Deti I Bardhë

Home , Lindita Arapi, Luljeta Lleshanaku

Luljeta Arapi Shqipëri/Gjermani Vjeshtë Khaled Al-Khamissi Egjipt 2013 600 L Arian Leka Shqipëri Fatos Lubonja Shqipëri Luljeta Lleshanaku Shqipëri Ilma Rakusa Zvicër Hans-Ulrich Treichel Gjermani Agron Tufa Shqipëri

Deti i Bardhë AUTORËT DETI Botim i zgjedhur për Letërsitë rreth Mesdheut I Lindita Arapi Shqipëri BARDHË Arian Leka D Q Shqipëri Khaled al Khamissi E R Egjipt Ilma Rakusa

ALFABETI NDËRKOMBËTAR I SINJALISTIKËS DETARZvicërE AUTORËT F S Hans-Ulrich Treichel Gjermani Agron Tufa G T A N Shqipëri Lindita Arapi

B O Shqipëri ∫ H U Arian Leka Shqipëri C P Luljeta Lleshanaku I V Hyrja është e lirë. Shqipëri Fatos Lubonja D Q Vendndodhja: Teatri KombëtarShqipëri i Komedisë J W Rruga Sermedin Said Toptani.Khaled al Khamissi E R Egjipt Ilma Rakusa K X Zvicër F S Hans-Ulrich Treichel REPUBLIKA E SHQIPËRISË Gjermani Y L MINISTRIA E KULTURËS Agron Tufa G T Shqipëri

M Z Një projekt i fondacionit Allianz Kulturstiftung H U në bashkëpunim me Literarischen Colloquium Berlin si dhe Ministrinë e Kulturës së Shqipërisë. I V Hyrja është e lirë.

Vendndodhja: Teatri Kombëtar i Komedisë J W Rruga Sermedin Said Toptani.

K X

REPUBLIKA E SHQIPËRISË L Y MINISTRIA E KULTURËS

M Z Një projekt i fondacionit Allianz Kulturstiftung në bashkëpunim me Literarischen Colloquium Berlin si dhe Ministrinë e Kulturës së Shqipërisë. Aleph letrare 21

Arti Grafik Kleida Maluka

Shtypur në Shqipëri nga Maluka, Tiranë shtator 2013

Revista letrare Aleph është themeluar më 1996. Rreth saj janë afruar mbi njëqind shkrimtarë, poetë, përkthyes, piktorë, fotografë e kritikë të rinj duke e shndërruar këtë revistë në një shfaqe të gjerë arti në kulturën shqipe brenda dhe jashtë kufijve. Në numrat e saj janë botuar afro katërqind shkrimtarë shqiptarë e të huaj, duke e shndërruar këtë revistë në një “Babel” kulturash nga më të ndryshmet dhe ku rri krahas tyre edhe kultura jonë më e spikatur. Revista Aleph është e hapur ndaj çfarëdo lloj ndihme, mbështetje financiare nga dashamirë e filantropë kulture pa të cilët kulturat nuk mund të mbijetojnë. Po ashtu jemi të hapur dhe e nxisim bashkëpunimin me këdo që është i interesuar të botojë në këtë revistë.

Materialet i mirëpresim në këtë adresë elektronike e-mail: [email protected] ose në adresën postare rr. Emin Duraku, p.10, ap.8, shk. 11, Tiranë-Shqipëri.

Për tekstet në gjuhën Gjermane Lindita Arapi| Das Schlüsselmädchen.© Berlin 2012, Dittrich Verlag GmbH © Ideart, Tiranë, 2010. Aus dem Albanischen von Joachim Röhm. Ilma Rakusa| Mehr Meer. Erinnerungspassagen.© Graz 2009, Droschl Verlag GmbH © unveröffentlicht. Aus dem Deutschen von Lindita Arapi. Hans-Ulrich Treichel| Der Verlorene.© Frankfurt am Main 1998, Suhrkamp GmbH und Co. © Verlag K&B, Tirana, 2009. Aus dem Deutschen von Arian Klosi. Luljeta Lleshanaku| Kinder der Natur. Gedichte. Albanisch/Deutsch.© Berlin, 2010 Edition Korrespondenzen. Aus dem Albanischen von Andrea Grill. Khaled Al-Khamissi| Arche Noah. © Basel 2013, Lenos Verlag.© Kairo 2009, Dar al-Shuruq. Aus dem Arabischen von Leila Chammaa. Për tekstet në gjuhën shqipe © Arian Leka | © Fatos Lubonja | © Agron Tufa | © Luljeta Lleshanaku

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E KULTURËS

Projekt i fondacionit Allianz Kulturstiftung në bashkëpunim me Literarischen Colloquium Berlin dhe Ministrinë e Kulturës të Shqipërisë Aleph 21

Fatos Lubonja Deti Das Meer 6 | 7

Lindita Arapi vajza me ÇelËs në qafë Schlüsselmädchen 48 | 49

Khaled Al-Khamissi ARKA E NOES Arche Noah 70 | 71

Arian Leka Përse shtegtojnë dallëndyshet nga vendet që s’kanë dimër

Warum ziehen die Schwalben aus Ländern fort, in denen es keinen Winter gibt 88 | 89

Fatos Lubonja NOSTALGJIA E HIDHËRIMIT Die Nostalgie der Bitterkeit 116 | 117 Luljeta Lleshanaku shtatË poezi sieben Gedichte 130 | 131

Ilma Rakusa MË SHUMË DET Mehr Meer 154 | 155

Hans-Ulrich Treichel I HUMBURI Der Verlorene 180 | 181

Agron Tufa Hyrje në psikanalizën e fshatit tonë

Dörfliche Psychoanalyse, eine Einführung 196 | 197

për autorët

ÜBER DIE AUTORINNEN UND AUTOREN 210 | 211 Das weiSSe Meer- Literaturen rund ums Mittelmeer

Unter dem Titel „Erinnerungsraum Europa” werden acht Autorinnen und Autoren verschiedener Generationen aus Albanien, Ägypten, Deutschland und der Schweiz eingeladen, in einen literarischen Dialog zu treten und über Verbindendes und Trennendes des gemeinsamen mediterranen Erbes zu diskutieren.

Lange Zeit bedeutete das Mittelmeer vielen Albanern die Verbindung mit Europa und das Versprechen von Freiheit. Vor allem während der 40 jährigen Diktatur Enver Hoxhas wurden die Küsten Westeuropas zum Flucht- und Sehnsuchtsort. Heutzutage ist das weiße Meer als politischer und poetischer Raum zugleich Bindeglied wie auch scharf bewachte Grenze zwischen Europa, Nordafrika und dem Nahen Osten.

Nach Stationen in Berlin und Triest führt die Reise des Literaturfestivals DAS WEISSE MEER diesmal nach Tirana. Hier gehen die AutorInnen der Frage nach, welches kollektive Gedächtnis die mediterrane Welt mit ihrer langen Geschichte gemeinsamer kultureller Traditionen sowie einer von Gegensätzen geprägten Gegenwart herausgebildet hat. Darüber hinaus soll auch über Strategien des Erinnerns gesprochen werden, mit deren Hilfe totalitäre Erfahrungen literarisch aufgearbeitet werden können. Die Autorinnen und Autoren des Festivals sind: Lindita Arapi (Albanien/ Deutschland), Khaled Al-Khamissi (Ägypten), Arian Leka (Albanien), Luljeta Lleshanaku (Albanien), Fatos Lubonja (Albanien), Ilma Rakusa (Schweiz), Hans-Ulrich Treichel (Deutschland) und Agron Tufa (Albanien). Die Podiumsdiskussion und die literarischen Gespräche werden moderiert von Dhurata Shehri, Mimoza Hysa, Parid Teferiçi. Das Literaturfestival DAS WEISSE MEER ist ein Projekt der Allianz Kulturstiftung mit dem Literarischen Colloquium Berlin, in Kooperation mit dem Kulturministerium in Albanien. Die Eröffnung ist am 04. Oktober, 18.00 Uhr im National Theater der Komödie. Die Lesungen finden am 05. Oktober von 10.30 - 13.00 Uhr, sowie von 17.30 - 20.00 Uhr statt. Deti i Bardhë Letërsitë përreth Mesdheut

Nën moton “Europa si hapësirë kujtese”, tetë poetë, shkrimtarë dhe publicistë nga Shqipëria, Egjipti, Gjermania dhe Zvicra diskutojnë me njëri-tjetrin mbi gjëra që i bashkojnë dhe i ndajnë në trashëgiminë e përbashkët mesdhetare. Për një kohë të gjatë, Deti Mesdhe nënkuptonte për shqiptarët lidhjen me Europën dhe shpresë për liri. Sidomos gjatë diktaturës 40 vjeçare të Enver Hoxhës brigjet perëndimore do të ktheheshin në vende të arratisë dhe të mallit. Sot, deti i Bardhë është një hapësirë sa politike, aq edhe poetike, dhe në të njëjtën kohë një element lidhës, aq sa edhe ndarës i kufijve të kontrolluar fort midis Europës, Afrikës së Veriut dhe Lindjes së Afërme. Pas stacioneve në Berlin dhe Trieste udhëtimi i festivalit të letërsisë Deti i Bardhë ndalet në Tiranë. Në qendër të diskutimeve të autorëve do të jetë hapësira e pangatërrueshme kulturore e vendeve të Mesdheut, me historinë e gjatë dhe një të tashme të mbrujtur nga mospërputhjet. Në ç’mënyrë janë përpunuar përvojat totalitare dhe si e kanë gjetur ato rrugën për t’u futur në kujtesën letrare në secilin nga këto vende? Kjo pyetje do të marrë përgjigje nga autorët pjesëmarrës në këtë aktivitet: Lindita Arapi (Shqipëri/ Gjermani), Khaled Al-Khamissi (Egjipt), Arian Leka (Shqipëri), Luljeta Lleshanaku (Shqipëri), Fatos Lubonja (Shqipëri), Ilma Rakusa (Zvicër), Hans-Ulrich Treichel (Gjermani) dhe Agron Tufa (Shqipëri). Diskutimet dhe leximet e autorëve do të moderohen nga Dhurata Shehri, Mimoza Hysa dhe Parid Teferiçi. Festivali i letërsisë Deti i Bardhë është një projekt i Allianz Kulturstiftung në bashkëpunim me Literarischen Colloquium Berlin dhe mbështetet nga Ministria e Kulturës e Shqipërisë. Ceremonia zyrtare e hapjes më 4 Tetor, ora 18.00 në Teatrin Kombëtar të Komedisë. Leximet e autorëve më 5 Tetor, ora 10.30-13.00, si dhe 17.30-20.00. Fatos Lubonja Das Meer

I Für det, das albanische Wort für Meer, halten die Etymologen unterschiedliche, allerdings (wie so oft) nicht völlig überzeugende Erklärungen bereit. Zwei davon fand ich besonders interessant. Die eine führt das Wort det auf dal, also hinausgehen, weggehen zurück, die andere auf deub-eto, was tief bedeutet.

Das Meer als Ausgangstor

Ich kann mich an meine ersten Begegnungen mit dem Meer ganz gut erinnern. Natürlich nicht an die genauen Tage, aber ich weiß noch, dass die Adria, wenn die Familie mit dem Auto von Tirana nach Durrës an den Strand fuhr, stets an einer bestimmten Stelle vor uns auftauchte, nämlich hinter einem Hügel bei Sukth. Das jedes Mal wiederkehrende Gefühl der Überraschung ist mir so gegenwärtig wie der tiefe Eindruck, den die imposante blaue Fläche, die sich bis

6 Aleph Letrare FATOS LUBONJA Deti

I Fjalës shqipe “det” etimologët i japin shpjegime të ndryshme, që siç ndodh shpesh, nuk janë asnjëherë plotësisht bindëse. Midis tyre ka edhe dy shpjegime që më kanë tërhequr veçanërisht vëmendjen: njëri që thotë se fjala vjen nga “dal” dhe tjetri ngadeub-eto “i thellë”.

Deti si dalje

Më duket sikur mund të them se e mbaj mend mirë kujtimin e parë të pamjes së detit. Jo se kujtoj ditën e saktë, por sepse takimi i shikimit me detin bëhej gjithnjë në të njëjtën pikë e me të njëjtën pamje. Kur shkoja me makinë me familjen nga Tirana për në plazhin e Durrësit vinte një vend i rrugës kur, mbas një kodre afër Sukthit, shfaqej deti Adriatik. Mbaj mend gjithmonë ndjenjën e veçantë të befasisë, mpleksur me atë të mahnitjes nga bukuria, kur shfaqej hapësira gjigante e kaltër që shtrihej deri në horizontin

Fatos Lubonja 7 zum fernen Horizont erstreckte, bei mir hinterließ. Eigentlich hat sich an dem, was ich empfinde, wenn ich ans Meer komme, bis heute nichts geändert. Diese Gefühle wurzeln vor allem in der Auffassung vom Meer als Ausgangstor zur Welt. Das mag auch daran liegen, dass der Blick sogleich zum Horizont wandert, wo sich Wasser und Himmel vereinigen. Bei der Adria, so scheint mir, geschieht dies auf eine ganz besondere Weise, beide fließen so ineinander, dass fast kein Unterschied mehr zu erkennen ist. Die Symbiose von Himmel und Meer geht so weit, dass beim Wechsel der Jahreszeiten beide gemeinsam ihre Farbe ändern. Wenn man dann am Strand von Durrës stand, entdeckte man an der Schnittlinie von Meer und Himmel diverse Objekte, die wie Scherenschnitte vor einer gewaltigen Leinwand aussahen. Das waren die Schiffe, die vor dem Hafen von Durrës auf der Reede lagen. Der Hafen war zu klein für alle, so dass manche auf das Löschen ihrer Ladung warten mussten. Als Kind war es für mich schwer, dies zu begreifen, weil ich mir mir die Dampfer und ihre Ladung nicht in ihrer Dinglichkeit vorzustellen vermochte. Bis heute empfinde ich, wenn ich vom Ufer aus Schiffe als dreidimensionale Körper auf dem offenen Meer fahren sehe, eine gewisse Enttäuschung, weil ihr zweidimensionales Bild seit meinen Kindertagen tief in mir steckt. Von meiner Mutter, die ihre Kindheit in Durrës verlebte, weiß ich, dass es dort noch zur Zeit des Königs Zogu keinen ausgebauten Hafen gab, so dass es sehr viel länger dauerte, die Schiffe zu entladen. Man benutzte Lastkähne, die zwischen dem Schiff und dem Ufer hin und her fuhren. Mein Onkel schwamm mit seinen Freunden gerne zu den ankernden Frachtern hinaus oder begleitete die Kähne bei ihren Fahrten. Sein Vater war davon überhaupt nicht angetan, so dass er eines Tages beschloss, die Kinder in das Heimatdorf der Familie zurückzuschicken. Ein Verwandter redete es ihm aber aus, mein Onkel kam noch einmal davon. Später überraschte ihn der Krieg im Ausland, er blieb dort und kam im Leben weit herum.

8 Aleph Letrare përtej. Është një mbresë që më duket se e kam edhe sot sa herë takohem me shikim me detin dhe që më shumë lidhet me kuptimin e detit si dalje. Kjo edhe sepse shumë shpejt shikimi përqendrohej në horizont, atje ku deti bashkohej me qiellin. Dhe Adriatiku më duket se është i veçantë në këtë takim. Ai bashkohet me qiellin në një mënyrë ku gati-gati nuk dallohet ndryshimi; sikur të ketë një simbiozë të detit me qiellin, që, sipas stinëve, ndryshojnë edhe ngjyrën së bashku. Sa herë shkoja në plazhin e Durrësit nuk mund të mos më tërhiqnin vëmendjen, aty ku deti bashkohej me qiellin, disa objekte që një fëmije i dukeshin si personazhe dydimensional filmash vizatimor, por në një ekran gjigant. Ishin anijet që qëndronin në radën e portit të Durrësit. Ato qëndronin aty sepse porti ishte i vogël dhe nuk mund të hynin të gjitha brenda të shkarkoheshin, por për një fëmijë ato ishin diçka tjetër, që s’kishte lidhje me këtë punë. Nuk arrija t’i imagjinoja në konkretësinë e tyre, as materialet që mbanin brenda. Ato ishin më shumë si banorë të një bote shumë të largët. Madje nuk mund t’i imagjinoja dot në mes të detit, por vetëm ne pikën ku bashkohej deti me qiellin. Kur më ka qëlluar më vonë të shoh anije nga ndonjë pikë prej nga ato duken në mes të detit, tredimensionale, gjithnjë sikur kam pësuar një lloj zhgënjimi pasi anija në imagjinatën time më të thellë është e lidhur ngushtë me atë pamje dy dimensionale të fëmijërisë. Nëna ime, që në fëmijëri ka jetuar në Durrës më ka treguar se në kohën e mbretit Zog qyteti nuk kishte port fare, prandaj anijet që vinin për të shkarkuar mallra rrinin atje shumë më gjatë. Ato shkarkoheshin nëpërmjet varkash që shkonin në radë. Daja im me disa shokë e kishte bërë zakon të shkonte me not tek anijet apo duke ndjekur varkat që shkonin për t’u ngarkuar me mallin. Derisa një ditë i ati ishte zemëruar dhe kishte vendosur ta dërgonte në fshat nga kishin ardhur. Por njëri nga të afërmit i kishte thënë: si do ta dërgosh djalin në fshat, çfarë do të bëhet ai atje? Dhe kështu daja im kishte

Fatos Lubonja 9 In den Zeiten, in denen meine eigenen Erinnerungen einsetzen, war es nicht mehr möglich, sich den Schiffen zu nähern oder auch nur den Hafen zu betreten. Nur als vages Bild aus den fünfziger Jahren, ich war damals noch ganz klein, ist in meinem Gedächtnis ein Schiff präsent. Meine Mutter kam damals mit einem sowjetischen Dampfer aus Odessa zurück. Der Bug, den ich verschwommen vor mir sehe, erschien mir unendlich hoch. Damals hielt Albanien noch zur Sowjetunion und dem östlichen Lager. Radio Tirana spielte damals häufig die albanische Version eines russischen Lied, von dem ich die Melodie und einige Strophen bis heute behalten habe: ... So hoch die Wogen schlagen, Der Seemann hält stand, Hab keine Angst, meine Liebe, Das Schwarze Meer ist unser Schutz. O Schwarzes Meer, mein Freund …

Dieses Lied gehörte für mich in eine andere Welt. Das Schwarze Mee, das Mittelmeer und die Küsten, an die ihre Wellen schlugen, die kühnen Seeleute, die mit dem großmütigen Beistand des Meeres den Stürmen trotzten, blieben mir fern.

Das Meer und das Ufer

In den sechziger Jahren des vergangenen Jahrhunderts schärfte sich mein kindliches Erinnerungsvermögen. Inzwischen war der Bruch mit der Sowjetunion vollzogen. Das Meer, das bedeutete für mich nun den schönen Strand der Bucht von Durrës, das Bad in den Wellen, das Hinausschwimmen, den feuchten Streifen am Ufer, auf dem wir Sandburgen bauten, die das Wasser bald verschluckte, den warmen Sand weiter hinten, in dem wir uns eingruben, wenn wir

10 Aleph Letrare shpëtuar dhe më pas, meqenëse Lufta e gjeti jashtë shtetit, mbeti jashtë dhe u bë një udhëtar i thekur. Por në kohën e kujtimeve të mija atyre anijeve nuk mund t’u afroheshe kurrsesi. As në port nuk mund të hynte kush. Një kujtim i vetëm i vagullt që kam, i një anije të parë nga afër, është i viteve 50-të kur kam qenë vetëm disa vjeç. Ishte një anije sovjetike me të cilën kthehej nëna ime nga Odesa. Ashtu turbull kujtoj një pjesë të bashit të saj, që mu duk shumë-shumë i lartë. Ishte koha kur Shqipëria kishte ende lidhje me Bashkimin Sovjetik dhe kampin e Lindjes. Në Radio Tirana jepej shpesh asokohe një këngë sovjetike, e kënduar në shqip nga këngëtarët tanë, muzikën dhe strofat kryesore të së cilës i mbaj mend edhe sot përmendësh. … Sa me tërbim ngrihet vala Por marinari qëndron Ti mos ki frikë e dashur Se Deti i Zi ne na mbron

O Deti i Zi shoku jon O Deti i Zi shoku jon (Çiornoje morje maja Çiornoje morje maja)

Kur dëgjoja atë këngë më dukej se bëhej fjalë për një botë tjetër. Edhe Deti i Zi edhe Deti Mesdhe dhe tokat që lagnin ato edhe guximi i marinarëve për të sfiduar hapësirat detare me ndihmën bujare të detit sikur mbetën një botë tjetër.

Fatos Lubonja 11 vor Kälte zitternd aus dem Wasser kamen. Der Bereich, in dem man schwimmen durfte, war durch Bojen markiert. So wurden jedenfalls die verrostete Blechtonnen genannt, die etwa hundertfünfzig Meter vom Ufer entfernt auf der Wasseroberfläche dümpelten. Dort war für Schluss für unsere Schwimmausflüge, denn dem doppelten Verbot seitens des Staates und der Eltern musste man sich auf jeden Fall unterwerfen. Natürlich wanderte unser Blick oft zum Horizont, vor allem, wenn die immer röter und so flächig wie die Schiffe werdende Sonnenscheibe langsam im Wasser versank, wenn bei Einbruch der Dunkelheit auf den Frachtern die Lichter angingen und der Anblick etwas Traumhaftes erhielt. Die Schiffe auf der Reede wechselten ständig, und der Moment, in dem sich eines in Bewegung setzte, war besonders beeindruckend. Wir verfolgten sie mit unseren Blicken, bis sie in den Hafen eingelaufen oder hinter dem Horizont verschwunden waren. Trotz der großen Entfernung lernten wir, sie nach ihrer Größe und Form zu unterscheiden. Eigentlich hätte man ein Fernglas gebraucht, aber derlei Instrumente standen im damaligen Albanien nicht zum Verkauf, und nur wenigen war der Besitz gestattet, hätten sie doch Dinge näher herangeholt, die man besser nicht sehen sollte, oder sie gar erreichbar erscheinen lassen, was eine ganz und gar unerwünschte Illusion war. Manchmal tauchte auch der ganze Stolz der albanischen Flotte in der Bucht auf, die Vlora, das mit zwölftausend Bruttoregistertonnen größte Schiff Albaniens, der einzige Transozeandampfer. Drei Ringe in den albanischen Farben, also zwei rote und dazwischen ein schwarzer, schmückten den Schornstein der Vlora. Wer das Privileg genossen hatte, durch das Fernglas einen Blick auf den Hochseedampfer zu werfen, konnte berichten, dass auch der goldene Stern nicht fehlte. Bei jedem Auftauchen vor dem Hafen verglichen wir die Vlora mit den anderen Schiffen. War sie auch wirklich größer? Wir träumten alle von einer Besichtigung, den Wunsch, darauf

12 Aleph Letrare Deti si breg

Në vitet 60, kur kujtimet e mija të fëmijërisë vijnë e bëhen më të qarta, çka përkon me kohën pas prishjes me Bashkimin Sovjetik, deti ishte plazhi i gjirit të bukur të Durrësit: uji ku laheshim, valët, noti, bregu i lagur ku ndërtonim kala prej rëre që i prishnin valët duke i lëpirë, rëra e ngrohtë më përtej me të cilën mbështilleshim pasi dilnim duke u dridhur nga deti. Largësia deri ku mund të notonim përcaktohej nga “fuçijat”. Kështu i quanin disa fuçi teneqeje cilindrike të ndryshkura, të vendosura rreth njëqindepesëdhjetë metra nga bregu, që pluskonin mbi ujë për të përcaktuar kufirin se deri ku mund të shkoje me not. Përtej tyre nuk lejohej të shkoje dhe ky ndalim kishte një kuptim të dyfishtë, ishte ndalimi që bënte shteti dhe ndalimi që bënte familja. Afërmendsh shikimi ynë shtrihej edhe drejt horizontit. Veçanërisht kur vinte perëndimi ndiqnim rrugëtimin e rrethit të artë të diellit që bëhej i kuq i kuq, gjithnjë e më dydimensional, si anijet, dhe pastaj zhytej dalëngadalë në ujë mu atje ku ishin dhe anijet të cilat, pasi binte nata, ndiznin dritat dhe bëheshin edhe më ëndërrore. Anijet në radë ndryshonin. Disa iknin disa vinin dhe momenti kur ato lëviznin ishte i veçantë. Vështrimi ynë përqendrohej në ndjekje të asaj që lëvizte edhe kur hynte në port edhe kur largohej dhe humbiste prapa horizontit. Ne arrinim t’i dallonim njërën nga tjetra për nga madhësia apo forma, por ato mbeteshin gjithmonë shumë larg. Duhej të përdorje dylbinë që t’i shikoje. Mirëpo këto ishin një instrument që nuk tregtohej në Shqipërinë e asaj kohe, që pakkush mund t’i zotëronte, sepse ishin një instrument që afronte gjëra që nuk duhet t’i shihje apo që mund të të krijonte iluzionin se mund t’i arrije ndërsa duhet të mos kishe të tilla iluzione. Në atë kohë në radë filloi të shfaqej edhe anija më e madhe shqiptare: Vlora. Ishte krenaria e flotës shqiptare, me 12 mijë ton

Fatos Lubonja 13 zu reisen, getraute sich sich allerdings niemand zu äußern. Unsere Beziehung zum Meer war auf das sichere Ufer beschränkt.

Ein Vorfall am Strand

Der Strand von Durrës war in zwei fast gleich breite, ansonsten aber sehr unterschiedliche Bereiche eingeteilt. Im einen badete das Volk, die andere Hälfte gehörte dem „Block“, war also den höchsten Vertretern der Nomenklatura vorbehalten, die im Sommer aus Tirana herkamen, um mit ihren Familien Urlaub zu machen. Der dem Volk zugeteilte Abschnitt war im Sommer schrecklich überbevölkert, die Leute hausten größtenteils in sogenannten Kabinen, einer langen Reihe von durch dünne Wände getrennte Holzbaracken. Auf dem Volksstrand gab es das Restaurant „Eisenbahn“, zwei ins Meer hineinragende Betonplattformen für Musik- und Tanzvergnügungen sowie mehrere Hotelgebäude, in denen ausgewählte Touristen untergebracht wurden, nämlich die marxistisch-leninistischen und maoistischen Freunde der Partei. Im Block-Bereich wohnten wenige Familien in Strandvillen, die man ihren ehemaligen Besitzern weggenommen hatte. Nür für den Diktator und den Ministerpräsidenten hatte man neu gebaut. Ferner gab es ein Gemeinschaftsgebäude, in dem unter anderem Filme gezeigt wurden, die man in den Kinos des Landes nicht zu sehen bekam. Der Unterschied in der „Besiedelungsdichte“ beider Bereiche war gewaltig. Während sich in der Sommersaison auf der einen Seite Tausende von Menschen drängten, ergingen sich auf der Blockseite die Mitglieder von nicht mehr als dreißig Familien. Schilderhäuschen trennten die beiden Strandabschnitte, die vierundzwanzig Stunden am Tag mit Wachsoldaten besetzt waren. Besonders das Häuschen direkt am Wasser fiel ins Auge. Abends ergoss sich ein Menschenstrom über den Volksstrand, der zehn Meter vor der Postenkette kehrtmachte, um den Spaziergang in der Gegenrichtung fortzusetzen.

14 Aleph Letrare kapacitet. E quanin “transoqeaniku”. Oxhaku i Vlorës dallohej sepse kishte tre shirita që e rrethonin, dy të kuq dhe një në mes, i zi, që qenë simboli i flamurit shqiptar. Kush kishte arritur ta shihte me dylbi tregonte se atje kishte edhe nje yll. Sa herë shfaqej ne radë ne gjithmonë e krahasonim me anijet e tjera. A ishte më e madhja? Ëndërronim të bënim një ditë ndonjë vizitë në të, ta shihnim, por askush nuk guxonte të thoshte se donte të lundronte me të apo me ndonjë anije të ngjashme. Marrëdhënia jonë me detin ishte reduktuar në sigurinë e plazhit.

Një ngjarje në plazh

Plazhi i Durrësit ndahej në dy pjesë që ishin thuajse të barabarta në gjatësi, por që ndryshonin shumë me njëra tjetrën. Gjysma ishte zona ku bënte plazh populli, gjysma tjetër ishte “blloku”, zona me vila ku pushonte nomenklatura më e lartë, familjet e të cilës transferoheshin gjatë verës nga Blloku i Tiranës aty. Zona e popullit gjatë verës ishte e mbipopulluar, njerëzit banonin aty kryesisht në ato që quheshin “kabinat” që qenë rreshta të gjatë barakash druri që ndaheshin nga njëra-tjetra me paretet. Në atë zonë ishte edhe bar restorant “Hekurudha”, qenë edhe dy pista që hynin në det dhe disa ndërtesa hotelesh ku vinin turistë të përzgjedhur me kujdes: miqtë marksist - leninistë dhe maoistë të partisë. Në pjesën e bllokut kishte shumë pak familje që banonin në vila që u ishin konfiskuar pronarëve të dikurshëm. Vetëm Diktatorit i ishte ndërtuar një vilë e re dhe Kryeministrit. Aty kishte edhe një ndërtesë të përbashkët ku shfaqeshin filma nga ato që nuk shfaqeshin në kinematë e vendit. Dallimi në dendësi midis dy pjesëve ishte i paparë. Nëse në sezonin e verës në njërën anë kishte me mijëra familja që e mbushnin plazhin, në anën e bllokut nuk kishte më shumë se 30 familje. Të dy

Fatos Lubonja 15 Die beiden Ruderboote im Blockbereich waren die beiden einzigen am ganzen Strand, die einfachen Urlauber hatten keinen Zugriff darauf. Das größere der beiden Boote stand exklusiv dem Diktator zur Verfügung, das andere dem Ministerpräsidenten. Der Diktator benützte das seine nur sehr selten, der Regierungschef dagegen pflegte täglich zwei Stunden zu rudern, allein oder in Begleitung seiner Frau und seiner Kinder. Im flachen Wasser vor dem Blockbereich fuhr er parallel zum Ufer hin und her. Das Boot war natürlich auch vom öffentlichen Atrandabschnitt aus zu sehen. Alle wußten, daß es vom Regierungschef gerudert wurde. Eines Tages geschah etwas Unerhörtes. Etwa eine Woche nach Antritt seines Urlaubs gab der Ministerpräsident zur allseitigen Überraschung den Befehl, die Schilderhäuschen, die das Volk vom Blockteil fernhielten, abzubauen. Der Einfall war ihm spontan gekommen. Beim Rudern hatte sein ältester Sohn den Begriff „Block“ gebraucht. „Was soll das, Block?“, empörte sich der Ministerpräsident, obwohl er die Unterschiede bei der Nutzung beider Strandteile täglich vor Augen hatte. Doch schien das Wort größere Macht zu haben als das Sehorgan. Jedenfalls schien der alte Kommunist, der einst für die Gleichheit aller Menschen gekämpft hatte, aus einem schlechten Traum zu erwachen. Wie kam es nur, dass er und die anderen Führer durch Wachposten vom Volk getrennt gelebt hatten? Jedenfalls erteilte er den Befehl, alle Postenstände zu entfernen. Die Gattin des Regierungschefs wagte sich noch am gleichen Tag sogar in die andere Zone zu den einfachen Menschen hinüber, hakte sich bei zwei junge Mädchen ein und führte sie in den Bereich der Elite. Die Leute staunten. Was ging da vor? Allerdings blieb die Zahl der Kühnen, die sich in die sonst verbotene Zone hinüberwagten, äußerst klein. Die Mehrheit folgte weiterhin dem lange antrainierten Reflex, zehn Meter vor der Grenze umzudrehen. Man glaubte nicht wirklich an einen Umschwung. Die Maßnahme des Ministerpräsidenten hielten sie für eine nostalgische Laune oder, schlimmer noch, eine Provokation, auf die man besser nicht hereinfiel. Nach zwei Tagen wurde die Öffnung rückgängig gemacht.

16 Aleph Letrare zonat ndaheshin me postblloqe që ruheshin 24 orë me ushtarë. Ai më i dukshmi ishte në breg të detit. Gjatë mbrëmjeve bregu i pjesës së popullit mbushej me një lum njerëzish që shëtisnin deri dhjetë metra pranë postbllokut dhe pastaj ktheheshin mbrapsh. Në plazh nuk kishte asnjë barkë për përdorim familjar përveç dyve që ishin në bllok. Njëra, më e madhja, ishte e Diktatorit, tjetra e Kryeministrit. Diktatori vetë e përdorte rrallë, kurse Kryeministri e kishte si rregull të bënte një - dy orë kanotash në ditë. Ai here merrte të shoqen here fëmijët dhe voziste horizontalisht në një farë thellësie jo të madhe në ujërat e bllokut. Por varka dallohej edhe në zonën tjetër. Të gjithë e dinin se me atë varkë voziste Kryeministri. Një ditë ndodhi diçka e pazakontë. Afro një javë pasi kishte ardhur për pushime, Kryeministri dha urdhër, për çudinë e të gjithëve, të hiqej postblloku që ndante popullin nga blloku. Urdhri i kishte dalë ashtu spontanisht. Ndërkohë që ai voziste me barkë i biri i madh i kishte përmendur fjalën “blloku”. “Ç’është ky ‘”blloku’!” kishte reaguar kryeministri edhe pse ushtarët dhe postbllokun dhe diferencën e dendësisë midis dy zonave e kishte përditë parasysh. Dukej sikur fjala të kishte më shumë forcë sesa pamja. Ajo sikur ta kishte zgjuar komunistin që kishte luftuar për barazi nga një ëndërr e keqe në të cilën vetja dhe udhëheqësit e tjerë i ishin shfaqur sikur jetonin të ndarë nga populli me postblloqe që ruheshin me ushtarë të armatosur. Dha urdhër që të hiqeshin postblloqet. Gruaja e Kryeministrit atë ditë doli në zonën e bregut ku shëtiste populli, pa dy vajza të reja, iu afrua, u futi krahun dhe i tërhoqi brenda. Njerëzit mbetën me sy hapur. Çfarë po ndodhte kështu? Por numri i atyre që guxuan ta kapërcejnë atë prag që ndante bregun ishte shumë i vogël. Shumica bënin atë që kishin bërë përherë me refleks të kondicionuar: shkonin deri dhjetë metra afër postbllokut dhe ktheheshin. Nuk besonin se kishte ndodhur ndonjë ndryshim. Për ta heqja e postbllokut ishte ose një ëndërr e keqe e kryeministrit në të cilën i ishte fanepsur qortueshëm ideali i tij i rinisë, që ai e kishte

Fatos Lubonja 17 Angeblich war der Diktator auf Urlaub gekommen und hatte auf eine Beschwerde des Innenministers hin, der sich Sorgen um die Sicherheit der Führung machte, den Beschluss wieder aufgehoben. Die Leute auf der anderen Seite waren eher zu glauben geneigt, der schlaue Diktator habe es für besser gehalten, keinen Einblick in die Privilegien der Nomenklatura zu gewähren. Schließlich bewahrte der Abstand die Autorität der Führung. Es konnte nicht der moralischen Ertüchtigung des Volkes dienen, wenn dieses umherschlenderte und sich Leute im fortgeschrittenen Stadium körperlichen Verfalls in Badekleidern anschaute, die es im Alltag als seine Herren und Führer verehren sollte. Außerdem war es nicht schlecht, wenn der Ministerpräsident einen Schuss vor den Bug bekam. Was maßte er sich auch an, Befehle zu erteilen, die nur dem Großen zustanden.

Das offene, tiefe Meere

Meine Generation wuchs heran, und ihr Bild vom Meer bevölkerte sich mit historischen Ereignissen, die es immer tiefer erscheinen ließen, immer furchterregender und bedrohlicher. Meistens ging es um kriegerische Auseinandersetzungen, schon seit der Antike, als sich in diesen Gewässern griechische und römische Schiffe bekämpft hatten, als Cäsar über die Adria gesetzt hatte, um am andern Ufer die Entscheidungsschlacht gegen Pompeus zu schlagen. Die Wracks der Schiffe schickten schreckliche Botschaften aus der Tiefe herauf. Im zwanzigsten Jahrhundert verdichtete sich das Geschehen. Die Armeen, die im ersten Weltkrieg Albanien eroberten, kamen über das Meer. In das nämliche Meer jagten 1920 die albanischen Freischärler bei der Befreiung von Vlora und Sazan die italienischen Truppen. Von der Adria aus erfolgte der Angriff der faschistischen Armee, die Albanien 1939 besetzte. 1944 verminten die Deutschen die ganze Bucht von Durrës, weil sie vermuteten, die bevostehende alliierte Invasion werde hier erfolgen. In der Meerenge von Korfu liefen kurz

18 Aleph Letrare tradhtuar, ose një provokim për të parë se kush do të guxonte të hynte. Pas dy ditësh blloku u mbyll përsëri. U tha se kishte ardhur për pushime Diktatori dhe kishte dhënë urdhër të mbyllej pasi Ministri i Brendshëm i ishte ankuar se një hapje e tillë vinte në rrezik sigurinë e udhëheqjes. Por njerëzit përtej postbllokut e interpretuan më shumë se Diktatori, si më dinak që ishte, mendonte se ishte më mirë t’i mbanin fshehur privilegjet. Jo vetëm, por distanca sikur i bënte udhëheqjen edhe më të pushteshme. E ç’kuptim kishte që njerëzit të kalonin aty dhe t’i shihnin ata, që duhet t’i adhuronin si zotat, me rrobe banje, të ngjashëm me gjithë të tjerët, madje shumica fizikisht të mbaruar? Pastaj Kryeministri duhet të merrte edhe një mësim: të mos jepte urdhra që mund t’i jepte vetëm i Madhi.

Deti i thellë

Dora dorës që brezi im rritej imagjinata e detit përtej bregut filloi të popullohej me ngjarje historike që e bënin detin gjithnjë e më të thellë, gjithnjë e më të frikshëm e kërcënues. Ishin thuajse të gjitha ngjarje që lidheshin me luftëra që fillonin që në kohët më të hershme, kur në ato ujëra ishin mbytur anijet greke e romake në luftime apo kur aty kishte zbarkuar Çezari për të bërë betejën vendimtare kundër Pompeut. Skeletet e këtyre anijeve që ndodheshin edhe tani thellë atyre ujërave, lëshonin prej atyre thellësive mesazhe të frikshme. Por historia vinte dendësohej veçanërisht me ngjarje të shekullin XX. Prej detit kishin ardhur ushtritë që kishin pushtuar tokën shqiptare në Luftën e Parë. Deti ishte gremina ku shqiptarët kishin hedhur ushtrinë Italiane në 1920 duke çliruar Vlorën dhe Sazanin; prej detit kishte ardhur ushtria fashiste për të pushtuar Shqipërinë më 1939. Në 1944 gjermanët e kishin minuar krejt gjirin e Durrësit sepse

Fatos Lubonja 19 nach dem Zweiten Weltkrieg zwei englische Kriegsschiffe auf Minen und flogen in die Luft, und die Verminung blieb die ganzen fünfziger Jahre über bestehen. Und der Argwohn gegen das vermeintlich bedrohliche Meer wurde weiter geschürt. Im Jahr 1961 begann in Tirana ein großer Schauprozess. Das Kino „Brigade“, in das nur ein handverlesenes Publikum eingelassen wurden, war von drei Kordons von Polizisten und Sicherheitsbeamten umgeben. Selbst Feuerwehrautos standen bereit. Beim Hauptangeklagten handelte es sich um den Kommandeur der Kriegsmarine. In der Anklageschrift der Staatsanwaltschaft stand, die Organe der Staatssicherheit hätten ein ungeheuer gefährliches Komplott gegen die Volksrepublik Albanien aufgedeckt, hinter dem gemeinsam der jugoslawischen Geheimdienst UDB, die griechischen Monarcho-Faschisten und die im Mittelmeer stationierte 6. US- Flotte steckten. In Kollaboration mit den inländischen Verschwörern hätten sie einen blutigen Angriff gegen Albanien vom Meer her geplant. Es handelte sich bei dem Verfahren um eine unappetitliche Kopie der stalinistischen Prozesse. Wer die aus der Luft gegriffenen Vorwürfe zurückgewiesen hatte, war während der Voruntersuchungen umgekommen. Die anderen, die gestanden, wurden verurteilt und erschossen. Die ganze Sache war angezettelt worden, weil man zur gleichen Zeit auf die Aufhebung der sowjetischen Flottenbasis in Pashaliman bei Vlora hinarbeitete, nachdem Albanien wegen des „Verrats der Chruschtschowrevisionisten an Stalin“ die diplomatischen Beziehungen zur Sowjetunion abgebrochen hatte. Der eigentliche Zweck des Prozesses war es, die Offiziere, die in der Sowjetunion studiert hatten, einzuschüchtern und zugleich mit dem Wunschdenken aufzuräumen, Albanien werde sich nun auf die Seite des Westens schlagen. Zum großen Verbündeten wurde das maoistische China der Kulturrevolution.

20 Aleph Letrare kishin të dhëna se sulmi i aleatëve do të vinte diku në Mesdhe dhe Durrësi ishte një nga vendet më të mundshëm; Ngushtica e Korfuzit ishte vendi ku ishin hedhur në erë nga minat dy anije angleze fill pas Luftës së Dytë dhe që kishte mbetur e minuar gjatë gjithë viteve 50. Por kjo imagjinatë e detit si kërcënim mbahej gjallë edhe më fort me ngjarjet që jetonim. Në vitin 1961 në Tiranë u hap një gjyq i madh. Kinema “Brigada”, ku zhvillohej gjyqi me dyer të hapura vetëm për të ftuar të përzgjedhur, ishte rrethuar me tre kordonë policësh dhe oficerë sigurimi. Nuk mungonin edhe makinat zjarrfikëse. I gjithë populli e dëgjonte gjyqin me altoparlant. I pandehuri kryesor ishte Komandanti i Flotës Ushtarake Detare. Në aktakuzën e prokurorit thuhej se organet e Sigurimit të Shtetit, kishin zbuluar një nga komplotet më të rrezikshme kundër Republikës Popullore të Shqipërisë, të përgatitura nga UBD-ja Jugosllave, monarko-fashistët grekë dhe Flota e Gjashtë Amerikane, e dislokuar në Mesdhe. Në bashkëpunim me këta armiq të brendshëm Shqipërisë do t’i vinte nga deti një sulm i përgjakshëm. Ishte një kopje e shëmtuar e gjyqeve të Stalinit. Ata që nuk e kishin pranuar akuzën e pabesueshme kishin vdekur në hetuesi. Ata që e pranuan u pushkatuan si fajtorë. Në fakt ky gjyq ishte inskenuar pasi në të njëjtën kohë në bazën ushtarako detare të Pashalimanit në Vlorë po përgatitej largimi i bazës detare sovjetike pasi Shqipëria kishte prerë marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik në emër të mbrojtjes së stalinizmit kundër revizionizmit hrushovian. Qëllimi i nënkuptuar i gjyqit ishte të tulaste dhe frikësonte tërë ata ushtarakë dhe kuadro që kishin studiuar në BS dhe njëherësh të largonte çdo iluzion se tani Shqipëria do të bëhej me Perëndimin. Aleati i madh u bë Kina maoiste e Revolucionit Kulturor. Largimi i bazës sovjetike nga Sazani dhe Vlora u celebrua si një fitore e madhe e një vendi të vogël kundër një superfuqie. U kompozuan këngë, u shkruan poema, romane u xhiruan filma

Fatos Lubonja 21 Der Rückzug der Sowjets vom Stützpunkt Sazan und Vlora wurde als großer Sieg eines kleinen Landes über eine Supermacht gefeiert. Lieder wurden komponiert, lange Gedichte und Romane verfasst und Filme gedreht, die den Heldenmut der albanischen Militärs feierten, die sich den sowjetischen Drohungen nicht gebeugt und verhindert hatten, dass die Sowjetmarine alle Schiffe und Unterseeboote mitnahm. Damit war eine Bedrohung aus Albanien heraus ins Mittelmeer verlagert worden, wo die 6. US-Flotte mit ihren Flugzeugträgern und die sowjetische Schwarzmeerflotte patrouillierten, wobei sie sich dabei gelegentlich auch der albanischen Küste näherten. Von nun an waren die beiden Flottenverbände ständig präsent im öffentlichen Bewusstsein Albaniens. Die Gewässer der albanischen Adria und des ionischen Meeres verwandelten sich gleichsam in den Wassergraben, der die mittelalterlichen Burgen umgab. Im Zentrum der albanischen Burg befand sich der „Block“ in Tirana, der nun schon in zweiter Generation von einem „Volk der Soldaten“ beschützt wurde, dazu vom Wassergraben des Meeres und den überall mit Stacheldrahtverhauen gesicherten Landgrenzen.

