastin më të mirë apo dëmtimin e E diel 10 Shtator 2017 ARTE PAMORE - 15

Për ideatorin Klod Luca qëllimi i ekspozitës ka qenë një lloj paralelizmi i shpërndarjes së mesazhit masiv në kohën e Luftës së Dytë Botërore krahasuar me atë të sotëm. Ai vetë e quan “Facebook” të atyre viteve, mesazhin prej shpërn- darjes së trakteve duke aluduar se kjo formë ishte e mjaftë për të ndihur një shoqëri për të shpërthyer, për të ngritur një lloj revolucioni të heshtur, për të ndarë një opinion, i cili i kalonte kufijtë e një gazete ose të censurës. Apeli, që ai shpal- osi, pak ditë më parë kishte të bënte me njohjen e publikut, sidomos atij të ri me këtë episod të kohës... KOLEKSIONK NGA BEN ANDONI Traktet e luftës dhe nderimi lodian Luca nuk zgjodhi bujën që shoqëron shumë Kaktivitete boshe arti, e që rëndom mbushin faqet e gazetave dhe kronikat. Madje, bëri dhe një gabim taktik, kur ekspozitën e tij e zhvendosi në muajin më të nxe- ndaj një të apasionuari të artit htë të vitit. Por me sa duket, ai nuk synoi bujën por shpalosjen e një tik, të gjitha këto të shoqëruara të gjitha me ide interesante. ekspozite të tillë, që solli risi por me karikatura ose skica të forta “Unë po kërkoja diçka që ka të edhe tejet qasje për publikun e dhe me cilësi. Traktet e Partisë Ko- bëjë me folklorin shqiptar. Kisha gjerë. Ekspozita fine “Trakt” në muniste Shqiptare shoqërohen dëgjuar për diçka që ka të bëjë për galerinë Ironbush te Pazari i Ri do gjithmonë me thirrjet: Partia Ko- materiale të filmave të vjetër sh- mbahet mënd gjatë për të gjitha muniste shqiptare, e me sloganin qiptarë. Doja që të bëja diçka me risitë dhe mesazhet e shpalosura. patetik Vdekje Fashizmit- Liri e posterat e filmave shqiptarë, por E para, për të sjellë për publikun Popullit. Në ekspozitë u shpalosën këtë moment ishte shumë e vësh- një periudhë, që sot i shmangen të edhe mesazhe të Enver Hoxhës. tirë. Duke kërkuar për këto gjitha instancat, ndërsa e dyta një Ashtu si merret me mënd, në postera dhe duke mbledh një kole- përcjellje të artit klandestin të ko- vitet e para traktet shkruheshin e ksion mes dokumenteve te kolek- hës së Luftës së Dytë Botërore. vizatoheshin me dorë. Edhe pse sionistët pashë traktet dhe lindi Kuptohet sepse kushtet, nuk paraqesin ndonjë nivel të ideja për ekspozitën”, do të thotë mundësitë dhe fshehtë- lartë artistik, sipas për median, në ato ditë. sia nuk mund t’i Klodian Lucës, që Ekspozita ka qenë tejet intere- atribuojë ndonjë art të shpaloset jo vetëm si sante sepse këto trakte mbajnë në madh produkteve sub- organizues i këtij ak- vulat e tyre jo vetëm vitet e një versive të kësaj kohe, tiviteti por edhe si një Shqipërie në luftë me të tjerët, por porse ideja, mesazhet njohës i mirë i artit edhe në përballje me veten e vet, si kanë qenë të mëdha. figurativ, ato përcjell- Për ideatorin Klod Luca qëllimi për shembull trakte si kjo këtu ku Flitet për traktet, mjete in në thelb një lloj ide- i ekspozitës ka qenë një lloj paralel- gjermanët u kërkojnë tregtarëve propagande volante, që ali që edhe sot përcjell izmi i shpërndarjes së mesazhit të Korçës të mos rrisin çmimet, për shpërndaheshin në shumë mesazh për ar- masiv në kohën e Luftës së Dytë vetë popullin e tyre. mënyrë të fshehtë nga tin grafik të kësaj pe- Botërore. Ai vetë e quan Facebook Pasojë e kësaj ndërmarrje të jas- komunistët për të njo- riudhe historike. të atyre viteve, duke aluduar se htëzakonshme ishte se kjo vilë, në hur popullin me luftën. Të 120 traktet e kjo formë ishte e mjaftë për të ndi- ditët e ekspozitës, tek Pazari i Ri, ku Por, nuk ishin vetëm paraqitura në këtë hur një shoqëri për të shpërthyer, u përballën dokumente origjinale do këto, në ekspozitë pati aktivitet kanë përm- për të ngritur një lloj revolucioni sillte impakt te publiku. edhe trakte që flisnin bajtur vizatime të heshtur, për të ndarë një opin- Një element tjetër ka qenë komen- për Shqipërinë Etnike. Kishte grafike të ndryshme, që cilësisht ion, i cili i kalonte kufijtë e një ti i kuratorit Luca për to, që zbuloi shumë syresh ku flitet sesi gjer- nuk mund të konsiderohen si gazete ose të censurës së asaj kohe, shumë të kufizuara, kur atëherë nga autorët e deri te gabimet drejt- manët bëjnë thirrje për Shqipërinë shumë të arrira, porse janë të e cila ka qenë shumë aktive. Apeli, radio do konsiderohej si një luks i shkrimore, pasi një pjesë e tyre ishin Etnike, ashtu si kishte trakte ital- gjitha me shumë vlerë për me- që ai shpalosi, kishte të bënte me paparë dhe mbi të gjitha privilegj i produkte edhe të të huajve. Ajo që iane, që për shkak të përvojës ish- sazhet. Kujtojmë se populli i njohjen e publikut, sidomos atij të fare pak njerëzve. Nëse një njeri i mbeti nga ky aktivitet ishte se patëm in më të mira grafikisht. Ato drej- thjeshtë, të kujtojmë përqindjen e ri, për t’u njohur me këtë episod të ka parasysh të gjitha këto ele- një ekspozitë të mrekullueshme me tohen për pavarësinë e Shqipërisë. lartë të analfabetizmit, e kish të kohës. mentë, atëherë e kupton këtë punë një koleksion të qasshëm për pub- Kemi sërish italianët që hedhin mjaftueshme për të marrë me- Ideja e tij është tejet ngacmuese, të madhe që ka bërë Luca, një njo- likun, por mbi të gjitha kuratori na trakte në Shqipëri të ndalojmë sazhet, por edhe gjëra që ndodh- kur shton edhe faktin e mungesës hës i mirë i artit figurativ, kolek- shpalosi me një element edhe një Rusinë, sepse do të dalë në Adria- nin në arealin ndërkombëtar. së komunikimit dhe burimet sionist shumë interesant dhe mbi nderim për atë kohë.

cilësisë letrare dhe çorientimin e mes asaj që i ofron narrativa qendrave kulturore ka krijuar te torin që i sjell popullaritet e ka jas- së gjuhës së një minoriteti të caktuar. Përveç kësaj ata lexuesit, përmes çmimeve-vlerësim- ndërkombëtare dhe teksteve “cool” autorët e letërsive të vogla, përfshi htë kufijve gjuhësore dhe kultur- nënvijëzojnë se çdo gjë tek letërsitë e vogla ka një vlerë eve letrare të përvitshme. dhe “strange” dhe “light” të tek- këtu edhe shkrimtarët shqiptarë, orë? A do e ruajë ajo autonominë kolektive. Kjo pikërisht ngaqë në letërsitë e vogla talenti nuk është me me bollëk, kushtet për shprehësi të individ- Kjo ka sjellë mungesë të rregullt steve të autorëve shqiptarë, ku ajo iluzionin se temat e suksesshme të tematike dhe kur të jenë demisti- ualizuara nuk janë aq të përshtatshme sa mund të krijonin informacioni dhe keqinformim tek që rrëfehet, ngjarja pra, sundon mbi një periferie mund të sigurojë suk- fikaur temat e hapjes së dosjeve, të mjeshtrin e përfaqësues, i cili do të mund të ndahej nga të megasistemi i interesuar ndaj letër- stilin letrar, a thua se letërsia nuk ses edhe për periferitë e tjera. Është shpëtimit të hebrenjve apo të ma- shprehurit kolektiv. Si një nga karakteristikat e “letërsive të sisë së përkthyer që shkruhet në është më art në përdorimin e fjalës, fias me trafikantë lokale? vogla” autorë theksojnë se “çdo gjë në to është politikë”. krijuar tashmë iluzioni se temat e Veç të tjerash, autorët ndalen edhe në mënyrat se se si gjuhën shqipe, por edhe ngurrim të por thjesht një fak . përqeshjes së vonuar ndaj regjimit, Nga ndjekja e letërsisë shqipe në punojnë letërsitë e vogla për të siguruar lexuesin dhe për institucioneve vendase për ta Më së pakti janë dy nga vërejtjet zharni auto-fiction, “true-story”, vite mund të vërehet se një pjesë e zgjeruar leximin, si faktor që sjell afirmimin e tyre. mbështetur më fort këtë letërsi. e dukshme, që mbërrijnë më shpesh teksti i angazhuar politik etj, të sjell krijimtarisë letrare në shqip ka fil- 2 Referuar: Theo D’haen. Major Histories, Minor Lit- eratures, and World Authors, CLCWeb: Comparative Lit- Pa përmbushjen këtyre para- në adresë të letërsisë së sotme sh- lehtësi në gjetjen e tregut ndërko- luar të shkëputet nga klisheja e erature and Culture, Volume 15 (2013) Nr 5: Major/Mi- kushteve, pra shprehjen e sistemit qipe, sidomos nga jashtë sistemit mbëtar. mikrotoposit. Ndërkaq mund të nor in World Literature, Georg Brandes. 