Neue Wächter

An einem Tag Mitte der siebziger Jahre führte der Ministerpräsident, der den Abbau der Volk und Führer trennenden Schilderhäuschen angeordnet hatte, ein Gespräch mit dem Diktator. Dieser war beunruhigt über den Zustand der Armee. Er erklärte mit dem finsteren Gesichtsausdruck, den der Regierungschef gut genug kannte, er habe begründete Zweifel an der Vertrauenswürdigkeit des Verteidigungsministers. Bei seinem Besuch in China, das nun ebenfalls dabei war, dem Stalinismus abzuschwören, habe der Minister offenbar mit den Chinesen zusammen ein Komplott ausgeheckt. Der Ministerpräsident verstand, dass es nun auch dem Verteidigungsminister an den Kragen ging, und beteuerte sogleich, er teile diesen Verdacht, zumal es inzwischen sogar Beweise zu

22 Aleph Letrare që glorifikonin heroizmin e ushtarakëve shqiptarë që nuk u ishin përkulur kërcënimeve sovjetike dhe kishin arritur të mbanin anijet dhe nëndetëset që sovjetikët kishin dashur t’i merrnin. Shqipëria ishte çliruar nga një kërcënim por ky kërcënim ishte shpërngulur në Mesdhe. Flota e 6 amerikane me aeroplanmbajtëset e saj dhe flota sovjetike e Detit të Zi u bënë personazhe që popullonin imagjinatën e çdo shqiptari. Mesdheu patrullohej orë e çast nga mjetet e tyre lundruese që herë-herë i afroheshin e herë-herë i largoheshin brigjeve tona. Ujërat shqiptare të Adriatikut dhe Jonit u shndërrua në imagjinatë në ato hendeqet e thella mbrojtëse me ujë që rrethojnë kështjellat. Në rrathë koncentrikë në qendër të kësaj Kështjelle ishte blloku që ruhej në brezin e dytë nga populli ushtar, i cili ruhej me hendekun e detit dhe kufirin e rrethuar me tela me gjemba.

Roje të reja

Një ditë të mes viteve 70 Kryeministri që kishte urdhëruar heqjen e postbllokut që e ndante udhëheqjen nga populli pati një bisedë të veçantë me Diktatorin. Fillimisht ky i tha se ishte i shqetësuar për gjendjen në ushtri. Kryeministri ngriti veshët. Pastaj Diktatori, duke marrë atë pamjen e vrenjtur me sytë e fiksuar diku, që Kryeministri ia njihte, shtoi se kishte disa të dhëna se Ministri i Mbrojtjes nuk ishte më njeri i besuar. Në vizitën që ai kishte pasur në Kinë, e cila po e tradhtonte edhe ajo stalinizmin, ministri kishte komplotuar diçka me kinezët. Kryeministri, që e kuptoi menjëherë se ministri do të asgjësohej, i tha se edhe ai kishte dyshime, por tani duket se kishte edhe prova. Cilat janë këto prova? - e pyeti Diktatori. Tezat e ushtrisë që po punohen në rast të një sulmi nga ana e imperializmit amerikan dhe social-imperializmit sovjetik e kinez. Ç’thonë këto teza? Sipas këtyre tezave në rast të një sulmi anglo-amerikan apo sovjetik, që me shumë gjasa do të vijë nga deti, ne duhet të kundërpërgjigjemi

Fatos Lubonja 23 geben scheine. Was für Beweise?, wollte der Diktator wissen. Die Thesen zur Strategie der Armee im Falle eines Angriffs seitens des amerikanischen Imperialismus und des sowjetischen und chinesischen Sozialimperialismus. Sie sähen vor, auf einen amerikanischen oder sowjetischen Angriff, der sehr wahrscheinlich vom Meer her erfolgen werde, mit den Methoden des Partisanenkriegs zu antworten. Und was soll das heißen? Der Diktator, der etwas brauchte, das er den „Verrätern“ anhängen konnte, war nun hellwach. Das soll heißen, dass wir die Städte verlassen und in die Berge gehen sollen. Das ist Defätismus!, wütete der Diktator, die Zeiten des Partisanenkriegs sind vorbei, wir haben nun einen starken Staat und werden den Krieg frontal führen. Es muss sofort das Zentralkomitee einberufen werden, um diesen Verräter und seine Komplizen zu entlarven. Das Zentralkomitee wurde einberufen und beschloss den Parteiausschuluss und die Verhaftung der „Verräter“, die daraufhin erschossen wurden. Die Paranoia des Diktators übertrug sich auf die Bevölkerung. Die ganze Küste verwandelte sich in eine einzige Baustelle, auf der ein komplettes Volk Bunker baute, große und kleine, Bunker für Infanteristen, für Artilleriegeschütze, für Unterseeboote. Albanien bereitete sich auf einen offenen Krieg gegen die Armeen des amerikanischen Imperialismus und des sowjetischen Sozialimperialismus vor. Das Meer vor der albanischen Küste wurde mehr und mehr zum Synonym für feindliches Territorium. Die rechteckigen Augenhöhlen der Bunker starrten auf den Horizont, in Erwartung feindlicher Kriegsschiffe, die Soldaten an Land zu setzen versuchten. Die Wächter aus armiertem Beton warteten auf ihren großen Augenblick. In den Jahren 1982/83 trat er sogar mehrmals ein, als Soldaten in höchster Alarmbereitschaft sie besetzten. Zu jener Zeit wurden der Ministerpräsident und später auch der Innenminister beschuldigt, an der Spitze der ungeheuer großen Gruppe feindlicher Verschwörer zu stehen, zu der schon der 1961 füsilierte Flottenkommandeur gehört hatte, ebenso wie die sabotierenden Militärs der siebziger Jahre. Aber vom Meer kam überhaupt nichts. Allenfalls

24 Aleph Letrare me luftë partizane. Ç’do të thotë kjo - ngriti veshët Diktatori që po kërkonte qyrkun që do t’u vishte tradhtarëve. Kjo do të thotë se ne, sipas tyre, duhet t’i lemë qytetet dhe do të shkojmë në mal. Po ky është disfatizëm, - shpërtheu Diktatori - ne nuk jemi me si në kohën e luftës partizane. Tani ne jemi një shtet i fortë ne do të bëjmë luftë frontale. Të mbledhim menjëherë Plenumin, ta denoncojmë këtë tradhtar dhe bashkëpunëtorët e tij. Ndërkohë që Plenumi vendoste përjashtimin nga partia dhe arrestimin e tradhtarëve që u pushkatuan paranoja e diktatorit iu transmetua gjithë popullit. Bregu i detit u kthye në shesh ndërtimi ku një populli i tërë filloi të ndërtojë bunkerë - më të mëdhenj, më të vegjël, për ushtarë, për topa për nëndetëse. Shqipëria përgatitej për një luftë frontale kundër ushtrisë së imperializmit amerikan dhe asaj të socialimperializmit sovjetik. Deti përtej bregut si kurrë ndonjëherë u bë sinonim i tokës armike. Sytë e zgavruar katërkëndësh të bunkerëve, prisnin të shfaqeshin në horizont anijet luftarake që do të zbarkonin ushtarët armiq. Këta roja betonarmeje pandehën për një çast se më në fund u kishte ardhur dita, kur në vitet 1982 - 1983 u mbushën disa herë me ushtarë në gjendje gatishmërie të lartë. Ishin vitet kur Kryeministri, e më pas Ministri i Brendshëm, u akuzuan se kishin qenë pikërisht ata në krye të grupit të stërmadh armiqësor ku kishte bërë pjesë edhe Komandanti i Flotës që u pushkatua më 1961 edhe ushtarakët e sabotatorët e viteve 70. Por nga deti nuk erdhi asgjë. Vetëm një barkë me motor që zbarkoi një bandë tre vetëshe. Ishte një nga ato që Sigurimi i quante “banda të thithura”. Njëri u vra, një tjetër ishte agjenti i Sigurimit që i kishe thithur dhe i treti u përdor në gjyqin e Ministrit për të dëshmuar se ata kishin ardhur me urdhër të tij për të vrarë Diktatorin.

Në fundvitet 80 vilat e bllokut në plazh i kishin ndryshuar thuajse të gjitha banorët e tyre. Kabinat në krahun tjetër, në gjendje gjithnjë e më të mjeruar, prisnin të njëjtët banorë gjithnjë e më të mplakur.

Fatos Lubonja 25 wäre ein Motorboot zu erwähnen, das eine aus drei Personen bestehende Gruppe absetzte. Es war eine „angesaugte Bande“, wie die Staatssicherheit es nannte. Einer der drei wurde getötet, der zweite war der Agent der Staatssicherheit, der die Bande „angesaugt“ hatte, und den dritten benutzte man in der Gerichtsverhandlung gegen den Minister zum Nachweis, dass dieser den Befehl erteilt hatte, den Diktator zu ermorden.

Ende der achtziger Jahre hatten fast alle Block-Villen am Strand von Durrës neue Bewohner. Die Kabinen auf der anderen Seite, die sich in einem zunehmend elenderen Zustand befanden, beherbergten noch die gleichen, allerdings ständig älter werdenden Bewohner. Die Hotels der wahren Marxisten-Leninisten und Maoisten standen immer öfter leer. Die Bunker füllten sich allmählich mit Sand.

7. August 1991

Der Ozeandampfer Vlora war eben von einer langen Reise nach Frankreich, Holland und Kuba zurückgekehrt, hatte im Hafen von Durrës angelegt und löschte nun den in einem kubanischen Hafen geladenen Zucker. Der Kapitän wunderte sich über die viele Menschen, die sich auf der Anlegebrücke versammelten. So etwas war noch nie vorgekommen. Ihm war entgangen, dass der Hafen nicht mehr bewacht wurde. Während der Monate, die er sich mit seinem Schiff auf hoher See befunden hatte, hatte sich Unerhörtes ereignet, mit dem Sturz des Denkmals des Diktators auf dem Hauptplatz in Tirana am 21. Februar des Jahres als Höhepunkt. Der Kapitän wusste zwar, dass Menschenmengen in ausländische Botschaften eingedrungen waren und dort Asyl beantragt hatten, und auch, dass einige ausländische Schiffe gestürmt worden waren, um die Ausreise in den Westen zu erzwingen. Aber es ging über seine Vorstellungskraft, dass der

26 Aleph Letrare Hotelet e marksist leninistëve të vërtet dhe maoistëve ishin gjithnjë e më bosh. Bunkerët kishte filluar t’i mbulonte rëra.

7 gusht 1991

Transoqeaniku Vlora sapo ishte kthyer në Portin e Durrësit nga një udhëtim i gjatë Francë - Holladë - Kubë. Ishte ngarkuar me sheqer në një port kuban dhe kishte nisur procesin e shkarkimit. Komandanti u çudit kur pa se sapo u morr vesh që anija kishte mbërritur në port rreth saj filluan të mblidhen njerëz, shumë njerëz, çka nuk i kishte ndodhur kurrë në jetën e tij. Ai nuk e dinte se porti nuk ruhej më me roje. Gjatë atyre muajve që ai lundronte kishin ndodhur disa ngjarje të padëgjuara që kishin marrë rrokopujën, veçanërisht pas rrëzimit të monumenti të Diktatorit më 21 shkurt të atij viti. Komandanti ishte në dijeni se grumbuj të mëdhenj njerëzish kishin hyrë në ambasadat e huaja, ku kishin kërkuar strehim. Edhe që disa kishin sulmuar anijet e huaja për të lundruar drejt Perëndimit. Por nuk i shkonte ndërmend se shteti nuk mund të ruante dot më as krenarinë e flotës, transoqeanikun e tij Vlora. Iu kujtua se në kohën e diktaturës një mik i kishte treguar një anekdotë, sipas së cilës, kur e pyetën një person se çfarë do të bënte sikur të ndodhte që deti Adriatik të ngrinte, ai ishte përgjigjur se do të hipte në një pemë. Pse? - e kishin pyetur. Që të shpëtoj, se mos më shkelë turma që do të vërsulet për të dalë nga portat e këtij ferri. Gruaja i kishte thënë të mos ia tregonte askujt sepse po t’i shkonte informacion Sigurimit minimumi do ta hiqnin nga lundrimet. Dhe ai thuaj se e kishte harruar. Tani iu kujtua sepse po ndodhte diçka që provonte profecinë e kësaj anekdote. Deti nuk kishte ngrirë, por nuk ruhej më dhe njerëzit ishin vërsulur drejt tij duke rrezikuar edhe jetët e tyre, për të dalë nga portat e ferrit. Kishin

Fatos Lubonja 27 Staat nicht mehr in der Lage sein sollte, den Stolz seiner Flotte, den Transozeandampfer Vlora, zu schützen. Er musste an eine Anekdote denken, die ihm in den Zeiten der Diktatur von einem Freund erzählt worden war. Jemand hatte auf die Frage, was er denn tun werde, wenn die ganze Adria zufriere, geantwortet: So schnell wie möglich den nächsten Baum besteigen! Warum denn das? Um nicht von der Menge zertrampelt zu werden, die aus dieser Hölle entfliehen will. Die Frau des Kapitäns hatte ihm dringend geraten, das Geschichtchen nicht weiterzuerzählen, denn wenn die Staatssicherheit davon Wind bekam, nahm man ihm als geringste Strafe sein Schifffahrtspatent weg. Er hatte die ganze Sache fast schon vergessen, doch nun, da sich die Prohezeiung gewissermaßen erfüllte, fiel sie ihm wieder ein. Zwar war das Meer nicht zugefroren, aber es wurde nicht mehr bewacht, und die Menschen strömten unter Lebensgefahr herbei, um aus der Hölle wegzukommen. Sie drohten dem Kapitän, ihn umzubringen, wenn er zu fliehen versuche, denn er müsse sie nach Italien bringen. Die Vlora war schnell überfüllt, doch die Leute hörten nicht auf, sie einander niedertrampelnd zu entern, kletterten auf den Schornstein und die höchsten Masten. Manche sprangen ins Meer und schwammen hinüber zum Schiff, von dem aus man Seile hinunterließ, an denen sie mit der Geschicklichkeit von Affen hinaufkletterten. Der Kapitän warnte, sein Schiff benötige einige dringende Reparaturen, es bestehe die Gefahr, dass es sinke, aber sie zwangen ihn, in See zu stechen. Augenzeugen berichten, dass es an Bord relativ ruhig zuging, wenn man bedachte, dass sich fünfzehntausend Menschen auf dem Schiff befanden. Vielleicht kam diese Ruhe daher, dass die meisten sich während der Reise ihren Träumen von einem Leben in Freiheit hingaben. Viele der Menschen auf den Decks hatten den Ozeandampfer jahrelang sehnsüchtig vom Ufer aus beobachtet, in der Reede und wenn er hinter dem Horizont verschwand, der die Diktatur von der Außenwelt trennte. Augenzeugen berichteten auch von einer großen Solidarität an Bord. Bei der Ankunft auf der anderen Seite der Adria veränderte sich die allgemeine Gemütslage dramatisch. Dort wartete die italienische

28 Aleph Letrare kërcënuar edhe jetën e komandantit që e kishin paralajmëruar të mos largohej sepse do t’i çonte ata në Itali. Anija Vlora sa hap e mbyll sytë u mbush plot, e megjithatë njerëzit vazhdonin të ngjiteshin duke shkelur mbi njëri tjetrin, duke hipur ku mundnin edhe deri në majë të oxhakut dhe të direkëve që ngriheshin në anije. Hidheshin në det shkonin me not deri tek anija, kapeshin në litarët që ua kishin hedhur ata që ishin lart dhe kacavirreshin me shkathtësinë e majmunëve derisa ngjiteshin në bord. Komandanti ngulmonte se anija kishte nevojë për remont, se ashtu rrezikonin të mbyteshin, por ata e kërcënuan dhe urdhëruan që të nisej.

Dëshmitarët tregojnë se në anije kishte qetësi - duke patur parasysh se atje kishte 15000 vetë. Ndoshta pse shumëkush donte të ëndërronte gjatë atij udhëtimi. Ndër pasagjerët kushedi se sa ishin ata që e kishin parë me vite transoqeanikun nga bregu, në radë, tek portat e horizontit që ndanin diktaturën me krahun tjetër. Në anije kishte edhe solidaritet të madh, tregojnë dëshmitarët. Por në bregun tjetër gjendja e tyre emocionale ndryshoi në mënyrën më dramatike. Atje i priste policia italiane e cila nga konkava e anijes i mori dhe i mbylli në një konkavë tjetër: atë të Stadiumit të Barit ku ëndrrat e një jete të lumtur në Itali u shndërruan në zhgjëndrrën e përpjekjes për të siguruar pak ujë, pak bukë që ua hidhnin helikopterët italianë. Nga solidariteti ata u kthyen në bisha që i rrëmbenin njëri-tjetrit bukën e gojës. Shumicën i kthyen po nëpër atë det me tragete të mëdha për në Shqipëri. Të tjerët i kthyen me avionë.

Ngjarja e anijes Vlora shënon datën kur në bregun lindor të detit u shua ndjenja e gëzimit të mbarimit të Luftës së Ftohtë që nxori një palë fituese që priste krahëhapur viktimat e kësaj lufte teksa ata vërsuleshin drejt tyre për të kërkuar mbrojtje, strehim, shpëtim, punë

Fatos Lubonja 29 Polizei, die alle Passagiere aus dem runden Bauch des Schiffes holte und in ein anderes Rund verbrachte: das Stadion von Bari, wo der Traum von einem glücklichen Leben in Italien der völligen Desillusionierung wich. Nun galt es, sich um jeden Preis ein wenig Wasser zu sichern, ein wenig von den Lebensmitteln, die italienische Hubschrauber abwarfen. Von Solidarität war keine Rede mehr, nun kämpften sie wie wilde Tiere um jeden Bissen Brot. Die meisten Flüchtlinge wurden auf Fähren über das gleiche Meer, über das sie gekommen waren, nach Albanien zurückgeschickt. Der Rest kam mit dem Flugzeug.

Die Irrfahrt der Vlora bezeichnet den Augenblick, in dem am Ostufer der Adria die Freude über das Ende des Kalten Krieges erlosch. Angangs nahm sich die Siegerpartei noch großzügig der Opfer an, die mit dem Ruf: „Nun bin ich frei, meine Familie ist frei!“ in Strömen bei ihr Schutz, Zuflucht, Rettung, Arbeit suchten. Für ein paar Monaten wurde das adriatische und ionische Meer zum weit offenstehenden Tor in die Freiheit, doch dann war es mit der Aufnahmebereitschaft auf der anderen Seite vorbei. Ein neuer Krieg von anderer Art begann, gerichtet gegen die freie Wahl des Aufenthalts, weder kalt noch heiß. Es war der Kampf der Reichen im Westen zur Verteidigung ihres Wohlstands gegen die anstürmenden Armen. Das Meer wurde zum Kriegsschauplatz, und die Listen der Opfer wurden länger und länger. Es war ein mit ungleichen Mitteln geführter Kampf. Die Waffe der Armen waren stark motorisierte Schlauchboote, ein Transportmittel, das ihnen bis dahin gänzlich unbekannt gewesen war. Seine wichtigste Eigenschaft war die Schnelligkeit. Die Reichen hatten Fregatten und bewaffnete Hubschrauber, die mit modernen Ortungsgeräten ausgestattet waren. Die Armen vermieden den offenen Angriff. Sie waren in der Regel nachts unterwegs, mit dem einzigen Ziel, unbemerkt die Küste zu erreichen, um in das Territorium der Reichen eindringen und dort untertauchen zu können. Sie wollten sich so unsichtbar wie möglich

30 Aleph Letrare duke britur: “Tani unë jam i lirë. Familja ime është e lirë!”. Deti për disa muaj ishte kthyer në një portë të hapur daljeje drejt lirisë, por tani krahët e hapur ishim mbyllur e, së bashku me ta, edhe portat e Adriatikut dhe Jonit. Kishte filluar një luftë tjetër e një lloji tjetër kundër lirisë së lëvizjes. Kësaj here nuk ishte as luftë e ftohtë as luftë e nxehtë. Ishte lufta e të pasurve në Perëndim për të mbrojtur mirëqenien e tyre nga dyndja e të varfërve. Deti u kthye në territorin më tragjik të kësaj lufte. Kronikat e detit filluan të mbushen me kufomat e viktimave të saj. Ishte një luftë shumë e pabarabartë. Edhe mjetet e saj ishin shumë të pabarabarta. Të varfrit përdornin kryesisht skafe dhe gomone. Këto ishin një lloj mjeti lundrues i panjohur më parë edhe për ata vetë, vetia kryesore e të cilëve qe se ishin të shpejtë. Të pasurit kishin fregata të fuqishme dhe helikopterë të pajisur me armë e me të gjitha pajisjet e nevojshme për të patrulluar detin. Të varfrit nuk sulmonin askënd. Ata lundronin kryesisht natën dhe kishin vetëm një qëllim, të mbërrinin bregun dhe të futeshin në territorin e të pasurve pa u dalluar. Të zhdukeshin sa më shumë. Ta pasurit luftonin të dukeshin sa më shumë që t’i kapnin dhe t’i kthenin mbrapsht. Deti për të varfrit ishte kthyer në një qenie dy trajtëshe: njëra kishte bardhësinë e dritës së shpresës për të dalë matanë dhe tjetra të zezën e thellësisë së natës të rrezikut të mbytjes në të. Për të pasurit ai ishte më shumë një aleat i stërmadh pasi ishte një pengesë e pakapërcyeshme natyrore për shumicën e të varfëve, kurse për ata më të çmendurit prej tyre, që guxonin ta sfidonin, ai mund të kryente edhe ato punë që ata s’do të donin t’i kryenin me duart e tyre. Në kronikën e gjatë të kësaj lufte ku deti “i thellë” i kundërvihet detit si “dalje”, duke prodhuar tragjedi, ka dy ngjarje kanë mbresuar pashlyeshëm kujtesën e të varfëve.

Fatos Lubonja 31 machen. Die Reichen dagegen zeigten im bemühen, die Eindringlinge abzufangen, ein Höchstmaß an Präsenz. Das Meer hatte für die Armen zwei Gesichter: ein freundliches, auf dem der Schimmer der Hoffnung lag, und ein häßliches, das dunkle Nacht und Lebensgefahr verhieß. Für die Reichen war es ein starker Verbündeter, weil es für die meisten der Armen unüberwindliches Naturhindernis darstellte. Wenn die Verrücktesten unter ihnen es dennoch herauszufordern wagten, nahm es den Reichen oft genug die schmutzige Arbeit ab. Aus dem langen Krieg, in dem das „tiefe Meer“ mit dem „Meer als Ausweg“ – viele Tragödien produzierend – stritt, sind zwei Ereignisse den Armen in unauslöschlicher Erinnerung geblieben.

Die „Reede IV“

Am 29. März 1997 begaben sich im Hafen der südalbanischen Stadt Vlora rund hundertzwanzig Menschen, darunter viele Frauen und Kinder, auf eine kleines Schiff namens „Reede IV“. Vorgesehen ausschließlich für den Dienst im Hafen, war es etwa zwanzig Meter lang, mit einer neunköpfigen Besatzung und drei kleinen Kabinen. Es war noch heller Tag, aber man wollten sofort in See stechen. Warum Heimlichkeit, wo sie doch eine so starke Rechtfertigung hatten? Sie wollten nicht mehr, als der Anarchie, dem Chaos im Land entfliehen, das die ausländische Presse mit dem Begriff „bürgerkriegsähnliche Zustände“ belegt hatte. Schließlich waren auch die italienischen Staatsbürger Hals über Kopf aus Vlora geflohen. Man hatte sie mit einem Schiff und mehreren Hubschraubern abgeholt. Sie dagegen mussten bis zu einer 1 Million Lire pro Kopf bezahlen. Die Kriminellen, die das Unternehmen organisierten, sammelten das Geld ein und gaben dem Steuermann Anweisung, in See zu stechen. Die Menschen, die den Weg über das Meer antraten, konnten nicht wissen, dass sich bei den Reichen auf der anderen Seite der Kommunalwahlkampf in vollem Gange befand, in dem der

32 Aleph Letrare I Katërti i Radës

Më 29 Mars 1997, në portin e Vlorës rreth njëqindenjëzet vetë, midis tyre kishte edhe shumë gra dhe fëmijë, po hipnin në një anije të vogël, e quajtur i Katërti i Radës. Ishte një anije afro njëzet metra e gjatë me tre kabina të vogla destinuar vetëm për shërbime portuale që normalisht mund të mbante një ekuipazh prej tetë nëntë vetash në bord. Ishte ditë, por ata ngulmonin të niseshin sa më shpejt. Nuk kishte pse të lundronin natën, fshehtazi, pasi kishin një justifikim të fortë. Synonin t’i shpëtonin kaosit të një gjendjeje anarkike që kishte pushtuar vendin e që shtypi i huaj e quajti edhe luftë civile. Edhe vetë italianët kishin braktisur me nxitim Vlorën për këtë arsye. Kishin ardhur i kishin marrë me anije dhe helikopterë. Kurse ata kishin paguar nga 500 mijë deri në 1 milion lireta për kokë. Banditët që kontrollonin krejt operacionin mblodhën lekët dhe i dhanë urdhër timonierit të nisej. Ndërkaq ata që morën detin nuk mund ta dinin se në vendin e të pasurve kishte filluar fushata elektorale për zgjedhjet lokale dhe tema e ndalimit të barbarëve ishte më e nxehta e politikës; se bash atë ditë, në gazetën më të madhe të vendit të të pasurve, Corriere della Sera, një deputete e Parlamentit kishte lëshuar thirrjen se, për të frenuar invazionin e këtyre barbarëve, ata “duheshin hedhur në det”. Aq më pak ata mund të dinin se ato ditë ministri i jashtëm i vendit të të pasurve i kishte shkruar ministrit të tyre të kaosit se ata i ofronin ndihmë qeverisë për kontrollimin e detit shqiptar për të penguar ikjen e njerëzve drejt Italisë dhe se ky i ishte përgjigjur se qeveria shqiptare ishte plotësisht dakord. I Katërti i Radës e la portin e Vlorës në orën 3 pasdite. Afër ishullit të Sazanit ai mori në bord edhe tre vetë, që po iknin me një barkë. Mirëpo pa dalë në ujërat ndërkombëtare, iu shfaq fregata italiane Nr. 577 Zeffiro, një kështjellë lundruese që filloi ta shoqërojë sa në krah të saj sa duke i penguar rrugën. Nga bordi i fregatës britën me megafon,

Fatos Lubonja 33 Barbarenansturm das heißeste Thema war. An genau diesem Tag hatte eine Parlamentsabgeordnete in Corriere della Sera, der größten Zeitung des Landes der Reichen, dazu aufgerufen, die Invasion dieser Barbaren um jeden Preis zu stoppen, man müsse sie „ins Meer zurückwerfen“. Noch weniger konnten die verzweifelten Menschen wissen, dass vor kurzem der Außenminister des Landes der Reichen seinem Amtskollegen in ihrem chaotischen Land jede Unterstützung bei der Überwachung der albanischen Gewässer angeboten hatte, um die Massenflucht in Richtung Italien zu zu stoppen, und auf volle Zustimmung gestoßen war. Die „Reede IV“ verließ den Hafen von Vlora um drei Uhr nachmittags. Nahe der Insel Sazan nahm sie noch drei Leute an Bord, die sich wagemutig in einem kleinen Kahn auf die Flucht gemacht hatten. Noch ehe das kleine Schiff die internationalen Gewässer erreichte, tauchte die italienische Fregatte F 577 Zeffiro auf, eine schwimmende Festung, die versuchte, es von seinem Kurs abzubringen. Mit einem Megaphon riefen sie von Bord der Fregatteherüber, man werde die Besatzung des Schiffes verhaften und die Passagiere zurückschicken. Das albanische Schiff hisste eine weiße Fahne und zeigte die Kinder vor. Bis achtzehn Uhr fuhr die Zeffiro neben der „Reede IV“ her, dann verschwand sie und wurde kurze Zeit später durch eine andere Fregatte ersetzt, die F 558 Sibilla, die ein Hubschrauber begleitete. Die Fregatte setzte sich neben das kleine Schiff, um es abzudrängen und zur Umkehr zu zwingen. Die ohnehin aufgewühlte See wurde durch die Bugwelle der Sibilla noch rauer, und die „Reede IV“ geriet bedenklich ins Schaukeln. Ihr Steuermann versuchte auszuweichen, drehte aber nicht um. Die Sibilla war mittlerweile keine zwanzig Meter mehr entfernt, und die „Reede IV“ drohte umzukippen. Die Passagiere schwenkten alle weißen Tücher, die sie finden konnten. Eine Frau hob ihr Kind in die Höhe. Gegen 19 Uhr, als gerade die Dunkelheit anbrach, kam die Fregatte der „Reede IV“ (absichtlich oder unabsichtlich) so nahe, daß die beiden Schiffe miteinander kollidierten. Das zwanzig Mal längere, dreimal breitere, zweimal schnellere und zwanzigmal schwerere Schiff

34 Aleph Letrare se ekuipazhi i anijes do të arrestohej kurse të tjerët do të ktheheshin mbrapsht. Anija shqiptare iu përgjigj me një flamur të bardhë dhe duke treguar fëmijët. Shoqërimi vazhdoi deri në orën gjashtë pasdite dhe pastaj fregata Zeffiro u zhduk. Pas pak u shfaq një fregatë tjetër F 558 Sibila, e shoqëruar me një helikopter. Ajo filloi t’i bllokonte rrugën anijes për t’i vështirësuar lëvizjen në mënyrë që të kthej mbrapsht. Në këtë kohë deti ishte trazuar shumë. Dallgët e tij, që lartësoheshin edhe më kur afrohej Sibila, e lëkundnin kërcënueshëm anijen e vogël. Timonieri i saj manovronte herë majtas herë djathtat për ta evituar, por pa u kthyer mbrapsht. Pastaj pasagjerët panë se Sibila po u afrohej shumë, edhe më afër se njëzet metra. I Katërti i Radës fillon të lëkundej rrezikshëm. Ata tundën çdo gjë të bardhë që kishin ndër duar. Një grua ngriti mbi kokë fëmijën e saj. Por rreth orës 19, kur tashmë ishte bërë natë, fregata, me dashje apo pa dashje, u afrua aq afër sa e goditi. Ishte goditja fatale e një anijeje katër herë më e gjatë, tre herë më e gjerë, dy herë më e shpejtë dhe njëzetetre herë më e rëndë. I Katërti i Radës peshonte 56 ton kurse Sibila 1285. Goditja e përmbysi anijen e vogël që u mbush me ujë dhe u fundos menjëherë. Nga 120 vetë që kishte në bord u mbytën 81 ndër të cilët 31 ishin nën moshën 16 vjeç.

Tragjedia e 9 janarit

Në mbrëmjen e 9 janarit 2004, skafisti i një gomoneje u lidh drejtpërsëdrejti me celular me kanalin televiziv Top Channel. Kërkonte, i alarmuar, ndihmë pasi ishin prishur motorrat dhe kështu kishte mbetur në kurthin e dallgëve të një deti në furtunë, me 31 persona në bord. Nga autoritetet nuk kishte asnjë reagim. Zyrtarët e policisë nga ana e tyre u deklaruan gazetarëve se deti ishte shumë i trazuar, me dallgët pothuaj 5 metra të larta, dhe kjo i pengonte mjetet

Fatos Lubonja 35 rammte die „Reede IV“. 1285 Bruttoregistertonnen stießen gegen 56 Bruttoregistertonnen. Der fatale Stoß warf das kleine Schiff um, es lief blitzschnell voll und versank. Von den einhundertzwanzig Menschen an Bord ertranken einundachtzig, einundreißig von ihnen waren jünger als sechzehn Jahre.

Die Tragödie des 9. Januar

Am Abend des 9. Januar 2004 meldete sich der Pilot eines motorisierten Schlauchboots per Handy mit einem Hilferuf beim albanischen Fernsehsender Top Channel. Seine Motoren waren ausgefallen, und er trieb mit einundreißig Personen an Bord hilflos im stürmischen Meer. Die zuständigen Organe unternahmen nichts. Vertreter der Polizei erklärten den Journalisten, der Wellengang von fast fünf Metern lasse den Einsatz der zur Verfügung stehenden Rettungsmittel nicht zu. So wurde jedenfalls behauptet. Ebenfalls wurde mitgeteilt, die Polizei sei wenige Stunden zuvor auf ein nicht mit Menschen, sondern mit Drogen beladenes Schlauchboot hingewiesen worden, das an der Küste des Ionischen Meeres in See gestochen sei. Offenbar handele es sich um ein und dasselbe Boot. Am nächsten Tag entdeckte ein Suchhubschrauber ein Schlauchboot, das inmitten einer großen Öllache auf dem Meer dümpelte, umgeben von Taschen, Koffern und Plastiktüten mit persönlichen Gegenständen. Beim Näherkommen entdeckten die Piloten im Schlauchboot einen Haufen Leichen, dazu eine kleine Zahl von winkenden Überlebenden. Achtzehn Männer und drei Frauen waren erfroren. Elf Personen befanden sich in akuter Lebensgefahr. „Die Wellen waren so hoch, dass das Boot vollschlug.“ „Ich sah eine Stichflamme hörte und einen lautenK nall. Die Motoren waren durchgebrannt und wir trieben steuerlos auf dem Wasser.“ „Wir sahen, dass das Wetter sehr schlecht war, doch die Leute, die das Motorboot fuhren, bestanden darauf, dass wir ausliefen. Bei

36 Aleph Letrare e shpëtimit të mbërrinin në vendngjarje. Të paktën kështu thanë. Thanë edhe se forcat e rendit vetëm pak orë më parë ishin sinjalizuar për një gomone, të ngarkuar me drogë, jo me njerëz, që ishte nisur nga bregdeti i Jonit dhe sipas tyre bëhej fjalë për të njëjtën gomone. Të nesërmen një helikopter në kërkim ajgëtoi së largmi një gomone që pluskonte mes çantash, valixhesh, qesesh plastike të mbushura me sende personale, në një det të ndotur rreth saj me karburant. Kur u afrua pilotët panë se nën këmbët e një grushti njerëzish që gjallonin ende, duke tundur duart për të kërkuar ndihmë, kishte një kapicë kufomash. Tetëmbëdhjetë burra dhe tre gra kishin vdekur nga të ftohtit. Njëmbëdhjetë të tjerët ishin në grahmat e fundit. “Dallgët ishin aq të mëdha sa i gjithë uji na hynte në gomone.” “Dëgjova një krismë të madhe dhe një flakë që u përhap menjëherë. U dogjën motorët dhe mbetëm.” “E pamë që ishte mot shumë i keq, por skafistët këmbëngulën që në raste të tilla është më e lehtë t’u shpëtosh italianëve” - thanë disa nga të mbijetuarit.

“Rezistenca e njeriut ndaj të ftohtit është e ndryshme jashtë ujit dhe brenda ujit. Janë përpjekur të lëvizin për t’u ngrohur, por ka ardhur një pikë që s’kanë mundur të ngrenë dot as krahun. Kur truri i njeriut furnizohet më pak me gjak, funksionet që ai kryen reduktohen. Vihet re një ngadalësim i lëvizjeve deri në paralizim dhe vështirësi në frymëmarrje, që shpien drejt vdekjes” - tha një mjek italian që ekzaminoi kufomat.

Moratoriumi

Në vitin 2006 midis qeverisë së të pasurve dhe qeverisë së barbarëve u arrit një marrëveshje - kuptohet, e imponuar nga qeveria e të pasurve. Sipas kësaj marrëveshjeje qeveria e të varfërve shpallte

Fatos Lubonja 37 solchen Verhältnissen könne man den Italienern leichter entkommen.“ Das waren Aussagen der Überlebenden.

Das Moratorium

Im Jahr 2006 wurde zwischen der Regierung der Reichen und der Regierung der Armen ein Abkommen getroffen. Oder besser gesagt, die Regierung der Reichen setzte ein Abkommen durch. Die Regierung der Armen verkündete ein Moratorium: für drei Jahre wurde den Armen die Benutzung von motorisierten Wasserfahrzeugen an ihrer Küste untersagt. Wie zu Zeiten des Diktators wurde das Meer zur verbotenen Zone. Tief, sehr tief. Von den Armen kam kein Protest. Schließlich hatten die meisten von ihnen niemals ein Motorboot oder auch nur den Wunsch besessen, im offenen Meer herumzufahren. Sie waren zufrieden damit, zusammengequetscht wie Sardinen am Strand zu liegen. Überdies ging es ihnen inzwischen schon wesentlich besser als früher, denn aus den Geschäften hinter ihnen wehten die Düfte aller möglichen Produkte heran, in denen der herbe Geruch des Meeres unterging. Ihre Kinder warfen gelegentlich einen kurzen Blick zu den geheimnisvollen Schiffen am Horizont hinüber und bauten dann weiter an ihren Sandburgen, die wenig später von den Rädern der Verkaufswägen zerstört wurden. Doch getröstet durch Kartoffelchips und alles mögliche Spielzeug machte ihnen das nicht viel aus.

Die Regierung der Barbaren verbuchte die Eindämmung des Menschenhandels als einen großen Erfolg. Drei Jahre später, im Jahr 2010, besuchte ihr Ministerpräsident seinen Amtskollegen bei den Reichen in Rom. In einem Saal des Palazzo Chigi wurde eine Pressekonferenz abgehalten. Hinter den beiden Führern befand sich eine Kopie von Raffaells FrescoD ie

38 Aleph Letrare një moratorium me të cilin ndalohej për tre vjet lundrimin në bregun e të varfërve nga të varfrit. Deti, si në kohën e Diktatorit, u bë zonë e ndaluar, i thellë, shumë i thellë. Të varfrit megjithatë nuk protestuan. Tek e fundit shumica nuk kishin pasur asnjëherë dhe as nuk kishin as varka as motoskafë dhe as dëshirën për të lundruar në detin e hapur. Ishin mësuar të paketoheshin si sardelet tek bregu. Tani madje ishin shumë më mirë, sepse nga pas i ndiqnin dyqanet me erërat e produkteve gjithfarëshe që mbysnin edhe aromën e detit. Fëmijët e tyre, i hidhnin nganjëherë sytë në horizont për të parë anijet misterioze dhe vazhdonin të ndërtonin në breg kështjellat që ua prishnin shpesh edhe rrotat e dyqaneve lëvizëse, por tani kishin patatina dhe lodra gjithfarëshe.

Qeveria e barbarëve e futi në listën e sukseseve të saj pakësimin e trafikut njerëzor. Pas tre vjetësh më 2010 Kryeministri i tyre u takua me Kryeministrin e të pasurve në Romë. Konferencën për shtyp e dhanë në një sallë të Palaco Chigit ku dy udhëheqësit kishin prapa një kopje të afreskut të RaffaellosPapa Leone zmbraps Atilën. Kryeministri i barbarëve, me italishten e tij të çalë, duke folur për moratoriumin tha me krenari: “Abiamo messo il muratorio” “Muratorio” në italisht është femërore dhe thuhet “la moratoria” - e korrigjoi me shaka Kryeministri i të pasurve - por ti je mashkull - i tha, duke shtrënguar grushtin për të treguar se miku i tij barbar ishte edhe i fortë prandaj i vinte ta bënte mashkullore. Kryeministri i barbarëve vazhdoi të fliste mbi suksesin e bllokimit të trafiqeve kriminale nga brigjet e vendit të tij në brigjet e Italisë. “Nuk dua që ata të vijnë në Itali” - tha duke ngritur zërin lart.

Fatos Lubonja 39 Begegnung von Attila und Papst Leo d. Großen. Der Regierungschef der Barbaren erklärte in seinem holprigen Italienisch stolz: „Abiamo messo il muratorio1.“ Eigentlich sei das Wort im Italienischen feminin und laute richtig „la moratoria“, amüsierte sich der Ministerpräsident der Reichen, aber das mache nichts, im Gegenteil, man sehe an der Veränderung des Geschlechts, wie männlich sein Gast sei. Dabei drückte er seinem Barbarenfreund fest die Hand. Der Ministerpräsident der Barbaren prahlte mit der erfolgreichen Unterbindung des illegalen Rauschgift- und Menschenhandels in das Nachbarland. „Ich will nicht, dass alle diese Leute nach Italien kommen“, verkündete er mit erhobener Stimme. Der Ministerpräsident der Reichen sah sich zu einer weiteren humorvollen Feststellung veranlasst: Nun ja, wenn es um hübsche Mädchen gehe, sei er bereit, ein Auge zuzudrücken.

* * * Kurz vor dem neunten Jahrestag der Tragödie vom 9. Januar brachte sich ein zweiundzwanzigjähriges Mädchen (also eine von denen, die der Ministerpräsident der Reichen mit Handkuss bei sich aufgenommen hätte) in seinem Heimatland um, ohne Italien je gesehen zu haben. Sie war die Schwester eines der Schiffbrüchigen, erst zwanzigjährig hatter er zusammen mit seiner Frau im Meer den Tod gefunden, als sie selbst zwölf Jahre alt gewesen war. Alle sprachen vom zweiundzwanzigsten Opfer. Wer weiß, welches Bild vom Meer sich ihrem neun Jahre zuvor traumatisierten Gehirn eingeprägt hatte …

1 Il muratore (it.), muratori (alb.) = der Maurer

40 Aleph Letrare Kryeministri i të pasurve i ndërhyri përsëri me humor duke thënë se po të ishte fjala për vajza të bukura ata ishin të gatshëm të mbyllnin njërin sy.

* * * Në prag të përvjetorit të nëntë të tragjedisë së 9 Janarit një vajzë e re 22 vjeçare, nga ato që Kryeministri i të pasurve mund t’i priste me kënaqësi, vrau veten në vendlindje pa e parë kurrë Italinë. Ishte motra e një njëzetvjeçari që u mbyt së bashku me të shoqen kur ajo kishte qenë 12 vjeç. Të gjithë e quajtën viktima e 22-të. Kushedi se si shfaqej deti në mendjen e saj të goditur nga trauma e nëntë vjetëve më parë.

Një refleksion në mbyllje

Edhe “dalja” edhe “i thellë”, që thërrasin në ndihmë etimologët për të shpjeguar origjinën e fjalës det në shqip, lidhen me detin. Dalja të sjell për asosacion pamjen e tij horizontale, hapësirat që shtrihen mbi të dhe përpara tij, mundësitë që të jep deti për të takuar botë të reja; kurse thellësia pamjen e tij vertikale atë që nuk na e sheh syri që nuk e dimë se deri ku shkon dhe që lidhet më shumë në imagjinatën tonë me misterin, frikën, mbytjen: - pus i thellë, hon i thellë, gropë e thellë të gjitha të evokojnë një vend të frikshëm, të errët ku mund të biesh dhe të mos dalësh dot më prej andej. Dalja në imagjinatë është më shumë e lidhur me dritën, “thellësia” me errësirën. Pa i hyrë ndonjëherë vërtetësisë shkencore edhe sot nuk ndahem dot nga ky kuptim i zymtë mbiemëror i detit, i cili është shumë më i fortë se “dal” tek unë dhe tek brezi im. Sigurisht kjo është e lidhur me imagjinimin e detit të krijuar nëpërmjet përjetimeve që tregova duke u përpjekur të përmbledh një jete të tërë në raport me detin. Është një histori e zymtë e mbushur me tragjedi, ku ëndrra e detit si dalje drejt njohjes e pafundësisë ndeshet me realitetin e një detit të

Fatos Lubonja 41 Eine abschließende Reflektion

Beide Erklärungen der Ethymologen für die Herkunft des albanischen Wortes für Meer – „Ausgang, Ausweg“ und „tief“ –machen auf ihre Weise Sinn. Die eine bezieht sich auf seine horizontale Ausdehnung, weist auf Weite hin, die Möglichkeit, neue Welten kennenzulernen. Die andere zielt auf den vertikalen Aspekt, auf das fürs Auge Unsichtbare, dessen Ausdehnung wir nicht kennen, so dass es uns geheimnisvoll erscheint, Angst weckt: der tiefe Brunnen, der tiefe Abgrund, das tiefe Loch. Wir denken an einen furchterregenden, finsteren Ort, etwas, in das man hineingezogen wird, ohne wieder herauszufinden. Die eine Seite steht für Helligkeit, die andere für Finsternis. Ganz unabhängig von dem, was die Wissenschaft sagt, komme ich bis heute nicht davon los, beim Wort Meer zuerst an Dunkelheit zu denken, jedenfalls mehr als an die Möglichkeit zum Weggehen. Wahrscheinlich gilt das für meine ganze Generation. Das hat vermutlich mit all dem zu tun, was ich im Laufe meines Lebens erlebt habe. Manches davon habe ich hier berichtet. Der Traum vom Meer als Ausgangstor zum Kennenlernen des Unendlichen kollidiert mit der Wirklichkeit eines Meeres, in dem man ertrinkt, und zerbricht daran. Meine Geschichte wird dominiert von Tragik, vom Negativen, das die positiven Erfahrungen des Autors mit dem Meer überlagert. Aber es ist die Geschichte, die in meiner Erinnerung ist. Hegel hätte wahrscheinlich gesagt, dieses Negative sei die Essenz der Tragödie, als das Aufeinanderprallen von Gegensätzen, aus dem die Geschichte entsteht. Die Schicksale der kleinen Leute, die hier dargestellt werden, seien unwichtig gegenüber ihrer höheren Bedeutung. Schopenhauer hätte darin eine der zahllosen Geschichten gesehen, an denen sich die Absurdität und Bedeutungslosigkeit des Lebens erweist. Ich halte es allerdings weder für richtig, der Tragödie einen Sinn zu geben, noch sich ihrer Absurdität zu unterwerfen. Mir geht es um eine Geschichte, die durch das Streben nach Gerechtigkeit, Menschenliebe, seelischer Öffnung, Selbstfindung das Tragische

42 Aleph Letrare përjetuar më shumë si vend mbytjeje, dhe thyhet. Është një histori që dominohet nga sensi i tragjikes, nga negativiteti, ku harrohen apo neglizhohen tërë ato kujtime të bukura që ka autori me detin. Por është historia që më doli nga kujtesa ime më e thellë. Hegeli do të thoshte se ky negativitet është esenca e vetë tragjedisë si konflikt i të kundërtave që prodhojnë historinë. Se fatet e njerëzve të vegjël, që tregohen këtu, janë të parëndësishëm përpara kuptimit të saj të madh. Shopenhaueri se kjo është një nga historitë e panumërta që provojnë absurditetin dhe parëndësinë e jetës. Për mua është një histori që as kërkon t’i japë kuptim tragjedisë as t’i nënshtrohet absurdit të asaj. Është një histori që kërkon ta kapërcejë tragjiken nëpërmjet thirrjes për drejtësi, dashuri midis njerëzve, hapje shpirtërore, kërkimit të vetvetes. Sepse ndërgjegjja tragjike - siç thotë Jaspersi - e përmban gjithnjë kapërcimin e tragjikes. Në këtë histori kujtimi i fëmijërisë me detin që takohet me qiellin në horizontin ku lëvizin anijet dydimensionale si të filmave vizatimorë, i detit si dalje drejt botës, drejt të panjohurës i mbijeton këtyre tragjedive siç mbijeton shpresa. Ai është më i forti kujtim i të gjithëve. Më duket se edhe të mbyturve të detit në çastet e fundit një kujtim i ngjashëm u është shfaqur si dalje drejt pafundësisë. Ashtu siç i është shfaqur udhëtarit më të madh të të gjitha kohërave në çastin e vdekjes, Uliksit dantesk që vdiq sepse guxoi të kapërcejë kufijtë e përcaktuar nga zotat, për tu hedhur në detra të panjohur. Ashtu besoj i është shfaqur edhe një të mbyturi tjetër të famshëm që na ka lënë këtë këshillë të urtë:

Nëse do të ndërtosh një anije mos mblidh më parë njerëzit që të sjellin lëndën, që të ngrehin veglat e duhura, mos nda detyra mos organizo punën

Fatos Lubonja 43 überwinden möchte. Denn das tragische Bewußtsein trägt nach Jaspers stets die Überwindung des Tragischen in sich. In dieser Geschichte behaupten sich die Kindheitserinnerungen an Schiffe, die sich auf der Linie, die Himmel und Meer am Horizont bilden, wie Scherenschnitte hin und her bewegen, an das Meer als Ausgangstor zur Welt, zum Unbekannten gegen alle Tragödien, so wie auch die Hoffnung überlebt. Mir scheint, auch die im Meer Ertrunkenen empfinden in ihren letzten Augenblicken, am Ausgangstor zur Unendlichkeit, ganz ähnlich. So wie der größte Reisende aller Zeiten, Dantes Odysseus, im Moment seines Todes empfand, den er erlitt, weil er mit dem tollkühnen Aufbruch in unbekannte Meere die von den Göttern festgelegten Grenzen zu überschreiten wagte. Oder ein anderer berühmter Ertrunkener, der uns den weisen Ratschlag hinterließ: „Wenn Du ein Schiff bauen willst, dann trommle nicht Männer zusammen um Holz zu beschaffen, Aufgaben zu vergeben und die Arbeit einzuteilen, sondern lehre die Männer die Sehnsucht nach dem weiten, endlosen Meer.“ (Antoine de Saint_Exupery: Die Stadt in der Wüste) Dieser Satz führt mich wieder zu der Geschichte meiner ersten Erinnerung an das Meer, so wie Pascolis Odysseus zu seiner Reise zurückkehrt, um den Sinn seines dahingeschwundenen Lebens zu entdecken, und ich neige zu der Ansicht, dass es wahrscheinlich ein Leben am sinnvollsten macht, wenn wir in unseren Kindern die Liebe zum offenen, unbegrenzen Meer wecken, zum Meer als Ausweg, nicht als Ort des Ertrinkens, als Ort der Liebe und nicht des Hasses, der Kühnheit und nicht der Angst, damit sie, wenn sie erwachsen sind, sogleich an den Bau des Schiffes gehen, das sie fortträgt auf der Suche nach der Erkenntnis ihrer selbst und der Mitmenschen, nach Gerechtigkeit, Frieden und der Liebe unter den Menschen.

–aus dem Albanischen von: Joachim Röhm

44 Aleph Letrare Zgjo më parë te njerëzit Dashurinë për detin e hapur e të pafund. Sapo të zgjohet tek njerëzit kjo etje ata do të vihen menjëherë në punë për të ndërtuar anijen. (Antoine de Saint Exupéry)

Kjo këshillë më kthen mbrapsh në historinë që tregova tek kujtimi im i parë i detit, si Uliksi i Pascolit që i rikthehet udhëtimit të tij për të gjetur kuptimin e jetës që ka kaluar, dhe më bën të mendoj se ndoshta kuptimi më i mirë i kësaj jete është të ngjallim tek fëmijët tanë “dashurinë për detin e hapur e të pafund”, për detin si dalje jo si vend mbytjeje, si vend dashurie dhe jo urrejtjeje, guximi dhe jo frike në mënyrë që kur të rriten ti vihen sa më parë punës për ndërtimin e anijes që do t’i çojë në kërkim të njohjes së vetvetes dhe të të tjerëve, të drejtësisë, paqes dhe dashurisë midis njerëzve.

Fatos Lubonja 45

lindita arapi Lindita Arapi DAS SCHLÜSSELMÄDCHEN (Auszug)

D. gehörte nicht zu den Orten, die stolz auf ihre Geschichte und die Taten ihrer Vorfahren sein konnten. Es befand sich als Stadt gewissermaßen noch im Säuglingsalter, bei einer Rückkehr in seine Geschichte stieß man rasch auf einen Weiler, dessen Lehmhütten am Rande eines Sumpfes standen. Kaum jemand kannte seinen Namen. Die Geschichte der Stadt D. war von Moskitos geschrieben worden, den einzigen Geschöpfen, die dort immer gesund gelebt hatten. Malaria als Haupttodesursache bei den Bewohnern war die einzige gesicherte historische Tatsache. Und sie starben jung. Es gehörte zur festen Tradition, dass die Frauen zehn, elf Kinder zur Welt brachten, im Vertrauen darauf, dass wenigstens die Hälfte überlebte und der kärglichen Wirtschaft der Familie als Arbeitskraft erhalten blieb. Wer in dieser Gegend ein höheres Alter als fünfzig erreichte, wurde für sein gutes Blut gerühmt und bewundert. War es ein Mann, bekam er den Ehrenplatz am Kamin. Wenn man an klaren Tagen auf einen der Hügel in der Umgebung stieg, sah man das Meer vor sich, endlos, friedlich und vor allem unbehelligt von der Malaria. Schwer zu glauben, dass ein paar hundert Meter von seinem Ufer entfernt seit vielen hundert Jahren das faulige Wasser und der Tod regierten. Die Greise behaupteten, drüben im Westen, jenseits der Adria, liege das große Reich Europa. Hier am Ostufer war man der Meinung,

48 Aleph Letrare Lindita Arapi vajza me ÇelËs në qafë (Fragment)

D. nuk ishte nga ato qytete, që mund të krenohej me historinë e tij, as me bëmat e të parëve. Ishte një qytet ende foshnjarak, historia e tij ishte ajo e një fshati me kasolle ledhi buzë kënete, që më parë nuk përmendej gati askund. Historinë e qytetit D. e kishin shkruar mushkonjat, sepse vetëm ato kishin gjalluar gjithmonë të shëndetshme. Vdekja nga malarja ishte i vetmi dokument i sigurtë historik që kishte mbijetuar kohën. Njerëzia vdisnin aty të rinj. Ishte traditë që gratë të lindnin nga njëmbëdhjetë foshnja, me shpresën e mirë, që gjysma të mbijetonte si krahë pune për shtëpinë. Të kaloje të pesëdhjetat në atë zonë, do të thoshe të ishe një burrë me gjak të pastër dhe i nderuar. Të jepej gjithmonë vendi në krye, anës oxhakut. Në ditë të kthjellëta po të hipje në kodrat përreth mund të shihje si shtrihej i qetë e i madh deti, i painfektuar nga malarja sikur disa kilometra pranë tij të mos kishin sunduar me qindra vite ujërat e pistë dhe vdekja. Përtej, pas Adriatikut, pleqtë thoshin se fillonte perandoria e madhe, Evropa. Nga bregu lindor i Adriatikut ankoheshin se i kishin harruar, kur ishin ndarë trojet e Zotit, ata

Lindita arapi 49 dass Gott bei der Bestellung seines Reiches diese Gegend übersehen haben müsse. Nun saß man an diesem unseligen Ort gefangen, ohne Verbindung zur übrigen Welt, das Schiff war auf Grund gelaufen, es blieb dem verfluchten Volk nichts anderes übrig, als sein Schicksal zu beklagen. An der gegenüberliegenden Küste zeigten sie mit dem Finger in Richtung Osten und behaupteten, auf der anderen Seite des Meeres, in den Gefilden des Todes, hätten die Menschen noch einen Schwanz. Während des Großen Unglücks, wie die Alten den Ersten Weltkrieg nannten, hatte der Sumpf auch vielen Kämpfern eines mächtigen Reiches das Leben gekostet. Österreich-ungarische Soldaten, die den Kompanien im Süden zur Hilfe kommen sollten, hatte die modrige Brühe in Scharen in sich hineingesogen. Erst in den fünfziger Jahren war mit der Trockenlegung des Sumpfes begonnen worden, in freiwilligen Aktionen und mit einer Armee aus Aberhunderten von politischen Häftlingen, Deklassierten, Enteigneten, Volksfeinden, deren Zahl in jener Zeit ständig gestiegen war. Man hatte Land gewonnen, fruchtbare Äcker, die Kornkammer des Vaterlands. Die Partei erhob den Weiler D. zur jüngsten sozialistischen Stadt. Einer Stadt, in der sich die paar Einwohner jeden Tag mehrmals über den Weg liefen. Bald entwickelte sich D. sogar zu einer Mustergemeinde, wo die Leute sich gegenseitig besonders eifrig bespitzelten. Das lag aber nicht so sehr an der krankhaften Beschaffenheit ihres Charakters. Die neuen Bürger spürten in sich die Pflicht, ihren Beitrag zum Aufbau der ebenfalls neuen Gesellschaft zu leisten. Spion zu sein, war absolut keine Schande. Niemand war gekränkt, wenn man ihn so nannte, denn das Spionieren war ein genauso normaler Beruf wie der des Schuhmachers, mit dem einzigen Unterschied, dass er von einer großen Mehrheit ausgeübt wurde. Auf diese Weise, durch fleißiges Bespitzeln und die dadurch angestiegene Zahl der Verurteilungen, erreichte die Stadt D. innerhalb von wenigen Jahren den erstrebten Rang einer vorbildlichen Stadt. Einer Stadt ohne Geheimnisse.

* * * Zur Einweihung der neuen Boulevards feierte D. ein großes Fest mit roten Transparenten und Bildtafeln der Parteiführer in der ganzen Stadt. Um das Band zu durchschneiden, war eigens ein Politbüromitglied angereist, was den Stolz der Einheimischen ins fast Unermessliche steigerte.

50 Aleph Letrare kishin mbetur përfundimisht në kët’anë, pa lidhje me botën e madhe, anija e tyre ish fundosur, nuk u mbetej tjetër, veç të vajtonin fatin si popull i mallkuar. Ndërsa ata të bregut të perëndimit, kur tregonin me gisht drejt lindjes e shenjonin anën tjetër, si trojet e vdekjes dhe të njerëzve me bisht. Moçali i kishte kushtuar jetën edhe ushtarëve të perandorisë së madhe gjatë Qametit të Madh, siç e thërrisnin më pleqtë, Luftën e Parë Botërore. Ushtarët austro-hungarezë që duhej të bashkoheshin me kompanitë në jug i kishte thithur me radhë baltovina. Vetëm në vitet 50-të kishte filluar tharja e kënetës, me aksion vullnetar dhe me trupat e qindra të burgosurve politikë, të deklasuar, të shpronësuar, armiq të popullit, që në ato vite shumoheshin papre. Ishte fituar tokë, fushë pjellore, hambari i atdheut. Partia e bëri fshatin D. qytetin më të ri socialist. Një qytet, ku njerëzit ndesheshin nëpër rrugë me njëri-tjetrin disa herë në ditë. Shpejt D. e arriti modelin e qytetit ideal, ku qytetarët me zell spiunonin njëri-tjetrin, por jo nga ligësia. Qytetari i ri, donte të kontribuonte në ndërtimin e shoqërisë së re. Madje të ishe spiun nuk do të thoshte të damkoseshe me vulën e turpit. Emërtimi nuk ishte poshtërues, sepse spiunllëku ishte një zanat normal si ai i këpucarit. Me ndryshimin, se ishte një zanat, që ushtrohej nga shumica. Kështu me spiunim dhe rritjen e numrit të dënimeve, qyteti D. arriti brenda disa vitesh objektivin e qytetit shembullor, pa të fshehta.

* * * Kur inaguroi bulevardin e madh D. bëri festë të madhe, me banderola të kuqe e portrete të udhëheqësit që mbushnin qytetin në të katër anët. Shiritin erdhi e preu një anëtar i Byrosë politike, gjë që e rriti pafund krenarinë e qytetasve në D.

Lindita arapi 51 Endlich hatten auch sie ihren Boulevard, wie es für jede Siedlung, die den Namen Stadt verdiente, eigentlich selbstverständlich war, es gab keinen Grund mehr, sich anderen gegenüber minderwertig zu fühlen. Die Bürger von D. litten nun einmal unter dem Eben-noch-Dorf-gewesen- Komplex, der Geschichts- und Gesichtslosigkeit ihres Wohnorts. Jetzt, da auch sie eine Prachtstraße besaßen, fühlten sie sich einigermaßen ebenbürtig, die ruhmvolle Existenz dieses für eine so kleine Stadt ungewöhnlich breiten Boulevards hatte sich rasch herumgesprochen. Aus anderen Städten kamen sie zu Besuch, um sich auf dem beiderseits von Neonlampen gesäumten breiten Stück Straße zu ergehen. Dort fand auch der allabendliche Giro statt, ein Rundflanieren, eine der besonderen Vergnügungen in den Städten, vor allem, wenn sie sich in Randlage befanden. Es war eine Art über die Stränge schlagen, das dem standardisierten Leben in den kommunistischen Jahren einen Hauch von Freiheitlichkeit gab, die nach dem Erfinden von Gerüchten bevorzugte Art der Freizeitgestaltung. Alle, auch die ausländischen Touristen, die sich unter ständiger Aufsicht im Ort befanden, sollten sehen, dass der neue sozialistische Mensch glücklich und frei war. Seitdem der Boulevard seiner Bestimmung übergeben worden war, stieg die Zahl der Giroteilnehmer in der Stadt D. deutlich an. Den Giro kann man sich als Fluss vorstellen, der gleichzeitig in zwei Richtungen strömt. Die eine Strömung floss hinunter zum Stadion, die andere stieg herauf bis zur Mimosenstraße. Im Winter war der Boulevard weniger belebt. Im Sommer hingegen sah man überall junge Mädchen in ihren besten Kleidern, die extra für den Giro bei der Schneiderei in Auftrag gegeben worden waren. Es war der Laufsteg der nachwachsenden Weiblichkeit, eine zeitkonforme Art der Modenschau. Ein Zaubergarten der Farben und Stimmen. Die Rundflanierer waren glückliche Menschen, wenigstens, solange sie sich auf dem Boulevard befanden. Bis tief in den Abend hinein wandelten sie, mit leiser Stimme sich unterhaltend, auf und ab. Zum Giro gehörte es, fast flüsternd zu sprechen. Es war Mode, leise zu reden, wirklich kultivierte Menschen benahmen sich so.

52 Aleph Letrare Më në fund e kishin edhe ata bulevardin, si gjithë qytetet që e meritonin emrin qytet, nuk kishin pse të ndjeheshin inferiorë para të tjerëve. Qytetarët e D. gjithmonë vuanin nga kompleksi i qytetit- fshat, qytetit pa histori. Po qëkur u bënë me bulevard, ndjeheshin të barabartë me të tjerët, nami i bulevardit tepër të gjerë për atë qytet aq të vogël kishte shkuar larg. Nga qytetet e tjerë vinin për vizitë, vetëm për të shëtitur nëpër bulevardin e gjerë me drita neoni në të dyja anët. Aty bëhej edhe xhiroja e mbrëmjes, një nga kënaqësitë e veçanta të qyteteve, sidomos atyre periferikë, një lloj parade, shpengimi, që i jepte lirshmërinë jetës së standartizuar në vitet komuniste, mënyra më e preferuar e kalimit të kohës së lirë, por e dyta në radhë pas tjerrjes së thashethemeve. Të gjithë duhej ta kuptonin, madje edhe turistët e huaj që mund të ndodheshin rastësisht të shoqëruar, se njeriu i ri socialist ishte i lumtur dhe i lirë. Që nga dita që u inagurua bulevardi u shtuan edhe njerëzit në xhiron e qytetit D. Xhiroja mund të përfytyrohet si rrjedhja e një lumi që lëviz në dy kahe. Njëra rrymë njerëzish shkonte poshtë drejt stadiumit, tjetra ngjitej për lart, për të përfunduar tek rruga e mimozave. Dimrit, bulevardi ishte më i rralluar. Ndërsa verës veç t’i shihje vajzat të veshura me rrobat më të mira, të qepura enkas tek rrobaqepësi për të dalë në xhiro. Ishte pasarela e vajzave të reja, sfilata e modës për kohën. Një kopësht i mrekullueshëm ngjyrash dhe zërash. Xhirotarët ishin njerëz të lumtur, së paku sa kohë ishin brenda bulevardit. Deri vonë endeshin lart e poshtë, duke biseduar me zë të ulët, madje njerëzit që dilnin në xhiro gati pëshpërisnin kur bisedonin. Ishte në modë, që në xhiro të flitej me zë të ulët, sepse kështu silleshin njerëzit me kulturë, thuhej.

Lindita arapi 53 Insbesondere die männlichen Teilnehmer flüsterten so leidenschaftlich, dass ihre Stimmbänder durch die ungewohnte Schonung Schaden zu nehmen drohten, aber heldenmütig bestanden sie diesen Zweikampf mit sich selbst. Sobald sie das Girogelände betraten, kam Leben in sie, höflich neigten sie das Haupt nach links und rechts, um Bekannte zu begrüßen. Wenn sie spürten, dass ihre überanstrengten Stimmorgane nachließen, gönnten sie ihrem Mund eine Pause. Dieses denkbar größte Opfer musste in Kauf nehmen, wer sich als Mann von Kultur beweisen wollte. Während dieser Momente, auch wenn sie nur kurz sein mochten, nahmen die Frauen das Zepter in die Hand. Die Emanzipation, das wussten sie, hatte ihre Münder befreit, auch wenn diese Emanzipation nur draußen vor der Haustür stattfand, für die Augen der Öffentlichkeit. Ihre Gatten ließen derweil vorsichtig die Blicke kreisen, um herauszufinden, ob sie in der Pose des kultivierten Flaneurs auch genügend wahrgenommen wurden. So steigerte man sein Prestige. Je häufiger man beim Giro mit geschlossenem Mund gesehen wurde, geduldig dem Geschwätz der Frauen lauschend, desto mehr festigte man seinen Ruf als emanzipierter Mann. Und das war sehr wichtig. Schweigend ertrugen sie die hämischen Bemerkungen ihrer Ehefrauen über den Bekleidungsstil irgendeiner Rivalin, quittierten Selbstbeweihräucherungen mit einem lustlosen Blick aus den Augenwinkeln, das alles hing ihnen zum Hals heraus, und am liebsten wären sie den Schwatztanten ins Gesicht gesprungen. Die Weiblichkeit konnte kaum erwarten, bis es Zeit für den Giro wurde. Dort gewannen die Damen die Freiheit der Rede. Eingehakt hingen sie an ihren Gatten, die diese Last widerstandslos ertrugen, als gebe es für sie nichts Schöneres auf der Welt. Man war ja beim Giro! Die Frauen wussten, dort konnten sie ihren Männern alles sagen, was sie wollten, sogar schimpfen konnten sie mit ihnen. Diese mussten stillhalten. Sie behielten ihr lächelndes Wohlverhalten bei, und auf ihren Gesichtern lag sogar ein gewisses Leuchten, als flösse Balsam aus den Mündern ihrer Frauen. Während des ganzen Weges nickten sie zustimmend. Bei einigen war der Ablauf bereits derart automatisiert,

54 Aleph Letrare Sidomos xhirotarët e gjinisë mashkullore pëshpërisnin me shumë zell, aq sa akordat e zërit iu lodheshin, po ata e duronin me heroizëm një dyluftim të tillë me veten. Sapo hynin në territorin e xhiros, këndelleshin papritur, duke përkulur kokën gjithë reverancë para të njohurve. Kur ndjenin se zëri iu ikte, e mbyllnin gojën, bënin pushim. Kjo ishte madje sakrifica më e madhe që mund të bëhej për të rënë në sy si burra me kulturë. Gjatë kësaj kohe sado të shkurtër, e merrnin pushtetin në dorë gratë, emancipimi ua kishte hapur si shumë gojën, ata këtë e dinin. Po emancipimi ishte vetëm për jashtë dere, për sytë e botës. Bashkëshortët hidhnin sytë rreth e rrotull, me shumë kujdes për të kapur nëse po i shihte ndokush në pozën e xhirotarit të kulturuar. Kjo iu rriste prestigjin. Sa më shumë vetë t’i shihnin në xhiro, se si nuk hapnin gojë, po dëgjonin me durim çfarë ju dërdëllisnin gratë, aq më tepër iu dilte nami si burra të emancipuar. Dhe ky ishte një nam tepër i rëndësishëm. Duronin të heshtur llomotitjet pa pafund të grave mbi veshjet e rivaleve kundruall, shihnin me bisht të syrit vetëlajkatimet pa lezet, megjithëse iu vinte në majë të hundës, aq sa t’ua kërcisnin nga një syve llapazaneve. Ndërsa gratë mezi e prisnin orën e xhiros. Aty merrnin lirinë e fjalës. Vareshin tek bërrylat e bashkëshortëve, që e duronin peshën e tyre pa kundërshtuar, sikur të mos donin më gjë tjetër në këtë jetë. Helbete ishin në xhiro! E dinin, aty mund t’ju thoshin burrave të tyre ç’të donin, madje edhe mund t’i shanin. Ata nuk kishin për t’u përgjigjur. Vazhdonin të mbanin po atë mirësjellje e buzagaz, madje një lloj përdritësimi ua vishte fytyrën sikur fjalët e grave të ishin balsam, tundnin kokën në shenjë miratimi, gjithë rrugës, madje disa ishin aq automatizuar, saqë edhe kur bashkëshortja heshtte, vazhdonin për inerci tundjen e kokës.

Lindita arapi 55 dass sie aus schierer Trägheit ihre Köpfe auch dann noch auf und ab bewegten, wenn ihre Frauen ausnahmsweise schwiegen. Die Gesichter mit dem aufgebügelten Lächeln wurden bedächtig gedreht, wenn auf der anderen Straßenseite jemand mit einem wohlwollenden Nicken zu begrüßen war. Während die Frauen von einem Giro ohne Ende träumten, zählten die Männer die Minuten bis nach Hause, wo sie erst einmal die Tür so fest hinter sich zuknallten, dass die Wände wackelten, und dann der geschwätzigen Ehehälfte eine kräftige Schelle verpassten. Am Giro beteiligten sich nicht nur Ehepaare, sondern auch Betagte beiderlei Geschlechtes, Kinder an der Hand ihrer Eltern, die Lehrerschaft und schließlich sogar die ehrwürdigen Parteisekretäre. Wichtige Obliegenheiten wurden dem Flanieren geopfert. »Also, wir sehen uns heute Abend beim Giro!« Das Geheimnis um frisch angebahnte Verlobungen wurde bei dieser Gelegenheit gelüftet, nachdem bereits das gegenseitige Kennenlernen von Anwärterin und Anwärter im Rahmen des Giro arrangiert worden war. Nur die Familie Lemani beteiligte sich nicht am abendlichen Rundgang.

* * * Jeder in der Stadt D. kannte Drita Lemani. Sobald sie aus der Türe trat, begannen die Nachbarn zu tuscheln, und das Geflüster nahm immer mehr zu, je näher sie der Stadtmitte kam, wo die Straßen stets voller Menschen waren. Wer sich ins Zentrum von D. begab, kam unweigerlich beim Komitee heraus. Der sozialistische Staat hatte dafür gesorgt, dass die Innenstädte überall gleich aussahen. Das Herz jeder Großsiedlung bildeten das Parteikomitee und das Exekutivkomitee, die wie siamesische Zwillinge miteinander verwachsen waren. Das Komitee war für die Bürger von D. nicht nur der Mittelpunkt ihrer Stadt, sondern der Nabel der Welt. Wer vorbeikam, schaute zu den roten Fahnen mit dem schwarzen Doppeladler hinauf, und sein Körper straffte sich wie bei einer Parade. Niemand plante dieses Defilee, doch der Geruch, der dem beige gestrichenen Sitz der Obrigkeit entströmte, war schon von weitem wahrzunehmen und rief eine Art gliederschwächender Trunkenheit hervor, die mit jedem Schritt der Annäherung zunahm. Wenige

56 Aleph Letrare Gjithnjë të veshur me një buzagaz të hekurosur, ata kthenin kokën me ngadalë në momentin e duhur të përshëndesnin me kokë të njohurit në anën tjetër. Ndërkohë që gratë ëndërronin që xhiroja të zgjaste pafundësisht, burrat numëronin minutat deri sa të mbërrinin brenda në shtëpi, të përplasnin njëherë mirë derën pas vetes, sa të tronditeshin muret, pa përtuar ia flakërinin ndonjë të ngrohtë gruas llapazane. Në xhiro dilnin jo vetëm çiftet, por edhe pleqtë e plakat, fëmijët me prindërit për dore, mësuesit e deri tek më të nderuarit, sekretarët e partive. Oraret liheshin në kohën e xhiros. “Hajde, more se shihemi në darkë nga xhiroja!” Sipari i fejesave hapej në xhiro, pasi parjet mes çunit e gocës, kur ishin kandidatë për t’u fejuar në xhiro liheshin. Vetëm familja Lemani nuk dilte kurrë në xhiron e mbrëmjes.

* * * Në qytetin D. Drita Lemanin e njihnin të gjithë. Qëkur dilte nga dera, përhapeshin në rrugicën e lagjes pëshpërimat e fqinjëve, pastaj ato shtoheshin afër qendrës, aty ku rrugët rrinin gjithmonë përplot. Të shkoje nga qendra në qytetin D., do të thoshte të dilje nga komiteti. Shteti socialist ishte përkujdesur që qendrat e qyteteve të ndërtoheshin gati njësoj. Në zemër të qytetit ngrihej komiteti i partisë dhe ai ekzekutiv, që i qëndronin krah njëri-tjetrit, si dy vëllezër binjakë, të pandarë. Komiteti ishte jo vetëm qendra e qytetit, por kërthiza e botës për qytetarët në D. Kush kalonte aty, ngrinte njëherë kokën lart drej flamujve të kuq, stolisur me shqiponjën me dy krerë në mes, pastaj drejtonte trupin si në parakalim. Askush nuk përgatitej më parë për këtë parakalim. Po ishte era që dilte nga godina bojëkremi e pushtetit që ndjehej që së largu, e të shkaktonte dehjen e dobësimin e gjymtyrëve, këtë e ndjeje sa më shumë t’i afroheshe. Pak metra nga shkallët e gjata që të ngjisnin lart, në komitet, ndodhte transformimi. Shpëlaheshe. Bëheshe vetvetiu

Lindita arapi 57 Meter vor der ausladenden Treppe, die steil zum Komitee hinaufstieg, spürte man die Verwandlung. Man wurde innerlich durchgespült. Zu einem anderen Menschen gemacht. Die Veränderung war folgerichtig, schließlich begegnete man der Staatsmacht! Vor dem Komitee dehnte sich der Hauptplatz, wo alle Kundgebungen und Versammlungen der Partei der Arbeit abgehalten wurden. Auf der gegenüberliegenden Seite grenzte er an eine Ladenzeile. Drita Lemanis Ansinnen, die Straße zu benutzen, und zwar vor aller Augen, schockierte die Bürger, manche nannten es Schamlosigkeit, andere Provokation. Wenn sie die Freche sahen, warfen sie einander Blicke zu, und wer sich nicht beherrschen konnte, stieß den Nachbarn mit dem Ellenbogen an, um die sich nähernde Gefahr zu signalisieren. Im Falle einer direkten Begegnung wandten die Eifrigsten die Köpfe ruckartig zur Seite, um unmissverständlich zum Ausdruck zu bringen, dass keiner mit einer Geduldeten etwas zu tun haben wollte. Sanftmütigere, die in einem unbeobachteten Moment vielleicht sogar ein paar Worte mit ihr gewechselt hätten, gaben vor, sie nicht zu bemerken; sie mussten sich plötzlich die Schnürsenkel zubinden oder wühlten mit gesenktem Kopf in ihren Handtaschen. Drita tat so, als nehme sie den Aufruhr, den ihr Erscheinen in der Innenstadt auslöste, nicht wahr; sie beschleunigte ihre Schritte, um so schnell wie möglich an den Rand zu gelangen, wo sie weniger auffiel, in den Schatten der Wohnblocks, hinter die Läden. Den Boulevard vermied sie nach Möglichkeit, die restliche Strecke legte sie fast rennend zurück. Nur auf diese Weise, schien ihr, konnte sie den durchbohrenden Blicken der Bürger entgehen. Überhaupt ging sie nur aus dem Haus, wenn es sich gar nicht vermeiden ließ. Die meisten Erledigungen übernahm ihr Mann Sadedin, den alle Sadi riefen. Einfach nur zum Spaß ging Drita niemals aus. Vergnügen und Zufriedenheit waren das Privileg der anderen, die nicht so waren wie sie. Ihr stand Freude nicht zu. Es war ihr in Fleisch und Blut übergegangen, dass gelegentliche Anfälle von Wohlbefinden mehr Unbehagen bereiteten als die übliche Traurigkeit. Wegzugehen oder im Haus zu bleiben, sich in der Stadt zu zeigen, um Eifer und guten Willen zu demonstrieren, oder lieber nicht auf der Bildfläche zu erscheinen – das war Dritas ewiges Dilemma.

58 Aleph Letrare njeri tjetër. Ishte një shndërrim i natyrshëm. Kaloje para pushtetit! Para komitetit shtrihej sheshi i madh, aty zhvilloheshin të gjitha manifestimet e mitingjet për Partinë e Punës. Në anën tjetër të sheshit të komitetit rreshtoheshin dyqanet. Dëshira e Drita Lemanit për të dalë në rrugë, madje ballazi, i habiste qytetasit, disa e quanin paturpësi, disa provokim. Sapo e dallonin, shihnin me bisht të syrit njëri-tjetrin, kur nuk përmbaheshin dot prekeshin me bërryla, sikur donin të sinjalizonin ndonjë rrezik që po u afrohej. Kur ndesheshin sy në sy me të, më të zellshmit kthenin kokat vrullshëm në anën tjetër, si për t’ia bërë edhe më të qartë, se askush nuk do të ketë të bëjë me një të duruar. Më të butët, që ishin afruar ndonjëherë me të kur nuk i shihte kush, kur e shihnin kujdeseshin që së largu, të bënin sikur nuk e kishin parë. Ndonjërit i duhej të lidhte papritur këpucët, ndonjërës i duhej të gërmonte me furi në çantë kokëulur. Drita bënte sikur nuk kuptonte asgjë nga turbullia që sillte prania e saj në qendër, e nxitonte hapin për t’iu afruar sa më shpejt cepave, aty ku nuk binte në sy, anash e anash pallateve, prapa dyqaneve. Sa të mundte i ikte bulevardit, pastaj pjesën tjetër e bënte gati me vrap. Vetëm kështu i dukej se shpëtonte nga vështrimet zhbiruese të bashkëqytetasve të saj. Pragun e derës e shkelte vetëm atëherë kur duhej ta shkelte patjetër. Të tjerat linte t’i kryente, bashkëshorti i saj, Sadedini, që të gjithë i thërrisnin Sadi. Ashtu, kot për qejf Drita nuk dilte kurrë. Asnjëherë. “Qejfi” ishte fjalë e huaj për Dritën. Qejf e kënaqësi mund të kishin vetëm të tjerët, ata që nuk ishin si ajo! Ajo nuk ishte bërë për t’u gëzuar. Kjo ishte e aq natyrshme për të, sa e kundërta, gëzimi, mund ta mërziste më shumë, e ta çorodiste, se sa gjendja e saj e përhershme e trishtuar. Të dilte apo të mos dilte, të dukej në qytet për t’u treguar e zellshme, apo të mos dukej në sipërfaqe. Ky ishte për Dritën një udhëkryq pa zgjidhje.

Lindita arapi 59 In der Stadt D. kursierte eine Anekdote über einen Mann, der unter dem Vorwurf der staatsfeindlichen Agitation und Propaganda ins Gefängnis gekommen war. Einem Freund gegenüber hatte er bekundet, es sei ihm lästig, vor dem Neujahrsfest stundenlang in der Schlange zu stehen, um seinem Sohn das heißersehnte Spielzeugtelefon zu kaufen. Nach seiner Entlassung aus der Haft beschloss er, das Haus nicht mehr zu verlassen und mit keinem Menschen mehr zu reden. Den roten Kringel um seinen Namen wurde der Unglückliche dennoch nicht los. Nach ein paar Monaten fiel auf, dass er nie in der Öffentlichkeit zu sehen war, und so klopften eines Tages die Genossen von der Abteilung für innere Angelegenheiten an seine Tür und fragten: »Warum versteckst du dich im Haus, Kamerad, was hast du zu verbergen?« Zitternd und mit leiser Stimme gab er wieder die falsche Antwort: »Drinnen geht es mir besser, ich habe nämlich Probleme mit den Augen!« »Aha! Gib zu, du Hund, dir tun die Augen weh, wenn du die stürmischen Fortschritte siehst, die unsere heldenhaften Volksmassen durch ihre unermüdliche Arbeit der neuen sozialistischen Stadt bescheren. Deshalb verkriechst du dich in deinem Loch!« Da begriff der arme Kerl, dass er schon wieder in die Falle getappt war. Trotz aller Unschuldsbeteuerungen nahmen sie ihn mit und sperrten ihn zum zweiten Mal ein.

Drita suchte Arbeit. Das hieß, sie musste persönlich beim Arbeitsamt vorsprechen, also das Haus verlassen, auch wenn jeder öffentliche Auftritt für sie ein Spießrutenlaufen bedeutete. »Wenn du Entwässerungskanäle ausheben oder Ställe ausmisten möchtest, kein Problem. Eine andere Arbeit haben wir für dich nicht«, hatte es bei ihrem ersten Versuch geheißen. Beim zweiten Anlauf erklärte ihr der Direktor der Behörde mit einem ironischen Unterton, sie dürfe zufrieden und dankbar sein, dass die Partei sie nicht im Stich gelassen, sondern ihr die Hand gereicht und einen Platz im Schoß der sozialistischen Gesellschaft zugewiesen habe. Mehr habe sie nicht zu verlangen. In Anbetracht ihrer Herkunft sei ihr seitens der Volksmacht schon genug Gutes widerfahren.

60 Aleph Letrare Në qytetin D. bëhej qyfyre me fatin e një ish-të dënuari për agjitacion e propagandë, që kishte vendosur të mos dilte e mos fliste më me njeri, qëkur fjalët që i kishte thënë një miku, se nuk po gjente gjëkundi një telefon-lodër për çunin, e nuk duronte të rrinte në radhë, kur të vinin lodrat e vitit të ri, e kishin çuar në burg. Pas kthimit në shtëpi, ai rrinte i mbyllur brenda, po emrin e futur në rreth të kuq, nuk e ndryshonte dot më. Pas disa muajsh kishte rënë në sy, që ky person nuk e shkelte pragun e shtëpisë të dilte përjashta. Njëditëzaj ata të degës trokasin tek dera e fatkeqit dhe e pyesin: “Pse nuk del nga shtëpia, mor mik?” Fatkeqi duke u dridhur e me zë të ulët jep prapë përgjigjen e gabuar: “Po, mirë jam brenda, jam mirë këtu, se i kam ca probleme me sytë!” “Thuaj të vërtetën qen, të dhembin sytë të shohësh ndryshimet që po bëhen në qytetin tonë të ri, punën e popullit hero, prandaj je mbyllur brenda!” ia kthyen. Fatkeqi, i penduar që ja kishte ngritur kurthin vetë vetes, ishte përpjekur ta ndreqte gjuhën po më kot, e kishte menderosur më keq. E kishin marë me vete dhe e kishin rrasur përsëdyti brenda.

Drita kërkonte punë, i duhej të dilte, të trokiste vetë në zyrën e punës, donin apo nuk donin bashkëqytetasit e saj ta shihnin nëpër rrugë, megjithëse sa dilte jashtë, ndjehej sikur e fusnin brenda një morse që e bluante pa zhurmë. “Po qe se do në bonifikim, apo në fermë rruga është e hapur. Punë tjetër nuk ka“, i kishin thënë herë e parë. Të dytën herë, me një ton nënkuptues drejtori i zyrës së punës i kishte thënë se ajo duhej të ishte e kënaqur dhe mirënjohëse që partia nuk e kishte braktisur, po i kishte dhënë dorën, duke e futur në gjirin e saj, brenda shoqërisë socialiste. Ajo nuk duhet të kërkonte më shumë, edhe kaq pushteti popullor kishte bërë shumë, shumë për të. Po të kujtohej ajo se nga vjen!

Lindita arapi 61 Damit hatte es sich. Mit gesenktem Kopf ging sie zur Tür, zog sie vorsichtig auf und noch vorsichtiger wieder hinter sich zu. Einen Abschiedsgruß war sie ihm nicht wert gewesen. Beim dritten Mal stand sie, erschreckt von der Vorstellung, ein zufällig vorbeikommender Bediensteter habe das Vermögen, ihre Gedanken zu lesen, endlos lange vor der geschlossenen Tür. Die Türen der Staatsmacht waren immer geschlossen. Offenbar nahm man an, die Bewunderung für jene, die dahinter auf ihren weichen Stühlen saßen, lasse sich auf diese Weise steigern. Eine geschlossene Tür war eine Barrikade, die Zurückweisung signalisierte. Normale Leute, die davorstanden, ließ sie spüren, dass sie nichts zu melden hatten, aber für einen Geduldeten war sie mehr: eine massive Veranschaulichung der Macht des Staates und der eigenen Wertlosigkeit. Wer bloß geduldet war, tat gut daran, gründlich nachzudenken, ehe er anklopfte. Der Beamte auf der anderen Seite empfand das Klopfen vielleicht als unbillige Störung, seine Haare sträubten sich, er riss die Tür mit einem Ruck auf, um den Bittsteller mit tausend Pfeilen der Empörung zu durchbohren, ehe er sie vor dessen Nase wieder zuknallte, ohne ihn anzuhören. Die da oben, die Genossen vom Komitee, waren stets beschäftigt, sie hatten so viel zu tun, dass sie hinter ihrem Berg von Anträgen, Formularen und Verfügungen vor lauter Erschöpfung manchmal einschliefen. Nur böswillige Subjekte wagten es dann, ihren Schlummer zu stören. Drita erwachte aus ihrer Erstarrung, brachte ihren Atem unter Kontrolle, ging noch einmal die Worte durch, die sie sicherheitshalber auswendig gelernt hatte, denn wenn sie das feiste Gesicht der Amtsperson vor sich sah, war sie nicht mehr imstande, eine verständliche Formulierung zu finden. Dann ballte sie noch einmal beide Fäuste, bevor sie anklopfte. Das Anklopfen war nämlich die zweite große Hürde. Den zitternden Zeigefinger an die Unterlippe gelegt, versuchte sie sich noch einmal ins Gedächtnis zu rufen, wie es beim tagelangen Üben zu Hause an der Küchentür geklungen hatte.

62 Aleph Letrare Kaq kishte thënë ai. Ajo kishte tërhequr derën kokëulur, e kishte mbyllur ngadalë, ai as nuk e kishte përshëndetur. Të tretën herë, e trembur nga mendimet e saj, sikur po ia lexonte ndonjëri nga nëpunësit që kishte kaluar para dere, kishte pritur shumë gjatë për t’u futur brenda. Dyert e zyrave të pushtetit gjithmonë rrinin të mbyllura si për të shtuar edhe më tepër përgjërimin e atyre që prisnin prapa tyre. Një derë e mbyllur ishte barrikada e parë që sinjalizonte, se aty ndodhej një pengesë e pakalueshme. Para saj njeriu i vogël, duhej të ndjente pafuqishmërinë e vet, po një “e duruar” si ajo, duhej të ndjente drejtpërsëdrejti forcën e pushtetit, se sa e pavlerë që ishte, thjesht një e “duruar”, që duhej të mendohej një copë herë të mirë, të trokiste apo jo. Nëpunësin pas dere mund ta bezdiste keqazi një trokitje saj, mund t’i ngriheshin qimet e kokës përpjetë, të hapte derën me tërsëllëmë, ta fshikullonte me sa shigjeta zemërimi, që do ta shponin si njëqind gjilpëra, dhe pastaj t’ia përplaste derën në surrat, pa denjuar as ta dëgjonte. Ata lart, nëpunësit e komitetit gjithmonë ishin të zënë me punë, kaq të zënë me punë, saqë pas malit të letrave, formularëve, dokumentave, mund të ndodhte t’i zinte edhe gjumi nga lodhja. Cili lapanjoz mund të guxonte të prishte qetësinë e tyre? Drita ishte zgjuar nga përhumbja, kishte rregulluar frymëmarrjen para derës, kishte përsëritur edhe njëherë me vete fjalët që i dinte përmendësh, por për siguri donte t’i përsëriste edhe njëherë, sepse gjithmonë i ngatërroheshin fjalët në gojë sa i dilte përballë fytyra e dhjamosur e nëpunësit të zyrës, kishte shtrënguar edhe një herë duart grusht, para se të trokiste. Trokitja në një derë të mbyllur ishte barrikada e dytë. Me gishtin tregues që dridhej, ishte përpjekur të rikujtonte edhe njëherë se si kishte tingëlluar trokitja që ajo ushtronte ditë me radhë para derës së mbyllur të kuzhinës në shtëpinë e saj.

Lindita arapi 63 Sie durfte auf keinen Fall zu fest klopfen, damit die Person auf der anderen Seite nicht den Eindruck hatte, draußen stehe ein selbstbewusstes und unerschrockenes Individuum. Aber zu schwach durfte das Pochen auch nicht sein, denn dann wurde man nicht gehört. Es musste ein leichtes, melodisches Klopfen sein, das dem Beamten wie Musik in den Ohren klang und den Staub von ihm schüttelte. Vielleicht empfing er den Geduldeten dann mit einem gewissen Wohlwollen. Drita stellte sich vor, wie sich seine bis dahin lächelnde Miene bei ihrem Eintreten verdüsterte. Binnen einer Sekunde würde er das Gesicht aufsetzen, mit dem man Feinden des Arbeiterstaates gegenüberzutreten hatte. Der Ton des Allmächtigen jenseits der Tür war stets kraftvoll, erfüllt von der Selbstsicherheit eines Übergeordneten. »Sinnlos!«, dachte sie auch an diesem Tag und wollte kehrtmachen. Sie wusste, welche Szene sich nach ihrem Eintreten abspielen würde. Sich erfreulichere Varianten auszumalen, war zwecklos. Er würde sie nun einmal nicht mit offenen Armen empfangen. Drita wurde auch bei ihrer dritten Vorsprache nicht angenehm überrascht. Es war immer die gleiche Leier. Außerdem hatte der Allmächtige im Büro offenbar einen besonders schlechten Tag erwischt. Sein Ton war drohend. Sie hätte sich den Weg getrost sparen können, eine Arbeitsbewilligung kam gar nicht in Frage. Für Leute wie sie gab es sowieso keine Beschäftigung, schon gar nicht drinnen im Warmen, wie sie sich das vorstellte. Er an ihrer Stelle würde hier nicht mehr auftauchen. Dadurch, dass sie den anderen auf die Nerven fiel, verbesserte sie ihre Lage bestimmt nicht. Am vorteilhaftesten für sie war, wenn man vergaß, dass es sie überhaupt noch gab. Drita brachte nur ein unverständliches Stammeln heraus. Sie hörte sich an wie ein Kind, das gerade zu sprechen lernt. Er maß sie mit einem abschätzigen Blick. »Die Farm, das kannst du haben, wenn du willst!« Dann verschwand er wieder hinter seinem Stapel von Papieren.