2012. World Lit- perifrik përmes referencave dhe letrar kombëtar: përshtatja apo im- Vendin e zonave gjeopolitike jemi më të gatshëm për të mirëpri- erature: A Reader. London & New York: Routledge, f.23– 27. Autorët risjellin idenë e “letërsisë botërore”, duke ia konfirmimit ndaj cilësisë letrare, itimi stilistikor, si dukuri kaher- duket se e kanë zënë zonat gjeo-pro- tur të mbështetur nisma që, veç stu- kundërvënë atë “letërsive kombëtare” lokale. Theo D’haen nuk kemi arsye të besojmë se fati i shme në fenomenin e vonesës në zodike, saje të cilave prej letërsisë së dentëve shqiptarë që sprovohen e rikthen në studimet letrare konceptin, duke rritur vëmend- përkthimit nga shqipja drejt gju- letrat shqiptare dhe klisheja e zhan- rajonit tonë tregu global ka mirëpri- drejt mësimit të gjuhëve të huaja, jen drejt një “perspektive botërore” në letërsitë pak e stu- diuara, sidomos të disa prej “letërsive të mëdha”, si ajo hëve të huaja do i interesojë siste- rit apo e tematikës, si stereotip i tur me duartrokitje, duke i siguru- ku besohet se mentorët i nxisin drejt kineze, japoneze, arabe, indiane etj. Këto letërsi i janë mit qendror. Ky produkt letrar nuk detyruar prej modeleve sunduese. ar popullaritet në lexim, temave të përkthimtarisë letrare, të përf- bashkuar letërsisë së madhe. Autori ngre si kriter të për- do të ketë fat të ndryshëm nga ai i Çështja e klishesë së zhanrit dhe tragjizmit ballkanas, letërsinë e shijmë në këto hulli edhe studentë dorimit të termit jo thjesht jo anën sasiore, por atë që e bën cilësisht të madhe një letërsi, pavarësisht se vjen nga produktit kulturor mbi të cilin nuk tematikës, lidhet me trysninë që krimit, të konfliktit ndëretnik, të apo lektorë të katedrave alban- vende me territor vogël dhe numër të kufizuar përdorue- investohet ose investohet keq dhe pa kulturat dhe gjuhët sunduese, ush- traumave sociale dhe luftrave civile, ologjike të universiteve europiane, sisht të gjuhës. Ideja e “letërsisë botërore” shthur hier- qëllime të shprehura qartë. trojnë ndaj modeleve më të vogla të njeriut nën komunizëm siç edhe me shpresë qëmtimin mes tyre të arkinë mes letësive “të mëdha” dhe “të vogla”, duke pro- Nga ana tjetër edhe sistemi qen- letrare. Është i njohur fakti se po veshjen me “multikulturë”, “bash- elementeve që të shkolle të re e më pozuar kritere të tjerë në klasifikim. 3 Referuar: Györdy M. Vajda, Einleitung: Marginale dror ka shprehur rezerva ndaj cilë- aq sa letërsi, superfuqitë kulturore këjetesë dhe tolerancë”. të plotë në përkthimet letrare, që jo Literaturen, “Komparatistische Hefte”, VII, 1983, pp. 5- sisë letrare. Kjo sidomos lidhur me eksportojnë modele, të cilat letërsitë Letërsia shqipe e ka dekriptuar vetëm e vijon traditën, por edhe e 14. Autori i referohet krijimtarisë së F. Kafka-s, nga pozi- praninë e klisheve tematike dhe stil- më të vogla i përjetojnë si grishje tanimë ekzotikën e diktaturës më pasuron atë traditë, duke ndihur që cioni i hebrenjve në Pragë dhe zgjedhjes së këtij autori për të shkruar në gjermanisht e jo në çekisht apo jidisht, istikore, me humbjen e bashkëko- për ndërkombëtarizim të prirjes të egër, absurdin e vitit ‘97, krizat një “letërsi e vogël”, por jo e duke sjellë me këtë rast konceptualizimin e termit letërsi hësisë dhe të origjnalitetit, mbi rik- letrare. Kësisoj, edhe ajo pak “au- humanitare, emigrimet masive, parëndësishme, të dalë nga izolimi “margjinale” brenda kuadrit kulturor dhe të letërsisë thimin në stereotipet kulturore si tonomi estetike” e pretenduar edhe ateizmin, konfliktin ndëretnik, enig- kulturor dhe t’i kapërcejë muret ar- botërore. 4 Bukova, Jana, Not Small. Minor, Studi Slavistici xi dhe mbi një lloj pezullie letrare që prej letërsive të vogla, cenohet, duke mën dhe simbolikën e bunkerëve, tificiale të komunikimit. (2014): f.227-235. Firenze University Press – issn 1824- luhatet mes real-tradicionalizmit të krijuar supozimin e një letërsie që piramidës, të kanunit dhe të burrne- Shënime 7601 (online) fundviteve ‘90 dhe një postmodern- shkruhet duke pasur parasysh jo shave. Ç’mund të propozojë ajo pas 1 Argumente rreth termave dhe klasifikimit “letërsi mi- 5 Po aty. Faqe 228. nore”, “letersi e vogël” etj., sjellin studiuesit Gilles 6 Referuar: Jana Bukova, Not Small. Minor, pp. 228. izmi të vonuar në mjete shprehëse, lexuesin vendas, por tregun e huaj kësaj? A do të shndërrohet edhe Deleuze dhe Felix Guattari në artikullin “Çfarë quhet letër- “A universally familiar example is the one of Albanian lit- mes tekstit simbolist e hermetik të leximit. letërsia shqipe në një industri-fason, si minore” (What is a Minor Literature? Referuar: “Mis- erature: since the moment that Kadare’s name announces dhe moralizmit ndaj lexuesve, pël- Ky lloj migrimi apo trafiku që punon me material të porositur, sissippi Review”, XI, 1982-1983, 3, f. 13-33. Autorët mar- the country’s presence in the literary map, the chances rin në konsideratë rastin Kafka përballë gjuhës së sh- are automatically opened up for other Albanian authors.” qimi i të cilëve gjithashtu luhatet ndërkombëtar nga periferia drejt gjysmë të gatshëm dhe që konsuma- krimit, gjuhës së etnisë si dhe klasifikimit të marrëdhënies 16 -HISTORI E diel 10 Shtator 2017

Në paqen e Londrës, që nënshkruhet me 30 maj 1913, dekretohet tërheqja e Perandorisë Osmane gati nga të gjitha zotërimet evropiane; duhej të ngrihej një Shqipëri e pavarur. Përkatësia territoriale e Maqedonisë shpinte drejt një lufte tjetër mes ish aleatëve e cila përfundon me 10 gusht 1913 me Paqen e Bukureshtit. Greqis merr Selanikun, Serbisë i jepet Maqedonia Qendrore dhe Kosova. Me këtë jo vetëm se mbretëria serbe e dyfishon territorin e saj, ajo kishte rifituar vendëlindjen e vjetër të serbëve e që lidhej me domethënie historike e ideologjike të betejës së Kosovës. DOKUMENTD Fakti se atje pjesa dërmuese e popullatës ishte shqiptare, injorohet fare nga Beogradi...

Afera VVAfera ujujujiçiçiçiçiçiç Konkordati dhe ndikimi (V(V(Vijon ngngijon a nna umri i shkuar)

trossmayer me 26 nëntor 1896 jep dorëheqje nga pos ti i Administratorit Apos Stolik për Serbi. Propagan- da Fidee kishte dërguar në Serbi sllav kundër shqiptarëve patri minor nga Bosnia Ivan Vujiçiç, i cili si Vikarit Apostolik këtu ai do duhej të përfaqësonte hap të rëndë ambasadori serb në shme mes Selisë së Shenjtë dhe Beo- interesat e Kishës Katolike. Vjenë. Nunci kishte qenë i një gradit do shtyhej edhe më larg. Përveç atij në vend kishte edhe mendimi tjetër se, njoftimi jofor- Vrasja e mbretit ishte bërë nga ana mëtutje dy misionar tjerë: Lujo mal i emërimit ka qenë tërësisht i e një konspiracioni të rretheve na- Topolkoviç në Beograd dhe R. Bil- mjaftueshëm. Edhe nëpërmjet një cionaliste të kryesuar nga Dragu- jan në Kragujevc, i cili pas largim- bisede direkte mes Talianis dhe tin Dimitrijeviç (Apis) kurse it të detyrueshëm të Czock-it Gjorgjeviç-it, kryeministrit serb e bisedimet me Vatikanin refuzo- kujdesej edhe për katolikët e Nish- kishte vizituar atë në Nuncia- heshin nga ky rreth. Nikola- it1. Në Serbi kishte një kërkim turënë Vjenë, nuk ishte arritur Pašiçemërohet kryeministër dhe lidhur me dorëheqjen e të zgjidhja e konfliktit. Gjorgjeviç drejtoi reformat e brendshme poli- padëshiruarit Strossmayer mirë- kishte kërkuar një njoftim zyrtar tike. Si prioritet i politikës e jasht- po jo edhe me nominimin e minor- ku do duhej të jepeshin kompeten- me ishte bashkimi i gjitha rajon- itit (Minoriten) të Bosnjës si cat e vikarit. Vetëm atëherë kur eve serbe nën drejtimin e Beogra- pasardhës të tij, këtu duhet thënë qeveria serbe të përgjigjet në atë dit si dhe pavarësia e plotë e Ser- për këtë qeveria serbe nuk kishte shkresë, Vujiçiç do ketë mundësi bisë nga Perandoria Osmane dhe qenë e informuar2. Ndërsa vetë të udhëtoj përsëri për në Serbi. nga Monarkia e Habsburgëve14. Vujiçiç nuk kishte qenë i qartë- Taliani përpiqet t‘ia bëj të qartë Megjithëkëtë – apo mu për këtë ar- suar lidhur me detyrën e tij dhe Gjorgjeviç-it se, vërtetë nuk sye – nunci i Vjenës Belmonte merr edhe nuni Taliani nuk kishte pran- përkon me praktikën diplomatike, përsëri kontakt me ambasadorin uar rekomandimet nga Roma e mirëpo Selia e Shenjtë megjithatë serb15. Njëherë më shumë pala ser- kështu që me rastin e një vizitës do në të pranoj dëshirat serbe. be tregohet e hapur për dialog, mirë- që i bën Vujiçiç Vjenës nga këtu po pa hyrë në bisedime konkrete16. Këtu kemi të bëjmë me persona vitin 1901 kemi shenjat se qeveria ai kishte udhëtuar për në Beograd mjaft të ndjeshëm (di unaecces- Kundër ndikimit austro-hungarez serbe ishte e interesuar nëpërm- Në vitet vijuese përkeqësohen në - ai nuk kishte mundur të bënte mënyrë dramatike raportet austri- sivasuscettibilità), kështu i shkru- jet nuncit të Vjenës për rifillimin më shumë se sa t‘ia prezantonte Takimi i parë i ambasadorit serb ake-serbe e që prej vitit 1906 një an Taliani Rampolla-s,kështu që e bisedimeve. Posa të zgjidhjet ministrit të jashtëm austro-hun- Vikarit Apostolik nuk do duhej t‘i Jovanoviæ tek nuni Scapinelli- bojkot ekonomik do të kulmon me 5 çështja e martesave të përziera, garez dhe ambasadorit serb. Tek barten kompetenca të shumta . Në ishte me 14. Shkurt 1913 ku ia qeveria serbe do jetë e gatshme të të ashtuquajturën ‘Lufta e derrave‘ disa javë më vonë, në qershor, më (Schweinekrieg‘)kjo do t‘i tension- Romë ndërkohë ishin bërë më të shpreh dëshirën e qeverisë dërgoj një përfaqësues në Vatikan në fund Taliani kishte pranuar oj edhe raportet serbe-vatikane. Në kujdesshëm dhe kërkojnë nga serbe për fillimin e menjëher- për bisedimet e mëtutjeshme, udhëzimin që ai të njoftoj zyrtar- një lëvizje të re për bisedime në vitin Taliani një raport të detajuar shëm të bisedimeve për konkor- kështu thuhej nga Beogradi. isht qeverinë serbe për emërimin lidhur me gjendjen e raporteve dat. Beogradi si arsyetim jep Rampolla priste dhe tregohej i 1908ambasadori serb rekomandon e Vujiçiçit nëpërmjet ambasadës Selinë e Shenjtë që të pres dhe i religjioze në Serbi e para se gjith- rritjen e popullatës katolike me rezervuar10. Skepticizmi i tij ish- së Vjenës3.Me këtë çështje de- tërheq vëmendjen asaj për situ- ash lidhur me ndikimin politik të aneksimin e Kosovës. Me çdo te i saktë sepse edhe kësaj radhe likate Vatikani kishte bërë një ish mbretit Milan dhe të ndikimit kusht, e kështu që me këtë atënpolitike kaotike në vendlind- 6 nuk arrihet fillimi i bisedimeve. 17 sjellje të papërgjegjshme. Sekre- të mbretit aktual Alexander . qeveria serbe i bashkohet Me këtë në vitin 1903 nunci i jen e tij . tariati i shtetit nuk kishte re- Rreth pozicioneve fillestare Taliani në natën e krishtlindjeve kushteve të paraqitura më herët, Vjenës autorizohet që edhe aguar as në nxitjen e nuncit e as nuk kishte ndryshim. Beogradi të vitit 1898 dërgon në Romë rapor- patjetër – duke aluduar në njëherë të provoj një nxitje tek në një shkresë të Josip Stadler-it 7 donte që me konkordat të arrinte tin e kërkuar . Aty ai ankohet për suverenitetin e Serbisë- të ambasadori serb dhe të ripropo- në të cilën ai sekretarit të shtetit, nivelin e ulët shkollor të popul- zoj bisedimet me qëllim që përfun- pavarësinë e plotë nga protektora- Rampolla-s, ku i tërhiqet vërejtja përjashtohet ndikimi i Austro- ti i Vjenës. Pas dorëheqjes së Stross- latës serbe çka pasqyrohet edhe dimisht të ngrihet e një adminis- për gjendjen e keqe të Vujiçiç-it. Hungarisë në bisedime. mayer-it Serbia ishte drejtpërsë- tek disa anëtar të qeverisë. trate të rregullt kishtare në Ser- Në përgjigjen e tij lidhur me këtë drejti nën Propaganda Fide – për Institucioni„Propaganda” romane bi11. çështje Rampolla nuk kishte mar- keqkuptohet plotësisht dhe se ajo këtë dukej se është liruar rruga dalim nga mendimi i shumë politi- rë fare qëndrim, porse ai ishte shihet si majë shtize katolike për rikthimin e Milan-it në Serbi e kanëve serb e austriak–e jo nën shprehur optimizmin e tij se kundër ortodoksisë. Në politikën për të marrë pushtetin. Kushtetu- Raportet serbo- administratën e ipeshkvit të Gjak- konkordati me Beogradin ishte i e brendshme sundon kaosi, poli- ta është hequr; Nikola Pašiç-i, vatikane nën drejtimin ovës18. Kushtet e paraqitura serbe gatshëm për t‘u nënshkruar, posa tikën e përshkojnë kundërshtitë udhëheqësi i radikalëve që kishte për bisedimet për konkordatin për të sqarohet pyetja e martesave të mes liberalëve dhe radikalëve. Par- frenuar drejtimin perëndimor të e papës Piut X Selinë e Shenjtë ishin të papran- përziera4.Përkundër këshillës së tia liberale e Jovan Ristiç-it domi- politikës serbe, është dënuar me Mbas aferës me Vujiçiç Selia e ueshme. Beogradi jo vetëm që ambasadorit serb dhe nuncit të non, e cila edhe e përkrahë qever- nëntë muaj burg, liria e shtypit Shenjtë priste; një përpjekje tjetër kërkonte diskrecion absolut por Vjenës që të pritet me udhëtimin e inë Vladan Gjorgjeviç-it i cili vjen dhe ajo e tubimit janë kufizuar8. për etablimin e një ipeshkvi në refuzonte edhe ngritjen e ndonjë tij për në Beograd deri sa të nën- nga oborri (kabinetit privat të Liria e religjionit kishte qenë me Beograd nuk do bëhet pa u marrë ipeshkvie në tokën serbe. Përveç shkruhet marrëveshja serbo-vati- mbretit) e kishte marrë vendin e kushtetutë e garantuar mirëpo vesh paraprakisht me marrëveshje kësaj kisha katolike jo vetëm se kane dhe deri sa të vijnë rekoman- Simiç-it që kishte marrë pushtetin katolikët e Serbisë vlerësoheshin mes Beogradit dhe Selisë së Shen- duhej të tërhiqej nga një konkor- dimet e sakta nga Roma, Vujiçiç për t‘i stabilizuar raportet finan- si simpatizantë të partisë së afërt jtë. Ndërsa Topolkoviçe dhe më dat formal por edhe nga aktivite- udhëton në pranverën e 1898 për ciare të borxheve të mëdha që kish- me Austrinë dhe sipas kësaj edhe tutje mbetet në Beograd dhe Bil- tet misionare në Serbi19. në Beograd dhe atje ai do prano- te shkaktuar ish mbreti Milan. Me janë trajtuar. Megjithëkëtë qever- jan në Kragujevc si misionarët e Në vitin 1912 ndërrohet situ- het nga kryeministri Gjorgjeviç ia pajtohet për një ipeshkëv kato- vetëm në Serbi. Czock do kthehet ata gjeopolitike. Serbia bashkë me mjaft ftohtë. Ai e kishte sugjeru- lik me rezidencë në Beograd me në Nish megjithë pakënaqësisë Malin e Zi, Greqinë dhe Bullgarinë ar që ai ta lëshonte vendin përsëri, shpresën se me këtë në çështjet e nga ana e autoriteteve serbe , themelojnë sëbashku Lidhjen Ball- deri sa të sqarohej çështja. Mirë- kultit katolik do të mund të eman- porse ai pak më vonë do vdes12. Në kanike me anë të së cilës mëtohej po Vujiçiç jo vetëm që nuk e bëri cipohet nga Monarkia e Hab- këtë kohë kishte disa kontakte largimi i turqve nga Evropa. Pas këtë, por kërkoi edhe një audiencë sburgëve. Pasi që Vujiçiç nuk gux- paraprake mes nuncit të Vjenës sukseseve ushtarake të aleatëve të dytë tek kryeministri me që rast onte më të shkonte në Beograd dhe ambasadorit serb13 por që edhe kundër Perandorisë Osmane thir- Beogradi reagon menjë urdhër- Selia e Shenjtë kishte rënë në një njëherë përfundojnë pa rezultate ret Konferenca e Londrës ku kish- dëbim. qorrsokak ku fillimisht nuk shi- konkrete. Me vrasjen e mbretit te për qëllim gjetjen e një zgjidhjeje Qeveria serbe ka pritur hej dalje sepse bisedimet e drejt- Alexander dhe gruas së tij me 29 afatgjate. Në Paqen e Londrës, që kërkesën për pranim të emërimit, përdrejta me Serbinë detyrohen të maj 1903 dhe me hipjen në fron në nënshkruhet me 30 maj 1913, dekre- ashtu siç është e zakonshme në ngrihen për shkak të rrethanave qershor të Petar I Karaðorðeviç-it tohet tërheqja e Perandorisë Os- diplomaci kështu e shpjegon këtë të atjeshme kaotike politike9. Në dukej se një marrëveshje e mund- mane gati nga të gjitha zotërimet E diel 10 Shtator 2017 MEA CULPA - 17

lexuesi zbulon përftimet ma të kullueta ruajtur ata. me Majlinda Kelmendi, piktoren e njo- ...nga numri i shkuar që nji shpirt mundet me çanësue. Ai ka Redaktori solli një përkthim të Tomas hur shqiptare që jeton në Kosovë. Ma- “Milosao” e këtij numri përkonte me edi- shque zanat e shtojzovallet, por – çka Eliot, që duhet thënë se nuk e kënaqi jlinda përgjatë viteve ka mrekulluar me cionin e 300-të, që ka bërë redaktori. Plot asht ma e randësishme - ka parandie shumë, kurse në momentet e fundit për- të gjithë strukturën koloristike të ko- 300 javë pa ndalim në kërkim të një imazhi ngjalljen e nji shpirti të ri ndër shqiptarë, gatitëm diçka edhe për të ndjerin Atjon mpozicioneve, e mbi të gjitha gux- sa më të veçantë të një periodiku kulturor ka pa sesi nji pjesë e shqiptarëve, e Zhiti, bashkë me përkujtimin që bëhet në imin për të mos e përsëritur vetvet- potent dhe tepër të balancuar, duke lodhun prej zvetnimit të shekujve, dëshi- këtë rast. en ndërkohë duke sjellë bashkëko- kërkuar të veçantën e asaj që bën kultura ronte me çlirue ndërgjegjen e kombit Një shkrim interesant ishte ai që lidhej hësi si në aspektin figurativ apo shqiptare në harkun një javor dhe spe- edhe nepërmjet së bukurës”, shkroi me Vargas Llosën, që na kumtoi se Ele- koloristik, shkroi ai, teksa pa punët ciale të ndryshme. Redaktori ishte i Ndreca dhe redaktori ndjeu kënaqësinë menti i fshehur a rrëfimi i jashtëm nuk e fundit të saj, realizuara në Kos- kënaqur me këtë numër edhe pse nuk i me trajtimin e leksikut të gegnishtes me të është për së koti apo arbitrar. Lypset që ovë. shpëtoi deri në fund disa konjukturave të cilën shkruan autori. Ndërsa edhe në këtë heshtja e rrëfimtarit të jetë domethënëse, E theksojmë se numri ishte i mirë, nevojshme. numër vijon shkrimi super i gjatë i Konko- që ajo të ushtrojë një ndikim të spikatur porse pak i rëndë. Redaktori duhej Shkrimi kryesor iu la një prurje të rdatit, Portës së Lartë dhe kuptohet inter- në pjesën e shprehur qartas të rrëfen- të kishte mbase një zgjidhje më të mrekullueshme të Ardian Ndrecës, e cila i esave austriake në vend. Duhet thënë se jës, me qëllim që kjo mungesë të ndihet qetë dhe më përkujtimore për num- dedikohej Lazër Shantos. “Shantoja, si këtë herë ishte radha e konkordatit serb, kthjelltas e të përndezë kërshërinë, rin e 300. Gjithsesi ishte numër i tanë poetët e mëdhaj, ka shque gjana që që kuptohet se nuk kishte peshën e një pritjen me frymën pezull dhe përfytyrimin mirë. Grafika punoi mirë këtë herë të tjerët nuk i kanë pa. Tue ndjekë hesh- numri më parë që i dedikohej fatit të kato- te lexuesi. dhe e impenjuar në të gjithë këtë tjen dhe gjysmaterrin e tij të mbrendshëm likëve shqiptarë dhe përpjekjeve për t’i Vetë redaktori shkroi diçka që lidhej qerthull, që iu paraqit nga redaktori.