64 Aleph Letrare Nuk duhej të trokiste fort, kjo që personit prapa dere të mos i linte përshtypjen se ai që ishte pas dere ishte një njeri i vetësigurtë, që nuk ja bënte tërrt syri. Po edhe aq butë sa të mos dëgjohej, nuk duhej të trokiste. Duhej të trokiste lehtë, mundësisht trokitja të tingëllonte si muzikë në veshët e nëpunësit, një melodi që do ta shkundte atë nga pluhuri. Ndoshta pas kësaj ai do ta priste mirë “të duruarën”! Dritë përfytyronte se si buzëqeshja e tij do të ngrysej, sapo të njihte fytyrën e saj, ai nxirrte në sekondë, një fytyrë tjetër, pikërisht fytyrën që u duhej treguar armiqve të pushtetit. Toni i të plotpushtetshmit nga ana tjetër e derës gjithmonë tingëllonte i fuqishëm, i mbushur me vetsigurinë e atij që qëndronte lart. “E kotë!” kishte menduar atë ditë duke dashur të kthehet. Gjithmonë zhvillohej po ajo skenë, të cilën ajo e kishte imagjinuar që para se të mbërrinte aty. Më kot shpikte variante të reja, se mos ndoshta, ndoshta do të pritej ndryshe. Ndoshta ai do të vinte dorën në zemër. Drita nuk ishte zhgënjyer as herën e tretë. I plotpushtetshmi në zyrë kishte përsëritur po të njëjtën refren. Madje e kishte gjetur edhe në ditë të keqe. Toni i tij ishte bërë kërcënues. Ishte e kotë që e kishte marrë rrugën, se asaj nuk mund t’i jepej leja e punës, madje asnjë lloj pune nuk duhej të kishte për një si Ajo, jo më një punë të mirë, brenda, në të ngrohtë, kështu që do të ishte më mirë të mos dukej më, të mos binte në sy për keq si njeri i bezdisur! Do t’i kishte punët më mirë po qe se e harronin se ishte gjallë. Drita ishte përpjekur të përsërisë po ato belbëzime të palidhura, si një fëmijë që sapo ka mësuar të flasë. Ai i kishte hedhur një shikim përbuzës nga koka tek këmbët. “Fermë, fermë po deshe!” pastaj kishte ulur kokën për t’u zhytur pas pirgut me letra sikur të mos kishte njeri tjetër në zyrë. E shtangur duke marrë frymë shumë ngadalë, e palëvizur tek cepi i derës gjysmë të hapur, e pambrojtur nga përbuzja e tij, e pasigurtë,

Lindita arapi 65 Wie erstarrt, schwer atmend, regungslos stand sie in der halb geöffneten Tür, seiner Verachtung hilflos ausgeliefert, unentschlossen, die Hände aus Angst und Zorn zu Fäusten geballt, aber mit einer heulenden Alarmsirene im Kopf, denn jedes unbedachte Wort konnte katastrophale Folgen nach sich ziehen. Sie brachte keinen Ton heraus. So vergingen zwei, drei Minuten. Der Beamte hinter seinem Schreibtisch machte keine Anstalten, den Kopf noch einmal zu heben. Als sei er mit gebeugtem Nacken auf die Welt gekommen. In der Einsicht, dass sie erneut in einer aussichtslosen Schlacht unterlegen war, zog sie sich langsam zurück, schloss geräuschlos die Tür hinter sich und bereute, dass sie überhaupt hergekommen war.

–aus dem Albanischen von: Joachim Röhm

66 Aleph Letrare me grushta të mbledhur njëherazi prej frike e zemërimi, por me sirenën e alarmit në kokë, se një fjalë e pavënd e fluturonte, nuk kishte nxjerrë dot më fjalë nga goja. Kështu kishin kaluar një minutë, dy, tre minuta! Nëpunësi nga ana tjetër e tavolinës nuk kishte dhënë asnjë shenjë se do ta ngrinte ndonjëherë kokën, sikur të kishte lindur kokëkërrusur. Si e zënë në faj, një faj që ajo nuk e dinte kur dhe si e kishte bërë, ishte tërhequr ngadalë mbrapsh, e dalë nga një betejë gjithmonë e humbur, kishte mbyllur derën pas vetes pa zhurmë, e penduar që kishte ardhur të trokiste.

Lindita arapi 67

khaled al-khamissi khalid al-khamissi Arche Noah (Auszug)

Achmad Iseddîn

Achmad ist ein Traum von einem Mann. Gutaussehend, weiche Gesichtszüge, ein intensiver Blick aus tiefschwarzen Augen, die Haut licht wie der Vollmond. Kurzum, er erinnert an einen Filmstar aus der Zeit vor Adel Imam, Hunaidi und dem verstorbenen Alâa Wali al-Dîn. In seiner Brust wohnt ein Juwel von Aufrichtigkeit und Warmherzigkeit. Seit 2003 ist er examinierter Jurist, studiert hatte er an der Universität Kairo. Für Rechtswissenschaften hatte er sich eingeschrieben, um den Willen seines verstorbenen Vaters zu erfüllen, bald aber fand er Gefallen an der Materie. Nur mit Wirtschafts- und Finanzrecht konnte er sich beim besten Willen nicht anfreunden. Wie ein Dorn steckten ihm diese Fächer im Rachen, den auch noch so viel Wasser nicht hinunterzuspülen vermochte. Sein ganzes Studium hindurch hatte er nur eines im Sinn: Er wollte Staatsanwalt werden. In seinen Träumen sah er sich schon als erfolgreichen, für Gerechtigkeit sorgenden Anklagevertreter. Entschlossen verfolgte er dieses Ziel, er steckte den Kopf in die Bücher und erzielte beste

70 Aleph Letrare khaled al-khamissi ARKA E NOES (Fragment)

Ahmed IzedIn

Ahmed është një burrë ëndrrash, i pashëm, me tipare të buta në fytyrë, sy të zinj sterrë që të mbërthejnë, lëkurën të ndritshme, si hëna e plotë. Me pak fjalë, ai të kujton një yll kinemaje nga koha e Adel Imamit, Huneidit dhe të ndjerit Ala Veliudin. Shpirtin e ka të çmuar prej sinqeritetit dhe përzemërsisë. Prej vitit 2003 është jurist i diplomuar, studimet i ka kryer në Universitetin e Kajros. Në shkencat juridike ishte regjistruar fillimisht për të përmbushur amanetin e babait që ishte ndarë nga jeta, por pas ca kohësh fusha i kishte pëlqyer. Vetëm me lëndët e të drejtës ekonomike dhe financiare nuk po ia dilte dot. Të dyja i kishin mbetur në fyt si një halë që nuk ikën teposhtë sado ujë t’i hedhësh. Gjatë gjithë kohës së studimeve nuk kishte pasur në mendje tjetër, përveçse: të bëhej prokuror. Në ëndrrat e tij e shihte veten saora si një përfaqësues të suksesshëm të akuzës që lufton për drejtësi. Me vendosmëri po e ndiqte këtë synim, kryet zhytur mbi libra dhe duke marrë notat më të mira, aq sa bashkëstudentët e tij pëlcisnin

khaled al-khamissi 71 Noten, so dass seine Kommilitonen vor Neid erblassten. Missgünstigen Äußerungen gegenüber aber war er taub. Als er eines Abends zum Himmel schaute und der Vollmond lächelte, versprach er dem Vater, dass er bald Staatsanwalt sein werde, wie er es sich gewünscht hatte. Nicht ein einziger Mann in der kleinen Familie hatte lange durchgehalten. Der Vater starb, als Achmad gerade einmal dreizehn war. Dann starb der Mann seiner Tante mütterlicherseits, der nach dem Tod des Vaters dessen Rolle übernommen hatte. Die Tante, nun allein, weil sie es während ihrer Ehe nicht geschafft hatte, eigene Kinder zu bekommen, klammerte sich an ihn und ihre Schwester. So kam es, dass Achmad von Mutter und Tante wie der Hahn im Korb gepäppelt und gehätschelt wurde. Onkel hatte er nicht, die Großväter waren bereits vor seiner Geburt gestorben. »Würden die Frauen regieren«, fand Achmad, »dann wäre die Welt ein viel schönerer Ort zum Leben. Aber nur«, schob er lachend nach, »wenn sie nicht so geartet sind wie Condoleezza Rice!« Achmad bestand das Examen mit dem besten Prädikat und machte sich beherzt daran, seinen Traum zu verwirklichen. Doch ihm war nicht bewusst, dass er nach seinem Abschluss vom Studentendasein in die Welt der Erwachsenen katapultiert würde. Dass er vom Studenten, der sich hauptsächlich mit Lernen, Träumen und Lieben befasst hatte, zum mündigen Bürger würde und als solcher die Logarithmen des Lebens zu bilden hätte. Dass er sich also mit dem verfilzten Zopf der Gesellschaft aus störrischem ägyptisch-afrikanischem Kraushaar würde auseinandersetzen müssen, was nur mit Tricks, Bestechung und Betrug zu bewältigen war. Doch mit jedem Hieb, den ihm Kairo versetzte, verlor er ein Stück seiner Naivität, die er – ebenso wie seine bezaubernden Augen – zweifellos von seiner Mutter geerbt hatte. Eines Morgens, vom Ruf zum Sonnenaufgangsgebet geweckt, stand er auf und ging in die Moschee direkt nebenan. Plötzlich stellte er fest, dass seine Blauäugigkeit verschwunden war. Einfach von ihm abgefallen, als er schlaftrunken aus der kaputten Haustür trat. Das Hymen der Kindheit nun für immer los, stolperte er in eine unbekannte Welt.

72 Aleph Letrare nga inati. Por veshi i tij mbetej i shurdhër ndaj smirakeqve. Një mbrëmje, ndërsa po vështronte qiellin, nga ku buzëqeshte hëna e plotë, i premtoi të atit që së shpejti do të bëhej prokuror, siç kishte dëshiruar ai. As edhe një burrë i vetëm nuk e kishte shtyrë gjatë në atë familje të vogël. Babai vdiq, kur Ahmedi sapo kishte mbushur trembëdhjetë vjeç. Pastaj vdiq burri i tezes, i cili kishte marrë rolin e babait pas vdekjes së tij. Tezja, e mbetur vetëm tashmë, meqë nuk kish arritur të bëhej me fëmijë gjatë martesës, ishte dhënë pas tij dhe së motrës. Prandaj Ahmedi përkëdhelej e llastohej nga nëna dhe tezja si gjeli mes pulave. Xhaxhallarë nuk kishte, gjyshërit kishin vdekur para lindjes së tij. “Po të udhëhiqnin gratë”, mendonte Ahmed, “atëherë bota do të ishte një vend më i bukur për të jetuar. Ama, vetëm” shtonte ai duke qeshur, “të mos jenë të tilla si Condoleezza Rice!” Ahmedi u diplomua me rezultate të shkëlqyera dhe po vazhdonte me kurajë rrugën drejt ëndrrës së tij. Por nuk ishte i ndërgjegjshëm që diplomimi e katapultonte nga të qenit student, në botën e të rriturve; nga studenti që kryesisht kishte mësuar, ëndërruar dhe dashuruar, në qytetarin që kishte mbushur moshën dhe duhej të zgjidhte logaritmet e jetës. Që do t’i duhej të përballej me gërshetin e pleksur të shoqërisë prej flokësh të pabindur egjiptiano-afrikanë që mund të viheshin nën fre vetëm me marifete, ryshfet dhe mashtrim. Por me çdo goditje që i jepte Kajro, humbiste një copë naiviteti, të cilin ai – njësoj si sytë e tij të mrekullueshëm – e kishte trashëguar pa mëdyshje nga e ëma. Një ditë u zgjua nga thirrja për namazin e mëngjesit, u ngrit dhe shkoi në xhaminë ngjitur. Papritur kuptoi se naiviteti i tij ishte zhdukur. Sikur ishte shkëputur prej tij, ndërsa dilte i përgjumur nga dera e prishur e shtëpisë. I braktisur përfundimisht nga himeni i fëmijërisë, po hynte në një botë të panjohur. Një botë që donte të zbulohej dhe që gati i kërkonte të zgjeronte horizontin e

khaled al-khamissi 73 Eine Welt, die entdeckt werden wollte und geradezu danach verlangte, dass er den Horizont seiner Sinne erweiterte. Um 5 Uhr 57 auf der Matte neben dem rechten Eckpfeiler kniend, begriff er, dass er zur Verwirklichung seines Traums 70 000 Pfund Bestechungsgeld brauchte. Wie Schuppen fiel es ihm von den Augen. Plötzlich sah er, was er in all den Jahren als Student trotz der Hinweise sämtlicher Freunde nicht hatte sehen können. Die Wahrheit überkam ihn wie eine Offenbarung. Nachdem sein Gehirn vom Strudel der Wirklichkeit durchgerüttelt worden war, erkannte er klar und deutlich die heilige, das Leben entschlüsselnde Wahrheit: »Das Tor der Staatsanwaltschaft ist dir, kleiner Mann, verschlossen. Du hast weder genug Speck auf den Rippen noch Vitamin B im Rücken. Also lern beizeiten, nur so weit zu träumen, wie deine Decke reicht.« Nach dem Morgengebet ging er heim. Zum ersten Mal sank er in einen tiefen, ruhigen Schlaf ohne die schönen Träume vom Erfolg, die ihm das Leben bloß schwergemacht hatten.

Nachdem wir alles Mögliche getan, neu überlegt und wieder probiert haben, sehen wir, die junge Generation, nur einen Ausweg: das Land zu verlassen. Hier sind wir verloren. Verloren im Durcheinander. Verloren in Chaos und Korruption. Nicht den kleinsten Schritt geht es voran. Wir sehen kein Licht am Ende des Tunnels. Hier tun wir nur eines: ein Euter aus unverwüstlichem Granit zu melken. Gleichzeitig dürfen wir zusehen, wie die Menschen draußen leben. Tagsüber Arbeit. Abends und am Wochenende genießen sie ihre Freizeit. Der Alltag ist bestimmt auch hart. Aber wenigstens haben die Leute Freude, Geld und ihren Freiraum. Das Leben hier in Ägypten sieht dagegen so aus: keine Arbeit, kein Geld, keine Ferien, keine Freiräume. Nichts von all dem. Durch Satellitenschüsseln und das Internet werden wir vollgepumpt mit Bildern vom schönen Leben draußen. Wir wollen auch so leben. Wir wollen die Decke durchbrechen, die uns auf den Kopf fällt, die jede Bewegung, jeden Atemzug erstickt. Dort gibt es Luft, Jungen, Mädchen, Liebe, Freiheit. Selbst das spirituelle Leben dort ist echter als bei uns. Bei all dem, was wir tagtäglich

74 Aleph Letrare shqisave të tij. Në orën 5:57, i përgjunjur mbi një qilim të vogël pranë kollonatës së djathtë, kuptoi se për të realizuar ëndrrën e tij i nevojiteshin 70 000 Paund për ryshfet. Sikur i ra perdja nga sytë. Befas kuptoi se tërë këto vite si student, me gjithë udhëzimet e miqve të ndryshëm, nuk kishte mundur të shikonte. E vërteta iu shfaq para syve si një zbulim. Me tru të shkundulluar faqe realitetit, dalloi me qartësi të vërtetën e deshifruar të jetës: “Porta e prokurorisë, për ty djalosh, është e mbyllur. Nuk ke këllqe për këtë punë. Prandaj mëso tani, para se të jetë vonë t’i shtrish këmbët sa ke jorganin.” Pas lutjes së mëngjesit u kthye në shtëpi. Për herë të parë ra në një gjumë të thellë e të qetë, pa ëndrrat e bukura të suksesit që ia kishin vështirësuar jetën.

Pasi kemi bërë gjithçka ishte e mundur, vrarë mendjen dhe provuar sërish nga e para, ne, brezi i ri, shohim si të vetmen rrugëdalje: largimin jashtë vendit. Këtu ku jemi, jemi të marrë fund. Të marrë fund në rrëmujë. Të marrë fund në kaos dhe korrupsion. Nuk ecet asnjë hap përpara. Nuk shohim asnjë dritë në fund të tunelit. Të rrish këtu është njësoj si të nxjerrësh qumësht nga guri. Njëkohësisht kemi mundësi të shohim si jetojnë njerëzit aty jashtë. Ditën në punë. Në mbrëmje dhe fundjavave gëzojnë kohën e tyre të lirë. Me siguri e përditshmja është e vështirë. Por të paktën njerëzit kanë kënaqësi, të ardhura dhe hapësirë veprimi. Përkundrazi, jeta këtu në Egjipt duket kështu: asnjë punë, asnjë të ardhur, asnjë pushim, asnjë hapësirë veprimi. Asgjë nga gjithë këto. Përmes aparateve satelitore dhe internetit bombardohemi me pamjet e jetës së bukur “jashtë”. Edhe ne duam të jetojmë kështu. Duam të shpojmë tavanin që na rëndon mbi kokë, që mbyt çdo lëvizje, çdo frymëmarrje. Atje ka ajër, djem, vajza, dashuri, liri. Madje edhe jeta shpirtërore është më e vërtetë se te ne. Me ato që përjetojmë ditë pas dite, traditat dhe zakonet tona janë zvetënuar. Nuk dua të ankohem, por ku jemi katandisur? Nga jashtë mirë e bukur, nga brenda të shpifur. Unë si një egjiptian që do atdheun dhe vendin ku është rritur, shoh se më duhet të iki, për t’i shërbyer vendit tim. Egjipti tekefundit nuk se

khaled al-khamissi 75 erleben, verkommen unsere Sitten und Gebräuche. Ich will ja nichts sagen, aber was ist denn aus uns geworden? Außen hui und innen pfui. Ich als Ägypter, der sein Land und das Umfeld liebt, in dem er aufgewachsen ist, sehe, dass ich gehen muss, um meinem Land einen Dienst zu erweisen. Ägypten will mich im Grunde doch gar nicht. Es ist nicht imstande, mir einen Platz zu bieten. Ich habe das Gefühl, ihm zur Last zu fallen. Es gibt nicht genug Arbeit für uns. »Ihr seid einfach zu viele geworden. Wir wissen nicht mehr, wohin mit euch«, lässt die Regierung bei jeder Gelegenheit verlauten. Schau dir nur die Plakate überall auf den Straßen an. »Handeln wir bedacht, und wir alle werden satt«, steht da geschrieben. Ist ja klar, dass die Leute den Spruch gleich umgewandelt haben in »Handeln wir bedacht, und hauen wir alle ab«. Wenn ich ins Ausland gehe und dort ein gutes Leben habe, dann werde ich bestimmt einer von ihnen. Schließlich ist das ja dann mein neues Leben. Das Land, in dem ich mich niederlasse, wird zu meinem Land. Aber eines gibt mir zu denken: Angenommen, ich gehe jetzt irgendwohin und bleibe dort eine Weile, werde ich dann je nach Ägypten zurückkommen? Diese Frage lässt mir keine Ruhe. Nehmen wir also einmal an, ich setzte dort Kinder in die Welt, würde ich meine Kinder herbringen und hier auf die Schule schicken? Ganz sicher nicht! Bestimmt käme ich zu Besuch nach Ägypten, mehr aber auch nicht.

Achmad erwachte erst am Abend wieder. Mutter und Tante hatten tagsüber mehrmals in sein Zimmer geschaut und gesehen, dass er, gleichmäßig atmend und die Gesichtsmuskeln völlig entspannt, tief und fest schlief. Beide hatten ihm jedes Mal kurz über die Stirn gestrichen, und die Mutter hatte mit einem parfümierten rosa Taschentuch den Schweiß abgetupft, der ihm auf der Haut stand. Die Zeiger seiner Armbanduhr misstrauisch beäugend, ging Achmad ins Wohnzimmer. Die beiden Frauen saßen einander zugewandt auf dem Sofa, vertieft in die Karten, die sie zwischen sich ausgebreitet hatten. »Wird der Wind Gutes oder Schlechtes bringen? Wird das Unglück, als Glück getarnt, über uns kommen? Oder wird sich das Schicksal diesmal gnädig zeigen?« Als Achmad ins Zimmer trat, lasen die beiden gerade seine Karten. Die

76 Aleph Letrare më do vërtet. Nuk është në gjendje të më ofrojë një vend. Më duket sikur i jam bërë barrë. Punë mjaftueshëm për ne nuk ka. “Ja që jeni shtuar ca si shumë. Nuk dimë ç’të bëjmë me ju”, deklaron qeveria në çdo rast. Shiko vetëm posterat kudo nëpër rrugë. “Po të veprojmë me mend në kokë, do ta kemi barkun plot”, shkruhet aty. Kuptohet që njerëzit do ta ndryshonin pak këtë shprehje në: “Po të veprojmë me mend në kokë, më mirë t’ia mbathim që sot”. Nëse iki jashtë vendit dhe aty bëj një jetë të mirë, me siguri do të bëhem si ata. Se fundja, kjo do të jetë mandej jeta ime e re. Vendi në të cilin shkoj të jetoj, kthehet në atdheun tim. Por një gjë më bën të mendoj: Le ta zëmë për shembull që largohem për diku, dhe qëndroj aty për ca kohë, a do të kthehem më në Egjipt? Kjo pyetje nuk më lë të qetë. Le ta zëmë se aty bëhem me fëmijë, a do t’i sillja fëmijët këtu dhe t’i çoja në shkollë? Me siguri që jo! Me siguri që do të vija për vizitë në Egjipt, por më tepër se kaq, jo.

Ahmedit i doli gjumi në mbrëmje. Nëna dhe tezja kishin kontrolluar disa herë gjatë ditës në dhomën e tij dhe kishin parë që ai ia kishte futur një gjumi të thellë, ndërsa merrte frymë rregullisht, me muskuj tërësisht të qetësuar në fytyrë. Çdo herë, të dyja i kishin përkëdhelur ballin dhe nëna i kishte fshirë djersën me një shami të parfumuar ngjyrë trëndafili. Pa u zënë besë akrepave të orës së dorës, Ahmedi shkoi në dhomën e ndenjes. Të dyja gratë qenë ulur në divan, përballë njëra-tjetrës, të zhytura në letrat e bixhozit që kishin hapur përpara. “A do të na sjellë era të mira apo të këqija? A do të na pllakosë fatkeqësia e maskuar si lumturi? Apo kësaj radhe fati do të jetë i mëshirshëm?” Kur Ahmedi hyri në dhomë, ato ishin duke lexuar letrat e tij. Tezja e vështroi. “Më në fund, o djalë! Po pyesnim veten, mos na je vallë hëna e plotë dhe prandaj na shfaqesh kaq rrallë. Sa shumë ke fjetur. Është ora nëntëmbëdhjetë.” Ai u ul pranë tyre dhe ia nguli sytë ekranit. Në një nga kanalet e shumtë satelitorë po transmetohej një serial amerikan. Nëna u ngrit për t’i përgatitur mëngjes, drekë e darkë bashkë. Nuk ishte nevoja, refuzoi ai, edhe pak e do të dilte. Do

khaled al-khamissi 77 Tante schaute ihn an. »Endlich, Junge! Wir haben uns schon gefragt, ob du der Vollmond bist und dich deshalb so rarmachst. Du hast aber lange geschlafen. Es ist schon neunzehn Uhr.« Er setzte sich zu ihnen und starrte auf den Bildschirm. Auf einem der vielen Satellitensender lief eine amerikanische Serie. Die Mutter stand auf, um ihm Frühstück, Mittagessen und Abendbrot zu bereiten. Das sei nicht nötig, wehrte er ab, er gehe gleich aus. Er sei um acht mit seinem Freund Jâssir von nebenan verabredet. Ihr Stammlokal war das Café im Nachbarhaus. Jâssir wartete schon auf ihn, die Dominosteine vor sich auf dem Tisch. In diesem Spiel war Jâssir unschlagbar. Er war ein Mathematikgenie und hatte Elektrotechnik studiert. Genutzt hatte ihm das Studium aber nur in einer Hinsicht: Jâssir wusste immer, welche Steine sein Gegner hatte und welche Augenzahlen die verdeckt liegenden Steine bargen. Es war, als trüge er jene Brille, von der alle Jugendlichen in Ägypten träumten. Die Brille, mit der man Frauen durch die Kleider hindurch bis auf die nackte Haut sehen konnte. An diesem Tag aber ließ er Achmad haushoch gewinnen, aus Freude darüber, dass seinem Freund endlich die Augen aufgegangen waren. Denn lange hatte er sie ihm zu öffnen versucht, schließlich aber erkannt, dass er wie ein Blinder selbständig dem Licht entgegengehen muss, bis er irgendwann die hässliche Wahrheit so klar und deutlich sieht wie den Vollmond in der Wüste. Am Tag, der seiner plötzlichen Erleuchtung folgte, legte Achmad seine Träume sorgsam in den Abfalleimer und bemühte sich um Arbeit in einer Anwaltskanzlei. Nach zwei Monaten Suche stellte er fest, dass es in Ägypten mehr examinierte Juristen als weltweit Verbrecher gab, und fand schließlich Arbeit in einem Café. Dessen Inhaber brauchte einen vertrauenswürdigen Menschen, der in seiner Abwesenheit die Frühschicht an der Kasse übernahm. Achmad willigte sofort ein. Nach wenigen Tagen aber wurde ihm klar, dass die 300 Pfund Lohn auf der Busfahrt von seiner Wohnung in der Nâhiastraße zur Arbeit im Viertel Madinat Nasr wie wilde Tauben auf und davon flatterten. Doch dann kam ein Geschenk des Himmels.

78 Aleph Letrare takohej në orën tetë me shokun e tij Jasir që banonte aty ngjitur. Lokali i tyre i preferuar ishte kafeneja në ndërtesën ngjitur. Jasir po e priste me gurët e dominosë të hapur mbi tavolinë. Në këtë lojë, Jasirit nuk ia dilje dot. Ai ishte gjeni në matematikë dhe kishte studiuar për elektro-teknikë. Studimet ama i kishin shërbyer vetëm për një gjë: Jâssir e dinte gjithmonë se cilët gurë kishte kundërshtari dhe sa pikë fshiheshin poshtë çdo guri. Dukej sikur të mbante një palë syze, për të cilat ëndërronin gjithë të rinjtë në Egjipt. Syze, me të cilat mund të vështroje tejpërtej fustaneve të grave, trupin e lakuriqtë. Por atë ditë ai e la Ahmedin të fitonte ndjeshëm, nga gëzimi që shokut më në fund i ishin çelur sytë. Sepse ai vetë ishte përpjekur prej kohësh t’ia çelte, gjersa në fund e kishte kuptuar që ai duhej të shkonte vetë drejt dritës, si një i verbër, dhe dikur do të mund ta shihte të vërtetën e shëmtuar aq qartë si hënën e plotë në shkretëtirë. Një ditë pas ndriçimit të tij të papritur, Ahmedi i hodhi me kujdes ëndrrat e tij në koshin e plehrave dhe u përpoq të gjente punë në një zyrë avokatie. Pas dy muajsh kërkimi vuri re se në Egjipt kishte më shumë juristë të diplomuar se sa kriminelë në gjithë botën, dhe në fund gjeti punë në një kafene. Pronari i saj kishte nevojë për një njeri të besuar që ta zëvendësonte në arkë gjatë mungesës në turnin e mëngjesit. Ahmedi pranoi menjëherë. Por pas pak ditësh e kuptoi se gjatë udhëtimit me autobus, nga apartamenti i tij në rrugën Nâhia, për në punë, në lagjen Madinat Nasir, paga prej 300 Paundësh, fluturonte si pëllumbat e egër. Kur befas ia behu një dhuratë nga qielli. Më në fund zoti Guma Abdelselam dhe unë, ramë dakord që të merrja një përvojë pune te ai. Zoti Guma është vërtet një burrë i shkëlqyer dhe një avokat nga i cili mund të mësosh shumë. Por të them të drejtën, më i shkëlqyer m’u duk fakti që zyra e avokatisë ndodhej jo shumë larg prej shtëpisë sime, se rroga ime mujore prej 150 Paundësh mjaftonte vetëm për të paguar udhëtimin për në gjykatë. Dhe nëse do të më ishte dashur të paguaja edhe rrugën për në zyrë, atëherë me të vërtetë do ta kisha tepruar. Edhe kjo i mungonte sime ëme, e cila ishte bërë tym nga gjendja. “Pikë e zezë, ku është parë një gjë e tillë!”

khaled al-khamissi 79 Zu guter Letzt trafen Herr Guma Abdalsalâm und ich die Vereinbarung, dass ich bei ihm praktische Erfahrungen sammle. Herr Guma ist ein wirklich großartiger Mann und ein Rechtsanwalt, von dem man viel lernen kann. Am großartigsten aber empfand ich, ehrlich gesagt, vor allem die Tatsache, dass die Kanzlei nicht allzu weit weg von zu Hause war, denn mein Monatsgehalt von 150 Pfund ging allein schon für die Fahrt zum Gericht drauf. Und hätte ich obendrein noch für den Weg ins Büro bezahlen müssen, wäre die Grenze eindeutig überschritten gewesen. Das hätte meiner Mutter gerade noch gefehlt, sie wetterte ohnehin schon über die Zustände. »Nicht zu fassen, das ist doch das Allerletzte!«, fluchte sie ständig. Mutter war ihr Leben lang eine Optimistin gewesen. Ich hatte gehofft, mich nach dem Uniabschluss an den Kosten zu Hause beteiligen zu können. Inzwischen hoffe ich nur noch, meiner Mutter etwas weniger auf der Tasche liegen zu müssen. Es als Anwalt zu versuchen hat mich schwere Überzeugungsarbeit gekostet. Nachdem mich Gott von der Sache mit der Staatsanwaltschaft geheilt hatte, versuchte ich unermüdlich, mir diesen Beruf schmackhaft zu machen. Jeden Morgen beim Rasieren sang ich mir vorm Spiegel die Anwaltshymne vor: »Anwalt zu sein, mein Herr, ist eine wunderbare Sache. Als Anwalt verteidigst du die Unterdrückten in einer ungerechten Gesellschaft. Du sorgst dafür, dass die, die im Recht sind, zu ihrem Recht kommen. Wer auf der Welt kann mir etwas nennen, das bedeutender wäre als das?«

Nur wenige Monate später erklärte ihm die Welt unmissverständlich, was bedeutender ist als die Arbeit in der Anwaltskanzlei. Der blonde Mieter zog aus ihrer Wohnung in Samâlik aus, sie fanden keinen Nachmieter, und die bescheidenen Ersparnisse in der Schublade des kleinen Frisiertisches im Zimmer seiner Mutter begannen angesichts der Höllenhitze langsam, aber sicher zu verdunsten. Die Wohnung in Samâlik war das Einzige, was Achmad von seinem Vater geerbt hatte, und bisher die Existenzgrundlage der Familie gewesen. Nach dem Tod des Vaters hatte sich Umm Achmad Papier und Stift genommen und errechnet, dass die Witwenrente ihr kein würdiges, ja nicht einmal ein unwürdiges Leben bescheren würde. Ihre Schwägerinnen konnte

80 Aleph Letrare mallkonte ajo gjithë kohës. Nëna kishte qenë gjatë gjithë jetës së saj optimiste. Pas diplomimit kisha shpresuar ta ndihmoja në shpenzimet e shtëpisë. Kurse sot shpresoj vetëm të mos e rëndoj shumë xhepin e nënës. Mezi ia mbusha mendjen vetes që të punoja si avokat. Pasi Zoti më kishte kuruar nga gjëja e prokurorisë, përpiqesha pa u lodhur ta lezetoja këtë profesion. Çdo mëngjes gjatë rrojës këndoja himnin e avokatit: “Të jesh avokat, zotëri, është diçka e mrekullueshme. Në rolin e avokatit ti mbron të shtypurit në një shoqëri të padrejtë. Kujdesesh që ata që kanë të drejtë, ta fitojnë këtë të drejtë. Kush në botë mund të më thotë se paska diçka tjetër, më të rëndësishme se kjo?”

Vetëm pak muaj më vonë, bota i shpjegoi atij në mënyrë të qartë se çfarë ishte më e rëndësishme se puna në një zyrë avokatie. Qiramarrësi flokëverdhë u largua nga apartamenti i tyre në Samâlik, ata nuk gjetën një tjetër ta zëvendësonte, dhe kursimet e vogla në sirtarin e tryezës së tualetit në dhomën e nënës së tij, si pasojë e “vapës së tmerrshme” nisën të avullojnë, vërtet pak nga pak, por me hapa të sigurt. Apartamenti në Samâlik ishte prona e vetme që Ahmedi kishte trashëguar nga babai i tij, dhe burimi i ekzistencës së familjes. Pas vdekjes së babait, nëna e Ahmedit kishte marrë letër e laps dhe kishte bërë llogari që pensioni i vejushës nuk i mjaftonte për një jetë të denjë, madje as për një të padenjë jo. Kunatave të saj, dhe për këtë ishte e bindur, nuk mund t’u kërkonte ndihmë, se ato kishin qenë tërësisht kundër që vëllai i tyre të martohej me një nuse nga fshati. Kështu që nëna e Ahmedit kishte marrë një vendim të vështirë. Ajo ia kishte dhënë me qira apartamentin e tyre për një shumë të konsiderueshme një gazetari spanjoll, ndërsa bashkë me të birin kishte lëvizur në një banesë tjetër, me qira, në lagjen Bulâk al-Dakrûr, ku ishte rritur dhe kishte jetuar ajo me të atin e saj që ndërkohë kishte vdekur. Ajo e hoqi Ahmedi nga gjimnazi privat në Samâlik dhe e regjistroi atë në shkollën shtetërore pranë shtëpisë së tyre të re. Ndryshimi ishte i vështirë për djaloshin, por për familjen një zgjidhje gjeniale, sepse qiraja për apartamentin në Samâlik rritej

khaled al-khamissi 81 sie, davon war sie überzeugt, nicht um Hilfe bitten, denn sie hatten sich strikt dagegen ausgesprochen, dass ihr Bruder eine Frau vom Land heiratete. Also fasste Umm Achmad schweren Herzens einen Entschluss. Sie vermietete die Wohnung für einen ansehnlichen Betrag an einen spanischen Journalisten und zog mit ihrem Sohn in eine Mietwohnung im Viertel Bulâk al-Dakrûr, wo sie aufgewachsen war und mit ihrem inzwischen verstorbenen Vater gelebt hatte. Sie meldete Achmad vom Privatgymnasium in Samâlik ab und an der staatlichen Schule in der Nähe ihres neuen Heims an. Die Veränderung war hart für den Jungen, für die Familie aber eine geniale Lösung, denn die Miete für die Wohnung in Samâlik stieg jährlich zu einem Prozentsatz, der teils sogar über der Inflationsrate lag. Auf diese Weise gelang es Umm Achmad, das Schiff des Lebens sicher durch ruhige, warme Gewässer zu steuern. Zweifellos kam es hin und wieder zu stärkerem Wellengang, der das Schiff zwar ins Wanken, nicht aber zum Kentern brachte. Nun jedoch stand die Wohnung über einen Monat leer. Besonnen und vorausschauend, wie sie war, hatte die Mutter glücklicherweise ein kleines Polster angespart, mit dem sie in diesen schwierigen Zeiten über die Runden kam. Die Turbulenzen legten sich, als ein alter ägyptophiler Schwede die Wohnung für unbegrenzte Zeit anmietete. Allerdings verschlang der irrsinnige Preisanstieg der letzten Jahre mit teuflischem Maul alle Einnahmen aus der Wohnung. Dem blonden Herrn weitere Mieterhöhungen zuzumuten, traute sie sich nicht. Und als dann noch Achmad fragte, ob es eine Möglichkeit gebe, die 70 000 Pfund aufzutreiben, um sich in die Staatsanwaltschaft einzukaufen, spielte sie kurz mit dem Gedanken, das Huhn, das goldene Eier legt, zu schlachten. Besonnen wie immer, entschied sie jedoch, dass ein Verkauf der Wohnung ein kurzsichtiger, ja geradezu selbstmörderischer Schritt wäre. Welche Garantie hätte sie, dass der Betrag Achmad tatsächlich, wie er behauptete, Zugang zur Staatsanwaltschaft verschaffte? Dann folgte der Moment, in dem ihnen das Glück ganz und gar den Rücken kehrte.

82 Aleph Letrare vit pas viti me një përqindje të atillë që gati ishte më e lartë se niveli i inflacionit. Në këtë mënyrë, nëna e Ahmedit ia doli ta drejtonte anijen e jetës në mënyrë të sigurt drejt ujërave të qetë e të ngrohtë. Padyshim që kohë pas kohe kishte dallgë të forta, dhe anija lëkundej, por nuk përmbysej. Ndërsa tashmë apartamenti qëndroi bosh për një muaj. E kujdesshme dhe vizionare siç ishte, nëna kishte hequr për fat një grusht parash mënjanë, me të cilat po përballonte këtë kohë të keqe. Turbullirat kaluan kur një suedez i vjetër egjiptofil e mori me qira apartamentin për një kohë të pacaktuar. Sidoqoftë rritja e çmendur e çmimeve në vitet e fundit i kishte gllabëruar me gojën e saj djallëzore të gjitha të ardhurat nga banesa. T’i kërkonte zotërisë flokëverdhë ngritje të mëtejshme të qerasë, nuk guxonte. Dhe kur Ahmedi e pyeti, nëse mundej t’i siguronte 70 000 Paund, për të paguar me to një vend pune në prokurori, për një hop ajo gati mendoi ta therte pulën që pillte vezët e arta. Por e mençur si gjithmonë, në fund vendosi që shitja e apartamentit do të ishte një hap dritëshkurtër, në mos vetëvrasës. Ç’garanci kishte ajo që kjo shumë, siç hamendësonte Ahmedi, do t’i siguronte atij vërtet një vend pune në prokurori? Pastaj erdhi çasti kur fati u ktheu përfundimisht shpinën. Një fatkeqësi rrallë vjen vetëm. Dhe për këtë nuk të ndihmojnë më as fjalët ngushëlluese. Për më tepër himni “të jesh avokat është një gjë e mrekullueshme” që i këndoja vetes përditë para dhe mbas mëngjesit, nuk hynte më në punë. Nuk e bëja dot. Për të kryer punën duhet të veproja vazhdimisht kundër moralit tim dhe gjithçka që kisha mësuar te juristët, në fakultet, ta shkelja me këmbë. Ky profesion bie ndesh me gjithë parimet e edukimit dhe mënyrës sime të jetesës, si për sa i përket gjendjes në gjykatë, ashtu edhe në prokurori. Në thelb mund të lije vrasësit të kryenin punën e avokatëve. Kaq keq ka shkuar puna! Një ditë më doli një problem me zotin Guma. Ai fitoi një proces. Që do të thotë se ne duhet të kujdeseshim që vendimi të zbatohej. Më dërgoi të thërrisja përmbaruesin dhe policinë. Kur trokita te përmbaruesi, ky më tha të kthehem prapë të nesërmen. Dhe këtë përgjigje ma jepte përditë.

khaled al-khamissi 83 Ein Unglück kommt selten allein. Da helfen auch keine aufmunternden Worte mehr. Und die Hymne »Anwalt zu sein ist eine wunderbare Sache«, die ich mir täglich vor und nach dem Frühstück vorbetete, zog erst recht nicht. Ich konnte das nicht. Um meine Arbeit zu machen, musste ich dauernd gegen mein Gewissen handeln und alles, was ich bei den Juristen an der Uni gelernt hatte, über Bord werfen. Dieser Beruf widerspricht sämtlichen Prinzipien meiner Erziehung und Lebensführung sowohl im Hinblick auf die Zustände im Gericht als auch in der Staatsanwaltschaft. Im Grunde könnte man gleich Mörder die Arbeit der Anwälte erledigen lassen. So weit ist es doch schon! Eines Tages bekam ich ein Problem mit Herrn Guma. Er gewann einen Prozess. Das heißt, wir mussten dafür sorgen, dass das Urteil vollstreckt wird. Er schickte mich los, um den Gerichtsvollzieher und die Polizei hinzuzuziehen. Als ich beim Gerichtsvollzieher anklopfte, sagte er, ich solle am nächsten Tag wiederkommen. Und so ging es von einem Tag auf den nächsten. Ich war ratlos. Schließlich fragte mich der Anwalt gereizt, wie viel ich mit ihnen ausgehandelt hätte. Ein Anwalt muss also die Beamten bestechen, damit sie überhaupt ein Urteil vollstrecken! Die Höhe des Betrags hängt vom Einzelfall und vom eigenen Geschick ab. Jedenfalls sagte ich, dass ich nicht verhandeln könne und der Mann völlig unzugänglich sei. Darauf verlor mein Chef die Beherrschung. »Sie sind zu nichts zu gebrauchen«, brüllte er und schickte einen anderen Anwalt los. Der erledigte alles im Handumdrehen. In der Woche drauf musste ich eine Wohnungsräumung in die Wege leiten. Ein kleines Appartement im Viertel Malik Faissal, der Eigentümer war ein armer Schlucker. Ich handelte die Vollstreckungsbeamten mit Hängen und Würgen auf 3000 Pfund herunter. Herr Guma hielt den Betrag dennoch für überhöht. Für solch eine Wohnung wären, wie er fand, 1500 Pfund vollkommen ausreichend gewesen. »Um ehrlich zu sein, Achmad«, sagte er dann, »ich kann nichts für Sie tun. Ich denke, Sie sollten sich nach einem anderen Anwalt umsehen. Ich kann gern bei Hussain Kûra ein gutes Wort für Sie einlegen.« Ich ging. Mir war hundeelend zumute.

84 Aleph Letrare Nuk po kuptoja asgjë. Së fundi, avokati i nervozuar më pyeti se ç’pazar kisha bërë me të. Pra, një avokat duhet të korruptojë nëpunësit, në mënyrë që këta të zbatojnë një vendim! Vlera e ryshfetit varet sipas rastit dhe zotësisë personale. Sidoqoftë, unë ia ktheva se nuk mund të bëja pazar dhe se burri ishte shumë i vështirë. Këtu shefi im nuk u përmbajt dot më. “Ju nuk jeni për asnjë punë”, ulëriti ai dhe dërgoi një avokat tjetër. Ky e zgjidhi çështjen sa hap e mbyll sytë. Një javë më vonë m’u desh të merresha me sekuestrimin e një banese. Një apartament i vogël në lagjen Malik Faissal, pronari i të cilit ishte një burrë i gjorë. Me shumë mundim ua mbusha mendjen nëpunësve të përmbarimit ta ulnim çmimin në 3000 Paund. Por zotit Guma kjo shumë iu duk më e lartë se duhej. Për një apartament si ky, sipas tij, 1500 Paund dilnin e tepronin. “Për të qenë i sinqertë, Ahmedi”, shtoi ai, “nuk kam ç’bëj më për ju. Mendoj se duhet të kërkoni për një avokat tjetër. Me kënaqësi mund t’i hedh një fjalë të mirë për ju, Hysen Kurait”. U largova. Ndihesha pikë e vrer.

–përktheu nga gjermanishtja: Jonila Godole

khaled al-khamissi 85 arian leka Arian Leka Warum ziehen die Schwalben aus Ländern fort, in denen es keinen Winter gibt

Da ich nichts Anderslautendes gefunden habe, muss ich Italo Calvino Glauben schenken, der in seinen „Amerikanischen Lektionen“ berichtet, der Maler Leonardo da Vinci habe sich in seinen Notizbüchern mit der Frage an den Schriftsteller gewandt: "O Schreibender, mit welchen Lettern schreibst du die ganze Darstellung mit derselben Vollendung, wie es die Zeichnung hier tut?" Da Vinci geht es hier nicht so sehr um Schrift oder Zeichnung, als um das literarische Übersetzen, um die Übersetzung als Akt und als Konzept. Allerdings verzichtet er darauf, uns seine ganze Meinung zu sagen, uns in das Geheimnis einzuweihen. Was könnte dieses Geheimnis sein? Vielleicht folgendes: Nicht nur die Literatur, sondern alles verlangt in der einen oder anderen Form nach Übersetzung. Dadurch gewänne die Übersetzung als Begriff universale Bedeutung, nicht nur als mystische Metapher, sondern auch als Prozess der Anpassung der Ideen, Modelle, Methoden, die auf scheinbar alogische Weise von einer Gesellschaft auf die andere übertragen werden.