Evropiane; duhej të ngrihej një Sh- te, pala serbe ia deponoi Vatikanit për Malin e Zi ku është futur qipëri e pavarur. Përkatësia terri- këtë dëshirë në fillim të vitit 1914. liturgjia sllave. Mirëpo vlerësuesi toriale e Maqedonisë shpinte drejt Detyrimisht përkrahja e Vjenës i Vatikanit rekomandon për një një lufte tjetër mes ish aleatëve e duhej të fitohej në dy pika: në çësh- kufizim të liturgjisë sllave në cila përfundon me 10 gusht 1913 me tjen e liturgjisë si dhe përkitazi me kuadër të dekreteve të deritan- Paqen e Bukureshtit. Greqisë merr të drejtat e protektoratit austriak. ishme të Kongregatës së Riteve me Selanikun, Serbisë i jepet Maqe- Në këtë aspekt Vjena insistonte çka këto privilegje ishin të lidhura donia Qendrore dhe Kosova. Me për ruajtjen e të drejtave të nderit. vetëm me disa kisha të caktuara. këtë jo vetëm se mbretëria serbe e Këtu hynin meshat festive me ras- Me këtë përjashtohet një privilegj dyfishon territorin e saj, ajo kish- tin e datëlindjes së Kajzerit dhe i përgjithësuar i liturgjisë sllave për te rifituar vendlindjen e vjetër të vendosja e portretit të tij nëpër fa- Serbinë kështu që i mundshëm ish- 28 serbëve e që lidhej me domethënie mulli . Ajo çka për Vjenën kishte te vetëm pranimi i sllavishtes për historike e ideologjike të betejës së në rend të parë vlerë simbolike nga famulli të caktuara lokale me Kosovës. Fakti se atje pjesa dër- Serbia ndjehej si kufizim i suveren- ç’rast duhej të merrej parasysh që muese e popullatës ishte shqiptare, itetit shtetërorë. Në bisedimet me shqiptarëve të mos u imponohej injorohet fare nga Beogradi. Shtyp- ambasadorin e Vatikanit ishte sllavishtja liturgjike kishtare e me ja e shqiptarëve me masat admin- vënë Eugenio Pacelli, në emër të këtë të mënjanohej që kisha të istrative brutale serbe në Kosovë Selisë së Shenjtë, në kërkim të një bëhej bashkëfajtore të një serbizi- shpinte jo vetëm drejt një kryeng- kompromisi në pikat e kontes- mi të shqiptarëve. Vlerësimi ishte ritjeje shqiptare, por edhe drejt një tueshme. Vështirësi nuk kishte po ashtu për që rituali në gjuhën realizimi të politikës së vetëm për ipeshkvin titullar të Beo- sllave, pra për ndarjen e sakra- brendshme. Kryeministri Pašiç ia Serbi mund të bëhet vetëm nëpërm- gradit dhe Smederevës. Këtu bëhej menteve , të lidhet me ato famulli, del me ndihmën ruse të ruaj pos- jet ndryshimit të brendshme të Sllavizimi i shqiptarëve fjalë për 22 titujt e nderit ipeshkvor që e kishin poseduar të drejtën për tin, mirëpo mbreti Petar heqë dorë ligjeve dhe nëpërmjet përmirësim- Ashtu siç i sllavizoi Mali i Zi që mund t‘i ndante Kajzeri e që kish- përdorimin e sllavishtes së vjetër e në favor të djalit të tij Alexander- it të të drejtave të pakicave dhe jo shqiptarët edhe për Serbinë in të bënin me ish rajonet e kurorës që ishte konformë normave stan- it. nëpërmjet përcaktimeve nga jash- Shtjefnit (Stefanskrone) që kishin çdo mjet do i jetë i darde të Vatikanit. Kundër për- Se bisedimet për konkordat të. Serbia, sipas Scapinelli-t, në as- rënën nën Perandorinë Osmane. mirëseardhur që shqiptarët dorimit të shkrimit cirilik për me këtë fitojnë një impuls, duket një aspekt nuk donë të dëgjoj për Me ndarjen e këtyre titujve preten- liturgjinë e vjetër sllave nuk kish- vetëm në shikim të parë si para- Austrinë, as si fuqi politike t‘i bëjnë serbë, kështu ia dohej kujtesa dioqezave të vjetra. tërheq vëmendjen Selisë së te gjë kundër, mirëpo tërheq vë- dokse. Qeveria serbe tregonte in- mbrojtëse e pakicave të saja e as si Këta ‘ipeshkvinjë‘me dy përjash- mendjen se në rastineMalit të Zi teresim të madh për futjen e sllav- Gendarme di Roma23. Ashtu siç Shenjtë Ministria e Jashtme time-Tinia dhe Beogradi – nuk kish- e Vjenës e që të mos e lejoj kjo ka qenë e pamundur për t‘u re- ishtes së vjetër në liturgji në pritej në Konferencën e Lodrës Ser- in qenë të shuguruar dhe se nuk alizuar32. mënyrë që me këtë të konsolidojnë bia refuzonte propozimin austriak veten të përfitohet nga kishin të drejta juridike, mirëpo nacionalistët serbë. Me gjithë këtyre kushtëzi- të drejtën e tyre historike mbi Kos- për futjen në nivel ndërkombëtar kishin të drejtë të bartnin shenjat meve brenda disa muajsh arrihet ovën dhe të sllavizojnë shqiptarët të mbrojtjes së të drejtave të paki- e ipeshkvit. Meqë me titullin e Beo- të dialogohet mes Romës dhe Beo- 24 katolik. Sipas të dhënave serbe në cave (në Serbi, vër. e përkth.) për gradit ishin të lidhura të drejtat gradit një marrëveshje e pjekur për territorit e fituar të ri jetonin 16.000 çka edhe kjo temë hiqet fare nga bëj ndonjë lëshim përkitazi me faktike ipeshkvore – që nga viti t‘u nënshkruar. Në dy seancat e katolik. Meqë numri i katolikëve rendi i ditës. epërsinë e kishës ortodokse. Përveç 1853 këtë titull e mbante ipeshkvi i Affari Ecclesiastici diskutohet në në rajonet e tjera ishte në rënie e Takimi i parë i ambasadorit kësaj në rast të emërimit të ndonjë shuguruar i Zagrebit – Selia e Shen- detaj33. Kardinali Vincenzo Vannu- sipër- kishte përafërsisht 8500 be- serb Jovanoviç tek nuni Scapinel- të huaji në postet kishtare në Ser- jtë detyrimisht duhej ta jepte pël- telli ishte shprehur parimisht në simtar- numri i përgjithshëm i ka- liishte me 14. Shkurt 1913 ku ia bi priten rezistenca, e meqë nuk ka qimin e saj për emërimin e këtij ip- përkrahje të nënshkrimit të tolikëve në Serbinë e madhe të re shpreh dëshirën e qeverisë serbe kandidat vendor, mund të ndodhë eshkvi. Për mos t‘ia hequr Monar- konkordatit sepse kështu situata 20 ishte përafërsisht 25.000 . për fillimin e menjëhershëm të që këto poste të mos mund të plotë- kisë së Habsburgëve një ipeshkëv e katolikëve në Serbi do përmirë- 26 Përderisa Piu i X ishte i bisedimeve për konkordat. Beogra- sohet fare . Megjithëkëtë prifti ital- titullar Vatikani propozon që ip- sohet dukshëm, mirëpo duhej të rezervuar përballë nënshkrimit të di si arsyetim jep rritjen e popul- ian DionigiCardon, i cili kohë të eshkvin titullar të Beogradit ta mbroheshin interesat e Austrisë konkordatit Merry del Val në këtë latës katolike me aneksimin e Kos- gjatë ishte marrë me çështjen ser- lenë në Zagreb, mirëpo atë ta trans- dhe popullatës shqiptare. Edhe sek- aspekt ishte tejet i vendosur dhe ovës. Me çdo kusht, e kështu që me be, emërohet për parapërgatitjen e feroj në një ipeshkëv greko-kato- retari i shtetit Merry del Val në një për dallim nga papa ishte i vendo- këtë qeveria serbe i bashkohet bazës së bisedimeve për Vatikanin lik e që do duhej të argumentohej konkordat me Serbinë shihte më sur për t‘i tematisuar të drejtat e kushteve të paraqitura më herët, e që kishte të bënte kryesisht me me traditën greke të vjetër të pos- shumë përfitime se sa humbje. Si- protektoratit të cilat nga Serbia patjetër – duke aluduar në suveren- një rishikim të rezultateve të ko- tit ipeshkvor të Beogradit. Kështu pas tij Vatikani nuk ka llogari ta 27 vlerësoheshin si të përfunduara. itetin e Serbisë- të përjashtohet misionit serb . Më në fund Serbia që Selia e Shenjtë me këtë kishte refuzoj ofertën serbe sepse urgjen- Sekretari i shtetit ishte politikan ndikimi i Austro-Hungarisë në ishte e gatshme ta mënjanoj mundësinë të ngritë një seli ipesh- ca e kërkonte një zëvendësim të të 29 realist dhe i gatshëm t‘i viktimizoj bisedime. Scapinelli potencon në pengesën më të madhe të gjertan- kvore latine në Beograd . Edhe drejtave të protektoratit Austriak. të drejtat e Austrisë në favor të një përgjigjen e tij interesimin e Selisë ishme e të pranoj njohjen e përbrenda kishës kishte zëra kri- Vërtetë serbëve nuk duhej t‘iu be- konkordati. Kur merr vesh Vjena, së Shenjtë për bisedimet për konko- kurorave të lidhura nga priftërin- tik lidhur me synimin e lidhjes së sohej (di questi Serbi non ç possi- Ballhausplatz-i reagon me një rdat, mirëpo ia cekë vështirësitë jtë katolikë. një konkordati me Serbinë. Vizita- bile fidarsi), mirëpo me konkordat 21 memorandum, në të cilin shpreh përkitazi me të drejtat e protek- Mirëpo prapë shpërthen një tori apostolik i Bosnjës dhe Herce- do krijohej një situatë krejt e re e këmbënguljen e saj. Vjena shpre- toratit austriak. Një qendër kato- problem aktual për të cilin gjer më govinës Pietro Bastien, tërheqë juridike ndërkombëtare. Edhe het e gatshme në favor të moderni- like në zemrën e sllavizmit(un cen- tani nuk është folur: liturgjia vërejtjen se, qeveria serbe konkor- sikur Beogradi ta shkelte mar- zimit të privilegjeve të vjetra ku tro cattolico nel curre dello Slavis- sllave. Përderisa në propozimet e datin mund ta përdorte si instru- rëveshjen Selia e Shenjtë megjith- shprehej me një lidhje mar- mo del Sud) do ta kufizonte para të komisionit serb ende nuk ment që popullatën katolike e atë nuk ua ka mbyllur derën para rëveshjeje për “mbrojtjen e të përhapjen e ortodoksisë më mirë bëhej fjalë për meshat në sllavish- sllavëve të jugut të Monarkisë së hundës sllavëve (la S. Sedenon ha drejtave të pakicave” duke marrë se sa protektorati i kultit austriak Habsburgëve t ‘i bindin për për- chiuso le porte in faccia agli Slavi). parasysh në veçanti katolikët sh- që nuk përkon më me të drejtën fitimet nëse ata do t‘i takojnë sh- Mirëpo kishte mbetur edhe një qiptarë. Ashtu siç i sllavizoj Mali i ndërkombëtare moderne, shprehet tetit të sllavëve të jugut të dominu- sfidë për t‘u tejkaluar: Austria 25 Zi shqiptarët edhe për Serbinë çdo optimist nuni Scapinelli . ar nga serbët jashtë Monarkisë së duhej të tërhiqej nga të drejtat e 30 mjet do i jetë i mirëseardhur që Pak ditë më vonë, 17 shkurt Habsburgëve , një frikë e cila nda- saja mbi protektoratin e kultit. 31 shqiptarët t‘i bëjnë serb, kështu ia 1913, “OsservatoreRomano” njof- hej edhe brenda kurisë romane . Bisogna indurrel’Austria a con- tërheq vëmendjen Selisë së Shen- ton emërimin e një komisioni serb Një vlerësim i autorizuar tentarsi di quelloche ç ragionev- jtë ministria e jashtme e Vjenës e për përgatitjen e bisedimeve për nga Kongregata e Riteve vjen në ole– kështu ishte shprehur kardi- që të mos e lejoj veten të përfitohet konkordatin. Merry del Val ishte përfundim se në kohërat e mëher- nali Ferrata. Protektorati Austri- 22 nga nacionalistët serbë . Nunci skeptik; me të njëjtat fjalë ashtu si shme në kishat katolike të rajonit ak duhej të kufizohej në patrona- Scapinelli tërheqë vëmendjen për edhe Vannutelli dy dekada më të Serbisë të paktën disa pjesë të tin e pranuar nga Kisha mbi sh- çështjen e vlerës praktike të një herët alarmon se, qëllimi i vetëm i meshave janë celebruar në gjuhën përcaktimi të tillë pasi që përmirë- Serbisë është emancipimi nga Aus- e vjetër sllave dhe se me këtë janë simi i situatës së shqiptarëve në tro-Hungaria pa qenë e gatshme të të njëjtat rrethana ashtu si edhe  Vijon në faqen 20 18 - KUJTIME E diel 10 Shtator 2017

Këtë shkrim autori e ka nxjerrë nga ditari dhe shënimet analitike që ka mbajtur qysh në rininë e tij dhe vazhdon të mbajë edhe sot. Ai është shkruar më 31 janar 1991, kur ai punonte si shkencëtar i ftuar (Gastëissenschaftler) në profesionin e tij si historian i ndërtimit dhe arkeolog në Universitetin e Mynihut. Veçanërisht ngjarjet e viteve 1989-1990 në Shqipëri dhe në Gjermaninë Lindore (Berlin, Brandenburg) – thotë Frashëri - i kam përjetuar tej mase intensivisht dhe me vëmendje të madhe në tërësinë e asaj që po ndodhte ditë pas dite... PUBLICISTIKAP fuqi. Kjo përputhet edhe në prak- tikë. Hapi i parë - largimi fizik nga vendi i ngjarjes. Hapi i dytë – tërheqja deri në fund nëpërmjet Përse I. Kadareja e heshtjes. Mjaft interesant është NGA GJERGJ FRASHËRI pjesa “konçize” e deklaratës rreth shkakut të largimit të tij prej “mos- ila do të jetë vlera aktu gjetjes së vetes në një opozitë le- ale e kësaj përpjekje për gale”. Kjo, megjithëse na bëhet e të shpjeguar arsyet poli njohur për herë të parë si plat- Ctike të largimit nga atd- braktisi Shqipërinë? formë e autorit dhe se në të vërtetë heu të një shkrimtari shqiptar, kjo dëshirë e tij ka qenë krejt e kur ngjarje dhe kthesa politike paditur për opinionin vendas, ësh- ndodhën dhe po ndodhin ndërko- (meditime - 31 janar 1991) të lënë mjerisht e ç’veshur nga hë në Shqipëri, të cilat janë pam- argumentet bindëse. Kështu pa- ëdyshje më të rëndësishme, pasi pritmas ne duhet të besojmë tani kanë të bëjnë me fatin ardhshëm e tutje dhe ta shohim Kadarenë, të një populli të tërë. Fati i Ismail në një farë mënyre (alibia e tij), si Kadaresë, shkrimtarit shqiptar një “disident” të regjimit komu- më të njohur në ambientin evropi- nist. an, nuk mund të tërheqë vëmend- jen më tepër nga ato që po ndo- Vështirë është të besohet se dhin në Shqipëri. Por duke vënë motivi i braktisjes së vendit prej re, se reputacioni që ai gëzon në shkrimtarit, të ketë qenë munge- botën e jashtme, i cili ka qenë vazh- sa e një opozite legale, e cila do t’ i dimisht një dilemë për opinionin jepte mundësi atij të bënte të qartë intelektual shqiptar përparimtar, pozicionin e tij politik. Në kohën e po shfrytëzohet momentalisht në largimit të tij, opozita legale të Shqipëri prej një kategorie intele- paktën në Tiranë, nëqoftëse nuk ktualësh, në programet e tyre poli- ka ekzistuar “de jure” ekzistonte tike që po propagandojnë për të “de facto”. Lëvizjet politike masive ardhmen demokratike të këtij që u shfaqën menjëherë pas ikjes vendi, atëherë zbulimi i figurës së së tij (ndoshta edhe më parë), të Kadaresë në këtë kontekst, i ka- pasuara nga vendimet e qeverisë lon përmasat e interesimit rreth në fuqi mbi lejimin e pluralizmit një individi. Sepse për opinionin politik në Shqipëri, dëshmojnë për shqiptar, figura e Kadaresë është lindjen e kësaj opozite. Ajo e tre- më komplekse prej asaj që njeh goi veten të aftë të organizonte bota e jashtme. Ajo qëndron mi- demonstrime masive dhe të for- dis veprave të shkrimtarit që kanë monte formacione politike. Pak lindur dhe jetuar me sukses për javë pas largimit të Kadaresë u tre dekada rresht në një terren ko- krijua partia e parë opozitare dhe munist dhe midis asaj, që vetë ai më vonë u legalizuan parti të për tërë këtë periudhë, ka gëzuar tjera. Megjithëse opozita sot në përkrahjen morale dhe ofiqe të lar- Ismail Kadare Shqipëri është “de juro”, shkrim- ta zyrtare në udhëheqjen politike tari ynë nuk gjendet në skenën e nëpërmjet takimeve dhe letërkëm- bën thirrje që ajo të mos pësojë të diktaturës. Madje figura e tij do kundër prestigjit të pushtetit dik- re politike dhe ende nuk po e bën bimeve në pranverën e vitit 1990 fatin e një “katastrofe”, duke të jetë patjetër me interes të tatorial, pasi vetë Kadareja ishte të qartë pozicionin e tij në të. me Presidentin Ramiz Alia, për shprehur së fundi edhe besimin që veçantë të gjurmohet për meta- një nga përfaqësuesit e lartë poli- nevojën e demokratizimit urgjent ai ka në demokratizimin e ardhs- Në fakt, për tre dekada të ak- morfozën që pritet të ndodhë në tikë të tij. Të tjerë menduan se ai tivitetit të tij në Shqipëri, Kadare- dhe të plotë të vendit (për të cilat hëm të vendit. orientimin e forcave të reja poli- duhej të qëndronte në Shqipëri dhe ja nuk është njohur nga publiku mjerisht publiku shqiptar ende Ajo që të bie më shumë në sy tike pluraliste që po pozicionohen të luftonte aty, po qe se vërtet, ai e shqiptar si një element me prirje nuk ka asnjë dijeni, pa e vënë prej kësaj deklarate të bërë më se ndërkohë për lëvizjet demokratike ndjente veten demokrat dhe ëndër- aspak në dyshim vërtetësinë e po- tre muaj më parë, është heshtja e opozitare dhe as ka qenë e tillë. të ardhshme të vendit. Në këtë ronte për t’i sjellë demokracinë Veprat fondamentale të tij i janë himit të mësipërm), ai del me konk- plotë e Kadaresë rreth një an- proçes shndërrimi historik, zbuli- popullit të vet. Por pati edhe nga përkushtuar pa rezerva legjendar- luzionin se: “duke mos pasur asn- gazhimi vetjak në luftën e tashme mi i rolit të veprës artistike dhe të ata që menduan se ai iku për in- izimit të kultit të Enver Hoxhës, jë mundësi tjetër për të bërë të për të ardhmen demokratike të pikëpamjeve ideologjike e politike teresat personale, për të jetuar i kultit të PPSH-së, hyjnizimit të qartë pozicionin tim, meqenëse në Shqipërisë, gjë të cilën ai nuk mu- të derisotme të Kadaresë, do të qetë dhe larg kokëçarjeve për fa- politikës së jashtme të Shqipërisë Shqipëri nuk ekziston mundësia ngon t’ iu bëjë thirrje dhe t’ ia marrë për mendimin tim një tra- tin e vendit të tij, duke hequr dorë dhe kultit të izolimit të saj nga e opozitës legale, zgjodha rrugën kërkojë të tjerëve. Nënteksti i de- jtesë afatgjatë për etapën e re, në nga lufta për të ardhmen. Fakt bota armike, kultit të mënyrës (e ikjes – Gj.F.), që nuk do të dëshi- klaratës, që ruan më tepër vlerën rrugën plot intriga dhe me përvojë është se jeta dhe qëndrimi i tij pas “shqiptare” të luftës së klasave, etj, roja kurrë t’ ia rekomandoja e një amaneti për të tjerët në luftën të medies së pushtetit në Shqipëri, braktisjes së vendit, po u jep të etj, të cilat janë plotësisht në për- askujt”. Në pjesën tjetër të dek- e ardhshme, nënkupton tërheqjen për të “shembur” kultet e vjetra drejtë në këto pak muaj këtyre të puthje me ideologjinë dhe poli- laratës autori tregon shqetësimin e tij të plotë nga ndeshja e forcave dhe në krijimin e “kulteve” të reja, fundit. tikën e regjimit në fuqi, ndryshe e tij për të ardhmen e Shqipërisë, demokratike me ato të regjimit në vepra e të cilëve është e lidhur me ato nuk do të ishin botuar. Madje veprën e kulteve të vjetra. Enigma e braktisjes së vendit për propagandimin e tyre në botën prej shkrimtarit shqiptar, ndriço- e jashtme, atij nuk i mungoi ndih- Braktisja e vendit në fundin e het pikësëpari nga vetë deklarata Çfarë po ndodh në Shqipëri?! ma e veçantë prej udhëheqjes së verës së kaluar dhe kërkesa për e tij, e bërë me këtë rast në Paris vendit, jo vetëm në përkthimin e azil politik në Francë prej tij në me 25 Tetor 1990 dhe që gjendet e U bë tashmë disa muaj që dëgjoj nga mediet në Tiranë mbi “heroiz- veprave, por edhe në shpërndar- fund të muajit tetor 1990, pikërisht botuar me titullin “Ndarja me të mat” e I. Kadaresë kundra diktaturës dhe diktatorit Enver Hoxha. jen e tyre nëpër libraritë e Perën- kur në Shqipëri pas më se 40 keqen do të jetë kontribut dhe Vendi po mbushet me pirgje-mullarë me “mollë të kalbura”, që i dimit, e të tjera, përkrahje e cila vjetëve u krijua së fundi atmos- meritë e të gjithëve”, në faqen e nxjerrin herëpashere në treg për t’i shpallur monumente kulture të nuk i është dhënë në atë masë as- fera e përshtatshme për lëvizjen parë të numrit të parë (5 Janar “disidencës së diktaturës” në Shqipëri, në letërsi dhe gjetkë. Natyrisht një shkrimtari tjetër shqiptar. demokratike, përbën ndoshta mo- 1991) të gazetës “Rilindja as që kanë qenë të tillë. Por mjerisht ka ende individë në këtë popull Prej kësaj përkrahjeje dhe mirëk- mentin me “motin më të kthjellët” Demokratike”, organ i porsa që pranojnë të shpallen të tillë, nën ledhatimet e “analistëve, uptimit reciprok dhe pamëdyshje për të parë figurën përherë të fshe- themeluar i Partisë Demokratike. arkivistëve, opinionistëve,, etj., të konvertuar nga getot me kon- falë talentit të tij si shkrimtar, hur në mjegullën politike të Is- Sipas deklaratës, autori pretendon tingjente besnike të pushtetit të