88 Aleph Letrare Arian Leka Përse shtegtojnë dallëndyshet nga vendet që s’kanë dimër

Nuk e kam ndeshur kurrkund tjetër, ndaj duhet t’u besoj leksioneve amerikane të Italo Calvino-s, që na thotë se në shënimet e Leonardo da Vinci-t gjenden edhe ca radhë ku da Vinci - piktor i drejtohet da Vincit – shkrimtar me pyetjen: me ç’shkronja do e përshkruaje ti figurën që unë vizatova? Kuptohet, da Vinci-t nuk i ka interesuar shkrimi apo vizatimi në vetvete. Vëmendja e tij është përqendruar tek përkthimi letrar - përkthimi si akt dhe si koncept. Veçse, si përherë ai e bën këtë pa na e rrëfyer gjer në fund as mendimin e tij dhe as të fshehtën. Dhe cila mund të ishte e fshehta? E fshehta mund të jetë kjo: Vetëm letërsia apo gjithçka, në një formë a në një tjetër, ndjen nevojë të përkthehet. Me kaq përkthimi si term merr vlerë universale, duke e shndërruar jo vetëm përkthimin në një metaforë mistike, por bashkë me të edhe procesin e përshtatjes të ideve, të modeleve, të mënyrave që përcillen dhe mbarten nga një shoqëri në tjetrën në një mënyrë alogjike në dukje.

arian leka 89 Schon lange neige ich zu der Meinung, dass des Menschen eigentlicher Beruf der des Übersetzers ist. Der Mensch hat stets außer Sprachen auch die von ihm geschaffenen Zivilisationen „übersetzt“, er hat Methoden, Systeme, Gesten, Stile, Strömungen, Technologien, Bewegungen und Ideologien adaptiert. Er übersetzt Gedanken, er übersetzt den Freunden das Schweigen, die Worte jener, die gegen uns sind, er übersetzt Zweifel, Dankbarkeit, Verlorenheit. Übersetzt werden Respekt, Hilfestellungen und Vertrauensbrüche, vorübergehende Siege, Verletzungen, die Namen und Farben der Blumen, Reisen, Bewegungen, Glaubensüberzeugungen, nicht immer endgültige Verluste, Küsse und Umarmungen, unwiederbringliche Gelegenheiten, die geheime Sprache des Körpers und die noch unentschlüsselten Codes einer Welt, die sich auch ohne Worte auszudrücken weiß. Alles wird übersetzt. Alles ist Übersetzung. Nur fällt es der westlichen Logik nicht eben leicht, diese allseitige Notwendigkeit zu akzeptieren. Wir entdecken nicht immer Sinn im Bedürfnis der Ideen nach Bewegung, nach Wanderung. Manchmal erkannten wir nicht rechtzeitig, wie nötig es für die Idee der Freiheit, der Gleichheit, des Friedens, der Veränderung und der Demokratie war, vom westlichen in den östlichen und vom östlichen in den westlichen Teil der Welt zu wandern. Besonders, wenn diese Ideen aus Ländern kamen, die ihre Vorteile in Anspruch nahmen. Dass alles der Übersetzung bedarf, geht, wie man glaubt, auf etwas zurück, das Lukrez wie Wittgenstein wichtig war: die gemeinsame Natur von allem. Daher verspürt jedes Wesen oder Etwas die Notwendigkeit des Übersetzers, des Überträgers, des Vermittlers so sehr, wie es auch der Hand des Schöpfers bedarf. Bei diesem Gedanken fallen mir die Engel, Sendboten, Propheten und Heiligen ein. Und es erscheint mir nicht völlig unmöglich, dass auch Gott der gleichen Dienstleistung bedurfte, also der des Übersetzers. Hätte des Herrn Stimme nicht des Menschen Ohr betäubt, wenn er direkt zu ihm gesprochen hätte, ohne Moses’ Mittlerdienste? Dieser war einer der ersten Übersetzer und Interpreten der Welt.

90 Aleph Letrare Me kohë kam filluar ta besoj se profesioni i vetëm i njeriut është ai i përkthyesit. Përveç gjuhëve njeriu ka ‘përkthyer’ gjithmonë qytetërimet e ngritura prej tij, ka përkthyer metoda, ka përshtatur sisteme, gjeste, stile, rryma, teknologji, lëvizje dhe ideologji. Ai përkthen mendime, përkthen heshtjet miqve dhe fjalët e atyre që janë kundër nesh, përkthen dyshimet, mirënjohjen, përhumbjet. Ndërkaq përkthehet respekti, mbështetjet dhe braktisjet, fitoret e përkohshme, përkthehen lëndimet, përkthehen emrat dhe ngjyrat e luleve, përkthen udhëtimet, përkthen lëvizjet, besimet, përkthen humbjet jo gjithmonë përfundimtare, përkthen puthjet dhe përqafimet, përkthen rastet që s’kthehen, përkthet gjuha e fshehtë e trupit dhe kodet ende të pazbërthyera të botës që shprehet edhe pa fjalë. Gjithçka përkthehet, pra. Gjithçka është përkthim. Veçse logjika perëndimore nuk e ka dhe aq të lehtë ta pranojë nevojën e thellë që “Gjithçka-ja” ndjen për t’u përkthyer. Ne nuk i gjejmë gjithmonë kuptim nevojës që idetë në vetvete kanë për lëvizje, për shtegtim. Nuk e kemi kuptuar gjithmonë në kohë se ç’nevojë ka pasur ideja e lirisë, ideja e barazisë, ideja e paqes, ideja e ndryshimit dhe e ajo e demokracisë për të shtegtuar nga Perëndimi në Lindje dhe nga Lindja në Perëndim të botës. Sidomos kur vinte prej atyre vendeve që i gëzonin të mirat e prejadhura nga këto ide. Pohimi se gjithçka ndjen nevojë të përkthehet, besohet se e ka burimin te ajo që Lukreci dhe Wittgenstein-i ngulmonin: te natyra e përbashkët e gjithçkaje. Ndaj dhe çdo qenie apo gjësend ndjen nevojën e përkthyesit, të bartësit, të ndërmjetësuesit, po aq sa ç’ka nevojë edhe për dorën e Krijuesit. Teksa mendoj këtë kujtohem për engjëjt, të dërguarit, profetët dhe shenjtorët. Dhe nuk më duket krejt e pamundur që edhe Zoti të ketë pasur nevojë për të njëjtin shërbim: atë të përkthyesve. A nuk iu duk njerëzve shungullues zëri i Perëndisë, kur ky u foli atyre drejtpërdrejt, pa ndërmjetësimin e Moisiut - një nga më të parët përkthyes dhe interpretë të botës? Sigurisht që po, madje i frikshëm.

arian leka 91 Doch die Übersetzung ist kein einfacher Transportvorgang. Sie ist Autorität, Macht, und so wird es bleiben, solange diese Macht und Autorität zum Übersetzer auf die gleiche Weise gelangt wie das Licht der Sonne zu den Planeten und anderen Himmelskörpern unseres Sonnensystems. Dass das „Alles“ der Notwendigkeit unterliegt, übersetzt zu werden, dünkt uns so sinnlos wie das Fortziehen der Schwalben aus warmen, winterlosen Gebieten. Es drängt mich, nach anderen Gründen für diese endlose Wanderung der Schwalben als dem Wunsch nach Nahrung und milderen Wintern zu suchen, auch wenn ich wahrscheinlich keine finde. Aus dem Abstand betrachtet, kommt es einem so vor, als seien diese Geschöpfe weder mit ihrem schwarzweißen, wie von Coco Chanel genähten, allen Stürmen der Jahreszeiten widerstehenden Federkleid zufrieden noch mit der biblischen Versprechung, dass es gerade den Vögeln niemals an Nahrung mangeln wird. Die Ähnlichkeit dieser gefiederten Tiere mit Franziskanermönchen verbreitet den Eindruck von mit ihrem Schicksal unzufriedenen Wesen. Aber ist darin der Grund für ihre Wanderlust zu finden? Gehört sie einfach zu den ewigen Zyklen, an die die Stoiker glaubten? Nein? Weshalb ziehen dann die Schwalben zu anderen Kulturen und Menschen? Warum fühlen wir uns den "Fischen der Luft", wie Ted Hughes die Schwalben nennt, so eng verbunden, dass wir ihnen unsere Aufmerksamkeit und sogar sehnsüchtige Poesien widmen? Wenn wir sie ständig weggehen, von einem Kontinent zum nächsten ziehen sehen, „aus einem Leben in ein anderes Leben“, wie Bertolt Brecht in seinem Gedicht „Die Liebenden“ sagt, wenn wir also akzeptieren, dass sie immer wieder von vorne anfangen, stets aufs Neue Sicherheit, Überfluss und ein gutes Leben aufgeben, dann müssen wir den ziehenden Schwalben einen etwas vornehmeren Grund zubilligen als den die Menschen verfolgenden und folternden utilitären, auf Komfort und Sättigung gerichteten Instinkt.

92 Aleph Letrare Por përkthimi nuk është një porces i thjeshtë transportimi. Ai është autoritet, është pushtet dhe do të mbetet i tillë për sa kohë që ky pushtet dhe ky autoritet mbërrin te përkthyesi në të njëjtën mënyrë siç drita e diellit mbërrin në planetet dhe satelitët e yllësisë sonë. Kjo nevojë e ‘Gjithçkasë’ për t’u përkthyer mbetet po aq e pakuptimtë sa dhe shtegtimi i dallëndysheve prej viseve të ngrohta dhe pa dimër. Edhe pse ndoshta nuk do e zbuloj dot kurrë, duhet të kërkoj arsye të tjera tek ky shtegtim i pafundmë i dallëndysheve, që shkon përtej kërkesës për ushqim dhe dimër më të butë. Vështruar nga larg ngjason sikur këtyre krijesave nuk do u mjaftojë ndonjëherë as petku prej puplash bardhezi, i qepur si prej Coco Chanel, me të cilin duhet t’i bëjnë ballë egërsisë së stinëve dhe as ushqimi që, sipas premtimit në Bibël, nuk do mungojë ndonjëherë. Sidomos për zogjtë. Vetë pamja prej murgu françeskan e këtyre shpendëve shpërndan ndjesinë e krijesave të pakënaqura me fatin që u ka rënë për pjesë. Por a duhet kërkuar te kjo pakënaqësi arsyeja e shtegtimit të tyre? Mos duhet të shohim aty ndonjë prej cikleve të universit të cilëve u besonin stoikët? Jo? Atëherë përse shtegtojnë dallëndyshet drejt kulturave dhe njerëzve të tjerë? Përse, tek e fundit, qenkemi lidhur kaq fort me këto peshq të ajrit, siç Ted Hughes i quan dallëndyshet, që na detyrojnë t’u kushtojmë vëmendje, madje dhe poezi të përmallshme? Çfarë duan të na thonë? Teksa i gjejmë në ikje të përhershme nga njëri kontinent në tjetrin, teksa i shohim se si ndërrojnë gjithçka: “një jetë me një tjetër jetë”, siç shënon Bertolt Brecht në poezinë “Të dashuruarit” - me një fjalë, teksa pranojnë të nisin gjithçka nga e para, duke braktisur sigurinë, bollëkun dhe kushtet e mira për jetesë, dallëndysheve shtegtare u detyrohemi t’u gjejmë së paku një arsye ca më të sofistikuar se instinkti utilitar që përndjek dhe torturon njeriun – ai i të qenit komfort dhe i të ushqyerit fizik.

arian leka 93 Bis eine überzeugenden Antwort gefunden ist, wird ein Funke genialen Irrsinns unsere Vermutungen über die weiterhin unentschlüsselten Wanderungen der Schwalben begleiten. Die befrackten Geschöpfe haben etwas zu viel vom universellen Wahnsinn abbekommen, die bewirken, dass wir uns grundlos freuen, in Gedanken verlieren oder Sorgen machen, als hätten wir es mit schwärmerischer Liebe oder Äquinoktien zu tun. Ich möchte es mir nicht so leicht machen, zu behaupten, dass die Schwalben nur des Wanderns wegen wandern. Aber gelingt es uns, in ihrem Zug die Übersetzung eines symbolischen Signals zu erkennen, das nicht nur den Himmeln, sondern auch der menschlichen Gesellschaft hilft? Ob die Wanderung die Befriedigung über ein Opfer bewahrt, in dessen Blut die Nachricht enthalten ist, dass der Frühling sei auch in den Ländern mit einem harten Winter schon da ist oder sich doch nicht verspäten wird? Wenn dieses Signal nicht gegeben, übersetzt und empfangen wird, gerät vielleicht alles, der Frühling, die Gebiete, die auf ihn warten, aber auch die Schwalben, die ihn bringen, in Gefahr. Aber hält der Frühling tatsächlich in den winterlichen Gebieten (allegorisch) Einzug, wenn die Schwalben nicht kommen? Vor allem, wenn wir nach einer Eiszeit bei allem von „Frühling“ reden? Ich denke dabei an den „Prager Frühling“ im Jahr 1968 oder den kürzlich erlebten „Arabischen Frühling“. So gesehen scheint es, dass die übersetzten der Modelle ebenso wie die gewanderten mehr als einem Wunsch einem inneren Befehl entspringen: dem Kommando zur Kursänderung, dem Seeleute im wogenden Meer und Führer inmitten der Massen ohne Zögern folgen. Dieses Kommando, so ist anzunehmen, haben mindestens einmal im Leben auch jene gehört, die versuchten, ihren Gesellschaften etwas zu bringen, was ihnen fehlte, unabhängig davon, ob der Versuch aufging. Ich kann nicht mit Sicherheit behaupten, dass Siddharta, Einstein, Luther, Gandhi, Christus, Lincoln, Shakespeare, Konfuzius, Mohammed, Alexander der Große, Chaplin, Sokrates, Martin Luther King, Whitman, Dante, Marco Polo, Guttenberg, Mandela, Gjergj Kastrioti, Freud, Beethoven, Mendel, Kolumbus, Euklid, Johannes

94 Aleph Letrare Gjersa t’i gjejmë një përgjigje bindëse, diçka prej shkëndijave gjeniale të marrëzisë do t’i shoqërojë përherë hamendjet tona rreth shtegtimeve ende të koduara të dallëndysheve. Diçka prej çmendjes së universit ka tepruar te këto krijesa me frak, që na bëjnë të gëzojmë, të përhumbemi apo të shqetësohemi pa shkak, njëlloj sikur jemi përballë dashurisë së dalldisur apo ekuinokseve. Nuk dua të dorëzohem lehtë, duke thënë se dallëndyshet shtegtojnë thjesht për hir të shtegtimit. Por a mund të gjejmë te shtegtimi i tyre një përkthim i një sinjali simbolik, që veç qiejve i vlen edhe shoqërisë njerëzore? Thua se vetë shtegtimi ruan kënaqësinë e një sakrifice, në gjak të së cilës është dhënia e lajmit se pranvera ka ardhur apo nuk do të vonojë të vijë edhe në vendet me dimër të ashpër? Nëse ky sinjal nuk jepet, nuk përkthehet dhe nuk merret, a thua se gjithçka: pranvera, viset që e presin, bashkë me dallëndyshet që e sjellin, vihet në rrezik. Po a vjen përnjimend pranvera në viset me dimër (alegorik) nëse dallëndyshet nuk vijnë? Sidomos kur gjithçka, pas një gjendjeje të acartë, e kemi quajtur “pranverë”, dhe kujtoj me këtë rast “pranverën e Pragës më 1968” apo “pranverën arabe” dëgjuar së fundmi? Nën këtë pikëvështrim duket se të përkthyerit e modeleve, njëlloj si të shtegtuarit, më shumë se sa një dëshirë, është urdhër i brendshëm: është komanda për të ndryshuar kurs, të cilën e zbatojnë pa mëdyshje detarët, kur ndodhen në mes të dallgëve dhe udhëheqësit apo liderët kur ndodhen në mes të turmave. Por këtë komandë besohet se e kanë dëgjuar së paku një herë në jetë edhe ata që, pavarësisht nëse ia kanë dalë apo jo, u përpoqën t’i sjellin shoqërive të tyre atë që atyre shoqërive u mungonte. Nuk e them me siguri të thellë nëse pikërisht këtë komandë ka dëgjuar Siddharta, Einstein-i, Luther-i, Gandhi, Krishti, Lincoln-i, Shakespeare, Konfuci, Muhamedi, Aleksandri i Madh, Chaplin-i, Sokrati, Martin Luther King-u, Whitman-i, Dante, Marco Polo, Guttenberg-u, Mandela, Gjergj Kastrioti, Freud-i,

arian leka 95 Kukuzeli, Homer, Newton, Rumi, Darwin, Tagore, Washington, Marx, Lennon, Mutter Teresa, Franz Kafka, Che Guevara oder Aristoteles dieses Kommando vernommen haben, als ihre Träume für uns übersetzt wurden. Doch ich glaube, dass Emma Bovary, Don Quijote, Anna Karenina, Odysseus, Lolita, Faust, Josef K., Nora Helmer, Tom Sawyer und Huck Finn, Hamlet, Carmen, Pinocchio, Iwan Denissowitsch, Alice im Wunderland, Saint Exuperys kleiner Prinz, Oscar Wildes glücklicher Prinz, Hiawatha, der große Gatsby, Leopold und Molly Bloom etwas gehört haben, denn sie üben weiter ihren Einfluss auf uns aus, von einer Kultur zur nächsten wandernd. Obwohl nur Buchhelden, fordern sie unverändert Persönlichkeiten aus dem wirklichen Leben heraus. Hier stoßen wir auf die erste Hürde, über die wir hinweg müssen: Wenn wir die Übersetzung als Triebkraft akzeptieren, erkennen wir damit auch an, dass unsere Welt nicht zur Originalität neigt, sondern zur Verbreitung von Kopien, Archetypen, bekannten Modellen, die sich auf einer Wanderung durch Zeit und Raum befinden, von einem Jahrhundert zum nächsten, von einem Ort zum anderen, und nach Übersetzung und Adaption verlangen. Wie man sich zu dieser Feststellung verhält, hängt ab von den Schwankungen der Gemütsverfassung oder auch dem jeweiligen Blickwinkel, aber ich stehe auf der Seite jener, die der Meinung sind, der Grad der Entwicklung einer Gesellschaft lasse sich nicht an dem messen, was sie an Originalem hervorbringt, sondern daran, was ihre Kultur aus anderen, vergangenen oder noch existierenden Kulturen zu übersetzen und zu adaptieren im Stande ist. Es hängt insbesondere von dieser Fähigkeit zur Übersetzung und Adaption ab, ob eine Gesellschaft als offene oder geschlossene, dynamische oder atrophische, multikulturelle oder monokulturelle, als reaktionsfähige oder bereits klinisch tote Gesellschaft betrachtet werden muss. Das durchaus nicht beneidenswerte Schicksal jener Kulturen, die sich entschieden, die Brücken abzubrechen oder ihre Flotte zu verbrennen, sollte uns als Lehre dienen. Kulturen und Gesellschaften, die sich den anderen verschlossen oder sich selbst

96 Aleph Letrare Beethoven-i, Mendel-i, Colombus-i, Euklidi, Jan Kukuzeli, Homeri, Newton-i, Rumiu, Darwin-i, Tagore, Washington-i , Marx-i, Lennon-i, Nënë Tereza, Franz Kafka, Che Guevara apo Aristoteli, kur përkthyen për ne ëndrrat e tyre? Por besoj se Emma Bovary, Don Quixote, Anna Karenina, Odiseu, Lolita, Fausti, Josef. K, Nora Helmer, Tom Sawyer dhe Huck Finn, Odiseu, Hamleti, Karmen, Pinocchio, Ivan Denisovich, Liza e botës së çudirave, Princi i Exupery-së dhe i Oscar Wilde, Hiawatha, Getsby i Madh, Leopold dhe Molly Bloom them se kanë dëgjuar diçka, përderisa vazhdojnë të ndikojnë ende mbi ne, duke shtegtuar nga njëra kulturë në tjetrën. Ato, edhe pse personazhe, vazhdojnë t’i sfidojnë pafundësisht personalitetet e jetës reale. Pikërisht këtu na shfaqet përballë peripecia e parë, të cilin jemi të detyruar ta kapërcejmë: duke e pranuar përkthimin si një motor lëvizës, pranojmë gjithashtu se bota jonë priret të shkojë jo drejt origjinalitetit, por drejt shumëfishimit të kopjeve, arketipeve, modeleve të njohura që shtegtojnë në kohë dhe në hapësirë, nga një shekull në tjetrin, nga një vend në një vend tjetër dhe që kanë nevojë të përkthehen a të përshtaten. Përgjigja për një konstatim të tillë do të varej nga luhatja e humorit apo edhe nga këndvështrimi, po unë bie në një mendje me ata që besojnë se shkalla e zhvillimit të një shoqërie nuk matet me atë çka kjo shoqëri sjell si origjinale, por me atë që kjo shoqëri dhe kultura e saj është në gjendje të përkthejë dhe të përshtasë mirë nga shoqëritë dhe kulturat e tjera paraardhëse, bashkëkohëse apo paraardhëse. Është pikërisht kjo aftësi përshtatëse dhe përkthyese që e bën një shoqëri të cilësohet si shoqëri e hapur apo e mbyllur, shoqëri dinamike apo të atrofizuar, shoqëri multikulturore apo monokulturë, shoqëri reaguese apo shoqëri në gjendjen e vdekjes klinike. Fati aspak i lakmuar i kulturave që vendosën t’i djegin urat apo flotën detare i ka pasuruar përvojat tona për të mos u sjellë më ashtu. Kultura dhe shoqëritë që u mbyllën apo u vetizoluan,

arian leka 97 isolierten, büßten allmählich ihre Qualitäten und sind heute nur noch im Museum zu finden. Die prima materia des Universums erscheint neu und unbekannt durch die Veränderung des Alten. Sie hat sich nicht dadurch behauptet, dass alles aus dem Nichts neu geschaffen wurde, sondern durch die Übersetzung und Anpassung bereits vorhandener Formen. Der Mensch als Teil dieses Universums hat mehr übersetzt und angepasst als geschaffen. Und was außer Literatur? Politische Modelle, wandernde Herrschafts- und Regierungsformen, Archetypen, die (so wie die Schwalben aus den Ländern ohne Winter) von einer Kultur in die andere ziehen. Die Formen und Grade, in denen die Freiheit praktiziert wird, sind Teil dieser Wanderung. So zum Beispiel die Demokratien, Anarchien und Diktaturen, die wie die großen Religionen ihre Wiege an unseren Küsten haben, am Ufer des Mittelmeers, das für uns zugleich Öffnung und Abschluss, Segen und Strafe, Hindernis und Möglichkeit bedeutete. Aber würde es unserem Ego genügen, wenn der Mensch statt als „Homo faber“ (ein Begriff, der Hannah Arendt besonders gefiel) oder mit Bergson als „Erschaffer künstlicher Objekte" einfach als „übersetzendes und adaptierendes Wesen“ beschrieben würde? Trotz der hohen Meinung, die wir von uns haben, ist dies aber, ohne Idolatrie gesehen, am Ende wahrscheinlich des Menschen Bestimmung. Obwohl wir bisher so getan haben, als wollten wir ihm aus dem Weg gehen, sind wir inzwischen der Übersetzung des Wortes, durch das Ideen und Modelle transportiert werden, näher gekommen. Wir sind durchdrungen von den Worten wie von Sonnenstrahlen. Immateriell, ungreifbar, unsichtbar, lockend, herausfordernd, die verletzendsten und zugleich heilsamsten all der Mitteln, derer sich der Mensch bedient, bleiben die Worte für uns in unserer Tätigkeit als Anpasser und Übersetzer am verführerischsten. Nun hat der realistische Pessimismus von Robert Frost oder Friedrich Schlegel, die das literarische Übersetzen als unmögliche Mission betrachteten, statt den Wunsch zu dämpfen, den Eifer jener,

98 Aleph Letrare i humbën dalëngadalë cilësitë dhe sot me to ne takohemi nëpër muzeume. Vetë materia prima e universit duket e re dhe e panjohur në saj të ndryshimit të së vjetrës. Ai e ka gjetur shpëtimin jo duke krijuar nga hiçi të renë, por duke përshtatur dhe përkthyer format ekzistuese. Njeriu, si pjesë e këtij universi, më shumë se sa ka krijuar, ka përkthyer dhe përshtatur. Çfarë tjetër veç letërsisë? Modelime politike, forma sundimi e qeverisjeje shtegtare, arketipe që shtegtojnë (si dallëndyshet e vendeve pa dimër) nga një kulturë në tjetrën. Format dhe shkallët e përdorimit të lirisë janë pjesë e këtij shtegtimi. Demokracitë, për shembull, anarkitë dhe diktaturat, që njëlloj si besimet e mëdha, e kanë djepin e tyre pranë brigjeve tona, në Mesdhe, buzë këtij deti që për ne ka qenë njëkohësisht hapje dhe mbyllje, bekim dhe ndëshkim, pengesë dhe mundësi. Po a do të kënaqej egoizmi ynë nëse në vend të cilësimit “homo faber” - aq i pëlqyer prej Hannah Arendt-it, apo “krijues i objekteve artificiale” – siç e përkufizon qenien Bergson-i, njeriu të quhet thjesht “qenie përshtatëse apo përkthyese”? Me gjithë mendimin e mirë që ne kemi për veten, ka fort gjasa që në fund të fundit dhe pa idolatri, ky të qenkësh fati i njeriut. I jemi afruar sakaq paksa më shumë asaj që kemi bërë kinse sikur e kemi shmangur deri tani: përkthimit të fjalës, me anë të së cilës përcillen idetë dhe modelet. Ne jemi të përshkuar nga fjalët, njëlloj si nga rrezet e diellit. Imateriale, të pakapshme, të padukshme, joshëse, sfiduese, më lëndueset dhe më shërueset mes të gjitha mjeteve që njeriu përdor, fjalët vazhdojnë të mbeten ato që na ndjellin më së shumti në veprimtaritë tona prej përshtatësish dhe përkthyesish. Por ndërkaq, pesimizmi realist i Robert Frost-it apo i Friedrich Schlegel-it, që e shohin përkthimin letrar si mision të pamundur, në vend që t’i qetësonte dëshirat, ka shtuar zellin e atyre që përkthejnë. Dhe ka fare pak rëndësi nëse Umberto Eco apo ndokush tjetër është

arian leka 99 die übersetzen, noch gesteigert. Und wenn Umberto Eco und andere behaupten, das Übersetzen sei die Kunst des Scheiterns, so bleibt die Tragweite dieser Aussage doch gering. Der Mensch fährt fort, alles zu übersetzen, was ihm unter die Finger kommt. Allerdings wollen wir fortan, anstatt über die Übersetzung wie über einen von selbst ablaufenden Prozess zu sprechen, auch an die Übersetzer erinnern, die die Utopie, das Modell, aber auch die furchtbare Herausforderung lebendig erhalten. Ich kann noch nicht genau sagen, welchen Platz die Übersetzer in der Hierarchie der imaginären Gebiete einnehmen werden, wo die Kunst des Wortes tatsächlich geschätzt wird. Kommen sie vor oder nach den Schutzengeln? Stehen sie irgendwo zwischen ihnen und den Botenengeln? Oder rechnet sie keiner zum Kernbestand der Kulturschöpfung? Sie werden nicht selten recht reserviert gesehen. Man hat die Übersetzer „zweite Materie“, „abgeleiteter Stoff“, „Lastträger des Wortes“ oder auch „Verräter“ genannt. Aber eines steht fest: Ohne Übersetzer hätten wir kaum das gleiche Panorama von Ideen, Künsten, von Kulturen und Modellen. Ohne Übersetzer könnte es kaum gelingen, die schweren Tore zu öffnen, die uns voneinander trennen. Die Übersetzer sind gewissermaßen die kleinen Schlüssel, die sich in den Schlössern drehen. In meiner Dankbarkeit gegenüber jedem, der auch nur ein einziges Wort mit der nötigen Liebe, Hingabe und Inbrunst übersetzt, möchte ich für diese Menschen als Sinnspruch eine Passage aus dem 17. Kapitel von Aldous Huxleys „Brave New World“ vorschlagen: „Ich brauche keine Bequemlichkeit. Ich will Gott, ich will Poesie, ich will wirkliche Gefahren und Freiheit und Tugend. Ich will Sünde!“ So sind sie, die Übersetzer, Waben im Herzen eines jedes Schriftstellers, wahrscheinlich die illusionsloseste Sekte unter den Menschen, Leute, die weiter ihre Pflicht tun, obwohl sie wissen, dass dies weder eine Mission noch eine Arbeit ist, die auf utopische Perfektion zielt. Literarisch oder nicht, das Übersetzen bleibt die humane Tätigkeit, vermittels derer sich die Menschen einander annähern,

100 Aleph Letrare shprehur se arti i dështimit quhet përkthim. Njeriu vazhdon të përkthejë gjithçka që i del përpara. Veçse në vend që të flasim më tej mbi përkthimin, si një proces që ndodh vetëvetiu, le të kujtojmë përkthyesit – ata që e mbajnë të gjallë utopinë, modelimin, por dhe sfidën e frikshme. Nuk e di ende me saktësi se ç’vend mund të zinin përkthyesit në hierarkinë e atyre viseve imagjinare ku arti i fjalës çmohet përnjimend. Vijnë para apo pas engjëjve mbrojtës? Rrijnë diku mes tyre dhe engjëjve lajmëtarë? Apo askush nuk i llogarit si pjesë thelbësore e krijimit të kulturës? Cilësimet ndaj tyre jo rrallë shprehin rezerva. Përkthyesit i kanë quajtur “materie e dytë”, “lëndë e prejardhur”, “hamenj të fjalës” siç edhe “tradhëtorë”. Por një gjë dihet me siguri: pa përkthyesit ne zor se do të kishim të njëjtën panoramë të përhapjes së ideve, arteve, kulturës dhe modeleve. Pa përkthyesit zor se do të mundeshim t’i hapnim portat e rënda të njëri-tjetrit. Kjo pasi përkthyesit u ngjajnë çelësave të vegjël që rrotullohen në bravat e kyçura dhe që deri më sot ia kanë dalë të hapin porta të mëdha. Mirënjohës siç jam ndaj gjithkujt që përkthen qoftë edhe një fjalë me dashurinë, përkushtimin dhe zellin e duhur, për ta mund të sugjeroja një epigram, shkëputur nga kapitulli 17 i “Brave New World” i Aldous Huxley: “Unë nuk dua rehati. Dua Perëndinë, dua Poezinë, dua rrezikun e vërtetë, dua lirinë, dua mirësinë. Unë dua mëkatin.” Këta janë përkthyesit - hojet në zemrën e çdo shkrimtari, ndoshta tarikati me më pak iluzione mes njerëzve që vazhdojnë detyrën, duke e ditur se kjo nuk është as mision dhe as punë që synon perfeksionin utopik. Letrar ose jo, përkthimi mbetet veprimtaria humane, me anë të së cilët njerëzit afrohen, shkëmbejnë përvoja, vlera, shije – është dhurata që njerëzit e një shoqërie i bëjnë njerëzve të një shoqërie tjetër: jo detyrimi, por kënaqësia e të kontrubuarit për të njëjtët që s’i njohim. Përkthimi me sa duket do të mbetet forma më e çuditshme e dashurisë, që të detyron të nxjerrësh jashtë atë që ke më për zemër,

arian leka 101 Erfahrungen austauschen, Werte, Geschmäcker. Sie ist das Geschenk, das die Menschen einer Gesellschaft den Menschen einer anderen Gesellschaft machen, nicht aus dem Gefühl der Verpflichtung heraus, sondern um der Befriedigung willen, mit anderen, die wir nicht kennen, etwas zu teilen. Wahrscheinlich ist das Übersetzen die seltsamste Bezeugung von Liebe, bei der man gezwungen ist, sein Herz zu öffnen und mit Unbekannten sein Geheimnis zu teilen. Unter denen, die das Übersetzen als Handwerk betreiben, denen es gewidmetes Leben und Beruf ist, entdecke ich eine Kategorie, die den Transport von Werten in andere Kulturen als sozialen Akt erlebt. Ich meine die übersetzenden Schriftsteller. Es ist durchaus nicht blasphemisch, wenn man behauptet, dass die albanische Kultur der „Rasse“ der literarischen Übersetzer viel verdankt, obwohl dieses Lob selten ausgesprochen wird. Die Dankbarkeit ihnen gegenüber müsste eigentlich von der gleichen Qualität wie jene, die den Schriftstellern und Denkern entgegengebracht wird, die der Kultur, der Welt der Ideen, der Ästhetik und dem Sprachgeschmack zur Macht verhalfen. Zur fast fünfhundertjährigen Tradition des Übersetzens der Albaner gehört, dass die Übersetzer immer auch begabte Schriftsteller waren. Nehmen wir nur die Schriftsteller der alten albanischen Literatur Gjon Buzuku (Kënga e këngëve, Hohelied, Kapitel 2, 8-14), Pjetër Budi (das Gedicht O paa fati njerij, O unglücklicher Mensch), Pjetër Bogdani (das Gedicht Krijimi i Rrozullimit, Die Erschaffung der Welt). In der gleichen Tradition standen auch andere Schriftsteller-Übersetzer, etwa Fan Noli, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli oder Ernest Koliqi, dazu ein paar andere, denen in den siebziger und achtziger Jahren des vorigen Jahrhunderts für ihre Zeit gute Würfe gelangen. Ihre Zentaurenarbeit hat nicht nur mit der eigenen Entfaltung als Autor zu tun, sondern auch mit ihrer Rolle als Rat- und Orientierungsgeber bezüglich der Werte einer von ihnen gut bekannten Welt. So wie die Schwalben in winterlosen Ländern ohne Not auf Wanderschaft gehen , so wenden sich die übersetzenden

102 Aleph Letrare të ndash të fshehtën me të panjohurit. Por mes atyre që përkthimin e kanë zeje, jetë të përkushtuar dhe profesion, veçoj një kategori që transportimin e vlerave të një kulture në një kulturë tjerët e përjeton si një akt social. E kam fjalën për shkrimtarët që përkthejnë. Nuk është blasfemë të thuash se kultura shqiptare, ndonse nuk e ka shprehur haptazi nderimin, u detyrohet shumë ‘racës’ së përkthyesve letrarë. Mirënjohja për ta duhet të ishte e së njëjtës cilësi me atë ndaj shkrimtarëve dhe njërëzve të mendimit, të cilët i dhanë pushtet kulturës, botës së ideve, estetikës dhe shijes së gjuhës. Por në traditën përkthimore thuajse 500 vjeçare të shqiptarëve, rezulton se përkthyesit kanë qenë dhe mbeten edhe shkrimtarë fort të zot. Fjala bie si shkrimtarët e letërsisë së vjetër shqipe Gjon Buzuku (sikur të lexonim Kënga e Këngëve, Kap.2,8-14), Pjetër Budi (sikur të lexohej poezia O paa fati nierij), Pjetër Bogdani (sikur të lexohej poezia Krijimi i Rrozullimit). Kjo traditë njohu edhe të tjerë shkrimtarë - përkthyes si Fan Noli, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli apo edhe Ernest Koliqi apo të tjerë që, ndonëse pak, sollën disa modele të mira për kohën edhe gjatë viteve ‘70-‘80. Puna e tyre prej centaurësh nuk ka të bëjë vetëm me shpalosjen e vetvetes si autor, por edhe me rolin prej rekomanduesi, orientuesi, këshilltari ndaj vlerave të botës së njohur prej tyre. Si të bëhej fjalë pikërisht për atë shtegtim pa nevoja imediate të dallëndysheve që zhvendosen prej vendeve pa dimër, shkrimtarët-përkthyes u drejtohen viseve të tjera kulturore për të pasuruar kulturën e tyre me vlerat që një kulture i mungojnë. Në këtë rast shkrimtari - përkthyes vendoset mes nesh me cilësi prej Hermesi: ai shndërrohet në ndërmjetës, dorëzanë, pasurues i botës me modele që bëjnë të mundur komunikimin mes shoqërive të panjohura, të cilat falë tij i shfaqen njëra – tjetrës përballë. Ndoshta nga kjo ndjesi ka qenë pushtuar edhe poeti Naim Frashëri kur filloi të përkthente Iliadën e Homerit apo kur, edhe pse musliman-bektashi për nga besimi, përktheu në shqip fragmente nga

arian leka 103 Schriftsteller anderen kulturellen Zonen zu, um ihre eigenen Kulturen um darin nicht vorhandene Werte zu bereichern. Damit präsentiert er sich uns mit den Qualitäten eines Hermes: als Vermittler, Bürge, Bereicherer, der die Kommunikation zwischen nicht miteinander vertrauten Kulturen ermöglicht, indem er sie zusammenbringt. Wahrscheinlich folgte auch der Dichter Naim Frashëri solchen Regungen, als er Homers Iliade oder, obwohl vom Bekenntnis her ein Bektashi-Moslem, Fragmente des Johannes-Evangeliums ins Albanische übersetzte. Auch Charles Baudelaire leistete Hermesdienste, als er den Franzosen Edgar Allan Poe näher brachte, obwohl er sich auch damit hätte begnügen können, persönlichen Umgang mit ihm zu pflegen. Viele große Werke, die von bedeutenden Schriftstellern in ihre eigenen Kulturen eingeführt wurden, spielten die Rolle von literarischen Vorbildern und Mustern des guten Geschmacks, so Cesare Paveses Übersetzungen von Joyce, Faulkner, Dickens oder Melvilles Moby Dick, Czesław Miłosz' Übertragungen von Teilen der Heiligen Schrift aus dem Hebräischen, die auf eine Bereicherung der modernen polnischen Liturgiesprache abzielten, das von Mukarami übersetzte Werk von Raymond Chandler, Boris Pasternaks Übersetzungen des Faust und des Hamlet, Vladimir Nabokovs Übersetzung von Alice im Wunderland oder J.L. Borges‘ Übertragungen einiger Hauptwerke von Hermann Hesse, Walt Whitman, Rudjard Kipling, Virginia Woolf, Franz Kafka, Andre Gide oder von Oscar Wildes Der glückliche Prinz. Sie erfüllen offenbar die Bedingung für ein seriöses Übersetzung, die Giuseppe Ungaretti im Zusammenhang mit seinen Blake- Übersetzungen formulierte, nämlich Seelenverwandtschaft oder wenigstens die gleiche geschmackliche Autorität. Sie alle werden, obgleich keine Schwalben, in dem einen oder anderen Leben als große Wanderer betrachtet. Ist Ungarettis Aussage nur auf die literarischen Übersetzer anwendbar oder in einem größeren Zusammenhang auch auf die anderen Übersetzer – jene, die uns zu führen beanspruchen, indem sie politische Modelle, Formen des Regierens, Kulturen,

104 Aleph Letrare Ungjilli i shën Gjonit. Këtë mjeshtri prej Hermesi ka ushtruar Charles Baudelaire, kur shfaqi para francezëve modelin letrar të Edgar Allan Poe-s, të cilin ai e përktheu për të tjerët edhe pse vetë kishte vite që e shijonte. Pjesë të ofrimit të ideve-model dhe të shijes së mirë janë bërë edhe kryeveprat që shkrimtarë të shquar kanë sjellë nga gjuhët e huaja në kulturat e tyre, të tilla si përkthimi i Joyce, Faulkner, Dickens apo të Mobi Dick-ut të Melville nga Cesare Pavese, përkthimet e Czesław Miłosz-it prej shkrimeve të shenjta në hebraisht, përmes së cilave synoi krijimin e një gjuhe të lartë liturgjike për polonishten moderne, vepra e Raymond Chandler-it përkthyer prej Murakami-t, përkthimi i Faustit dhe i Hamletit nga Boris Pasternak, përkthimi i “Lizës në botën e çudirave” prej Vladimir Nabokov-it, apo përkthimit e J. L.Borges-it të kryeveprave të Hermann Hesse-s, Walt Whitman-it, Rudyard Kipling-ut, Virginia Woolf-it, Franz Kafka-s, André Gide-it, përfshi këtu edhe përkthimin e “Princit të lumtur” të Oscar Wilde. Me sa duket askujt prej tyre nuk u mungonte ajo që Giuseppe Ungaretti, teksa ulet dhe përkthen William Blake, e nënvijëzon si substancën e domosdoshme, që nuk duhet t’i mungojë një përkthimi dinjitoz: “një shpirt binjak, ose të paktën një njeri me të njëjtin pushtet shijesh.” Të gjithë këta, në mos pikërisht dallëndyshe, në një jetë a në një tjetër, trajtohen si shtegtarë të mëdhenj. Thua se thënia e Ungaretti-t, vlen vetëm për përkthyesit letrarë apo atë mund ta përdorim në një kontekst më të gjerë - edhe për përkthyesit e tjerë – për ata që marrin përsipër të na drejtojnë, duke përkthyer modelime politike, forma qeverisjeje, kultura, kominikime, ide, mendime, ëndrra, botë? Si duket letërsia do vazhdojë t’i shprehë të gjitha. Ndaj dhe Javier Marias nuk na lejon të kemi iluzione, por na çon drejt një shtegu tjetër kur, duke u folur mbi romanet e tij të fazës së parë, shumë prej të cilëve kanë në qendër personazhe me profesion përkthyesi, i përkufizon përkthyesit si “njerëz të cilët kanë hequr dorë nga zërat e

arian leka 105 Kommunikationsweisen, Ideen, Meinungen, Träume, Welten übersetzen? Javier Marias, in dessen frühen Romanen Übersetzer eine wichtige Rolle spielen, gestattet uns keine Illusionen, wenn er von Angehörigen dieses Berufs einschränkend als von Menschen spricht, die auf ihre eigene Stimme verzichten. Gelten diese Eigenschaften oder Tugenden auch für die Übersetzer der gesellschaftlichen und politischen Welten, Formen und Modelle? Sind sie tatsächlich frei von dem Bestreben, Solisten in der Geschichte zu sein? Haben sie wirklich etwas von Hermes, dessen bescheidene Meisterschaft darin bestand, Botschaften zwischen den Gebietern hin und her zu befördern und sie für die Menschen zu übersetzen, die der Sprache des Himmels nicht kundig waren. Manche halten die Übersetzung für eine Disziplin, die das eigene Ego bewusst hinter die Ideen zurückstellt. Ohne Frage ist Übersetzung mit Autorität verbunden. Wie alle Prozesse der Umwandlung drängt sie zum Diktieren, ohne die unsichtbare Grenze aufzuheben, die den Diktierenden zum Diktator macht. Wenn dies zutrifft, müssen wir dann nicht die „wohlmeinenden Diktatoren“ des 20. Jahrhunderts, ob links oder rechts, unabhängig von ihren aufklärerischen und fortschrittlichen Träumen und den Katastrophen, die sie hervorriefen, einfach für schlechte Übersetzer halten? Vielleicht war auch Napoleon Bonaparte einer von diesen schlechten Übersetzern, der den humanistischen Traum vom vereinten Europa nicht so „übersetzte“, wie es sich die Humanisten vorstellten, friedlich, durch Bildung, sondern durch Krieg? Dann ist Napoleon ein Träume zerstörender Übersetzer gewesen. Führte nicht Lenin die marxistische Idee durch den Bolschewismus ins Scheitern? Die Ideen des „wissenschaftlichen Sozialismus“, die Berufsrevolutionäre, die Künstler und Schriftsteller, die Stalin als Ingenieure der Seelen betrachtete, gehörte das nicht alles zu der gescheiterten Übersetzung eines Übersetzers, der einen schlechten Übersetzer wie Lenin übersetzte?

106 Aleph Letrare tyre vetjakë.” Thua të jenë të atillë për nga virtytet edhe përkthyesit e botëve, të formave dhe të modeleve shoqërore dhe plolitike? A janë me të vërtetë ata të zhveshur nga dëshira për të qenë solist në histori? A kishin dhe a vazhdojnë të kenë ata me të vërtetë diçka prej Hermesi, mjeshtëria e thjeshtë e të cilit ishte që të çonte kumte nga zotat tek zotat dhe të përkthente besnikërisht mesazhet e zotave për njerëzit që nuk e kuptonin gjuhën e qiejve? Besohet se përkthimi është disiplina e dorëheqjes së vetëdijshme nga Un-i në emër të ideve. Padyshim që përkthimi është autoritet. Si të gjitha preceset e shndërrimit, ai të shtyn të diktosh, duke iu ruajtur sakaq kufirit thuajse të padukshëm që e bën diktuesin një diktator. Nëse në këto ka diçka të vërtetë, mos duhet të mendojmë edhe se “diktatorët mirëdashës” të së majtës dhe së djathtës përgjatë shekullit XX, pavarësisht nga ëndërrat iluministe dhe progresiste që shihnin dhe pavarësisht katastrofat që krijuan, kanë qenë thjesht ca përkthyes të këqij dhe kaq? A ishte një përkthyes i keq edhe Napoeleon Buonaparte, i cili ëndrrën humaniste të Europës së bashkuar e ‘përktheu’ jo siç humanistët këshilluan, përmes dijes dhe paqes, por përmes luftës? Dhe a ishte Naopleoni i fundit përkthyes, që i çoi ëndrrat drejt dështimit? A nuk e dështoi Lenini idenë marksiste përmes bolshevizmit? Idetë mbi socializmin shkencor, revolucionarët profesionistë, artistët dhe shkrimtarët, vështruar si inxhinierë të shpirtrave prej Stalinit, a nuk ishte përkthim i dështuar i bërë prej një përkthyesi, që përktheu një përkthyes të keq si Lenini? Po historia jonë, ajo histori e udhëheqësve vendas dhe rajonalë, thua t’i ketë pasur të suksesshëm apo zhgënjes përkthyesit e saj, përshtatësit apo ‘shqipëruesit’ e saj? Rastin më domethënës të keqpërkthimit apo përshtatjes së gabuar të medeleve politike dhe shoqërore e ofron Shqipëria e Enver Hoxhës - kufiri i fundit i komunizmit dogmatik drejt Europës Perëndimore. Rasti Shqipëri dhe rasti Hoxha përbëjnë një ndodhi unike të keqpërkthimit të

arian leka 107 Und unsere Geschichte, die Geschichte unserer einheimischen und regionalen Führer, waren ihre Übersetzer, ihre Anpasser oder Mittler erfolgreich oder eine Enttäuschung? Der eklatanteste Fall einer schlechten Übersetzung beziehungsweise verfehlten Adaption politischer oder sozialer Modelle ist das Albanien Enver Hoxhas – das letzte Bollwerk des dogmatischen Kommunismus gegenüber Westeuropa. Der Fall Albanien, der Fall Hoxha suchen ihresgleichen, was die Fehlübersetzung des Modells und übertriebenen Eifer bei der Übersetzung der Modelle anbelangt. Viele gescheiterte Ideen der extremen Linken wurden im kommunistischen Albanien wiederbelebt, im Zuge eines Experiments, das in einer zum Laboratorium umfunktionierten Gesellschaft als Operation ohne Narkose am lebenden Körper durchgeführt wurde. Albanien, das selbstproklamierte Leuchtfeuer und einzig verbliebene Bollwerk des Sozialismus auf der Welt „albanisierte“ das stalinistische Modell des Aufbaus des Sozialismus in einem Land. Infolge der falschen Übersetzung, der falschen und verspäteten Adaption der entsprechenden Modelle geriet nicht nur Albanien in die Isolation, sondern auch sein Führer Enver Hoxha. Das zeigen seine sehr seltenen Ausgängen sogar in der kommunistischen östlichen Welt. In den Ländern der westlichen Welt ließ er sich fast ein Viertel Jahrhundert lang nicht blicken, obwohl Albanien formal diplomatische Beziehungen zu den betreffenden Ländern unterhielt. Unabhängig vom Epochenunterschied träumten die linken und rechten „wohlmeinenden Diktatoren“ des 20. Jahrhunderts das gleiche wie Ashurbanipal, Herodes, Dschingis Khan, Nero oder Caligula, obwohl sie nicht im gleichen Bett schliefen. Alle mochten anfangs wie etwa die mittlerweile so oft erwähnten Schwalben als Boten der Hoffnung betrachtet worden sein, doch erwies sich ihr Hindrängen zu den Ereignissen als Unfähigkeit, die eigenen Instinkte zu beherrschen, als Wanderung um der Wanderung willen, ohne das Bestreben, vom aus den gebenden Ländern und Kulturen heranziehenden Hauch einer neuen Jahreszeit zu künden. Verglichen mit ihnen waren Pontius Pilatus, der seine Hände in Unschuld wusch, Judas, der küsste, obwohl

108 Aleph Letrare modelit dhe ushtrim të tepruar të zellit në përkthimin e modeleve. Mjaft nga idetë e dështuara të së majtës ekstreme u ringjallën në Shqipërinë komuniste, duke sajuar aty një eksperiment, që u krye si një operacion pa narkozë, drejt e në mish të gjallë, mbi një shoqëri të shndërruar në laborator. Koncepti stalinist i ‘socializmit në një vend të vetëm’ u përshtat si “Shqipëria fanari i vetëm ndriçues në botë” apo u ‘shqipërua’ si “Shqipëria-kështjella e vetme e socialimit”. Saje këtij keqpërkthimi, të përshtatjes së gabuar dhe të vonuar të modeleve, jo vetëm që Shqipëria u mbyll, por edhe vetë udhëheqësi i saj, Enver Hoxha përjetoi të njëjtin fat me të. Ai izoloi edhe veten po aq sa edhe vendin, siç dëshmohet edhe nga daljet e tij aq të rralla drejt botës komuniste lindore. Ndërkohë vizitat e tij drejt vendeve perëndimore qenë ndërprerë për thuajse një çerek shekulli, edhe pse me ato vende Shqipëria ruante marrëdhenie diplomaike formale. Pavarësisht nga koha në të cilën jetuan, “diktatorët mirëdashës” të së majtës dhe së djathtës të shekullit XX, ndonëse nuk kanë fjetur në të njëjtin shtrat, panë të njëjtën ëndërr me Ashurbanipalin, Herodin, Ghengis Khanin, Neronin apo Kaligulan. Edhe pse fillimisht secili prej tyre është vështruar si shpresë dhe lajmës, pak a shumë si dallëndyshet që i kemi përmendur tashmë gjerë e gjatë, zhvendosja e tyre drejt ngjarjeve ka rezultuar moszotërim i prirjeve instiktive, shtegtim për shkak të shtegtimit, dhe jo sjellje apo përhapjen e lajmit për një stinë të re, ardhur prej vendeve dhe kulturave dhuruese. Përballë këtyre Pons Pilati që lante duart, Juda, që puthte edhe pse nuk shquhej si njeri sentimental edhe Dora Marina e Meksikës që përktheu pushtuesin e vendit të vet, Cortes-in, janë ose viktima ose keqkuptime të historisë. Po le të mos vazhdojmë as me arkeologji kujtese dhe me aktualizime. Le t’i lëmë idetë të mbeten ide, le t’i lejojmë të bëjnë jetën sipas principeve të tyre, pa i kufizuar në kohë dhe hapësirë. Më e rëndësishmja gjë, për

arian leka 109 ihn kein Gefühl dazu veranlasste, oder auch Doña Marina (La Malinche) von Mexiko, die dem Eroberer ihres Landes, Cortés, als Dolmetscherin diente, bloß Opfer oder Ausrutscher der Geschichte. Doch hören wir damit auf, uns mit erinnernder Archäologie und Aktualisierung zu befassen. Lassen wir die Ideen Ideen sein, gestehen wir ihnen zu, ohne Begrenzung in Zeit und Raum nach ihren eigenen Prinzipien zu leben. Das Wichtigste, wegen dem man das Nachdenken über Übersetzungen und Wanderungen vielleicht nicht als vergeudete Zeit betrachten sollte, ist, dass sie weiterhin unbekannte Seiten der Welt beleuchten und Leben, die zu leben wir nicht die Möglichkeit haben, sichtbar werden zu lassen. Offenbar bringen uns die Übersetzungen, real oder geträumt, das näher, was uns im Leben unmöglich erscheint. Wenn wir nun vielleicht schon etwas mehr Licht in die Frage der Übersetzungen und ihres Werts gebracht haben, sollten wir wohl auch eine Antwort auf die Frage suchen, was uns die Schwalben, die aus winterlosen Ländern, wo es ihnen weder an Nahrung noch am günstigen Klima fehlt, wohl sagen wollen. Warum überlassen sie sich nicht der Annehmlichkeit? Warum suchen sie die Gefahr? Warum ziehen sie in die Ferne, wenn sie dort dasselbe vorfinden, was sie in den Ländern, aus denen sie flüchteten, schon hatten? Der Mensch ist von Natur aus schwer zufrieden zu stellen. Und sicher sind wir schnell auch mit unseren Übersetzern unzufrieden. Wir wissen, dass wir gute Übersetzer, die uns das kulturelle, politische und wirtschaftliche Universum klarer zu übersetzen verstehen, immer brauchen werden, Übersetzer, die weniger erfinden und mehr adaptieren, die bestrebt sind, die Liebe zur großen Welt der Ideen zu wecken, wohl wissend, dass Ideen eine Saat sind, die überall aufgeht, auch auf einem wenig versprechenden Boden. Sind wir wirklich bereit, mit offenen Armen aufzunehmen, was die Übersetzer der Modelle tun, die Übersetzer der Freiheiten, der Kulturen, der Städte, der Religionen, der Gesetze, der Gründe, der Fehler, der Literaturen, der Reisen, der politischen Systeme, der

110 Aleph Letrare të cilën ndoshta ia vlen të mos e mendosh si kohë të humbur përsiatjen mbi përkthimet dhe shtegtimet është fakti se ato vazhdojnë të shfaqin anë të panjohura të botëve, vazhdojnë të bëjnë të qartë dhe të dukshme jetët që nuk kemi mundësi t’i jetojmë. Është lënë në dorë të tyre, me sa duket që, reale apo të ëndërruara, përkthimet të na i bëjnë më të afërta ato që na duken të pamundura në jetë. E meqë ndoshta e vumë pak më shumë në dritë çështjen dhe vlerën e përkthimeve, le të kërkojmë ndonjë përgjigje se ç’duan të na thonë dallëndyshet që shtegtojnë larg prej vendeve pa dimër, ku as ushqimi dhe as klima e mirë nuk mungojnë. Përse e prishin ato rehatinë? Përse kërkojnë rrezikun? Pse ikin larg tekefundit, kur atë që do të gjejnë në viset e tjera, e kanë pasur edhe në vendet ku jetonin para se të merrnin arratinë? Prej natyre njeriu bëhet lehtësisht i pakënaqur. Dhe sigurisht të pakënaqur bëhemi edhe me përkthyesit tanë. E dimë, na duhen përherë përkthyes të tjerë, më të mirë, na duhen përkthyes që dinë ta përkthejnë më qartë universin kulturor, politik, ekonomik, përkthyes që shpikin më pak dhe që përshtasin më shumë, përkthyes që të bien në dashuri me botën e madhe të ideve, pa shpërfillur faktin se idetë janë farë e sigurt që mbin kudo, edhe në tokën më me pak shpresë. A jemi ne me të vërtetë të gatshëm ta mirëpresim krahëhapur punën që bëjnë përkthyesit e modeleve në fakt – përkthyesit e lirive, të kulturave, përkthyesit e qyteteve, të besimeve, përkthyesit e ligjeve, përkthyesit e arsyeve, përkthyesit e gabimeve, përkthyesit e letërsive, përkthyesit e udhëtimeve, përkthyesit e sistemeve politike, përkthyesit e dhuratave, përkthyesit e dashurive, përkthyesit e ëndrrave dhe maktheve, përkthyesit e lidhjeve dhe ndarjeve, përkthyesit e botëve në fund të fundit, që rrallohen ndoshta, por nuk do të na mungojnë. Nuk ka shenja se kemi arritur të shprehemi bindshëm mbi dallëndyshet dhe mbi qëllimin e shtegtimeve të tyre. Ndaj më mbetet të uroj që vetë dallëndyshet ta kuptojnë dhe ta kenë një shpjegim

arian leka 111 Geschenke, der Lieben, der Träume und Alpträume, des Verbindenden und des Trennenden, kurz, die Übersetzer der Welten, die vielleicht weniger, aber uns nie fehlen werden. Es gibt kein Anzeichen dafür, dass uns eine überzeugende Aussage über die Schwalben und das Ziel ihrer Wanderung gelungen wäre. Daher wünsche ich mir, dass wenigstens die Schwalben selbst eine Begründung für ihre Wanderungen in Raum und Zeit haben, damit Erklärungen nicht ganz dem Spiel des Zufalls überlassen bleiben. Oder der menschlichen Logik mit ihrer beklagenswerten Angewohnheit, auf jede Frage eine Antwort finden zu wollen, anstatt der Nicht- Vernunft und Nicht-Erklärbarkeit durch den Menschen einen Platz einzuräumen. Zum Beispiel bei der Frage, weshalb sie singen, wen man Lied nennen kann, was aus den Schnäbeln der Vögel. Warum auf einer tausend Jahre alten Erde jedes Jahr aufs Neue Blumen sprießen. Und warum die Schwalben aus Ländern fortziehen, in denen es keinen Winter und keinen Mangel an Nahrung gibt.

–aus dem Albanischen von: Joachim Röhm

112 Aleph Letrare mbi veten dhe shtegtimet e tyre në kohë dhe hapësira. Për të mos ia lënë çdo shpjegim rastësisë. Por as logjikës njerëzore që ka zakonin e qortueshëm të të gjeturit të një përgjigje për gjithçka, pa i lënë asfare truall të paarsyeshmes dhe të pashpjegueshmes nga njeriu. Si për shembull pyetjeve përse këndojnë – nëse me të vërtetë është këngë ajo që zogjtë nxjerrin nga sqepat e tyre? Përse lulet çelin, madje edhe mbi pellgje të fjetur, ato lulet e reja të çdo viti që mbijnë mbi një tokë mijëravjeçare? Dhe sidomos përse shtegtojnë dallëndyshet nga vendet ku dimri nuk mbërrin dhe ku ushqimi ka qenë, është dhe do të jetë përjetësisht i siguruar?

arian leka 113 fatos lubonja Fatos Lubonja Die Nostalgie der Bitterkeit

Mein Leben ist vergeudet wie Honig in den Felsen

Im Winter 1983, mein neuntes Haftjahr neigte sich seinem Ende zu, wurde ich im Gefängnislager von Qaf Bari mit zehn Tagen Bunker bestraft. Im nördlichen Mittelalbanien inmitten hoher Berge gelegen, war das Lager zum Betrieb einer Pyrit-und Kupfermine eingerichtet worden, in der die Häftlinge im Dreischichtbetrieb arbeiten mussten. Im Winter herrschten fast immer Minustemperaturen, zu der Zeit, als ich Opfer der Willkür eines Wärters wurde und im Bunker landete, waren es gar extreme minus neunzehn Grad. Die Zellen waren eine wahre Frosthölle, Eiszapfen hingen von der Decke herab. Am Morgen war sogar das Wasser in unseren Näpfen eingefroren. Als ich in der Zelle ankam, hatte sie bereits einen Bewohner, Tomorr Allajbeu, der eingefahren war, weil er sich geweigert hatte, im Bergwerk zu arbeiten. Ich frage mich, wie wir diese Eiseskälte überstanden. Wir waren den ganzen Tag auf den Beinen, bewegten uns ständig, und nachts schliefen wir höchstens zehn Minuten am Stück, ehe wir

116 Aleph Letrare FATOS LUBONJA NOSTALGJIA E HIDHËRIMIT

Më shkoi jeta si mjalta në shkëmbit

Në dimrin e vitit 1983, teksa kryeja vitin e nëntë të burgut, më ndodhi të ndëshkohesha me dhjetë ditë izolim në Kampin burg të Qaf-Barit. Ky kamp ndodhej në Shqipërinë qendrore-veriore mes malesh të lartë, i ngritur në funksion të një miniere piriti e bakri ku të burgosurit punonin me tre turne. Temperatura gjatë dimrit në atë kamp ishte thuajse vazhdimisht nën zero, kurse periudha kur më qëlloi të ndëshkohem, për shkak të tekës së një polici, ishte e jashtëzakonshme: -19 gradë. Brenda qelive ndëshkimore ishte një ferr akulli: tavani i tyre ishte vazhdimisht i ngrirë. Në mëngjes i gjenim të ngrira edhe paguret e ujit. Kur hyra në qelinë time gjeta atje një të dënuar tjetër, Tomorr Allajbeu. E kishin futur sepse refuzonte të punonte në minierë. Nuk di se si i kemi rezistuar atij të ftohti. Tërë ditën qëndronim në këmbë duke lëvizur, kurse natën flinim me dhjetë minutësha dhe ngriheshim, ose rrinim në bythë të mbështjellë kruspull, për të pakësuar sa të ishte e mundur sipërfaqen e trupit tonë që shkëmbente

fatos lubonja 117 wieder aufstanden und herumgingen oder uns auf dem Hintern zusammenkauerten, um unsere Körperoberfläche klein zu halten, damit in der eisigen Luft möglichst wenig Wärme verlorenging. Es ging dort nur um das nackte Überleben. Uns unterhaltend, gingen wir also unentwegt in der Zelle hin und her. Tomorr war um ein gutes Stück älter als ich, er befand sich einige Tage länger als ich im Bunker, und seine Füße waren bereits angeschwollen. Ein Ausspruch, den er immer wieder tat, ist mir heute noch so gut im Gedächtnis wie vor neunzehn Jahren: „Mein Leben ist vergeudet wie Honig in den Felsen“. Er meinte den Honig, den Bienen in der Abgeschiedenheit des Felsengebirges produzieren, ohne dass er je von menschlichen Zungen gekostet wird. Tomorr stammte aus einer Familie, die vom kommunistischen Regime bereits seit 1945 verfolgt wurde, so dass er von frühester Kindheit an zu leiden gehabt hatte, mit den Seinen von einem Internierungslager ins nächste geschickt worden war und immer wieder erlebt hatte, wie nahe Angehörige im Gefängnis landeten. Irgendwann in diesen eisigen Tagen seufzte er, es sei wohl besser, wenn er seinem Hundeleben ein Ende setzen würde. Ich versuchte, ihm Mut zu machen, erklärte, im Großen und Ganzen sei das Leben doch schön (oder interessant, ich weiß nicht mehr). Er gab zurück: „Für dich vielleicht, du hast ja etwas, was du mit dem hier vermischen kannst. Aber ich?“ Damit wollte er sagen, dass ich die (bis dahin) neun Jahre meines Leidens im Gefängnis mit den dreiundzwanzig Jahren davor „vermischen“ konnte, schließlich hatte ich als Sohn eines ehemaligen ZK-Mitglieds ein privilegiertes Leben geführt. „Bei mir gibt es nichts hineinzumischen, mein Leben ist vergeudet wie Honig in den Felsen“, wiederholte Tomorr seinen Spruch. Ich verstand Tomorrs Bitterkeit und gab ihm teilweise recht. Aber eben nur teilweise, denn die „Vermischung“, von der er sprach, konnte ich bei mir nicht feststellen. Ja, noch nicht einmal eine Zweiteilung meines Lebens erkennen.

118 Aleph Letrare temperaturë me ajrin e akullt. Qenia njerëzore atje nuk kishte preokupim tjetër veçse se si të rezistonte fizikisht. Në bisedat tona gjatë ecejakeve pa fund në qeli, Tomorri, i cili ishte edhe më i vjetër se unë, dhe kishte në qeli ndëshkimore disa ditë para meje, madje i ishin ënjtur edhe këmbët, herë pas here lëshonte një shprehje që më bëhet sikur e dëgjoj edhe sot po aq të freskët si para 19 vjetësh: “Më shkoi jeta si mjalta në shkëmbit.” E kishte fjalën për mjaltën e atyre bletëve që e bëjnë atë në shkëmbinj larg njerëzve dhe që ikën pa u shijuar nga askush. E thoshte këtë pasi kishte lindur në një familje që ishte persekutuar nga regjimi komunist qysh prej vitit 1945 dhe tërë jetën e kishte kaluar me vuajtje dhe mundime duke bredhur me familjen nga një vend internimi në tjetrin dhe duke pasur herë pas here ndonjë familjar nëpër burgje. Në një nga ato ditë të akullta, duke u rrekur t’i jap kurajë, pasi lëshoi një ofshamë me thirrjen se i duhej dhënë fund kësaj jete prej qeni, i thashë se jeta ishte gjithsesi e bukur (apo interesante, nuk më kujtohet). Ai mu përgjigj: “Po, sepse ti ke me se ta trazosh. Po unë me se ta trazoj?” E kishte fjalën se unë mund ta trazoja pjesën e vuajtjes së burgut 9 vjeçare (deri atëherë) me 23 vjetët e jetës që unë kisha kaluar para burgimit, e cila ishte jeta e një njeriu të privilegjuar pasi isha biri i një ish anëtari të K. Qendror. “Ti ke me se ta trazosh, po ç’të bëj unë, që më shkoi jeta si mjalta në shkëmbit.” - vazhdoi Tomorri avazin e tij. Ndërkaq unë i jepja dhe nuk i jepja të drejtë atij njeriu. I jepja të drejtë sepse kuptoja hidhërimin e tij. Nuk i jepja sepse nuk arrija dot të bëja përzierjen për të cilën më fliste Tomorri dhe aq më pak të dalloja dy copa të ndryshme në jetën time.

fatos lubonja 119 Wiederbegegnung mit meinen Gefängnissen

„Wer einmal im Ganges gebadet hat, kehrt zum Sterben an sein Ufer zurück“, sagt ein indisches Sprichwort. Seit meiner Freilassung im Jahr 1991 habe ich immer wieder die Gefängnisse besucht, in denen ich einen guten Teil meines Lebens zubringen musste. Ich war dreiundzwanzigeinhalb, als man mich einsperrte, und vierzig, als ich wieder herauskam. Im Lager von Spaç, in dem ich insgesamt elf meiner siebzehn Jahre verbrachte, war ich zweimal. Das erste Mal, 1993, erwartete ich eigentlich, es noch so vorzufinden, wie ich es 1987 verlassen hatte, als ich ins Gefängnis von Burrel verlegt worden war, musste aber zu meinem Badauern feststellen, dass vieles einfach nicht mehr da war. Der Bunkertrakt war verschwunden, in dem ich 1979 wegen Arbeitsverweigerung einige der bittersten Monate meines Lebens zugebracht habe. Den Bergbauern aus der Umgebung hatte es keine große Mühe bereitet, das etwas abseits stehende, einstöckige Gebäude abzutragen, um die Ziegelsteine und Balken als Baumaterial für sich selbst zu verwenden. Ebenso fiel mir sofort auf, dass die Stacheldrahtzäune und Wachtürme rings um den gewaltigen Berg mit der Mine herum verschwunden waren. Sie hatten besonders nachts das Bild dieses nicht alltäglichen Orts geprägt. Den Stacheldraht hatten ebenfalls die Bauern aus der Gegend mitgehen lassen, um nach der Auflösung der Genossenschaften die ihnen zugefallenen Äcker zu umzäunen. Beim zweiten Besuch viele Jahre später sah ich, dass das Zerstörungswerk noch weiter fortgeschritten war. Die Stollen des Bergwerks konnte man nicht mehr betreten, weil sie unter Wasser standen. Das von den Berghängen niedergegangene Geröll hatte die Pfade unter sich begraben, auf denen die Häftlinge vom Lager zum Bergwerk gegangen waren. Das Lager selbst war inzwischen restlos geplündert, jeder Ziegelstein, jedes Stück Eisen, dessen man hatte habhaft werden können, war mitgenommen worden, um es aufs Neue zu verbauen. Die Natur hatte die nun grün überwucherten Abraumhalten wieder in Besitz genommen. Als ich wegging, empfand ich ein Gefühl des Bedauerns über den Verlust der Erinnerung an diesen Ort, das ich nicht richtig

120 Aleph Letrare Vizitat në kampe burgjet e mija

”Kush është larë në lumin Gang do të kthehet në breg të tij për të vdekur” – thotë një proverb indian. Pas lirimit tim në 1991 jam kthyer dhe rikthyer në burgjet ku kam kaluar pjesën e jetës sime nga 23 vjeç e gjysmë deri në dyzet vjeç. Në kampin e Spaçit, ku kam kaluar 11 vjet nga 17 vjetët e burgut kam shkuar dy herë. Herën e parë kur shkova më 1993 kërkova ta gjeja ashtu siç e kisha lënë më 1987, kur më transferuan për në burgun e Burrelit, por pashë me dhimbje se ishin zhdukur shumë gjëra. Ishin zhdukur birucat ndëshkimore ku kisha kaluar disa muaj radhazi më 1979 ditë nga më të vështirat e jetës sime, pasi refuzova të punoj. Meqenëse ishin në një ndërtesë të ulët dhe të veçuar, malësorët përreth e kishin pasur lehtë ta shkatërronin dhe t’i merrnin tullat dhe soletat për ndërtim. Më impresionoi edhe zhdukja e telave të rrethimit me gjemba dhe karakollet që rrethonin malin gjigant ku ndodhej miniera e që e bënin atë një vend të jashtëzakonshëm, veçanërisht natën. Telat me gjemba i kishin marrë po malësorët përreth për të gardhuar tokat e tyre të marra pas ç’kolektivizimit. Herën e dytë, pas disa vjetësh, pashë se shkatërrimi kishte shkuar edhe më tej. Në galeritë e minierës nuk hyje dot më far sepse ishin të mbytura në ujë. Rënia e gurëve nga mali kishte filluar të mbulonte edhe monopatet ku të burgosurit kalonin për të shkuar nga ndërtesat e kampit në minierë. Por edhe vetë kampi ishte rrjepur edhe më. I kishin marrë tulla dhe hekur nga kishin mundur për t’i përdorur për ndërtime. Kurse natyra po mbulonte me gjelbërim pirgjet e mëdha të materialit të nxjerrë nga miniera. Ika prej andej duke ndjerë dhimbjen e zhdukjes së kujtesës së atij vendi, pa e kuptuar mirë se ç’ishte kjo dhembje. Veçanërisht pse më dhembi aq shumë zhdukja e vendeve ku kisha vuajtur më shumë, si galeria dhe birucat ndëshkimore.

fatos lubonja 121 einordnen konnte. Vor allem war mir nicht klar, weshalb ich gerade das Verschwinden der Plätze so bedauerte, an denen ich am meisten gelitten hatte, also der Bergwerksstollen und des Bunkers.

* * * In diesen elf Jahren hat mich mein Weg auch ins Lager von Ballsh geführt, wo politische Häftlinge über Jahre damit beschäftigt waren, eine Erdölraffinerie zu bauen. Ich habe hier drei meiner siebzehn Haftjahre verbracht. Gegenüber der Raffinerie, wo ich das Lager suchte, entdeckte ich bloß ein paar kahle Metallgerippe, die aussahen wie die heruntergekommenen Genossenschaftsgewächshäuser, die zahlreich die Straßen des nachkommunistischen Albanien säumen. Konnte das wirklich das Lager sein? Ich fragte einen Einheimischen, der mir meine Vermutung bestätigte. Ja, das sei von den Schuppen noch übrig. Diese einzigartigen Gebäude, die so viel erlebt, so viel menschlichen Schmerz gesehen hatten, präsentierten sich nun als ordinärer Friedhof von Betonpfosten und Eisenträgern. In der schwachen Hoffnung, in dem Trümmerfeld etwas wiederzuentdecken, ging ich hin, doch der Ort war restlos geschändet. Selbst die Zementfaserplatten der Barackenwände fehlten. Ich fand auch keine Spur mehr von den betonierten Flächen, auf denen sich die Gefangenen aufgehalten, Schach und Domino gespielt hatten, von der Küche mit ihren charakteristischen Ziegelherden, auf denen sich die Häftlinge selbst etwas zubereiten konnten, von den Latrinen und Waschräumen. Schließlich führte mein Suchen in dem rostig-stachligen Gewirr doch noch zu einem wichtigen Erfolg. Ein paar Betonstufen zwischen zwei Baracken, die das wilde Gras noch nicht zersprengt und überwuchert hatte, riefen Erinnerungen in mir wach. Das hier war die wichtigste Treppe im Lager gewesen, weil man vom oberen Absatz aus die Straße überblicken konnte, auf der die Familienangehörigen sich näherten, wenn sie zu Besuch kamen. Stundenlang hielten die Häftlinge Ausschau, bis ihre Angehörigen endlich schwerbepackt mit Taschen und Körben heranmarschiert kamen. Und wenn der Besuch vorüber war, kehrte man bebenden Herzens so rasch wie möglich an

122 Aleph Letrare * * * Gjatë këtyre 11 vjetëve kam shkuar të gjej edhe kampin/burg të Ballshit ku të burgosurit politikë kanë kaluar vite duke ndërtuar Rafinerinë e Naftës dhe ku kam kaluar tre vjet të 17 vjetëve të burgut tim. Përballë Rafinerisë, atje ku, sipas hamendjes sime, duhet të kishte qenë kampi, m’u shfaqën disa konstruksione që nga larg m’u dukën si sera kooperativash të katandisura në skelete, nga ato që gjen me shumicë anës rrugëve të Shqipërisë postkomuniste. Nuk mund ta besoja se ai ishte kampi. U ndala dhe pyeta një banor atypari i cili më tha se ato që po shihja ishin pikërisht mbeturinat e ish-kapanoneve të kampit burg. Ato kapanone, dikur aq të veçanta dhe të jashtëzakonshme, sepse ishin të populluar me një dendësi të jashtëzakonshme ngjarjesh dhe dhimbjesh njerëzore, tani shëmbëllenin me një varrezë banale shtyllash betoni dhe kapriatash hekuri. Iu afrova këtyre mbeturinave me shpresën se mes tyre do të gjeja diçka më të njohur, por çdo gjë ishte shpërndëruar. Kishin humbur deri edhe pllakat e pupulitit që shërbenin si mure të kapanoneve. Nuk gjeje as gjurmën e atyre shesheve prej çimentoje midis kapanoneve ku të burgosurit rrinin e luanin shah apo domino, as hijen e kuzhinës private me furrat karakteristike prej tulle, dhe as ndonjë shenjë të banjave dhe çezmave. Më në fund, duke kërkuar diçka të njohur midis kësaj harlisjeje gjembash dhe ndryshkurinash, arrita të gjej një gjë tejet të rëndësishme që të më ringjallte mbresat e kujtimet e asaj kohe. Ishte një copë shkallë betoni midis dy kapanoneve që ende nuk e kishte shpërthyer e mbuluar bari i egër. Ajo ishte shkalla më e rëndësishme e kampit, sepse pjesa më e lartë e shkallareve të saj ishte njëherësh edhe lartësia më e afërt prej nga dukej rruga nga vinin familjet për takim. Në majë të saj të burgosurit rrinin e prisnin me orë për t’i shquar së largmi të afërmit teksa vinin për takim, me trasta në duar. Aty ata ktheheshin me vrap pas takimit për t’i parë edhe një herë teksa largoheshin tutje për në rrugën e kthimit. Atë punë kisha bërë edhe unë për tre vjet rresht, sa herë që prisja familjen, me drithërimë në zemër.

fatos lubonja 123 diesen Ort zurück, um sie weggehen zu sehen. Auch mir war es drei Jahre lang nicht anders ergangen.

Die Nostalgie des Schriftstellers

Ich habe mich oft gefragt, wie sich die nostalgischen Gefühle erklären lassen, die mich immer wieder an die Leidensorte zurückgeführt haben, an denen ich den sicherlich schwierigsten Teil meines Lebens unter der kommunistischen Diktatur verbracht habe. Die naheliegendste Antwort scheint mir folgende zu sein: diese Nostalgie speist sich aus dem intensiven, mit anderen geteilten Erleben schmerzlicher und freudiger, jedenfalls mit starken Emotionen verbundener Ereignisse. Es gab bei mir nie eine scharfe Trennung zwischen dem traurigen und dem angenehmen Teil meiner Erinnerungen. Sicher kann ich zwischen beiden Seiten unterscheiden, aber in einem so mechanischen Verhältnis zueinander, wie sich mein Freund Tomorr das vorstellte, konnte ich sie nicht sehen. Den ersehnten Tag des Sturzes der Diktatur durfte er leider nicht mehr erleben. Dass mein Freund keine Spur von Nostalgie für das unter der Diktatur schmerzlich Erlebte hatte empfinden können, lässt mich denken, dass man dafür über etwas Bestimmtes verfügen muss, über andere Instrumente, vielleicht eine Lebensphilosophie, die der seit frühester Kindheit der Verfolgung ausgesetzte Tomorr nicht zu entwickeln imstande gewesen war. Das Leben eines Menschen stellt sich dar als eine Kette von Ereignissen, die aus zwei Arten von Gliedern zusammengesetzt ist: Dinge, die mit unserem Willen, kraft unserer Neigungen, unserer Persönlichkeit, unserer Berufung geschehen, kurz, einer inneren Notwendigkeit entspringen, unserem Lebensentwurf, unserer Destination, ferner Dinge, die uns durch den Willen anderer widerfahren, von Herren oder Diktatoren, etwas also, das sich als destiny oder Geschick bezeichnen lässt. Das wesentliche Problem des Lebens ist die Versöhnung des Geschicks mit der Bestimmung (amor fati). Das kann auf passive Weise geschehen, dadurch, dass man sich seinem Schicksal unterwirft und in dieser Unterwerfung seelische Klarheit und Ruhe findet wie die Helden

124 Aleph Letrare Nostalgjia e shkrimtarit

Të ndjerët nostalgji për jetën e burgut, pa dyshim pjesa më e rëndë e jetës sime nën diktaturën komuniste, që më ka çuar dhe riçuar në vendet e vuajtjes, shpesh më ka bërë të mendoj mbi atë se çfarë është nostalgjia. Përgjigja e parë që të vjen ndërmend është se nostalgjia është malli i përjetimeve dhe emocioneve të jetuara intensivisht, malli i përjetimeve të ndara me të tjerë, përjetime të dhimbshme dhe përjetime të gëzueshme, por mbi të gjitha përjetime me emocione të forta. Por, ndërkaq, asnjëherë nuk kam mundur të ndaj në përjetimet e nostalgjisë sime emocionet e hidhura nga ato të gëzuara. Jo se nuk mund t’i dalloj ato, por asnjëherë nuk kam mundur të bëj trazimin mekanik për të cilin më fliste miku im Tomorr, i cili vdiq në vitet e diktaturës pa mundur ta arrinte ditën e aq shumë dëshiruar të rrëzimit të diktaturës. Mirëpo fakti që miku im nuk kishte asnjë lloj nostalgjie për jetën e shkuar nën diktaturë më ka bërë të mendoj se duhet edhe diçka tjetër, të tjerë instrumente, për të ndjerë nostalgji edhe për përjetimet e hidhura. Ndoshta ajo që duhet është një filozofi jete të cilën, Tomorri, i persekutuar qysh në fëmijëri, nuk kishte mundur ta ndërtonte. Në zinxhirin e ngjarjeve që i ndodhin njeriut në jetën e tij dallohen rëndom dy hallka syresh. Ngjarjet që ndodhin për shkak të vullnetit tonë, propensitetit tonë, që kanë të bëjnë me personalitetin tonë, me vokacionin tonë, shkurt me nevojat tona të brendshme, me kuptimin tonë të jetës, destinacioni; si dhe ngjarjet që na ndodhin për shkak të vullnetit të të tjerëve, të zotave apo të diktatorëve e që me një fjalë i thonëdestini ose fati. I gjithë problemi i jetës është pajtimi i destinit tonë me destinacionin tonë (amor fati). Kjo mund të bëhet në mënyrë pasive, duke iu nënshtruar fatit dhe duke gjetur, kështu, tek ky nënshtrim, kthjelltësinë dhe qetësinë shpirtërore, ashtu si heronjtë e tragjedive greke të Eskilit, apo Edipi mbret i Sofokliut, por mund të bëhet edhe në mënyrë aktive, duke luftuar për realizimin e vetvetes

fatos lubonja 125 von Aischylos’ Tragödien oder Sophokles’ König Ödipus, aber auch aktiv, indem man darum kämpft, sich in den vom Schicksal gebrachten Ereignissen zu verwirklichen, also versucht, sie im Sinne des eigenen Willens zu nutzen, in dem, was uns von außen widerfährt, „Zeichen“ unserer Destination zu „entdecken“. Wahrscheinlich hat mir meine Destination, mein Bestreben, Schriftsteller zu werden, dazu verholfen, das Leiden anders zu erleben als mein Freund Tomorr. Es gab für mich keine scharfe Trennung zwischen schwierigen und schönen Zeiten, aus denen sich dann eine Mischung herstellen lässt, wie sich Tomorr das vorstellte. Schwierige und schöne Zeiten erregen in mir die gleiche Nostalgie, nämlich die des Schriftstellers. Sie war stets so selektiv wie die Erinnerung. Meine Jugend ist mir nicht fröhlicher Erlebnisse wegen in Erinnerung, sondern wegen der Ereignisse, die mein Verhältnis zur Diktatur bezeichneten, die dazu beitrugen, das Regime zu durchschauen und mich selbst zu erkennen. Diese nutze ich heute für meine Schriften. Eine andere Form der Nostalgie, gibt es bei mir offenbar nicht. Es handelt sich um ein untrennbares Ganzes, den Prozess der Versöhnung meiner destiny mit meiner Destination.

Wenn ihr glücklich seid, blickt tief in euer Herz, und ihr werdet erkennen, dass gerade das, was euch leiden ließ, euch jetzt Freude schenkt. Wenn ihr bekümmert seid, blickt tief in euer Herz, und ihr werdet sehen, dass ihr in Wahrheit über das weint, was zuvor eure Freude war. Khalil Gibran, Der Prophet1

* Dieser Text wurde erstmals in Polen vom Verlag „Wydawnictwo Czarne“ in der Anthologie „Nostalgia eseje o tesknocie za komunizmem“ veröffentlicht, die Essays folgender, teilweise aus ehemals kommunistischen Ländern stammender Autoren enthält: Fatos Lubonja, Joachim Trenkner, Thomas Brussig, Marius Ivaškevičius, Jury Andruchowycz, Peeter Sauter, Simona Popescu, Martin M. Šimečka, Václav Žák, Béla Nóvé, Aleš Debeljak, Dubravka Ugrešić, Svetlana Boym.

–aus dem Albanischen von: Joachim Röhm

1 Zitiert nach der bei dtv erschienenen, von Ditte und Giovanni Bandini ins Deutsche übertragenen Ausgabe.

126 Aleph Letrare nëpërmjet ngjarjeve që të sjell fati, duke u përpjekur, pra, për t’i shfrytëzuar ato në sensin e vullnetit tonë, për të “gjetur” tek ato që na ndodhin së jashtmi “shenja” të destinacionit tonë. Ndoshta pikërisht aspirata për t’u bërë shkrimtar, si destinacion i imi, më ka ndihmuar ta përjetoj vuajtjen ndryshe nga miku im Tomorr. Përzierja për të cilën flet Tomorri, e ditëve të gëzuara me ditët e bukura, për mua nuk ka qenë kurrë një përzierje dy gjërash të ndryshme që mund të ndahen lehtësisht. Vitet e bukura dhe vitet e vështira i kam kujtuar me të njëjtën nostalgji: me nostalgjinë e shkrimtarit. Dhe kjo nostalgji, ashtu sikurse edhe kujtesa, ka qenë gjithnjë selektive. Nuk e kujtoj rininë time për ditët e gëzuara, e kujtoj më shumë për ato ngjarje që kanë shënjuar raportin tim me diktaturën, që kanë ndikuar më shumë për njohjen e regjimit, për njohjen e vetvetes e që sot i përdor për shkrimet e mija. Nostalgji tjetër më duket se nuk kam. Ato janë së bashku pjesë e një të tëre të pandashme, që është procesi i pajtimit të destinit tim me destinacioni tim.

Kur je i gëzuar, shih thellë në zemrën tënde Dhe do të gjesh se është mu ajo që të ka dhënë hidhërim Që po të jep gëzim.

Kur je i hidhëruar, shih prapë thellë në zemrën tënde Dhe do të gjesh se në të vërtetë ti po qan Për atë që ka qenë ëndja jote. Khalil Gibran, Profeti

* U botua për herë të parë në Poloni nga shtëpia botuese Wydawnictwo Czarne ne librin antologjik “Nostalgia eseje o tesknocie za komunizmem” me ese nga autorë të disa prej vendeve ish komuniste: Fatos Lubonja, Joachim Trenkner, Thomas Brussig, Marius Ivaskevicius, Jurij Andruchowycz, Peeter Sauter, Simona Popescu, Pawel Smolenski, Martin M. Simecka, Vaclav Zak, Bela Nove, Ales Debeljak, Dubravka Ugresic, Svetlana Boym.

fatos lubonja 127

luljeta lleshanaku LULJETA LLESHANAKU sieben Gedichte

Das Geheimnis der Gebete

In meiner Familie wurde versteckt gebetet, mit leiser Stimme, die rote Nase unter der Decke, fast Geflüster, mit einem Seufzer am Anfang und am Ende, dünn und sauber wie eine Mullbinde.

Rund ums Haus gab es nur eine Leiter, um aufs Dach zu steigen, aus Holz, das ganze Jahr gegen die Wand gelehnt, zur Reparatur der Ziegel im August, vor den Regenfällen. Anstelle der Engel stiegen Männer auf und ab, denen der Ischias weh tat.

130 Aleph Letrare LULJETA LLESHANAKU shtatë poezi

Misteri i lutjeve

Në familjen time lutjet bëheshin fshehtas me zë të ulët, me një hundë të skuqur nën jorgan, gati mërmëritje, me një psherëtimë në fillim dhe fund të hollë, e të pastër si një garzë.

Përreth shtëpisë, kishte vetëm një palë shkallë për t’u ngjitur ato të drunjtat, të mbështetura gjithë vitin pas murit, për riparimin e tjegullave në gusht para shirave. Në vend të engjëjve, hipnin e zbritnin burra që vuanin nga shiatiku.

luljeta lleshanaku 131 Sie beteten, Aug in Aug mit Ihm, wie bei einem Kreuzwegsabkommen, in dem sie um Aufschub des Stichtages ansuchten. sie waren nämlich Nachkommen von Esau, gesegnet mit dem einzigen, das von Jakob übrig war, – dem Schwert.

Bei mir daheim galt das Gebet als eine Schwäche, die man nicht erwähnte, ebenso wenig wie das Miteinanderschlafen Und genauso wie das Miteinanderschlafen profitierte es von des Körpers furchtsamer Nacht.

132 Aleph Letrare Ata luteshin duke u shikuar sy më sy me Të, si në një marrëveshje kryezotësh duke kërkuar nje shtyrje afati.

“Zot, me jep forcë!” e asgjë më shumë, se ishin pasardhësit e Esaut, të bekuar, me të vetmen gjë që mbeti prej Jakobit, – shpatën.

Në shtëpinë time lutja ishte një dobësi, që nuk përflitej kurrë, si të bërit dashuri. Dhe njësoj si të bërit dashuri pasohej nga nata e frikshme e trupit.

luljeta lleshanaku 133 Verzögerte Nachrichten

Im Dorf in den Bergen kommen die Nachrichten einen Monat später an. Der Weg macht sie unschädlich: der Verstorbene landet direkt im Paradies, und ein Staatsstreich wird zum „Willen Gottes“.

Der Bach ertränkt Einsamkeit in Einsamkeit. Die Phantasie ist das Harz das dich vor deinem Körper schützt. Der schwere Kastanienwald und die betrunkenen Männer lehnen sonst bei Sonnenaufgang neben kalten Schaufeln an der Wand.

Die Mädchen heiraten gern in die Ferne die Büste der Fünfzehnjährigen bleibt unberührt zurück.

Aus fünf Dörfern kommen die Bräute, Bräute, die Prophetenkinder gebären werden zwischen Heu und Stroh in der Scheune. Ah, ich wollte sagen nur einer unter ihnen wird Prophet werden; die anderen werden das Steinewerfen üben (das ist auch Teil der Prophezeiung).

An einem Herbstmittag wie diesem, werden sie aus der Schule kommen wie ein verwirrter Krähenschwarm dem Blutgeruch hinterher, verfolgen das kaputte Postauto bis zur Kurve, wo es sich in Staub auflöst.

Und dann gehen sie Birnenstehlen aus dem „Garten der Hure“, niemand hält sie auf. „Eine Frau mit zwei Männern ... Abfindung genug!“ Zwischen wilden Birnen einen Roman in der Tasche, bitte gut behandeln. Eine Anna Karenina die voll Ungeduld gelesen werden wird, von der letzten Seite an, sauber und treu ergeben wie verzögerte Nachrichten.

134 Aleph Letrare Lajme të vonuara

Në fshatin midis maleve, lajmi vjen një muaj me vonesë. Gjate rrugës pafajësohet: ai që vdiq shkoi doemos në parajsë, e një grusht shteti “është vullneti i zotit”.

Përroi mbyt vetminë me vetmi. Imagjinata është rrëshirë që të mbron nga trupi. Përndryshe, pylli i rëndë i gështenjave dhe burrat e dehur, gdhihen me shpatulla të ftohta ngjeshur pas murit.

Vajzat preferojnë martesat larg për të lënë prapa, të paprekur, bustin e pesëmbëdhjetëvjeçares.

Dhe përtej pesë fshatrave vijnë nuset, nuset që do të lindin femijë- profetë midis sanës dhe kashtës në plevicë. Ah, desha të them vetëm njëri prej tyre do të jetë profet; të tjerët do të praktikohen për të gjuajtur me gurë (kjo është gjithashtu pjesë e profecisë).

Në një mesditë vjeshte si kjo, ata do të dalin nga shkolla si një tufë e trazuar sorrash prej erës se gjakut, per t’iu vënë pas makines- rrangallë të postës deri në kthesë, kur ajo të zhbëhet në pluhur.

E pastaj do të shkojnë të vjedhin dardhët e egra në “oborrin e kurvës” Askush nuk i ndalon. “Grua me dy burra… hak e ka!” Midis dardhëve të egra në çantë- një roman, me porosinë për t’u mbajtur mirë. Një “Ana Kareninë” që do të lexohet me padurim duke filluar nga faqja e fundit, e pastër dhe e fisnikëruar si një lajm i vonuar.

luljeta lleshanaku 135 Vertikale Realitäten

Weitermachen ist Pflicht, allmorgendlich schlagen drei Generationen in mir ihre Augen auf.

Der erste ist ein ältliches Kind, mein Vater, er wählt sein Schicksal und seine Kleider immer eine Nummer zu klein.

Dann der Großvater. Zu seiner Zeit gab es das Wort “Diagnose” nicht. Er starb schlicht an Verzweiflung, sechs Monate nach seiner Frau. Und ohne Zeit zu verlieren wuchs auf ihren Körpern eine Fabrik, die Uniformen für Hafenarbeiter produzierte.

Und der Urgroßvater, falls es einen gegeben hat, ich kenne seinen Namen nicht, hier hat meine Erinnerung ein Loch, meine bäuerlichen Vorfahren sind abgeschnitten wie dicke gelblich gewordene Nägel von Feldarbeitern. Alle drei neigen sie sich über mich wie ein Wald und diktieren mir, was ich zu tun habe und was nicht.

Du hast meinen Morgengruß gehört wie einen stampfenden Elefant auf einem Klavier oder die sich auflösenden Säume an der Jacke meines Vaters.

Weder suchen sie eine Veränderung, noch würden sie sich dagegen wehren; sie fühlen sich frisch gewaschen mit der billigen Seife der Vergänglichkeit.

Sie greifen einfach noch einmal nach der Welt, benützen mich wie ein Paar Plastikhandschuhe, um am Tatort keine Spuren zu hinterlassen.

136 Aleph Letrare Realitete vertikale

Të vazhduarit, në rastin tim, nuk është zgjedhje por detyrim qëkur tri breza zgjohen njeherazi brenda meje.

I pari është një fëmijë i plakur; im atë. Fatin dhe veshjet i zgjedh gjithmone nje numër më të vogël.

E pastaj gjyshi. Në kohën e tij nuk njihej fjala “diagnozë”, ai thjesht vdiq nga dëshpërimi gjashtë muaj pas së shoqes E pa humbur kohe, mbi trypat e tyre komuniteti ndërtoi nje punishte uniformash prej doku.

E stergjyshi. Nese ka ekzistuar nje i tille une nuk ia di as emrin, ketu kujtesa pëson hiatus, – prejardhja fshatare e prerë si thonjtë e fortë e te zverdhur. nga puna ne arë. Te tre perkulen si një pyll sipër meje e me diktojne se cfare duhet te bëj e çfare nuk duhet.