vjetër dhe të ri. Ka ardhur dita, që Kadareja u bë i njohur në ambien- mail Kadaresë. Në opinionin e se “vendimi për të lënë vendin ësh- sekretarë partie të PPSHsë po shiten si disidentë të PPSHsë, ndërsa tin evropian. Si shpërblim atij iu brendshëm shqiptar, gjesti i tij bëri të vazhdim logjik i asaj që ka mbroj- fëmijët e sekretarëve janë pozicionuar si demokratë të mëdhenj, ruajt vazhdimisht vendi i nderit fillimisht bujë. Diskutime jo zyr- tur deri tani në veprën e tij”, e cila sepse baballarët e tyre kanë veshur me “cartonges” biografitë e vjetra në elitën e lartë të udhëheqjes sh- tare u hapën me shpejtësi, në se shpjegohet se “deri më sot ai ësh- qiptare, i shoqëruar edhe me ofiqe dhe i kanë lyer ato me bojë si vuajtës politikë nga PPSHja. Të gjithë ikja nga Shqipëria dhe dorëzimi i të përpjekur të ndihmojë për zyrtare të dorës së parë, të cilat i këtë gënjeshtër historike po e mbështet media si teatër para nesh, që tij politik në një vend tjetër, është zbutjen e regjimit me ato mjete që mbajti deri në ditën e vendimit për për të mirën apo për të keqen e të kanë qenë të mundura në Sh- kemi jetuar tejpërtej dekadave të diktaturës, kemi punuar, vuajtur dhe të braktisur vendin. Në këto kush- ardhmes së vendit. Ata që thanë qipëri”. Më poshtë, pasi njofton për gëzuar me familjet dhe fëmijët tanë – po luhet përpara syve tanë, që te të jetës dhe të veprës së tij, Ka- se bëri mirë, e panë si grusht përpjekje pa sukses që ka bërë kemi qenë dëshmitarë të gjallë të kohës (!?). dareja nuk mund të përbënte një E diel 10 Shtator 2017 IN MEMORIAM - 19 element opozitë, pasi ka gëlltitur ndërkohë shumë lugë nga supa e se tashmë që ky sistem ndodhet PPSHsë. Ky pozicion i tij i afir- në buzë të greminës, autori e hum- muar ka qenë përherë i qartë në bi terrenin e tij dhe se hapi i parë kohë, si për njerëzit e regjimit ash- më imediat i vazhdimit logjik të tu edhe për inteligjencën përpa- kontributit që ka dhënë deri më rimtare që jetojnë sot në Shqipëri. sot, është largimi i tij fizik nga ai terren, ku forca të reja kundërsh- “Opozitë legale” që Kadareja tare të predikimit të tij po rriten kërkonte dhe nuk e gjeti në fund (përveçse mund të dalin edhe nga të muajit tetor të vitit të kaluar kontrolli i pushtetit prezent gati në Shqipëri, ka qenë shumica e gjysmëshekullor). popullsisë dhe inteligjencës, të Mundësia e marrjes së push- paktën për shkak të gjendjes së tetit prej forcave të vërteta rënduar ekonomike. Në këtë demokratike në një të ardhme të opozitë ishin rreshtuar edhe disa afërt në Shqipëri, ka qëndruar në shokë të ngushtë të tij, të cilët prej sfondin e vendimit të shkrimtarit disa muajve më parë jepnin herë- për ta lënë vendin në një moment, pashere intervista “Zërit të kur për herë të parë pas aq deka- dash filloi të flitej në sheshet e Amerikës” dhe që pak javë më Ismail Kadare parë pas largimit të shkrimtarit, qyteteve të vendit me gjuhën e u shfaqën sado formalisht (apo si krimtarëve dhe të Artistëve, që të ndodhë. Heshtja e tij në vijim është huaj vinë në Shqipëri të mbledhin demokracisë. Intelektualët që e aktorë) në krye të Partisë së por- hidheshin në radhët e Partisë për këtë një dëshmi. Ajo është kockat e ushtarëve të vrarë në luftë, kanë pritur me adhurim këtë mo- saformuar Demokratike. Për një Demokratike ku janë sot). Vetë ndërkohë një përgjigje e sjelljes së sepse edhe kënaqësia e çastit që ment të madh historik të Sh- adhurues të demokracisë nuk ka qëndrimi që mbajti udhëheqja e mirë ndaj eprorëve të vjetër. Dety- kërkon të imponohet nga një fakt i qipërisë nuk e kanë braktisur ven- qenë e pamundur gjetja e një pozi- PPSHsë me rastin e largimit të rimet reciproke të krijuara në një tillë, nuk është pa dëme më të mëdha, din, midis tyre janë të shumtë edhe cioni politik në fund të muajit shkrimtarit – një vakum i papri- kohë relativisht të gjatë bëhen që burojnë nga përpjekjet për t’a ide- ata që kanë të njëjtat pozicione me tetor. Por pozicioni i tij ndoshta u tur dhe me një kundërveprim pa shpesh pengesë për të kundërvepru- alizuar këtë acarim politik në ska- shkrimtarin, por sigurisht jo bë i vështirë për tu përcaktuar për “hakmarrjen” e zakonshme, tre- ar. Largimi i tij është tradhëtia e parë jet më të nxehta antinjerëzore (deri “famën” e tij. Megjithatë, për çësh- të ardhmen, pasi pikërisht drejt gon qartë se kundrejt tij nuk ka dhe e fundit, përpara se stalinizmi i në vëllavrasje) dhe t’ a ligjërojë në tjen e Shqipërisë dhe të shqiptarëve fundit të tetorit u duk qartë se në pasur asnjë qëndrim armiqësor, as Tiranës të bëjë sikur po jep shpirt gjirin e shoqërisë bashkëkohore sh- në formatin kombëtar, ata do të Shqipëri, përveç PPSH-së do të le- të dyfishtë, por përkundrazi një natyrshëm. qiptare, madje t’ a paraqesë atë si të hyjnë së shpejti në llogoret e galizoheshin edhe formacione të qëndrim tolerant. (Kadareja nuk Përgjigje të mëtejshme rreth py- vetmen dhe më të mirën formë his- luftës. Duke ngrënë bukë në tjera politike. Me postin në të ash- është Lasgush Poradeci, që i kën- etjeve që kemi shtruar mund të mar- torike progresive të ekzistencës së kuzhinë parisiane, nuk e di se në tuquajturin “Fronti Demokratik” don luleve, zogjve, dashurive dhe rin nga vepra e shkrimtarit. Në se saj. Politizimi i tejskajshëm i sho- cilin drejtim do të qëllojë shkrim- që mbante, ai ishte në dijeni më dashuriçkave tradicionale, peiza- demokratizimi i plotë dhe i thellë i qërisë (deri edhe mbi ndjenjën ko- tari nga këto llogore. E kisha herët se të tjerët për këto projekte. zheve dhe liqeneve të Shqipërisë, vendit ishte një amanet i shprehur mbëtare) ka qenë platforma mbi të fjalën, se veprën letrare të Ka- Midis këtyre alternativave të reja etj., i cili mund të lihet edhe mën- në deklaratën politike të Kadaresë, cilën Enver Hoxha i lejonte sh- daresë, si dhe të shumë sh- në horizont, kur pas vetes ke lënë janë në situata revolucionare, por ideve dhe filozofisë së kësaj krimtarët të bënin letërsi të real- krimtarëve shqiptarë, që ndërtu- një vepër të mirënjohur e të ai ishte borizan i PPSHsë!). demokracie qytetare bashkëkohore izmit socialist. Në veçanti ai sëbash- an të ashtuquajturën letërsi të përkushtuar, për këdo është e Për atë ndoshta kishte nevojë shqiptare nuk i gjinden gjurmët në ku me Kadarenë u shquan për për- “realizmit socialist”, e përshkon vështirë t’ i gjendet një pozicion i “pluralizmi” në muajt që jetojmë, tërë veprën e tij. Bashkë me idetë pjekjet serioze që t’ a shihnin dhe ta tej e mbanë filozofia e praktika e ri “i nderuar”. Kështu mund të por “djali plangprishës” nuk iu demokratike veprës i mungon kudo gjykonin edhe historinë e heronjve “luftës së klasave”. Duhet të kuj- besohet, kur në buzë të këtij përgjigj deri në fund. Në rast se shtrati i tyre – humanizmi qytetar, i mesjetarë shqiptarë jo sipas botëk- tojmë se kjo “luftë e klasave” e udhëkryqi, njeriu mund të bëhet qenia e emrit të tij në listat e Sig- cili për fat të keq është mohuar (edhe uptimit origjinal mesjetar shqiptar, ngritur në sistem, u bë nëpërmjet padashur një pengesë e pan- urimit është përdorur nga vetë nga shkrimtarë të tjerë të realizmit por nga këndi i ideologjisë që u im- dhunës një normë e re në historinë dërgjegjshme e dëshirave të tij, shkrimtari si argument për të fitu- socialist) që ka një traditë historike portua në Shqipëri me rastin e Luftës e popullit shqiptar të Pas Luftës, rruga e ikjes përbën zgjidhjen më ar azilin politik dhe për të lënë në edhe në Shqipëri. Në vend të tyre tash- së Dytë Botërore – i pari në fushën e në kontrast të madh me mar- të mirë, si për vete ashtu edhe për Shqipëri një shkak bindës për më është bërë tipari dallues i veprës “filozofisë” ndërsa tjetri në fushën e rëdhëniet shoqërore që kanë ekz- t’ i hapur rrugë të tjerëve. largimin e “detyrueshëm” të tij së shkrimtarit – acarimi përherë i letërsisë. Le të bëjmë një analogji istuar në të kaluarën e tij (burime nga atdheu, kjo është një çështje tensionuar deri në ekstrem i grupe- gjykimi për një rast faji të rëndë: të ndryshme studiuesish kanë Cili grupim politik mund t’ a tjetër, që nuk i takon diskutimit ve të politizuara klasore brenda gjir- Skënderbeu arriti t’ a falë Hamza vënë në dukje se populli shqiptar ndëshkonte Kadarenë – forcat e tonë. Fakti është se nuk gjendet it të një kombi, në shumë raste i për- Kastriotin në mes të shekullit XV. të paktën në shekujt e fundit, regjimit në fuqi? – Forcat e reja asnjë arsye që Kadareja të jetë pro- lyer me ndjenjën e hakmarrjes. Këtu Bëjmë pyetjen: A do t’ a falte në prak- megjithëse ushqehej prej katër demokratike? – Apo një situatë e jektuar për t’ u ndëshkuar nga nuk është fjala për një rast, kur ky tikë një rast të tillë Enver Hoxha në ideologjive të ndryshme fetare, mundshme provizore e ngjashme regjimi të cilit ai i ka shërbyer, dhe acarim i ashpër ndjenjash vazhdon kohën tonë? Dhe ç’pritej të shkru- nuk ka njohur luftë civile dhe kjo me atë të Rumanisë? Askush nuk më tej akoma ai nuk do të jetë asn- të mbijetojë në mënyrë romanteske ante I. Kadareja në veprën e posaçme është parë si një prej rasteve të dyshon në Shqipëri, se ndonjë e jëherë në këto lista, sido që të në zemrën e një populli kur dy të që do të bënte me këtë rast? Mos veçanta të historisë evropiane). keqe mund t’ i vinte shkrimtarit ndoshta ai kishte ndërmend t’ a fal- Kulti i metodës së “luftës së kla- nga regjimi në fuqi, apo nga levat te në libër? Sigurisht që jo, në asnjë save”, që për një moment të vësh- e tij politike. Disa ditë pas largim- rast dhe madje pa dashur të dëgjon- tirë të pushtetit në fuqi, kishte si it të tij qarkulloi dyshimi se njerëz- te asnjë arsye. Por vetëm se do të in- qëllim final të merrte përmasat e it e Ministrisë së Punëve të teresohej më tepër për “kokën e pre- “vrasjes së klasave” brenda sho- Brendshme (të Sigurimit) kishin rë të Hamzait”, se ku do të përfun- qërisë shqiptare, ka lënë gjurmë hartuar lista për “intelektualët e donte pasi t’ a bridhnin me javë të të thella në Shqipëri. Veçanërisht rrezikshëm të regjimit” dhe se në tëra për t’ i tmerruar njerëzit ndër indoktrinimi më i rëndë prej saj i një moment të detyruar, këtyre qytete me frikën e dhunës. Që të mos takoi pikërisht brezit shoqëror të intelektualëve shqiptarë do t’ u e falte Hamzain, kjo përbënte “mje- Ismail Kadaresë, sepse rinia e tyre priteshin kokat. Eksperienca për tin” e detyruar të kohës që vepra të u përputh me apogjeun e fuqisë së këtë reprezaljeje në Shqipëri nuk botohej, por që të predikohej mak- PPSh. Në këtë terren të ri të kri- mungon qysh prej kohës së Luftës abriteti si karakteristikë e jetës së juar nga metoda e luftës së klasave, së Dytë Botërore dhe njerëzit janë shqiptarëve për hir të një mirazhi që mori trajtën më të ashpër pikër- të prirur ta besojnë edhe pa qenë e origjinal që duhet të kishte vepra që isht me të hyrë vitet 60’ shumë dokumentuar. Në se për një mo- ajo të kishte sukses në ambientin krijues të talentuar përfunduan ment kjo ka qenë e vërtetë, është e letrar evropian, kjo nuk përbën në disidentë pasivë (disfatistë) dhe sigurt se emri i Kadaresë nuk ka “përpjekje për të ndihmuar në në fatkeqësi të mëdha, të tjerë u qenë në këto lista – për shumë ar- zbutjen e regjimit në Shqipëri”, siç tërhoqën njëherë e përgjithmonë sye, por kryesorja mbetet se ai nuk pretendon autori në veprën e tij. nga krijimtaria dhe fare pak është atakuar asnjëherë me Ato përbëjnë shembuj të ekstrem- mbetën si relike të traditës së regjimin (aq më pak të ketë shpal- iteteve të dhunës (në shërbim të vjetër letrare shqiptare, të cilët lur ndonjëherë duel disidenti kun- propagandës së regjimit), të cilat nuk e atakuan kurrë regjimin, drejt tij). Ndërsa vitet e fundit ai u Gjergj Frashëri në plot raste, për hir të mungesës por edhe letërsia e tyre për rrjed- ekspozua legalisht në presidiumet Kur i kam shkruar? së një kulture historike shkencore hojë u minimizua. Sigurisht që pje- e Republikës, çka pohohet edhe në të shkrimtarit (dhe ky ka qenë fati sa tjetër u rreshtua në shërbim të deklaratën e tij, gjë të cilën nuk e Shënimet dhe analizat që jam munduar të shkruaj atëherë, kanë i mirë), ato kanë trajtë të pabe- regjimit, duke pranuar t’ i nënsh- kishte arritur më parë. Madje, tërësisht karakter privat. Ato i kam hedhur mbrëmjeve dhe në sueshme (jashtë vërtetësisë), duke troheshin kërkesave të tij për një reputacioni i Kadaresë ka qenë fund jave, por edhe duke shfrytëzuar kohën që përfitoja dy ditë në anuar shpesh në trajtesa po- letërsi “militante komuniste”, në deri ditën që e braktisi atdheun, javë prej udhëtimeve të gjata për qëllime pune. Kur kam mbajtur liceske. Ato sigurisht nuk mund themel të së cilës kërkohej “vras- një nevojë për të forcuar opinion- këto shënime, nuk kam menduar asnjëherë se mund të bëja të të serviren për lëndë demokratike. ja klasore”, “vënia e interesit të in në popull se PPSHja ka njerëzit njohura diçka prej tyre tek të tjerët, as edhe t’i botoja. Kam Në këtë kontekst zbardhet fjalia e PPSH-së dhe të politikës së saj mbi më të shquar rreth vetes. (Nga kjo shkruar për të sqaruar veten, për t’i rilexuar ato në një kohë sa parë e lënë në errësirë e shkrim- gjithçka (deri edhe mbi atdheun)”, pikëpamje largimi i Kadaresë du- më të largët. Sepse kam pasur qysh herët ndjesinë, se shumë të tarit, sipas të cilit “vendimi për të etj. Në këtë front u rreshtua plot energji e talent edhe Kadareja. het vlerësuar. Qëndrimi i tij i mëte- vërteta në vendin tonë do të manipuloheshin në të ardhmen (në lënë vendin është vazhdim logjik i jshëm në presidiumet e Republikës asaj që ka mbrojtur deri tani në Pikërisht për nga aspekti politik kohë), sepse ashtu paragatuheshin në kuzhinë. Kjo ndjesi më çoi letërsia e tij arriti majën e pira- do të ishte një pengesë për një kat- në vetëdetyrimin, që të mbaja shënime in situ në kohë dhe veprën e tij”, çka do të thotë, se vepra e tij iu përkushtua me en- midës së fanatizmit. egori intelektualësh, anëtarë të hapësirë, për t’i rikujtuar vetes fillin e së vërtetës në origjinë. PPSHsë dhe të Lidhjes së Sh- ergji mbrojtjes së një sistemi dhe (vijon)(vijon)(vijon) 20 -LETËRSIA E BALLKANIT E diel 10 Shtator 2017

Miroslav Curcic lindi më 1966 në Beograd (Serbi). Tregimet e tij janë botuar në mjaft në revista letrare dhe antologji të tregimit të shkurtër ne rajon. Ai ka marrë pjesë në festivale të ndryshme letrare. Është pjesëmarrës aktiv i turneut të madh të autorëve të tregimeve të shkurtra në kuadrin e KIKINDA SHORT FESTIVAL (2015 dhe 2016). Është paraqitur gjithashtu në veprimtari letrare të organizuara ne Timoshoara (Rumani). Këtë verë u botua përmbledhja e tregimeve të tij me titullin “Vdekja në Bashaid”, publikuar nga “Partizanska Knjiga”, e cila është pritur mjaft mirë nga kritika letrare. Tregimet që TREGIMT botohen këtu janë shkëputur nga ky vëllim...

NGA MIROSLAV CURCIC neveri dhe neveri ndaj asaj mënyre shoi. Rregullon, pastron dhe thua- të jetuari që keni bërë deri më sot.” jse nuk del nga shtëpia. Çdo dy-tri Para nëntëmbëdhjetë ditësh, në “E dini çfarë, gjithmonë kam ditë ua ndryshon vendin mobilieve një ordinancë në të dalë të qytetit, pasur dëshirë të eksperimentoj me në shtëpi. Kur kthehem, më duket u zhvillua një bisedë e këtillë: HIPNOZA diçka të re. Mishkoja im do të sikur kam ngatërruar shtëpinë. A “A e dini saktë, sa palë këpucë ngazëllehet. Ai flet pa pushim se më kuptoni? Më shtyn të vrapojmë keni?” është në prang të bankrotimit dhe dhe të shkojmë në palestër çdo ditë. “Shtatëdhjetë e gjashtë, nëse se nuk mund t’i durojë më tekat e Gjithmonë thekson se u lëshuam nuk numërohen edhe këto që kam mia. Ç’t’i bësh, mor doktor? Një dhe iu dorëzuam jetës komode dhe ndër mend t’i blej sot, pas seancës.” koprrac i paparë, por ç’rëndësi ka komformizmit. E urren mendësinë “Ato mos i numëroni, ende nuk kjo kur e dua. Jemi bashkë prej e të shpenzuarit. Thotë se më në i keni blerë.” shtatë vjetësh. U mësova me të. Nuk fund i sheh gjërat qartë.” “E di, por do t’i blej.” mundem më pa të. Ja, tani jam “Lajme të mira, arritëm atë “Atë do ta shohim.” këtu dhe dorëzohem në duart tua- që deshëm, apo jo?” “S’ka çfarë të shihet këtu, dok- ja. A ju thashë se për ju flitet se “Po... e dini, ajo nuk di për tor. I thashë Mishkos tim: nëse më jeni më i miri në profesion?” vizitën time.” do, do të më lejosh t’i blej edhe këto. “Po, shumë herë.” Zoti Mishko i ngulte sytë hip- I blej dhe i jap fund kësaj shprehie. “Kam pak frikë, doktor. A jeni i noterapistit. Në ajër ndihej një Kjo ka qenë edhe arsyeja pse erdha sigurt se do të zgjohem?” lloj sikleti për shkak të fjalëve te ju. Thonë se jeni më i miri. Më “Qetësohuni. Mendoni për diç- që ende nuk ishin shqiptuar. falni, nuk ju pyeta, a mund t’ju quaj ka të bukur. Për shembull, për kë- “Erdhët të më falënderoni, doktor?” pucët tuaja. A jeni gati? Fillojmë, apo ju personalisht keni ndon- “Unë jam hipnoterapist, por përsëritni qetë pas meje: tetëdhjetë, jë problem?” nëse kështu është më lehtë për ju, shtatëdhjetë e tetë, shtatëdhjetë e Nuk pritej që duart, që u mundeni.” uriturit në Afrikë.” është dashur ta plotësoni për shtatë, shtatëdhjetë e gjashtë...” gjendën në jakën e përparëses “Është më lehtë doktor, atë “S’keni pse të shkoni aq larg. Të detyrë shtëpie?” Kaloi një muaj, e atëherë një i së bardhë të terapistit, të ishin tjetrën nuk di as ta shqiptoj.” varfërit i keni edhe këtu.” “Shihni, në disa faqe të para panjohur trokiti në derën e ordi- kaq të shpejta. Shtrëngimi ish- “Në rregull. Pra, numërojmë “Kemi, por jo të atillë. Ata atje kam shkruar numrin shtatëdhjetë nancës. te jashtëzakonisht i fortë. Zoti shtatëdhjetë e shtatë palë këpucë. nuk kanë çfarë të veshin. Të gjithë e shtatë, ashtu siç më thatë, e “Mirëdita, urdhëroni. Si mund Mishko e shkundte mjekun si Sot nuk do të bëjmë terapinë fare. me radhë janë lakuriq dhe këmbëz- pastaj shkon shtatëdhjetë e tetë, ja, t’ju ndihmoj?” një pemë të re. E atëherë Asistenti do t’ju lajmërojë për orën bathur, kurse unë, unë i bleva edhe disa faqe dhe pastaj deri në fund “Mirëdita, unë jam Mishkoja. frekuenca e të dridhurit mori e takimit tonë të ardhshëm. dy palë këpucë që nga takimi ynë i numri tetëdhjetë.” Gruaja ime ishte për terapi te ju pushim papritmas. Hipnotizue- Ndërkohë, ju do ta blini një fletore fundit.” “E ku e keni numrin shtatëdh- gjatë muajit të kaluar.” si mund t’i shihte sytë e përlo- të vogël – format A5, pa vija dhe në “Interesant, pra, tani keni sh- jetë e nëntë?” “Mishko? Po, më kujtohet. Ju ka tur të njeriut të dëshpëruar. të do të shënoni numrin shtatëdh- tatëdhjetë e nëntë palë, nëse nuk “Mendova se ndoshta kjo tera- përmendur shpesh. Një rast inter- Zoti Mishko ra në gjunjë, i jetë e shtatë. Dëshiroj që ta plotë- gaboj?” pi do të jetë e suksesshme, e atëherë esant i blerjes së fiksuar të kë- përqafoi këmbët, e mbështeti soni krejt, deri te faqja e fundit. “Tetëdhjetë. Nuk numërohen nuk do të bëj më blerje. Prandaj atë pucëve. Si është zonja, a është çdo kokën mbi to dhe u ngashërye de- Fletoren do të ma sillni për ta kon- ato që thashë se do t’i blej pas se- ditë bleva dy palë njëkohësisht.” gjë në rregull?” risa qurrat i ranë në dysheme. trolluar herën tjetër kur do të shi- ancës.” “Në rregull. A mund të fillojmë, “Mirë është. Mirë.” “Më ndihmoni, doktor, ju lutem. hemi. Më vjen shumë mirë që u njo- “Pritini një sekondë, në sh- më në fund, me hipnozën?” “Më vjen shumë mirë. A e ka Nuk mund të duroj më. Duhet ta hëm. A ka diçka të paqartë?” tatëdhjetë e gjashtë palë të blera “Doktor, vetëm një gjë duhet t’ju pakësuar blerjen, a ia dolëm?” ktheni atë. Ju mund ta bëni këtë. I njëjti ambient, të njëtit njerëz, më përpara shtojmë edhe tri palë pyes. A do të thotë kjo se kur të dal “Terapia ishte njëqind për qind Ta ktheni siç ishte. Më dëgjoni? pesë ditë më vonë: këpucë të sapoblera.” nga ordinanca juaj nuk do të dëshi- e suksesshme. S’kemi asnjë vëre- Nuk mundem më ... Ma ktheni, ju “Si ndiheni sot?” “Doktor, ju nuk po më dëgjoni. roj kurrë më të blej diçka që më jtje. Ajo tani është një grua tjetër. lutem!” “Shumë keq. Nxehem me veten.” Ju them nuk numërohen ato që i pëlqen tej mase?” Plot me fuqi. Tërë kujdesjen e ka “Pse nxeheni me veten?” bleva, mu atë ditë pas seancës.” “Blerja juaj e paarsyeshme do drejtuar kah shtëpia dhe kah unë. Përktheu nga serbishtja “Kam parë një emision për të “A mund ta shoh fletoren, që të pakësohet thellësisht. Do të keni E pabesueshme sa shumë ndry- në shqipshqipnë , Merima Krijezizizi