Sapo degjove prej meje nje te tillë “mirëmëngjes” si e dale prej nje elefanti me putra mbi piano apo prej shqepjeve te xhaketes se im eti.

Ata nuk po orvaten te ndryshojne ndonje gjë e as te kundervihen; ndjehen te freskët ashtu te larë me sapunin e lirë të perkohësisë.

Ata thjesht e riprekin boten permes meje si me nje palë doreza plastike për të ruajtur të paprekur shkakun në vendin e krimit.

luljeta lleshanaku 137 Ins Gesicht gestempelt

Mein Banknachbar in der Volksschule hatte blaue Finger, blaue Lippen und ein unheilbares Loch im Herzen. Vom Tod gezeichnet, unscheinbar, saß er auf einem Stein neben dem Spielplatz, Alchemie von Staub und Schweiß, und bewachte die Mäntel.

Derjenige, dem es bestimmt ist, ein König zu werden, ist kaltblütig, zum freien Fall bereit, Frühgeburt einer traurigen Gebärmutter.

Die Frau mit den roten Haaren, die jeden Tag auf ihren besoffenen Mann wartet wird noch hundert Jahre lang so warten. Nicht der Alkohol ist schuld, in ihr Gesicht ist das Warten gestempelt und er nicht schuldiger als ein zufälliger Beobachter, den der Regen von der Straße hereingetrieben hat.

Ebenso wenig wie der Krieg schuld ist am Tod des Jungen mit den traurigen Augen. Er war wie gemacht für die Rekrutierungsliste, Melancholie ist Basisarsenal der Armeen.

Wer zum Überleben gestempelt ist wird seinen Nachwuchs fressen wie der Polarbär, der nichts von der Klimaerwärmung merkt

Verschlossen wie Theoreme sind alle, ihr Himmel eine Mitwohnung in der man keinen einzigen Nagel einschlagen darf.

138 Aleph Letrare Me fatin e shkruar në fytyrë

Shoku im i bangës në shkollën fillore kishte gishta blu, buzët blu dhe një vrimë të pariparueshme blu në zemër. I shënuar me vdekje. I padukshëm. Ai vetëm ruante rrobat i ulur mbi një gur, jashtë fushës së lojës, asaj alkimie djerse dhe pluhuri.

I shënuari për të qenë mbret është i ftohtë, i gatshëm për një rënie të lire, i lindur parakohe nga një mitër e palumtur.

Gruaja flokëkuqe që pret përnatë burrin e pirë do të vazhdojë ta presë kështu edhe njëqind vjet. Nuk është faji i alkoolit. Ajo ka pritjen t’vulosur në fytyrë. Dhe ai ndodhet krejt rastësisht në këtë akt sa spektatori i rastit që shiu e futi nga rruga në sallë.

Po kështu nuk është faji i luftës që i merr jetën djaloshit me sy të trishtë. Ai ishte i prerë për listat e rekrutimit. Melankolia është arsenali bazë i ushtrive.

Kurse ai që është vulosur me mbijetesë do të vazhdojë të ushqehet me këlyshët e tij, si ariu polar, pa e marrë kurrë vesh se moti është ngrohur.

Te gjithë të mbyllur si teoremat. Qielli i tyre është një shtëpi e marrë me qera, ku nuk mund të ngulësh as edhe një gozhdë më tepër.

luljeta lleshanaku 139 Sie warten auf den nächsten Befehl den sie ohnehin ignorieren werden, die Hände an die Ruder gebunden, die Ohren wachsverstopft wie die Leute des Odysseus auf den Pfaden der Sirenen.

140 Aleph Letrare Në pritje të një një urdhëri të dytë, të cilin do ta injorojnë gjithsesi, me krahët lidhur pas lopatave dhe veshët zënë më dyllë, si njerëzit e Odiseut, në shtegun e sirenave.

luljeta lleshanaku 141 Montag in fünf Tagen

I. In der Mitte bist du sicher, sagten die Lateiner. Das Deckchen ist in der Mitte des Tisches, der Tisch in der Mitte des Teppichs, der Teppich in der Mitte des Zimmers, das Zimmer in der Mitte des Hauses, das Haus in der Mitte des Blocks, der Block in der Mitte der Stadt, die Stadt in der Mitte der Karte, die Karte in der Mitte der Tafel und die schwarze Tafel mitten im Nichts.

Lola ist ein Engel. Seit sie acht wurde, ist ihre Stirn nicht mehr gewachsen, sie bewahrt den Gravitationsmittelpunkt. Und sie mag Ecken und Kanten, obwohl sie immer mitten im Gedränge des Busses landet, wenn die Leute zum Ein- und Aussteigen drängen. Meine Nachbarn sind kaum zur Schule gegangen, wissen nichts von Ästhetik, nichts über die Erdachse, die Symmetrie und die absolute Wahrheit.

Aber instinktiv lassen sie sich zur Mitte treiben, wie ein Mann seinen Kopf in den Schoß einer Frau legt, deren Schere ihn bis zum nächsten Tag verletzlicher machen wird denn je.

142 Aleph Letrare E hëna në shtatë ditë

I. Në mes je i shpëtuar – thoshnin latinët. Mbulesa e qëndisur në mesin e tryezës. Tryeza në mesin e qilimit. Qilimi në mesin e dhomës. Dhoma në mesin e shtëpisë. Shtëpia në mesin e bllokut. Blloku në mesin e qytetit. Qyteti në mesin e hartës. Harta në mesin e dërrasës së zezë. Dhe dërrasa e zezë. Në mesin e hiçit.

Lola është një engjëll. Balli i saj nuk është rritur që kur ishte tetë vjeç, për të ruajtur të njejtën qendër graviteti. Dhe ajo pëlqen skajet, qoshet pavarësisht se veten e gjen gjithmonë në mes të një autobusi kur njerëzit turren drejt hyrjes dhe daljes.

Fqinjët e mi janë njerëz të pashkollë, nuk kanë dëgjuar asgjë për estetikën, dhe zor se kanë lexuar gjë mbi boshtin, simetrinë dhe të vërtetën absolute.

Por, ata lëshohen instiktivisht drejt mesit ashtu si koka e burrit lëshohet krejtësisht në prehrin e gruas, që me një palë gërshërë, pabesisht, deri nesër do ta bëjë atë më të prekshëm se kurrë.

luljeta lleshanaku 143 II. Mein Zeitvertreib war zerbrochenes Spielzeug. Das Zebra, der aufziehbare chinesische Eiswagen, ein Geschenk meines Vater zu Neujahr – sie bedeuteten mir nichts, sie waren wie Torten, von denen in der Küche heimlich die Creme geschleckt worden war; bis innen drin etwas metallisch zerbrach und sie als unbrauchbar weggeworfen wurden …

Dann sezierte ich ihre Bäuche, die mikroskopischen Räderwerke, Batterien und tat unbewusst einen ersten Schritt in Richtung Erkenntnis von Zweckfreiheit.

Als ich zum ersten Mal ein echtes Gemälde sah, trat ich instinktiv ein paar Schritte zurück, mit den Fersen zuerst, suchte den toten Punkt, von dem aus man ins Innere der Dinge schlüpfen kann.

Mit den Menschen war es anders, die baute ich selber. Menschen mochte ich, aber nicht ohne Vorbehalt. Niemand berührte das blaue Gewölbe mit dem Kopf, wie halbfertig gelassene Häuser mit einer Plastikfolie anstelle des Daches. Und der feuchte Herbst der Erkenntnis hatte gerade erst angefangen.

144 Aleph Letrare II. Lodrat e prishura ishin argëtimi im. Zebra, karroca kineze e akullores me kurdisje, që im atë m’i solli dhuratë për Vit të Ri, asgjë nuk vlenin ishin si torta me kremin e lëpirë fshehtas në kuzhinë derisa diçka metalike u thyhej përbrenda dhe hidheshin tej të panevojshme … Atëherë ua hapja barqet, ingranazhet mikroskopikë, bateritë pa e ditur se kisha bërë hapin tim të parë drejt të kuptuarit, si liri nga funksioni.

Kur për herë të parë pashë një pikturë të vërtetë, bëra disa hapa mbrapa, instiktivisht, me thembra, po zgjidhja pikën e vdekjes, nga ku mund të hyja në brendinë e gjërave.

Ndërsa me njerëzit ishte tjetër gjë, ata i ndërtova vetë. Njerëzit i desha, qëllimisht jo deri në fund. Asnjëri prej tyre nuk preku tavanin e kaltër me kokë, si shtëpitë e lëna në mes, me një plasmas në vend të çatisë kur sapo ka filluar vjeshta e lagësht e të kuptuarit.

luljeta lleshanaku 145 Jetzt ist keine Zeit für …

Jetzt ist keine Zeit für Veränderungen und soweit ich mich erinnere, hat es nie eine gegeben.

Die Familie gebietet Einhalt, es ist alles so verlogen. Die Birnbäume, die Ringe … der Milchwagen … die Kinder, wie Nadeln mit Kopf stecken sie im kragenlosen Jackett beim Schneider, der schon auf die nächste Anprobe wartet …

Die Hämophilie und der Wunsch nach Veränderung vererben sich für gewöhnlich in der männlichen Linie. Männer kannst du nur im Profil erkennen (wie die römischen Münzen mit Cäsars Kopf ), den Blick auf den Verlust fixiert.

Frauen hingegen vergessen nicht, abends auf der Veranda noch eine Lampe anzuzünden, von Mücken umringt, in der Überzeugung, dass geschehen wird, was geschehen soll.

146 Aleph Letrare Nuk është koha për …

Nuk është koha për ndryshime Dhe me sa mbaj mend unë asnjëherë nuk ka qenë një kohë e tillë.

Shtëpia frenon. Mbase gjithçka është kaq e rremë. Gorricat, unazat, … makina e qumështit, … fëmijët e ngecur si gjilpërat me kokë në një xhaketë pa jakë tek rrobaqepësi që pret për një tjetër provë …

Zakonisht, hemofilia dhe nevoja për ndryshim trashëgohet në linjë mashkullore. Burrat mund t’i njohësh vetëm në profil (si monedhën romake me kokën e Cezarit), me shikim të ngulur drejt humbjes.

Kurse gratë janë ato, që nuk harrojnë të ndezin llambën e verandës në mbrëmje rrethuar nga mushkonjat, me bindjen se pavarësisht se si, çfarë është shkruar për të ndodhur, do të ndodhë.

luljeta lleshanaku 147 Männer

Die menschliche Existenz ist wie eine tote Sprache, von der nur ein Ausdruck, ein Zitat, oder ein Wort übrig ist.

Aber ein Mann ohne Söhne ist wie eine Mutation; sein Name wird von Ohr zu Ohr geflüstert mit sauberem weiblichem Atem, klar artikuliert wie ein konfliktfreier Traum, den man am nächsten Tag vergisst.

Sechs Mädchen; jede Geburt ein Versagen, wie ein Goldhändler, der nur Seide und heilende Tees nach Hause bringt.

Ohne einen Sohn in der Familie, einen Fluss für die toxischen Abwässer seines schwarz-weißen Zorns. Keiner, der nach dem Abendessen Krieg aus den Skeletten der Haustiere liest, Geburten, Todesfälle, Krieg fürs faule Leben in Friedenszeiten.

Seine Zelle ist eine Höhle voll naiver Kohlezeichnungen: der Jäger gegen das Biest, das Biest gegen die Natur, bis eine Frau ans Feuer tritt und seine Kraft sich von den Muskeln in die Augen verlagert und das Ziel seines Bogens sich verschiebt.

148 Aleph Letrare Meshkuj

Qenia njerëzore është si një gjuhë e vdekur prej saj mbetet vetëm një shprehje, citim, apo një fjalë e vetme.

Por një baba pa djem është një mutacion; emri i tij do të qarkulloje nga njëri vesh në tjetrin përmes një fryme të pastër femërore i artikuluar si një ëndërr pa konflikt e vështire për t’u mbajtur mend të nesërmen.

Gjashtë vajza; secila prej lindjeve qe një dështim si tregtari i arit që kthehet në shtëpi vetëm me mëndafsh dhe çajëra kurues.

Pa një djalë në familje, pa një lumë për të derdhur mbeturinat toksike të zemërimit të tij bardhë e zi. Pa dikë për të parashikuar luftën në skeletin e kafshëve të shtëpisë pas darke, – luftërat, lindjet vdekjet kur jeta dembeloset në paqe.

Qeliza e tij është një shpellë me skica naïve prej karboni: gjahtari kundër bishës, gjahtari kundër natyrës deri në çastin kur një grua shfaqet afër zjarrit. Atëherë e tij fuqia zhvendoset nga muskujt tek sytë dhe këndi i shigjetës bëhet i paqartë.

luljeta lleshanaku 149 Das ist das Ende der Eiszeit, Ende der Klarheit.

Es gibt ein Geheimnis, das Männer nach innen saugt wie Zwergsterne, die zuerst gelb werden, dann grün und dann – schwarz, ein Fleck im Kosmos. Und kein Sohn, der das erben wird, nicht das Geheime, sondern die Kunst der Einsamkeit.

–aus dem Albanischen von: Andrea Grill

150 Aleph Letrare Ky është fundi i epokës së akullit dhe fundi i qartësisë.

Dhe është një sekret që i përthith burrat nga brenda si Yjet Xhuxha, duke i transfomuar nga të verdhë, në të bardhë dhe pastaj … të zinj, një njollë në kozmos. Pa një djalë për t’ia përcjellë këtë jo vetë të fshehtën por artin e vetmisë.

luljeta lleshanaku 151

ILMA rakusa Ilma Rakusa Mehr Meer. Erinnerungspassagen (Auszug)

Das andere Gedächtnis

Die innere Kompaßnadel zeigt nach Osten. Aber woher diese Erregung, wenn ich eine Akazienallee sehe, einen Ausschnitt von Tiefland, einen tuchförmigen Platz, gesäumt von ein-stöckigen Häusern. Da ruft etwas: Hier. Und kein Name kommt dem Bild bei. Das Bild sitzt hinter jeder bewußten Erfahrung. Es stammt aus einem Gedächtnisspeicher, den ich weder kontrolliere noch wirklich kenne. Und hat Macht über mich. (Déjà-vus, sagt M., wäre das nicht das Indiz dafür, daß wir schon mehrere, ja unzählige Male auf dieser Erde gewandelt sind?) Im Schnee krümmt sich ein Zaun. Unbedingt ein krummer Zaun, dörflich. Schatten, Dohlen, alles da. Und ich falle in die wievielte Vergangenheit. Vorvergangenheit. Jenseits der sieben Berge und Zwerge. Dann Schafherden, wollig am Grashang, im Grassteppenland. Auf steilen Weiden. Kauende Kiefer, und plötzliches Wogen, wenn sich die Herde in Bewegung setzt. Wie eine Urerinnerung.

154 Aleph Letrare Ilma Rakusa MË SHUMË DET. Pasazhe kujtimi (Fragment)

Një tjetër kujtesë

Gjilpëra e brendshme e busullës ka marrë kahun e Lindjes. Nga më buron pra ky emocion, kur sytë shohin vetëm një bulevard akaciesh, fushëpamje e gjerë, një shesh formëpeshqiri, qarkuar nga shtëpi përdhese. Një zë përsillet: Këtu! Po asnjë emër nuk i puqet pamjes. Ajo struket pas çdo lloj përvoje të vetëdijshme. Burimi është një depozitë kujtese, të cilën unë as nuk e kontrolloj dhe as nuk e njoh mirë. E plotpushtetshme. (Déjà-vus, më thotë M., a nuk është një shenjë kjo, që ne disa herë, madje pafundësisht kemi shëtitur në këtë tokë?) Në borë kërbunjet një gardh. Patjetër një gardh i kërrusur, fshataresk. Hijet, stërqokat, të gjitha aty. Unë depërtoj nëpër kushedi të satën të shkuar. Një para të shkuar. Përtej shtatë maleve dhe xhuxhave. Ja tufat e deleve, leshtore në shpatin me bar, në stepa bari. Në kullota thikë. Nofulla përtypëse, kopeja lëviz, një dallgë e befshme. Si një kujtim i lashtë.

Ilma Rakusa 155 Zu den Wer-weiß-woher-Bildern gesellen sich Klänge und Ge rüche. Pentatonisches (mit schneidenden Halbtonschritten), gesungen, geblasen. Es riecht nach Rauch. Nach Gewürzen, Weihrauch. Aus Tassen dampft Tee. Das Land des andern Gedächtnisses ist ein Teeterritorium.24 Zwischen seinen Zäunen und Grenzen bin ich berührt. Ich folge seinen Appellen, als wären es Zurufe zuverlässiger Hirten. Eastward ho! Die Zeit ist konisch, das Leben läuft auf eine unerbittliche Spitze zu. Ich nenne sie Anfang. Weil die Herde schon wartet. Weil der Rauch weht, wo er will. Ich frage nicht nach Gründen. Das Wort Heimweh klammere ich aus.

Was es mit Koffern auf sich hat

Richard sagt: Diese Kofferpathologie. Ich kann den Anblick von Koffern nicht mehr ertragen. Richard zog umher und zieht noch immer umher und weiß nicht, wie er das Karussell beenden soll. Und wie er mich ansieht, beginnt mein eigener Kofferfilm abzurollen. Eigentlich waren wir immer am Packen. Die Koffer lagen un term Bett, auf dem Schrank, im engen Flur. Koffer. Aus Stoff, aus dunkelbraunem Karton, aus abgewetztem Schweinsleder, dazu Riemen zum Verschnüren, denn die Dinger wurden dick und schwer und hatten einiges auszuhalten. Wenn Mutter sich über den tiefen Kofferschlund beugte, war es soweit. Die Gegenwart glitt mit jedem Kleidungsstück, das sie versenkte und mechanisch glattstrich, in ein unfaßliches Anderswo, das Hier wollte kein Hier mehr sein. Ich stand daneben, und wie neben mir selbst. Das Seltsame war, wie schnell sich alles um den Koffer herum entwirklichte: das Bett, auf dem er lag, die Wände, das Zimmer, das mir eben noch vertraut gewesen war. Kaum begann er sich die Dinge einzuverleiben, schuf er einen imaginären Raum zwischen den Zeiten, in dem ich ratlos und verunsichert

156 Aleph Letrare Këtyre pamjeve të llojit “kush e di nga” i bëjnë shoqëri tingujt dhe aromat. Pentatonik (me tone gjysmë muzikore), i kënduar, frymor. Vjen erë tymi. Erëza, Tymjan. Nga filxhanët avullon çaji. Vendi i një tjetër kujtese është një territor çaji. Mes gardheve dhe kufijve të tij frymon ndjenja. Nga pas iu bie apeleve, si të ishin thirrje barinjsh besnikë. Drejt Lindjes, prrhh! Koha është konike, jeta lëviz drejt një maje të pamëshirshme. Po ia vë emrin zanafillë. Se kopeja po pret. Se tymi po valon nga t’i teket. Unë nuk po pyes për motivet. Po fjalën mall po e fshij.

Si është puna me valixhet

Richard thotë: Patologji valixhesh! Nuk mund ta duroj më këtë pamje valixhesh. Richard shpërngulej, vazhdon të shpërngulet dhe nuk e di se si t’i japë fund këtij karuseli. E nga mënyra si më sheh ai, nis e luhet filmi me valixhet e mia. Në të vërtetë ne vetëm paketonim. Valixhet gjendeshin nën krevat, mbi dollapë, në korridorin e ngushtë. Valixhe. Prej cope, prej kartoni të murrmë, prej lëkure derri të zbërdhylët, bashkë me rripa për t’i mbajtur të mbyllura mirë – se valixhet tona ishin si fuçi peshërënda, që duhej të mbanin mirë. Kur nëna përkulej sipër gurmazit shpellë, dihej, erdhi momenti. E tashmja shkiste me çdo copë rrobe që fundosej e çrrudhosej mekanikisht, në një Diku tjetër të parrokshme, E Këtushmja nuk donte të ishte më e Këtushme. Unë qëndroja përbri saj, por edhe përbri vetes. E çuditshmja ishte se sa shpejt zhdavaritej gjithçka rreth e rrotull valixhes: Shtrati ku ajo qëndronte, muret, dhoma që vetëm një grimë më parë ishte aq e afërt. Sapo valixhja i rrëmbente sendet, krijohej një hapësirë imagjinare futur diku në mes të kohërave, me mua aty brenda, të përhumbur e të pasigurtë. Melankolia rridhte nga ndjenja e distancës me praktikisht

Ilma Rakusa 157 herumstand. Die Melancholie rührte vom Gefühl der Distanz zu buchstäblich allem. Noch waren wir nicht fort, aber auch nicht mehr da, und je länger das Packen dauerte, desto lähmender empfand ich es. Ich wurde ja auch nicht gefragt. Das Weggehen entschieden die anderen. Die Eltern, die Umstände. Du kommst mit. Ich ging mit. Ins Unbekannte. Ins nächste Provisorium. Eine Kindheit lang. Überstürzt war der Aufbruch nie. K ein Drauflosrennen, bei dem ein Schuh zurückbleibt, leer. Wir flohen nicht, wir packten Koffer. Die Habe in Koffern, das war’s. Also doch leichtes Gepäck. Umzugswagen brauchten wir nicht. Das schwer Bewegliche blieb zurück. Wir wohnten meist zwischen fremden Möbeln, die wir, kaum hatte ich mich an sie gewöhnt, wieder verließen. Und schon wieder blickte ich in den Schlund der Koffer. Ihre Treue war fraglos. Das Wort Plaid. Das Wort Pelzhandschuh. Die weichen, flau schigen, wärmenden Dinge. Fast gewichtlos. Denn das Schleppen der Koffer war eine Plackerei. Was nicht auf Rädern fährt, ist eine Last, und sei der ganze Besitz darin versammelt.

Ich kann den Anblick von Koffern nicht ertragen. Sagt Richard. Wem sagst du das. Man hört auf zu verstehen, wohin man gehört. Sind Orte so wichtig? Ich meine schon. Als ich Brodskij 1972 in seinen anderthalb Leningrader Zimmern besuchte, fiel mein Blick zuerst auf einen riesigen Schrank, darauf ein schwarzer Überseekoffer und eine winzige amerikanische Flagge. Wenige Monate später war er exiliert. Ein Koffer ist ein Zeichen. Und erst in zweiter Linie ein Ge brauchsgegenstand. Das Stigma des Nomaden? Hör auf. Ich kann das Wort nicht ertragen. Es ist in aller Munde. Wir leben schließlich in einer Migra-tionsgesellschaft.

158 Aleph Letrare gjithçka. Nuk ishim larguar ende, po as nuk ishim plotësisht aty, e sa më shumë zgjaste koha e paketimit, aq më e mpirë ndjehesha. Unë nuk pyetesha. Shpërnguljen e vendosnin të tjerët. Prindërit, rrethanat. Ti vjen me ne! Unë shkoja nga pas! Në vise të pashkelura. Në një gjendje tjetër provizore. Fëmijëri e pafund. Nisja nuk ishte e pamatur. Asnjëherë. Asnjëherë një “‘ia mbathim me vrap” ku harrohej një këpucë, bosh. Nuk iknim, ne paketonim valixhe. Pak plaçka brenda, ja kjo ishte. Domethënë bagazh të lehtë. Nuk kishim nevojë për kamionë. Ç’ishte e rëndë mbetej aty. Shpesh ne banonim me mobiljet e të tjerëve, sa mësohesha me to, më duhej t’i braktisja rishtazi e të hidhja sytë në grykë valixhesh. Besnikëria e tyre nuk kërkonte asnjë pse. Fjala kuvertë. Fjala dorashkë pellushi. Këto gjëza të buta, të mëndafshta, të ngrohta. Gati pa peshë. Se zvarritja e e valixheve të rraskapiste. Çfarë nuk lëviz me rrota, bëhet barrë, edhe sikur të mblidhet aty e gjithë pasuria.

Nuk mund ta duroj këtë pamje valixhesh. Thotë Richard. E kujt i thua. Dikur nuk e merr vesh më se ku e ke vendin. Janë vërtet vendet kaq të rëndësishme? Më duket po. Kur vizitova Brodskin në 1972-n në garzonieren e tij në Leningrad, vështrimi ra fillimisht tek një dollap shumë i madh, mbi të një valixhe transoqeanike dhe një flamur i vogël amerikan. Pak më muaj më vonë ai gjendej në ekzil. Valixhja është një shenjë. Dhe në radhë të parë një send. Gjurma e shtegtarit? Hesht. Nuk mund ta duroj këtë fjalë. Në gojën e të gjithëve. Jetojmë në fund të fundit në një shoqëri migracioni. Po të qe për mua në një shoqëri shtegtarësh të botës. Vetëm pa stacione, pa aeroporte. Ndryshe më kapin dallgët.

Ilma Rakusa 159 Oder meinetwegen in einer mobilen Gesellschaft der Weltreisenden. Bloß keine Bahnhöfe, keine Flughäfen. Ich krieg sofort einen Koller. Koffer können auch Vorfreude bedeuten, oder nicht? Auf eine Expedition? Auf ein Wiedersehen? So ungefähr. Meine Neugier kommt ohne Koffer aus.U nd je schneller ich mich im sommerlichen schwedischen Wald verkrieche, desto besser. Ich dachte, du bist lichthungrig. Na eben. Vielleicht müßte ich nach deinen Vorfahren fragen. Laß das. Meine sind über halb Osteuropa verstreut. Und du willst diese ganzen Verwandtschaftswege bereisen, als ob deine eigenen nicht ausgereicht hätten? Ich glaube schon. Meine Mitteleuropakarte ist zerfetzt von diesen jahrzehntelangen Berufsreisen. Darum das Koffertrauma? Mit zunehmendem Alter frage ich mich, wer ich bin. Koffer, auch wenn sie voller farbig-fröhlicher Aufkleber sind, geben darauf keine Antwort. Koffer tun weh. Ich leih dir meine Tasche als Hilfs-Bag. Tasche ist Tasche. Und wenn ich mich damit aus dem Staub mache? In die Wälder? Weiß ich nicht. Nur um endlich leicht zu sein. Go ahead.

Leichtigkeit, ja. Ich reise (im Flugjargon) mit Handgepäck, die Siebensachen auf engstem Raum verstaut. Der Mantel – mein Zelt, die Bücher – meine Wegzehrung. Wasserflasche, Zahnbürste, Stifte, Papier. Das früh erlernte Herumzigeunern hat mir Beschränkung beigebracht.

160 Aleph Letrare Po valixhet mund të jenë bulëzat e gëzimit, apo jo? Për një ekspeditë? Për një ritakim? Përafërsisht. Kureshtja ime jeton edhe pa valixhe. E sa më shpejt të përvidhem në pyllin suedez verës, aq më mirë. Mendoja, t’i ishe e uritur për dritë. Ja pra. Ndoshta duhet të të pyesja për të parët e tu. Lëre më mirë. Të mitë janë shpërndarë gati në gjysmën e Lindjes Europiane. E t‘i do t’i shkelësh të gjitha shtigjet e fisit, sikur të mos mjaftojnë të tutë. Më duket se po! Harta e Europës Qendrore është bërë fërtele nga udhëtimet e punës për dhjetëra vite. Prandaj të kanë traumatizuar valixhet? Me kalimin e viteve pyes veten kush jam? Valixhet, edhe kur janë plot reklama lëbyrëse nuk të japin ndonjë përgjigje. Valixhet dhembin. Po të ofroj çantën atëherë për ndihmë. Çanta mbetet çantë. E po qe se unë ia mbath me të? Nëpër pyje? Nuk e di. Vetëm për t’u lehtësuar disi. Atëherë jepi.

Lehtësim, po. Unë udhëtoj (në gjuhën e fluturimeve) me çantë dore, shtatë plaçka të paketuara në minimumin e mundshëm. Palltoja – çadra ime, librat – buka e rrugës. Shishja me ujë, furçë dhëmbësh, lapsa, letër. Ciganizmi im i hershëm më ka mësuar të kufizohem. Dhe përkujdejdesje për atë që është e pakët. Kujdes nga humbjet. Shamia e kokës më duhet për stolisje, mbrojtje dhe çadër. Prefero më mirë

Ilma Rakusa 161 Und Sorgfalt im Umgang mit dem Wenigen. Hüte dich vor Verlusten. Brauch das Kopftuch als Zierde, Schutz und Schirm. Bevorzuge das Hand-liche, Knitterfreie, Polyvalente. Im übrigen bist du dein eigenes Haus. Unterwegs oder nicht, Obdach gewährst du dir selbst. Das wußte ich, bevor ich es wissen wollte. Die Umzüge stießen mich in eine Selbständigkeit, deren Kehrseite die Angst war. Vater, Mutter, die Koffer und ich – das war die Welt. Aber da sich Vater, Mutter und die Koffer nicht festhalten ließen, begriff ich, was sich als einziges Zuhause anbot. So stehen wir im Wind. Das Schweinslederne längst verrottet. Ein Schal hat die Strapazen fadenscheinig überlebt. Neue Generationen von Schals sind herangewachsen. Und Trolleys eilen durch die Lande. Aber manchmal überkommt es mich, überkommt es mich jäh, und ich werde klein und schutzlos. Strecke die Hand hilfesuchend aus, nach einem Haltegriff, einem Kofferriemen. Nach einem Lotsen durch die Zeit.

Das Siestazimmer

In der Stille geschah alles gleichzeitig. Bilder hingen im Raum und konnten bis in die Unendlichkeit dauern. Andrzej Stasiuk

Hier war das Zentrum meiner Kindheit. Im Zimmer mit den heruntergelassenen Jalousien, zur Siestazeit. Ich bin allein, ich schlafe nicht. Liege ausgestreckt auf dem Bett, mit wachen Sinnen, aber zum Nichtstun verurteilt. Es heißt: still sein. Es heißt: ausruhen. Ich mag die Zäsur nicht, nicht diesen Dämmer am hellichten Tag. Doch die Regel duldet keinen Widerspruch. Ich bin schon still. Still. Dann geschieht es: je länger die Stille dauert, desto beredter ist sie. Ich höre Stimmfetzen, höre feines Blätterrascheln. Irgendwo in der Ferne jault ein Hund

162 Aleph Letrare të prekshmen, të pa rrudhosurën, polivalenten. Meqë ra fjala je vetë shtëpia jote. Rrugës apo kudoqoftë. Strehën ia bën gjithkush vetes. Këtë dije e mbaja me vete, para se të doja ta dija. Shpërnguljet më mësuan të pavarësohesha, ana tjetër e saj ishte frika. Babai, nëna, valixhja dhe unë – kjo ishte bota. Por as babai, as nëna, dhe as valixhja nuk mbaheshin dot përgjithmonë, atëherë kuptova se ku ishte shtëpia e vetme. Ja kështu jetojme nëpër erë. Valixhja me lëkurë derri është kalbur prej kohësh. Një shall i ka mbijetuar kohës, me gjasë. Gjenerata të reja shajsh janë krijuar. Vendit i bien mes për mes trolleit. Por nganjëherë më mbulon dallga, më mbulon papritur, unë ndjehem e vockël, e pambrojtur. Zgjas dorën për ndihmë, të kapem diku, pas një rripi valixheje. Pas një navigatori nëpër kohëra.

Një dhomë për siesta

Në qetësi gjithçka ndodhte njëkohshëm. Pikturat varur në mur mund të jetonin deri në përjetësi. Andrzej Stasiuk

Çerdhja e fëmijërisë sime. Dhoma me grilat e ulura gjatë orëve pas mesdreke. Jam vetëm brenda, po nuk fle. Rri shtrirë mbi shtrat, shqisat janë mëse vigjilente, por të ndëshkuara për të mos bërë asgjë. Thuhet: të jesh i papipëtimë. Thuhet: të prehesh. Nuk është se e dua këtë ndërprerje, këtë fashitje në pikun e ditës. Por rregulli nuk e duron shkeljen. Unë jam e heshtur. Qetësi. Atëherë ia bef: sa më shumë që zgjat qetësia, aq më shumë elokuente bëhet. Dëgjoj zëra të copëtuar, fëshfërimë gjethesh. Diku larg leh një qen (megjithëse edhe kafshët flenë). Kërcitje. Një mur më tutje dëgjohet shpëlarja e WC- s. Veshi i shkrin zhurmat sipërfaqësisht, i përthith dhe vazhdon të

Ilma Rakusa 163 (obwohl auch die Tiere schlafen). Etwas knarrt. Druben geht die WC- Spulung. Mein Ohr sintert die Geräusche und saugt sie ein. Und horcht angespannt weiter. Viaggio. Oder ungarisch vigyázz (paß auf ). Wer spricht wo, mit wem, wozu? Je vager das Gehörte, desto gieriger spinne ich es fort. Murmle schon, Sätze, Dialoge. »Ich gehe fort.« »Gehst du auf Reisen?« »So könnte man sagen.« »Wohin?« »Nach Sudamerika«. »Mit dem Schiff?« »Mit dem Schiff.« »Fur lange?« »Ich glaube schon.« Schweigen. »Du bist mutig. Paß auf dich auf.« Im Handumdrehen ist der Abschied da. Von Abschieden verstehe ich etwas. Und habe doch geflunkert. Etwas erfunden, um in bekanntes Terrain vorzustoßen. Manchmal freilich lockt das Unbekannte. Und ich phantasiere mir etwas zusammen. Wie Stella auf einem schwarzen Boot mit drei mal drei schwarzen Segeln von Piraten entfuhrt wird. Wunderbarerweise tun sie ihr nichts an. Sie brät Fische, flickt Wäsche und bekommt dafur jeden Tag einen Sonnenuntergang geschenkt. Als die Piraten sie in ihr Heimatdorf zuruckbringen, ist ihre Haut braun wie die eines Matrosen, und ihr rotblondes Haar glänzt wie Gold. Stella, unser Stern, begrußen sie die glucklichen Eltern. Und die Piraten entblößen ihre blitzenden Zähne, winken und fahren hinaus aufs weite Meer. Wachträumend erschuf ich mir eine Welt. Und vergaß daruber jede Zeit. Wie lange lag ich schon im abgedunkelten Zimmer? Das im ubrigen so dunkel und tot nicht war. Schnell gewöhnten sich die Augen an den Dämmer, folgten dem Netz der Risse an der Decke oder den Lichthasen, die uber den Fliesenboden huschten. Immer sickerte etwas Helligkeit durch die Jalousienritzen, bildete zitternde Streifen oder vibrierende Flecken. Ich konnte mich an dem Schauspiel nicht satt sehen. War das nicht ein Ziegenkopf, ein Eselsprofil? Das Schauen rief nach Deutungen, und plötzlich war das Zimmer belebt. Mit Tieren und anderen Wesen, schon hörte ich sie flustern. Jedesmal von neuem erlebte ich die Verwandlung meiner Camera obscura in eine Wunderkammer, und mein Alleinsein als Gluck. Sogar die weinroten Fliesen fingen zu sprechen an. Hatten sie lang genug erzählt, beruhrte ich sie mit den Fußsohlen. Ich

164 Aleph Letrare vigjilojë pipëz. Viaggio. Apo në hungarisht vigyázz (kujdes). Kush flet ku me kë, përse? Sa më i turbullt dëgjimi aq më me ashk tjerr fantazia ime. Pëshpëris fjali, dialogje. „Për ku?“ „Në Amerikën e Jugut“. „Me anije?“ „Me anije.“ „Do rrish gjatë?“ „Besoj se po.“ Heshtje. “Ke guxim. Bëj kujdes.” Me një lëvizje të dorës lamtumirë. E për lamtumirat unë di të këndoj një këngë. Mashtrova. Shpika diçka për të hyrë në terren të njohur. Nganjëherë sigurisht të josh e panjohura. Po mbledh copëzat e fantazisë. Si Stela në varkën e zezë me tre vela rrëmbehet tre herë. Për fat, piratët nuk e prekin me dorë. Ajo pjek peshq, qep rrobat, dhe si shpërblim merr çdo ditë një perëndim dielli si dhuratë. Kur piratët e kthejnë në fshat, lëkura e Stelës ka marrë ngjyrë çokollate si ajo e një marinari dhe flokët e saj të kuqërremtë shkëlqejnë si floriri. Stela, ylli ynë, e rrokin prindërit të lumtur. Piratët ngërdheshen duke nxjerrë dhëmbët xixëllues, përshëndoshen dhe marrin udhën e detit. Në gjysmëndërr ia dola të krijoj një botë dhe të harroj kohën. Sa kohë kaloi në këtë dhomë gjysmë të errët – me që ra fjala nuk ishte kaq e errët dhe e vdekur. Sytë u mësuan shpejt me mugëtirën, ndiqnin rrjetën e të çarave në tavan, apo lepujt prej drite që rendnin nëpër dyshemenë me pllaka. Herë pas here drita rridhte përmes të çarave të grilave, duke krijuar shirita të dridhshëm apo njolla vibruese. Nuk ngopesha duke e parë këtë teatër drite. Ç’ishte kjo kokë dhie, apo profil gomari? Vështrimi gjurmonte domethënie, e papritur dhoma mbushej me jetë. Me kafshë dhe krijesa të tjera që pëshpërisnin. Përherë e nga e para përjetoja shndërrimin e Camera obscura në një dhomë çudirash, dhe vetminë si lumturi. Deri sa edhe pllakat e kuqe çuçurisnin. Kur e tepronin vija heshtja me shputën e këmbës. Dora shkiste mbi sipërfaqen e ftohtë, duke mos prekur njollat e dritës. Dyshemeja një tavëll loje. Një maket me element të lëvizshëm. Dhoma e siestas – perandoria ime. Aty ku realiteti filtrohej e avullonte për të lindur fantazia. Njëra kushtëzonte tjetrën. Pa grila – pa udhëtime imagjinare. Nën vellon e kësaj tejdukshmërie unë

Ilma Rakusa 165 glitt uber ihre kuhle Oberfläche, wobei ich die Lichtflecken umging. Der Boden als Spielbrett. Als Muster mit beweglichen Elementen. Das Siestazimmer war mein Reich. In das die Wirklichkeit so gefiltert und gedämpft eindrang, daß meine Phantasie abheben konnte. Das eine bedingte das andere. Ohne Jalousien keine imaginären Reisen. Im Schutz ihrer Durchlässigkeit kam ich gleichsam zu mir selbst. Fand den Mut zu Höhenflugen und labyrinthischen Irrwegen. Ja, manchmal drehten sich meine Gedanken auch im Kreis. Das hatte etwas Beengendes, selbst das Zimmer fing zu schrumpfen an. Ich mußte mich befreien, meinen Starrsinn uberlisten. Oft half ein Liedvers, und die Gedanken segelten davon. Freie Fahrt im Kopfmeer. Die Stunden zwischen zwei und vier waren mein Geheimnis. Mutter glaubte mich schlafend. Jedenfalls fragte sie nicht, wie ich die Zeit verbrachte. Wenn sie rief, räkelte ich mich und schuttelte meine Tagträume ab. Ich sagte ihr kein Wort. Das Licht draußen blendete. Alles war grell und laut. Ich hatte mich so an die Nuancen der Dunkelheit, an die Abtönungen von Schatten und Licht gewöhnt, daß mir das Tageslicht aggressiv vorkam. Die Welt tat weh. Mit der Zeit wurde das Siestazimmer zur Zuflucht. Zum Schutzraum. Umgeben von seiner porösen Membran fuhlte ich mich sicher und frei. Hier buchstabierte ich meine Erfindungen, erlebte jähe Epiphanien. Ich war ein Kind der Jalousien.

Vom Sammeln

Die Kofferkindheit ließ es nicht zu. Verbot Anhäufungen jeder Art. Es hieß: Leicht bleiben, beweglich. Bloß keine Last. Aber den Muscheln konnte ich nicht widerstehen, den weißen, rosafarbenen, braungescheckten Muscheln, die zart und zerbrechlich waren, eine leichte Fracht. Ich sammelte sie mit Hingabe, legte sie in wattegefütterte kleine Schachteln und hütete sie als meinen Schatz.

166 Aleph Letrare kthehesha tek vetja. Gjeja guximin për të zbuluar retë dhe koklavitjen e labirinteve. E nganjëherë mendimet vinin rreth e rrotull, duke më ngushtuar e duke ma zvogëluar dhomën. Më duhej të çlirohesha, t’ia hidhja ngulmimit. Një varg kënge mjaftonte e mendimet lundronin më larg. Udhë të lira në detin e kokës. Orët nga dyshi deri tek katra ishin sekret. Nëna besonte se flija. Së paku nuk pyeste si e kaloja kohën. Kur zëri i saj depërtonte në dhomë, atëherë unë shtriqesha dhe shkundja ëndrrat. Asnjë fjalë asaj. Drita jashtë verbonte. Gjithçka jashtë ishte goditëse dhe zhurmuese. E mësuar me nuancat e mugëtirës, me dritëhijet, më dukej agresive drita e ditës. Bota të sillte dhimbje. Me kalimin e viteve dhoma e siestas u kthye në refugium. Dhomë mbrojtjeje. Rrethuar nga membrana e saj porose ndjehesha e sigurtë dhe e lirë. Aty shqiptoja shpikjet, përjetoja epifanitë e befshme. Isha një fëmijë grilash.