 Vijon nga faqja 17 6Rampolla drejtuar Taliani datë 5 dhjetor 1898, tin e Kosovës, plus diku 6000 katolikët e famullisë ebd., fol. 88. së Prizrenit dhe Gjakovës.AAEESS, Session 867, 7Taliani drejtuar Rampolla datë 24 dhjetor S. 93. Konkordati dhe ndikimi 1898, po aty, fol. 90–93. 21Shkresa në AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. kollat dhe institucionet e theme- 8Mbi sistemin partiak serb shiko: S. K. PAV- 448, pos. 1056, fol. 27 vv., shtypur në AAEESS, Ses- luara dhe të financuara nga ajo. LOWITCH, Serbia. The HistoryBehind the Name. sion 1186, fq. 129–131. London 2002, 65–92. 22RoiNicolass’estserviduConcordatpoudénationaliserlesparoissesalbanaisescédéesauMonténégro Mirëpo kjo ishte e barabartë me 9Për aferën Vujiçiç shiko po ashtu ASV, Arch. par le Traité de Berlin. Notë tejet diskrete dhe sllav kundër shqiptarëve Nunz. Vienna 707 A, fol. 301 ®”Œ”®” 323. personale e ambasadorit austriak drejtuar kar- tërheqjen e saj të plotë meqë të 10Taliani datë 4 maj 1901, AAEESS fasc. 391 dinalit Kardinal Merry del Val, publikuar në drejtat e patronatit sido që do jetë përdorimin e kufizuar të gjuhës së ifikimi nga ana e Vatikani bëhet bis, pos. 871, fol. 79 v. Si dhe përgjigja e Rampollas AAEESS, Session 1186, S. 135f. do kishin vazhduar edhe më tutje. vjetër kishtare sllave në Serbi. me 20 mars 1914. Në fund- duke pas datë 8 qershor 1901, po, fol. 81. 23Pare peròche si tratti di cosamolto vaga, 11Sekretariati shtetit drejtuar Propaganda cheriguarderebbe in forma generica gli interessi- Këtë propozim ia kishte thënë Konkordati nënshkruhet me 24 parasysh neutralitetin absolut të Fide datë 2 shkurt 1903, ASV, Segr. Stato 1903, 247/1, etnici e religiosi di questeminoranze, e checer- Merry del Val me 16 maj 1914 am- qershor 1914 nga përfaqësuesi Vatikanit – bëhet shkëmbimi i për- Z. 75075. tononpotrebbetoccaretutti i puntinecessarispe- 12Gotti drejtuar Rampolla datë 4 dhjetor 1902, cialmentepeicattolici. Scapinelli datë 28 mars basadorit të Vatikanit Alois serb tek Selia e Shenjtë, Vesniç, faqësuesve diplomatiksi dhe bëhet ASV, Segr. Stato 1909, 280/2, Z. 74076, fol. 3–6. 1913, AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 448, pos. Schönburg-Hartenstein. Ball- dhe sekretariatit të shtetit Merry emërimi i një ipeshkvi për Beogra- 13Taliani drejtuar Rampolla datë 16 dhjetor 1056, fol. 42 vv. 1902, ebd., Z. 74301, fol. 9. 24Scapinelli datë 11 qershor 1913, po aty, fol. 34 hausplatz-i kishte sqaruar se ish- del Val . Në konkordat rregullo- din. 14J. PIRJEVEC, Serbi, Kroaci, Slloveni. Storia 46 v. te e gatshme për reduktim e thek- het liria e ushtrimit të fesë kato- Shënime di tre nazioni. Bologna 1995, 38 v. 25Scapinelli datë 15 shkurt 1913, po aty fol. 34– 35TOLOMEO (si fusnota 8), 361 v. Papa e pra- 15Gotti drejtuar Merry del Val datë 30 prill 1904, 37. suar të të drejtave të nderit, mirë- like si dhe çështja e ndërrimit të non dorëheqjen e Strossmayers tek në prill 1897, ASV, Segr. Stato 1909, 280/2, Z. 5143, fol. 12f. Si dhe 26Merry del Val drejtuar Scapinelli datë 29 po kishte kërkuar që në notat konfesionit. Mësimi i fesë katolike AAEESS, Sessione 1186, fq. 11. Merry del Val drejtuar Belmonte datë 2 maj 1904, shkurt 1913, AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 448, 2Për këtë shiko shkresën e Rampollas drejtu- po aty, fol. 18. pos. 1056, fol. 39 vv. plotësuese për konkordatin të ga- duhej të mbetej e rezervuar për ar Propaganda Fide datë 27 tetor 1898, AAEESS, 16Belmontedatë 30 qershor 1904, po aty fol. 19. 27Po aty fol. 57–72. Raporti i detajuar i Car- rantohet vazhdimi i shkollave të administratën kishtare. Në një Austria-Ungheria, fasc. 353, pos. 802, fol. 75 si dhe 17Belmonte datë 10 prill 1908, ASV, Segr. Stato don-it mbi një udhëtim-studimi në Serbi dhe Ru- deklaratën e qeverisë serbe tek Taliani datë 8 nën- 1908, 247/2, Z. 29489, fol. 103 v. mani që kishte absolvuar në 1912 në AAEESS, Ses- famullive, të shkollave private si notë shtesë disa famullive serbe u tor 1898, po aty, fol. 80 v. Në Hungari vendimi i 18Belmonte datë 7 qershor 1909, ASV, Segr. Sta- sion 1186, fq. 103–110. dhe ruhet e mësimit fetar në gju- lejohet përdorimi i gjuhës së vjetër Vatikanit shikohet po ashtu me rezerva sepse to 1909, 280/2, Z. 37921, fol. 23 v. Merry del Val ia 28 Se për çfarë të drejta të nderit bëhej fjalë, qeveria nuk ishte njoftuar fare për dorëheqjen e tërheq vëmendjen Belmontes me 13 qershor 1909 këto i kishte definuar ambasadori Vatikanit me hën amtare por edhe mbajtjen e kishtare sllave liturgjike me shk- nënshtetasit hungarez Strossmayer; Taliani datë se, priftërinjtë që veprojnë në Serbi nuk janë në 17 shkurt 1913 në një notë drejtuar sekretariatit të disa të drejtave të nderit. ronja glagolike. Në seminarin e 11 tetor 1898, ebd., fol. 56. Sipas mendimit të nuncit varësinë e ndonjë ipeshkvi austriak, porse ata i shtetit dhe është e publikuar në: AAEESS, Session Budapesti përpiqej ta provokonte një konflikt mes janë të nënshtruar drejtpërsëdrejti Propaganda 1186, fq. 137 v. Megjithë skepticizmit të priftërinjve në Beograd gjuhë e Vjenës dhe Vatikanit dhe për këtë arsye ai kërkon- Fides në Romë; po aty fol. 21 v. Vlerësimi i ga- 29Praktikisht kjo nuk kishte ndikim meqë ven- Merry del Val lidhur me mësimit duhej të ishte ajo serbe. te urgjentisht rekomandime se si ai do duhej të bueshëm se administrata e kishës katolike në Ser- di i ipeshkvit të shuguruar të Zagrebit në parim sillej në këtë çështje; Taliani datë 23 tetor 1898, po bi deri para luftës së Parë Botërore ishte nën ko- ishte greko-katolike, mirëpo drejtuesit edhe më- mundësitë e implementimit të Për emërimi i ipeshkvit të Beogra- aty, fol. 76. mpetencat e ipeshkvit të Gjakovës e gjejmë edhe tutje kishin mundësi të celebrojnë në ritin latin. kërkesave austriake, sidomos dit fillimisht duhej të njoftohej 3Rampolla drejtuar Taliani-it datë 16 qershor në literaturën e re: RIGONI (si në fusnotën 115), Shiko për këtë fjalimin e Tiszas me rastin e emërim- 1898, AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 353, pos. 803, 161. it të DominikPremuš (DomenikPrenushit) 14 nën- lidhur me të drejtat nderit si dhe qeveria serbe e cila kishte mundë- fol. 52. 19Belmonte datë 29 qershor 1909, ASV, Segr. Sta- tor 1914 si ipeshkëv titullar i Beogradit: HHStA, me mbajtjen e mësimit fetar në gju- si të gjente kandidatin. 4Stadler drejtuar Rampolla datë 19 shkurt 1898 to 1909, 280/2, Z. 38480, fol. 25 v. Si dhe Gotti drej- Kab. Kanzlei, KZ 2567/1914. dhe përgjigja e Rampollas datë 26 shkurt 1898; tuar Merry del Val datë 28 korrik 1809, po aty, Z. 30Qëndrimi i Bastien-i është i publikuar në hën amtare, Eugenio Pacelli arrin Atentati i Sarajevës filli- AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 344, pos. 786, fol. 38815, fol. 40 v. Me 14 korrik 1909 Belmonte, që AAEESS, Session 1186, fq. 139 v. Shiko po ashtu të bind për këto zgjidhje kompro- misht e kishte penguar implemen- 90 v. Përkatësisht 92 v. kishte qenë i gatshëm t‘i pranoj kushtet e edhe qëndrimin e referentit po aty, fq. 80. 5Taliani drejtuar Rampolla datë 8 nëntor 1898, Beogradit,ishte përpjekur kot të shkrij dyshimet 31Shiko qëndrimin e sekretarit të mëvonshëm misi biseduesit serb që për shkaqe timin e konkordatit sepse Selia e AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 353, pos. 802, fol. e Vatikanit; Belmonte datë 14 korrik 1909, po aty, Gasparri në sesionin 1176 të AAEESS vdatë 7 qer- të brendshme politike në Serbi Shenjtë fajin e kishte parë shumë 80 v. Rampollai raportonte me 3 dhjetor 1898, po Z. 38586, fol. 34. Për qëndrimin negativ të Propa- shor 1914. aty, fol. 82 v. Propaganda Fide-s. Tay kemi edhe një ganda Fide e njofton Merry del Val Belmonte-n 32Vlerësimi i GirolamoMileta është i pub- nxitonin sa më shpejt të nënshk- qartë tek Serbia. Përderisa parla- shkerë të gjatë të Vujiçiç ku paraqitet rasti sipas me 31 korrik 1909, po aty, fol. 42. likuar në AAEESS, Session 1186, 117–128. ruhej konkordati. Vjena në anën menti serb marrëveshjen e kishte pikëpamjes së tij; Propaganda Fide drejtuar Ram- 20Sipas statistikave serbe:AAEESS, Session 33AAEESS, Session 1186 datë 3 maj 1914 dhe polla datë 3 dhjetor 1898, fol. 84, letra e Vujiçiç po 1186, S. 87–91. Në memorandumin austriak të gush- sesioni 1187 datë 7 qershor 1814. tjetër ishte e gatshme të toleroj ratifikuar me 26 qershor 1914, rat- aty, fol. 85. tit 1899 flitet o ashtu për 15.000 katolik në Vilaje- 34BENNA (si në fusnotën 4), 41–44.