Mbi qëmtimin

Valixhja e fëmijërisë nuk më lejonte. Ndalonte stivime të çdo lloji. Thuhej: Vazhdo e lehtë, e lëvizshme. Pa barrë me vete. Po unë nuk u rezistoja dot guackave, - të bardhave, të roztave, të kaftave laramaneve, - ashtu të brishta e thyeshme ato ishin një barrë e lehtë. I qëmtoja devotshëm, i mirëprisja në kutiza të veshura butë. Guackat ishin thesari im. Nuk bënin këmbë të iknin, mund t’i prekje gjithmonë e kurdo e t’i adhuroje. Kujtoja bregun ku i kisha gjetur apo i kisha nxjerrë nga rëra. I lidhja me një vend, me një kohë. Përtej bukurisë së tyre, ato ishin furkat e momentit, dëshmitare të vocërra të konstelacionit, pjesë e të cilit isha edhe unë. Në jetën e trenave ato ishin depo kujtese. E parandjeja, nuk kishte dyshim në mbijetesën e tyre. Më vonë guackave iu bënë shoqëri këpucët, librat, kartolinat, kujtime të çuditshme. Preferenca ime nuk ishte as edhe një grimë

Ilma Rakusa 167 Sie liefen nicht davon, ließen sich wieder und wieder berühren und bestaunen. Ich erinnerte mich an den Strand, wo ich sie gefunden oder aus dem Sand geklaubt hatte, ich verband sie mit einem Ort, ja mit einer Tageszeit. Und so waren sie über ihre Schönheit hinaus Träger eines bestimmten Moments, winzige Zeugen einer Konstella- tion, die mich einschloß. Im zugigen Leben bildeten sie Erin nerungsspeicher. Ich ahnte die Verläßlichkeit ihres Überdauerns. Zu den Muscheln gesellten sich später Schuhe, Bücher, Postkarten, seltsamste Andenken. Das Gefallen, das ich an ihnen fand, hatte keinen pragmatischen Grund. Die Dinge evozierten etwas – und würden auch meine Beziehung zu ihnen bewahren. Ich erstand alte Bücher, denen ich meinen eigenen Stempel aufdrückte (Unterstreichungen, Buchzeichen), ich kaufte bosnische Schnabelschuhe, die mich beim Tragen an den freundlichen Basarhändler erinnerten. Allmählich form ten die gesammelten Gegenstände eine Gemeinschaft, in der ich die Spuren meines Lebens, seine Zufälle und Gesetzmäßigkeiten erkannte. Von System konnte keine Rede sein, denn mein Sammeln war nie systematisch, hatte es nie auf Vollständigkeit abgesehen. Es gab Vorlieben – das Wort Liebe ist wichtig –, und es gab den Wunsch, der Gegenstand möge gegen Vergessen und Vergehen standhalten. Der Gegenstand? Ich sammelte auch Namen, indem ich sie säuberlich aufschrieb. Ich hielt Flüchtiges in Notizheften fest, die von Tintenblau zu Altrosa wechselten und deren Reihe immer stattlicher wurde. Zwischen die Seiten gerieten Grashalme, Museumseintrittskarten, winzige objets trouvés und auch mal ein billet doux. Beweisstücke erlebter Gegenwart. Bojen im Meer der Zeit. Ich sammelte, um eine eigene Welt aufzubauen. Um der Zugluft meiner spielzeuglosen Nomadenkindheit etwas Festes entgegenzusetzen. Heute sind es diese Dinge, aus denen mir Geschichte entgegenschlägt, meine eigene. Sie setzen Staub an, werden je nachdem mürbe oder vergilben, aber sie altern kaum. Die weißblaue Miniaturkirche aus Patmos, der spangrüne Drachen aus Ljubljana, das rumänische Holzkreuz, der winzige Alabasterhase, die dünne metallene Orgelpfeife, die venezianische

168 Aleph Letrare pragmatike. Sendet evokojnë gjithmonë diçka – dhe ato dinin të ruanin lidhjen time. Gjeja libra të vjetër që u stampoja vulën time (nënvizime, shenja), blija këpucë boshnjake me majuckë, që më kujtonin shitësin e qeshur në pazar. Me ngadalë sendet e qëmtuara krijuan një komunitet, ku unë rigjeja gjurmët e jetës, rastësitë e ligjësitë e saj. Nuk mund të bëhej fjalë për sistemim, qëmtimi nuk ishte asnjëherë sistematik, nuk gjakonte asnjëherë plotërinë. Po, ekzistonin sende të dashura, - fjala dashuri ka rëndësi në këtë moment -, ekzistonte edhe dëshira që sendi të përballonte harresën dhe përkohshmërinë. Sende? Unë qëmtoja edhe emra, të bukurshkruar pastër. Përditshmërinë fluturake e fiksoja në blloqe shënimesh, që shdnërroheshin nga boja blu e shkrimit në një rozë të zbërdhylët, në radhë që lartoheshin gjithnjë e më shumë. Mes faqeve gjendeshin fije bari, bileta muzeumesh, grimca objet trouvés , e nganjëherë edhe një billet doux. Prova të së tashmes së përjetuar! Bova në detin e kohës. Qëmtoja për të krijuar botën time. Të ngrija fortesa përballë rrjedhave të ajrit të fëmijërisë simë nomade dhe pa lodra. Pikërisht këto sende sot më shpalosin historinë, historinë time. Ato janë mbuluar nga pluhuri, janë zbrujtur e zverdhur, por nuk janë plakur. Miniatura bardhë e blu e kishës së Patmosit, dragoi i gjelbër nga Lubjana, kryqi i drunjtë rumun, maska kolombine nga Venecia, guri zemër nga bregu i Mairas, shalli beduin i zbukuruar me monedha argjendi, tasi maroken i turkiztë, karficat ruse nga Palehu, engjëlli i vogël prej allçie, peshtafi i kuq, kapuçi nga Kaukazi prej leshi, loja e dominove për udhëtim, lapsi i Pinokut, çanta maqedonase e bërë në tezgjah. Dhe qindra kartolina (në kuti këpucësh të radhitura sipas shteteve), qindra disqe vinyli ( të radhitura sipas kompozitorëve). Nga Rusia kthehesha – në fund të bursës – me dy valixhe të rënda plot libra dhe disqe (të firmësMelodija ), aq të rënda sa më acaroheshin tejzat. Nuk kisha rrugë tjetër, postës nuk i besohej - dhe me vete tërhiqja pas një botë të tërë. Sot disqet e Melodijas cijasin për tmerr, teksa veprat e Lermontovit, Leskovit dhe Çehovit vijnë era kauçuk

Ilma Rakusa 169 Colombinenmaske, der herzförmige Stein vom Ufer der Maira, das mit Silbermünzen dekorierte schwarze Beduinentuch, die türkisblaue marokkanische Teeschale, der indische Holzkreisel, die russische Palech-Brosche, der kleine Gipsengel, die rote Schmuckschatulle, die kaukasische Wollmütze, das Reise-Domino-Set, der Pinocchio-Stift, die buntgewobene makedonische Umhängetasche. Und Hunderte von Ansichtskarten (in Schuhschachteln nach Ländern geordnet), und Hunderte von Vinyl-Platten (nach Komponisten geordnet). Aus Rußland kehrte ich – am Ende meines Stipendienjahres – mit zwei schweren Koffern voller Bücher und Platten (der Firma Melodija) zurück, so schwer, daß sich die Sehnen meiner rechten Hand entzündeten. Aber ich hatte keine Wahl, der Post war nicht zu trauen – und das Mitgebrachte eine Welt. Heute krächzen die Melodija-Platten fürchterlich, und die Lermontow-, Lesskow- und Tschechow-Ausgaben riechen nach Kunststoff und billigem Leim. Es genügt, daß ich die Regale mit der Nase abtaste, um die Provenienz der Bücher festzustellen. Nur: missen möchte ich die sowjetischen nicht. Sie sind Zeitkapseln, holen Vergangenes herauf. Und erinnern mich nicht zuletzt daran, wie schwierig es war, sie (in Antiquariaten) zu beschaffen, wie schwierig, sie anschließend nach Hause zu schaffen. So konnte ich nur lachen, als ein Freund mir vor Jahren einen gemeinsamen fernen Wohnsitz mit dem Argument schmackhaft machen wollte, er werde mir alle Bücher wieder kaufen (»I’ll buy you all your books again«). Wie, bitte, soll das gehen? Jedes einzelne Buch hat seine Geschichte, und mit jedem bin ich – angefangen beim Kauf bis zu den verschlungenen Wegen der Lektüre – verbunden. Bibliotheken lassen sich nicht kopieren. Oder wenn, dann minus ihre Geschichte. Inzwischen schauen mich die im Laufe langer Jahre gesammelten Dinge verschwörerisch an. Als wollten sie mich heimsuchen, mahnen. Sie sind viele, ich bin allein. Ihre Übermacht quillt aus Schränken und Regalen, stellt sich auf Simsen und Tischen zur Schau. Denn ich habe nicht nur aktiv gesammelt, ich habe auch aufbewahrt, was mir zugeflogen

170 Aleph Letrare dhe zamkë e lirë. Mjafton të nuhas raftet për të gjetur origjinën e librave. E prapë, librat sovjetikë nuk dua t’i humbas. Ato janë kapsula kohe që nxjerrin të shkuarën në sipërfaqe. Dhe nuk më kujtojnë vetëm se sa e vështirë ishte t’i gjeje në dyqane antikuarësh, po aq më e vështirë ishte t’i kaloje nëpër doganë. Prandaj vetëm mund të qeshja, kur një mik para disa vitesh, për ta bërë që unë të fushja në zemër një shtëpi të përbashkët, diku larg, më thotë: “I’ll buy all your books again” - Unë do t’i blej të gjithë librat sërish” Po si mund ta bësh këtë? Çdo libër ka historinë e tij, e me secilin – duke filluar nga momenti i blerjes deri tek udhët e përdredhura të leximit – kam jetuar. Bibliotekat nuk mund të kopjohen. Edhe sikur, atëherë minus historinë e tyre. Ndërkohë të gjitha sendet e tubuara me vite më shohin tani me një mënyrë konspirative. Sikur duan të më sulmojnë, të paralajmërojnë. Ato janë shumë, unë vetëm. Superfuqia që kanë derdhet nga dollapët dhe raftet, ekspozohet me dëshirë në parvaze e tavolina. Nuk qëmtoja thjesht me zell, kam ruajtur gjithçka më kanë dërguar: Letra (të miqve, dashnorëve, kolegëve në radhë kutish), kartolina (ibidem), ekzemplarë me dedikim (ibidem), dhurata (pupat e baletit të Ella Komlewas, shallet rusë, shalle mëndafshi, çanta dore, tasë çaji, gjerdanë, skica, vazo, pjata). Kur dua të ndahem nga ndonjëra prej tyre më rreh në fytyrë era e trenit. Ndjenja e njohur: Largim, apo: Valixhet janë valixhe/janë lamtumirë/janë lëkurë/janë prekje/janë më-mbush-plot/më zbraz/ janë shpërngulje nga këtu për diku/ dhe nga diku/Ah/më tej. Kësaj Më Tej nuk i ikën dot, e sërish sendet, solide, mishërojnë stabilitet. Formojnë kornizën. Krijojnë çadrën. Japin mbështetje. Këto sende memece, fjalëshumë. Që nuk duan të kalojnë në bregun e përtejmë, po ia dalin të krijojnë një vatër. Që ato me lodrim do t’ia dalin të më mbijetojnë, - e pranoj. Që ato më drejtojnë apel të mbaj rregull, - e kuptoj.

Ilma Rakusa 171 kam: Briefe (schachtelweise, von Freunden, Liebhabern, Kollegen), Post karten (dito), Widmungsexemplare (dito), Geschenke (Ella Komlewas Ballettschuhe, russische Schals, Seidentücher, Handtaschen, Teegläser, Halsketten, Zeichnungen, Vasen, Teller). Will ich mich von etwas trennen, weht mir Zugluft ins Gesicht. Das bekannte Gefühl: Loslassen, oder: Koffer sind Koffer / sind Abschied / sind Leder / sind Faß-mal-an / sind Pack-mich-voll / und wieder aus / sind Wir-ziehen-von-hier-nach- dort / und von dort / ach ja / nach weiter. An diesem Weiter führt kein Weg vorbei, und doch. Und doch stehen die Dinge, solide, für etwas Stabilität. Bilden einen Rahmen. Bieten Schutz. Gewähren Halt. Diese stummen, sprechenden Dinge. Die nicht ins Jenseits wollen, aber dazu taugen, ein Zuhause abzugeben. Daß sie mich spielend überdauern können, ist gut. Daß sie mich zur Ordnung rufen, ist gut. Daß sie, ohne sich selber zu verändern, mir zeigen, wie ich mich verändert habe, ist gut. Daß sie (meiner Sentimentalität zum Trotz) unabhängig sind, ist gut. Längst führen sie untereinander Gespräche, die mich überflüssig machen. Das ist gut. Von ihrer Unschuld will ich nicht reden. Unschuldig sind weder sie noch ich. Aber gemessen an meinen Fragen sind sie fraglos gut.

Wind

Das Gesicht des Windes ist das, was er in Bewegung setzt. Yoko Tawada

Nicht zu fassen: Da, und wieder weg, und hinterläßt doch Spuren, wenn er will. Der Wind, der Wind, das himmlische unhimmlische Kind. Bergwind, Talwind, Landwind, Seewind, Höhenwind,

172 Aleph Letrare Që ato, pa ndryshuar aspak vetë, më tregojnë se si kam ndryshuar unë, - është gjë e mirë. Që ato, (për inat të sentimentalitetit tim) janë të pavarura – është po ashtu bukur. Prej kohësh ne bëjmë biseda, ku unë dal jashtë loje. Edhe kjo është gjë e mirë. Vetëm për pafajësinë e tyre veçse nuk më del zëri. Të pafajshme nuk janë as ato, as unë. Por të matura me grishjet e mia, ato janë pa asnjë dyshim- më të mirat.

Erëra

Fytyra e erës është ajo që era e vë në lëvizje. Yoko Tawada

E pabesueshme: Këtu, ikën e prapë lë gjurmë po qe së dëshiron. Era, era, fëmija qiellor e jo qiellor. Erë mali, erë luginë, erë fshati, erë liqeni, erë lartësish, erë shpatesh, erë shtëllungë, erë stuhie, erë veriu, erë jugu, erë lindjeje, erë perëndimi, fllad, veri, erë deti, erë shkretëtire, juga, shiroku, tramontani, maistrali, borana, mistrali. Mos të dalë kush të thotë se erërat janë të këmbyeshme, ajo erë që fryn sot në Trieste, fryn nesër në Berlin. E prej kësaj nuk ia vlen të emigrosh. Erërat janë qenie me zotërimet e tyre, emrat, dhe format e veta të influencës. Po qe se në botëkuptimin indian jam erë transparente (Vata), kjo nënkupton veçse që jam një ekzistencë në transformim, që më duhet të matem me shumë erëra, pa më marrë me vete. Sa më shumë shtegtime dhe shpërngulje aq më të shpeshta takimet me erërat. Tek secila më përshkon një parandjenjë, që qetësia është rast emergjence. Wind, vent, veter, szél, në të vërtetë emri duhet të jetë njërrokësh, Wind - era, si Schnee - bora, po jo si reja që merr forma: flokëzash,

Ilma Rakusa 173 Fallwind, Wirbelwind, Sturmwind, Nordwind, Südwind, Ostwind, Westwind, Brise, Lüftchen, Meerwind, Wüstenwind, Föhn, Scirocco, Tramontano, Maestrale, Bora, Mistral. Es sage mir keiner, die Winde seien austauschbar, ein Wind, der heute in Triest weht, wehe morgen in Berlin. Weshalb es sich nicht lohne, auszuwandern. Die Winde sind Wesen, haben ihre Gebiete, Namen und Wirkungsweisen. Und bin ich im indischen Sinne winddurchlässig (Vata), heißt das nur, daß ich es in meiner zugigen Existenz mit verschiedenen Winden aufnehmen muß, ohne mich umblasen zu lassen. Je mehr Wanderung und Auswanderung, desto größer die Zahl der Windbegegnungen. Bei jeder streift mich die Ahnung, daß Ruhe ein Ausnahmezustand ist. Wind, vent, veter, szél, im Grunde muß er einsilbig sein, der Wind, wie der Schnee, nicht wie die Wolke, die Formen annimmt: von Flocken, Flügeln, Fischen, Drachen, Ohren, Toren, Rüsseln, Schiffen, Amphoren, von Pferden, Segeln, Bohrern, in Schiefer, Weiß, Bleigrau, Beige, Schmutzgelb, Creme. Der Wind hat keine Farbe, aber er tönt: singt, pfeift, stöhnt und tobt sich aus. Die Bora in Triest – ferne Nachfahrin des Nordwindgottes Boreas – fauchte wie ein wildes Tier. Stürzte vom Karst hinab zum Meer und riß mit, was ihr in den Weg kam. Ich lernte sie fürchten, klein, wie ich war. Wenn sie am Haus rüttelte, das Meer aufwühlte, Regen in Eis verwandelte, daß die Menschen auf allen Vieren krochen. An Straßenecken waren Seile gespannt, zum Festhalten. Derweil flogen Mützen und Schirme und Schals davon, bauschten sich Mäntel wie Ballons. Ein Fest für Cartoonisten, hätte es nicht immer wieder Tote gegeben. Unter Passanten, Polizisten, Fischern. Bora-Statistiken verzeichnen Windgeschwindigkeiten zwischen 130 und 180 Stundenkilometern, am heftigsten wütet der Wind in den Wintermonaten. Kalt, kalt, für das Kind bedeutete er Hausarrest. Und doch gab es mäßige Bora-Tage, viertelbedrohliche, da mich Mutter in meinen ungarischen Lammfellmantel packte und mitnahm. Ich sah das bleigraue, schaumzerzauste Meer, spürte die Elementargewalt des Winds, kämpfte gegen Widerstand und Angst. Triest wurde zum Tohuwabohu, zu einem entfesselten Etwas, das laut an mein Ohr schlug. Die Hauptstadt der Bora fletschte ihre Zähne. Beim trägen Südwind, dem Scirocco, verbreitete sie bleierne Müdigkeit und schlechte Laune. Der Wind kam stoßweise, vom

174 Aleph Letrare flatrash, peshqish, dragonjsh, veshësh, portash, feçkash, anijesh, amforash, kuajsh, velash, trapanosh, - në ngjyrë plumbi, të bardhë, bezhë, të verdhë të zbardhur, krem. Era nuk ka ngjyrë, por këndon; këndon vërshëllen, rënkon dhe tërbohet. Borana në Trieste. Pasardhëse e lashtë e perëndisë së erërave të veriut Boreas –kërret si një kafshë e egër. Sulej nga brigjet karstike në drejtim të detit, dhe merrte përpara ç’gjente. Mësova t’i trembesha, e vogël siç isha. Kur shkundte shtëpinë, rrokulliste rropullitë e detit, shndërronte shiun në akull, i bënte njerëzit të zvarriteshin këmbadoras. Në cepat e rrugës vareshin litarë për t’u mbajtur. Ndërkohë në ajër fluturonin kapele, çadra dhe shallë, palltot fryheshin si balona. Festë për karikaturistët, sikur të mos kishte aty këtu viktima. Kalimtarë, policë, peshkatarë. Statistikat e boranës shënojnë shpejtësi ere nga 130 deri në 180 kilometra në orë, më stuhishëm ajo godet në muajt e dimrit. Ftohtë, ftohtë, për vogëlushët kjo do të thotë arrest shtëpiak. E sërish vinin ditë me erë më pak agresive, çerek të rrezikshme, atëherë kur nëna më paketonte në pellushin hungarez me lesh qingji dhe më merrte me vete. Shihja detin gri plumbi, detin e zhdavaritur në shkumë, ndjeja pushtetin e lashtë të erës, luftoja kundër refuzimit dhe frikës. Trieste bëhej mishmash, si e çliruar nga zinxhirët, diçka që godiste fort në veshë. Kryeqyteti i boranës skërmiste dhëmbët. Në ditët e erës së jugës, shirokut, sundonte një lodhje e plumbtë dhe një humor i zymtë. Era befte prej detit të zhytur në tymnajë. Valë të ngrohta ethesh, jastëkë të vakët ajri, marramendje. Pisha, tamariskët dhe oleandrat fërgëllonin trishtueshëm. Në ditë të tilla gjuaja lepujt e dritës në dhomën e siestas më mirë se sa të ulesha tek shkëmbinjtë në breg. Megjithëse uji dukej premtues për një banjë freskuese. Të mos më thotë kush erërat ngjasojnë. Në lagunën e Grados fryn tramontani. Bari dhe shkurret në ishujt e vegjëli përkulen erës. Freskët, valët xixëllojnë në dritën e mbrëmjes,

Ilma Rakusa 175 Meer her, das in Dunst gehüllt war. Fiebrige Wärmewellen, laue Luftpolster, im Kopf machte sich Dumpfheit breit. Pinien, Tamarisken und Oleander zitterten unfroh. An solchen Tagen jagte ich lieber die Lichthasen im Siestazimmer, als auf den Strandfelsen zu sitzen. Obwohl das Wasser Abkühlung versprach. Sage mir keiner, die Winde glichen sich. In der Lagune von Grado bläst der Tramontano. Gras und Büsche auf den winzigen Inseln biegen sich im Wind. Es ist frisch, die Schaumkronen glänzen im Abendlicht, der Himmel gleicht einem fahrenden Bild. Pallaksch, Pallaksch, entfährt es mir. Rechts Pasolinis Medea-Eiland, die Schilfhütte, ohne Callas. Giuseppe Zigaina neben mir sagt, ein Gruß in der Lagune bestehe in einem einfachen Heben der Hand, vergleichbar einem Flügelschlag. Dann legt unser Schiff an der kleinen Mole der Insel Anfora an. Der Wind kommt in kalten Böen, zieht, reißt, rüttelt. Liest in der Blindenschrift des Meers. Die Wolken segeln. Kapuze hoch, und den Damm entlang, durch kniehohes Gewächs. Ich muß mich bücken, um den Windstößen zu trotzen. Grauer Lagunenschlamm, aus dem Holzteile ragen. Dahinter das blaugrüne seichte Wasser. Es riecht nach Algen und Jod. Ich atme den Geruch ein, den schneidenden Wind. Er dringt in meine Lunge. Er betäubt mein Ohr. Und weiter. Durch meinen Kopf schwimmen die Mosaikfische Aquileias. So eine fröhliche Schar. Über mir treiben eilige Wolken. Sie erzählen vom Sturm auf dem offenen Meer. Hier, in der Lagune, sprüht keine meterhohe Gischt, obwohl der Wind zulegt. Er ohrfeigt mich. Noch vor dem Ende des Damms kehre ich um, mit salzfeuchtem Gesicht. Sehe tränend die runden Grasteppiche im Brackwasser. Die Sonne geht unter. In der Fischerkneipe ist es windstill, Muschelrisotto dampft in den Tellern. Und das Fleisch der fangfrischen Seebrasse ist weiß und saftig. Ich esse ein Stück Meer, während draußen die Nacht hereinbricht. Im Wind ist ein schwieriges Wohnen, weiß Biagio Marin. Auf gradesisch: »Vive nel vento / xe difissile modo …« Doch wer spricht von Wohnen? Sind wir nicht immer umgezogen, windisch? Ob ich die Winde jage oder sie mich, was soll’s. Von Einfangen kann keine Rede sein. Alle Eimer, Lassos umsonst. Da, sag ich zum Kind, da hast du die Windrose. Sie wird’s schon weisen. Staune und vertraue.

176 Aleph Letrare qielli kthehet në një pikturë që endet. Pallaksch, pallaksch, qielli më ikën duarsh. Në të djathtë, ishulli Medea i Pasolinit, kasollja e kallamave, por pa Callas. Krah meje Giuseppe Zigaina thotë se për një përshëndetje në lagunë mjafton të ngresh dorën, ngjashëm me një rrahje flatrash. Anija jonë më pas ankoron në molin e vogël të ishullit Anfora. Era godet ftohtë, thith, rrëmben, shkund. Lexon në alfabetin e verbër të detit. Retë lundrojnë. Kapuçi ngrihet lart, dhe drejt argjinaturës mes shkurreve që mbulojnë gjunjët. Më duhet të kërrusem që të përballoj goditjet e erës. Baltë gri lagune, prej nga shohin copa druri. Pas saj ujë blu-jeshil. Erë jodi dhe algash. Unë marr erë, thith erën. Mbush mushkëritë. Shurdhoj veshët. Endja vazhdon. Në kokë notojnë peshqit e Akuileas. Një trumbë e hareshme. Mbi mua lodrojnë retë. Më rrëfejnë për stuhinë në det të hapur. Këtu, në lagunë nuk ka dallgë një metërshe, megjithëse era shtohet. Më flakëron në fytyrë. Pa arritur kufirin e argjinaturës kthehem, me fytyrë të lagur kripe. Mes lotimit shoh qilimat e barit në ujë të kripur. Dielli perëndon. Në mejhanen e peshkatarëve nuk ka erë. Rizoto me midhje tymon në pjatë. E mishi i peshkut të freskët është i bardhë e i lëngshëm. Ha një copë deti, ndërkohë që jashtë bie nata. Brenda erës është i vështirë banimi, thotë Biagio Marini. Në dialektin gradez: “Vive nel vento/xe difissile modo…” Po kush po thotë të banosh? Nuk jemi shpërngulur gjithmonë, nuk kemi qenë gjithmonë erëtarë? Nëse i bie unë pas erërave apo ato mua, ç’rëndësi ka. Nuk bëhet fjalë për t’i kapur. Më kot të gjitha kovat, kapistrat. Në këtë moment i them fëmijës, ja ku e ke busullën. Ajo do të të rrëfejë udhën. Habitu dhe beso.

–përktheu nga origjinali: Lindita Arapi

Ilma Rakusa 177

Hans-Ulrich Treichel Hans-Ulrich Treichel Der Verlorene (Auszug)

Der Professor untersuchte zuerst die Eltern, während ich im Warteraum wartete. Von dort aus konnte ich die Laborantin beobachten, die sich mit den inzwischen ausgegossenen Fußformen beschäftigte. Anscheinend war für diesen Tag keine weitere Laborkundschaft bestellt worden, und sie konnte sich ganz unseren Angelegenheiten widmen. Der rechte Fuß des Vaters, der rechte Fuß der Mutter und mein rechter Fuß standen vor ihr auf dem Tisch. Sie war gerade dabei, die Fußsohle des Vaters einschließlich der Zehen und Ferse mit einer dunkelblauen tintenartigen Lösung zu bestreichen. Dann nahm sie den mit Farbe bestrichenen Fuß wie einen Stempel in die Hand und drückte ihn auf ein großes weißes Blatt. Sie betrachtete das Ergebnis ihrer Arbeit und war ganz offensichtlich zufrieden damit, denn nun nahm sie sich den Fuß der Mutter und schließlich meinen Fuß vor. Sowohl der Fuß der Mutter als auch mein Fuß verursachten größere Schwierigkeiten. Beide konnte sie nicht einfach als Stempel benutzen, sondern mußte, nach erneutem Bestreichen mit der Lösung, von den verschiedenen Fußpartien jeweils Einzelabdrücke machen. Hätte sie den linken, weniger platten Fuß des Vaters als Vorlage gewählt, dann hätte sie auch diesen nicht einfach wie einen Stempel auf das Papier drücken können.

180 Aleph Letrare Hans-Ulrich Treichel I humburi (Fragment)

Profesori shqyrtoi më së pari prindërit, ndërsa unë rrija në dhomën e pritjes. Prej aty mundja të vëzhgoja laboranten që po merrej me kallëpet e këmbëve, të cilat ndërkaq ishin derdhur. Me sa dukej për atë ditë nuk kishte porosi të tjera në laborator dhe ajo kishte mundësi të na kushtohej krejt neve. Mbi tryezën e saj ndodheshin këmba e djathtë e babait, këmba e djathtë e nënës, dhe këmba e djathtë imja. Në atë rast ajo po lyente shputën e këmbës së babait përfshirë gishtërinjtë dhe thembrën me një solucion blu të errët. Pas kësaj e mori në dorë këmbën e lyer me bojë si të ishte ndonjë vulë dhe e ngjeshi atë mbi një fletë të madhe të bardhë. Vërejti rezultatin e punës së vet që me sa dukej e la mjaft të kënaqur. Sepse pas kësaj mori këmbën e nënës e më në fund edhe këmbën time. Mirëpo si këmba e nënës ashtu edhe këmba ime i shkaktuan vështirësi të mëdha. As njërën e as tjetrën nuk mund t’i përdorte thjesht si vula, porse i duhej, mbasi i leu edhe njëherë me solucion, që të linte gjurmë të pjesëve të veçanta mbi letër. Sikur të kishte si shabllon këmbën e majtë, më pak të dystë, atëherë edhe atë s’do ta kishte ngjeshur dot aq kollaj si vulë mbi letër.

Hans-Ulrich Treichel 181 Im Zweifelsfall, dachte ich mir, wird die Laborantin ihre Gipsabdrücke also eher von den platten Füßen machen, um sich die Arbeit zu erleichtern. Was natürlich auch heißt, daß Findelkinder mit platten Füßen eine insgesamt größere Chance haben, als blutsverwandte Kinder identifiziert zu werden. Ich hätte mit meinen Füßen, die eher nach dem linken, also hohlen und krummen Fuß des Vaters geraten waren, demzufolge weni ger Chancen, mit meinen Eltern wieder zusammengeführt zu werden. Zum Glück war ich kein Findelkind. Zum Glück war 2307 das Findel kind, und ich konnte immer noch hoffen, daß auch das Findelkind 2307 eher hohe und krumme als platte und fleischige Füße hatte.

Nachdem die Eltern im Warteraum wieder Platz genommen hatten, wurde ich in Professor Liebstedts Behandlungsraum gerufen. Der Professor saß hinter seinem Schreibtisch und rauchte. Diesmal blätterte er aber nicht in seinen Unterlagen, sondern blickte regungslos durch das geöffnete Fenster in den noch immer hellen Nachmittag. Vor seinem Gesicht kräuselten sich die Rauchfahnen, und durch den Rauch hindurch sah ich, daß die goldene Fassung seiner Brille von einem Sonnenstrahl getroffen wurde und kleine Lichtpunkte an die Decke des Behandlungszimmers warf. Ich hob den Kopf, um die Lichtpunkte zu betrachten, und mußte feststellen, daß die Decke anscheinend schon viele Jahre nicht mehr gestrichen worden war und daß sich der alte und graubraun gewordene Anstrich in großen Lappen von der Decke gelöst hatte. Einige dieser Lappen schienen nur noch an einem Faden zu hängen und drohten dem Professor Über kurz oder lang auf den Kopf zu fallen. Außerdem entdeckte ich ein halbes Dutzend Löcher in der Decke, die wie kleine Krater aussahen und mich an Einschußlöcher erinnerten, obwohl ich noch niemals zuvor Einschußlöcher gesehen hatte. “Das sind Einschußlöcher”, sagte der Professor plötzlich, der inzwischen nicht mehr aus dem Fenster schaute, sondern mir dabei zusah, wie ich an die Decke schaute. “Vom Krieg”, ergänzte er, “aber das tut nichts zur Sache.” Dann erhob er sich von seinem Stuhl, ging auf mich zu, tätschelte mir den Hinterkopf, sagte, daß der Laden mal renoviert werden müsse, sagte dann, daß ich anscheinend ein aufgewecktes

182 Aleph Letrare Në rast dyshimi, thashë me vete, laborantja ka për t’i marrë gjurmët e kallëpeve të saj prej allçie prej këmbëve të dysta, për të lehtësuar punën. Çka do të thoshte natyrisht se jetimët dystaban kishin në tërësi shanse më të mëdha që të identifikoheshin si fëmijë me lidhje gjaku. Ndërsa këmbët e mija, të cilat i kishin ngjarë më shumë këmbës së majtë, domethënë asaj të zgavërtës e të lakuarës të babait, kishin më pak gjasa që të përputheshin me ato të prindërve. Për fat të mirë nuk isha jetim. Për fat të mirë jetimi ishte numri 2307 e mua më mbetej të shpresoja se jetimi 2307 do të kishte këmbë të larta e të lakuara dhe jo të tulta e të dysta.

Pasi që zunë vend sërish në dhomën e pritjes prindërit, më thërriti në dhomën e tij të vizitave profesori Libshted. Ai ishte ulur prapa skrivanisë dhe po tymoste. Por kësaj here nuk po shfletonte në dosjet e veta por e kishte hedhur vështrimin e ngulët përmes dritares së hapur tej në pasditen ende me dritë. Rrathët e tymit endeshin para fytyrës së tij, e përmes tymit munda të shoh se si ra një rreze dielli mbi rrethin e artë të syzeve të tij dhe lëshoi pikla të vogla drite në tavanin e dhomës së vizitave. Ngrita kokën për t’i vështruar ato pikla drita e aty pashë se tavani nuk ishte lyer më, se boja e vjetër në një ngjyrë gri të kaftë ishte shqitur me leskra të mëdha nga tavani. Disa nga këto leskra dukej sikur rrinin varur veç në një fill të hollë duke kanosur që shpejt a vonë t’i binin mbi kokë profesorit. Veç kësaj zbulova në tavan si ndonjë gjysmë duzinë vrima, që dukeshin si kratere të vogla e më kujtonin vrimat e të shtënave, megjithëse nuk kisha parë ndonjëherë vrima të shtënash. “Janë vrima të shtënash”, tha papritur profesorin që ndërkaq nuk po shihte më përtej dritares por më vështronte mua se si kundroja tavanin. “Nga lufta”, shtoi ai, “por kjo nuk e ndryshon gjenden.” Pastaj u ngrit nga karrigia, m’u afrua, më preku prapakokën, tha se asaj klinike i kish ardhur koha të përtërihej, tha më pas se isha, me sa kuptonte, fëmijë i zgjuar, me ca më shumë tule në trup sesa duhej,

Hans-Ulrich Treichel 183 Kerlchen sei, vielleicht ein wenig zuviel Babyspeck am Leibe habe, wie er von seiner Laborantin wisse, was man aber auch so sehen könne. Er tätschelte mir noch immer den Hinterkopf, wobei sich sein Tätscheln allmählich in eine Art Abgreifen des Hinterkopfes verwandelte, so daß er mich am Ende nicht mehr tätschelte, sondern seine Fingerkuppen einerseits stark gegen meine Schädeldecke drückte und zugleich mit dem Daumen Höcker und Erhebungen auf meinem Kopf betastete. Mir wurde ein wenig schwindlig unter der Hand des Professors, zumal sein Griff weitaus kräftiger war, als der eher schmächtige Mann vermuten ließ. Mit einer Hand betastete er meinen Kopf, mit der anderen rauchte er. Schließlich drückte er die Zigarette aus und begann nun, meinen Schädel mit beiden Händen zu betasten. Hatte ich vorher nie das Gefühl gehabt, Schädelhöcker und Schädelerhebungen zu besitzen, so hatte ich nun das Gefühl, daß mein Schädel aus nichts anderem als aus Höckern und Erhebungen bestand. Je länger der Professor tastete, desto mehr Höcker und Erhebungen hatte mein Kopf, und je länger er tastete, desto mehr schämte ich mich für diese Höcker und Erhebungen.

Und ganz wie am Vormittag während der Körperbauuntersuchung begann ich vor Scham und Verlegenheit zu glühen und zu schwitzen. Nur schwitzte ich diesmal nicht am Bauch und auf der Brust, sondern auf dem Kopf. Und je mehr ich auf dem Kopf schwitzte, um so mehr schämte ich mich dafür, daß der Professor meinen nassen und verschwitzten Kopf unter seinen Händen hatte. Der aber ließ sich nichts anmerken. Er beendete das Abtasten des Kopfes, wusch sich kommentarlos die Hände, trocknete sich ab, machte sich einige Notizen und begann dann mit dem Vermessen des Kopfes. Hierzu nahm er eine hölzerne Zange, die, ganz ähnlich wie die Bauchfettzange, mit einer Zahlenskala versehen war, sich aber sehr viel weiter öffnen ließ. Er setzte die Zange einmal von vorn und einmal von der Seite an, notierte die Werte und griff dann zu einem anderen Instrument, das an eine Schraubzwinge erinnerte und mit dem er das ermittelte, was er die relative Kieferwinkelbreite nannte. “Die relative Kieferwinkelbreite”, sagte der Professor, während er meinen Oberkiefer zwischen die Schraubzwingen spannte, “kann über

184 Aleph Letrare siç e dinte nga laborantja e vet, por edhe siç mund ta shihte dhe tani. Vazhdonte të më fërkonte prapakokën, veçse fërkimi dalëngadalë u kthye në një pickim e tërheqje dhe në fund s’mund të flitej më fare për fërkim por për ngjeshje të mollëzave të gishtave pas rrashtës sime e njëkohësisht prekje të gungave të ngritura të kokës sime me pëlqyerjen e tij. Po më merreshin pakëz mendtë në dorën e profesorit, ca më shumë ngaqë ato kapje ishin shumë më të fuqishme nga ç’mund ta prisje nga ai burrë me pamje lëngaraqe. Me njërën dorë me prekte kokën, me tjetrën pinte cigaren. Më në fund e shojti cigaren dhe filloi të ma prekë kokën me të dyja duart. Në qoftë se më parë kisha ndjesinë se në kokë gjendeshin gunga e të ngritura tani po më dukej se kafka ime përbëhej vetëm nga gunga dhe të ngritura. Sa më shumë që prekte profesori aq më shumë gunga e të ngritura dilnin në kokën time dhe sa më gjatë prekte ai aq më shumë turpërohesha për këto gunga e të ngritura.

Fillova atëherë, njësoj si paradite gjatë kontrollit të trupit, që të përvëlohesha e të bëhesha ujë në djersë nga turpi dhe hutimi. Vetëm se këtë herë nuk po djersija mbi bark e kraharor por mbi kokë. Dhe sa më shumë që më djersinte koka aq më shumë turpërohesha pse duart e profesorit preknin kokën time të lagur e të djersitur. Por profesori nuk la të kuptohej gjë. Mbaroi me prekjen e kokës, i lau duart pa asnjë koment, i thau, hodhi disa shënime dhe filloi pastaj me matjet e kokës. Për këtë qëllim mori një pincë të drunjtë e cila ashtu si dhe pinca për tulet e barkut, ishte pajisur me vijëzime, porse mund të hapej shumë më tepër se e para. E vendosi këtë pincë njëherë nga përpara dhe njëherë anash, shënoi vlerat, pastaj kapi një instrument tjetër që të kujtonte një morsë me të cilën mati atë që e quajti gjerësia relative e këndit të nofullave. “Gjerësia relative e këndit të nofullave”, tha profesori ndërkohë që tendoste morsën mbi nofullën time të sipërme, “mund të jetë vendimtare për gjithçka.” Në rast se përputhet gjerësia relative e

Hans-Ulrich Treichel 185 alles entscheiden. Wenn die relative Kieferwinkelbreite übereinstimmt, dann stimmen sehr oft auch Stirnbreite, Jochbeinbreite, Ohrbreite und Nasenbreite, ja manchmal sogar die Nasenrückenlänge überein.” Es schmeichelte mir, daß der Professor mich in seine Berufsgeheimnisse einweihte, sagte aber nichts, sondern konzentrierte mich ganz auf den Schmerz, den die beiden Schrauben verursachten, mit denen die Schraubzwinge an meinem Kiefer befestigt war. Ich begriff von den Bemerkungen des Professors vor allem soviel, daß jetzt auch noch Stirnbreite, Jochbeinbreite, Nasenbreite und Ohr breite zu vermessen waren. Glücklicherweise wurde die Schraub zwinge nur noch bei der Stirnbreite und der Jochbeinbreite eingesetzt, während Nase und Ohren sowohl mit einem Meßband als auch mit einem zirkelähnlichen Gerät ermittelt wurden. Das zirkelähnliche Gerät war allerdings statt mit einer Metallspitze mit zwei Gumminoppen versehen, so daß es ganz schmerzlos auf die Haut aufgesetzt werden konnte. Die Nasen- und Ohrenvermessung verlief denn auch völlig schmerzfrei und dauerte nur wenige Minuten. Nach getaner Arbeit entließ der Professor mich in den Warteraum, wo die Eltern, schon fertig mit Hut und Mantel bekleidet, auf mich warteten. Während wir das Institut verließen, erzählte ich den Eltern, wie schmerzhaft die an meinem Kiefer befestigte Schraubzwinge gewesen sei, worauf sie aber nicht reagierten. Ich wäre gern ein wenig bedauert worden, aber niemand bedauerte mich. Erst als ich hinzufügte, daß mich der Professor mit einem Zirkel ins Gesicht gestochen habe, bekam die Mutter einen Schreck und untersuchte mein Gesicht auf Verletzungen oder Blutspuren. Natürlich verlief die Untersuchung negativ, so daß mir nichts anderes übrig blieb, als den Eltern zu erzählen, daß im Un tersuchungsraum des Professors geschossen worden sei. Auch diese Bemerkung rief keine Wirkung hervor, lediglich der Vater zischte ein “Genug jetzt!” Ich schwieg und folgte den Eltern, die den Rest des Tages für eine Stadtbesichtigung nutzen wollten. Da sich das Laboratorium auf dem nördlichen Flußufer befand, gingen wir über eine Brücke, von der die Mutter sagte, daß die Brücke sich durch besondere Schwingungen auszeichne. Diese Information

186 Aleph Letrare këndit të nofullave, atëherë në të shumtën e rasteve përputhen edhe gjerësia e ballit, gjerësia e kockës së mollëzave, gjerësia e veshëve dhe gjerësia e hundës, nganjëherë deri edhe gjatësia e samarit të hundës. Ndihesha i përkëdhelur që profesori më besonte sekretet e profesionit të tij, megjithatë nuk thashë asgjë por u përqendrova krejt mbi dhimbjen që shkaktonin dy anët e morsave që ishin ngulur pas nofullës sime. Nga shtjellimet e profesorit kuptova vetëm që tani do të më mateshin edhe gjerësia e ballit, gjerësia e kockës së mollëzave, gjerësia e hundës dhe gjerësia e veshëve. Për fat morsa u përdor vetëm për gjerësinë e ballit dhe gjerësinë e kockës së nofullave, ndërkohë që hunda dhe veshët u matën si me një metër elastik ashtu dhe me një aparat të ngjashëm me kompasin. Megjithatë aparati i ngjashëm me kompasin nuk kishte një majë metalike por dy kokëza prej gome, kështu që nuk të shkaktonte dhimbje kur vendosej mbi lëkurë. E pra matja e hundës dhe e veshëve u krye pa dhimbje dhe zgjati veç pak minuta. Pasi e kreu punën, profesori më tha të shkoja në dhomën e pritjes, ku prindërit po më prisnin të veshur me kapelë e pallto. Ndërkohë që dilnim nga instituti, u tregova prindërve se sa të dhimbte ajo morsa që u mbërthye mbi nofullat e mia, por ata nuk shfaqën ndonjë interesim ndaj kësaj. Do më kish pëlqyer po t’u dhimbsesha pak, por askujt nuk iu dhimbsa. Vetëm kur shtova se profesori më kishte ngulur në fytyrë një kompas, nëna u tmerrua dhe filloi të kontrollojë fytyrën time për të gjetur aty plagë ose gjurmë gjaku. Natyrisht që nuk gjeti gjë. Ndaj s’më mbeti gjë tjetër veç t’u tregoja prindërve se në dhomën e vizitave të profesorit kishin pasë qëlluar me plumba. Por as këto fjalë nuk tërhoqën vëmendje, veç babai fërshëlleu një “mbylle tani!”. Heshta dhe i ndoqa pas prindërit që donin ta shfrytëzonin pjesën tjetër të ditës për të parë pak qytetin. Meqë laboratori ndodhej në bregun verior të lumit, kaptuam një urë, për të cilën nëna tha se ajo urë njihej për lëkundjet e saj të veçanta. Këto të dhëna i lexoi në një fletëpalosje që ia kishte e dhënë e zonja

Hans-Ulrich Treichel 187 entnahm sie einem Stadtprospekt, den sie von unserer Pensionswirtin erhalten hatte. Bei der Brücke handelte es sich um eine massive Stein brücke, die aus großen, schon ein wenig verwitterten und bräunlich verfärbten Quadern erbaut war und die so gut wie gar nicht schwang. Auf dem Scheitelpunkt der Brücke blieben wir stehen und schauten auf den Fluß. Während ich noch immer den Schwingungen der Brücke nachhorchte, sah ich, wie der Vater seinen Arm um die Schultern der Mutter legte und wie diese ein wenig den Kopf neigte, so daß ihre rechte Wange die Schulter des Vaters berührte. Ich hatte zuvor noch nie gesehen, daß die Mutter ihren Kopf auf diese Weise neigte, und aus irgendeinem Grund machte mich das traurig. Ich vertrieb meine Traurigkeit damit, daß ich einige Male in die Luft sprang und möglichst hart wieder aufsetzte, um die Brücke doch noch in Schwingungen zu versetzen. Ich hätte in diesem Moment auch nichts dagegen gehabt, wenn die Brücke eingestürzt wäre. Doch sie stürzte nicht ein. Sie schwang nicht einmal. Nicht die geringste Bewegung war zu spüren. Die Eltern achteten nicht auf mein Trei ben und setzten ihren Weg fort.

Am Ende der Brücke blieben sie stehen und betrachteten ein Denkmal, bei dem es sich laut Stadtprospekt um das Standbild eines gewissen Karl Theodor handelte, der auch der Vater der Pfalz genannt wurde und dessen Sockel die Flußgötter Rhein, Donau, Mosel und Isar umlagerten. Ich studierte die Flußgötter genauer und hätte nicht wenig Lust gehabt, bei dem nackt dahingelagerten Flußgott Rhein einmal die Bauchfettzange anzusetzen, um den Rohrerindex zu bestimmen. Seltsamerweise hatte der Flußgott eine tiefe Rinne auf der Nase, die über das gesamte Nasenbein bis zur Nasenspitze führte, und es kam mir vor, als ob jemand die Nasenbeinlänge des Gottes gemessen und dabei das falsche Instrument benutzt hatte. Ich schätzte das Nasenbein auf ungefähr zwanzig Zentimeter, was ziemlich viel war, und beeilte mich, die Eltern einzuholen, die sich nicht für die Flußgötter interessiert hatten und vorausgegangen waren.

188 Aleph Letrare e pensionit tonë. Në të vërtetë ajo ishte një urë e gurtë masive, e ngritur me kallëpë të mëdhenj guri, pakëz të ngrënë nga koha e me një ngjyrë si në kaftë, që nuk lëkundej aspak. Kur erdhëm në kulm të saj, ndalëm këmbët dhe e hodhëm vështrimin poshtë në lumë. Ndërkohë që ende përgjoja se mos kapja lëkundjet e urës, babai hodhi krahun mbi supet e nënës e kjo vari pakëz kokën aq sa faqja e saj e djathtë preku supin e babait. Nuk kisha parë asnjëherë më parë që nëna ta vajiste kokën në të tillë mënyrë dhe nuk di pse kjo pamje më brengosi. E hoqa brengën duke kërcyer disa herë përpjetë, duke u munduar të bija sa më fort përdhe për t’i shkaktuar lëkundje urës. S’do kisha qenë aspak kundër në ato çaste sikur ura të shembej krejt. Por ura nuk u shemb. As dhe nuk u lëkund. Nuk ndihej as lëvizja më e vogël. Prindërit që as nuk i vinin re lëvizjet e mija, vazhduan rrugën e tyre.

Në fund të urës qëndruan dhe soditën një monument, i cili i përkiste, sipas prospektit të qytetit, njëfarë Karl Teodori, i quajtur ndryshe dhe babai i Pfalcit, kurse bazamenti i shtatores qarkohej nga perënditë e lumenjve Rin, Danub, Mosel dhe Isar. I vështrova me kujdes këto perëndi e do kisha pasur shumë dëshirë që t’ia vija njëherë pincën e tuleve në bark perëndisë së Rinit, për t’i përcaktuar atij indeksin Rohrer. Për habi ai perëndi lumore kishte një hulli të thellë në hundë, e cila ia përshkonte krejt samarin e hundës dhe mbërrinte deri në majë të saj dhe mua m’u duk sikur dikush i kishte matur perëndisë gjatësinë e samarit të hundës por duke përdorur instrumentin e gabuar. Vlerësova se samari i asaj hunde ishte afërsisht 20 centimetra, gjatësi jo e vogël, pastaj nxitova që t’i kapja prindërit të cilët nuk shfaqën ndonjë interes për perënditë e lumenjve dhe kishin vazhduar rrugën. “Rini ka një kanal mbi hundë”, informova prindërit. Kur nuk pashë ndonjë reagim prej tyre, shtova edhe se samari i hundës së

Hans-Ulrich Treichel 189 “Der Rhein hat eine Rinne auf der Nase”, berichtete ich den Eltern. Als sie nicht reagierten, fügte ich noch hinzu, daß das Nasenbein des Rheins ungefähr zwanzig Zentimeter lang sei. Die Eltern sagten noch immer nichts und bogen in eine Gasse ein, die zum Schloß führte. Ich machte mir einen Spaß daraus, die Gasse im Zickzack hinaufzulaufen, schloß aber zwischendurch immer wieder dicht zu den Eltern auf und ging dann so nahe hinter ihnen, daß sie mich, wenn sie sich umschauten, nicht sehen konnten. Während ich mich so in ihrem Windschatten versteckt hielt, hörte ich, wie die Mutter zum Vater sagte, daß es auch für “ihn”, womit sie mich meinte, nicht immer einfach sei, worauf der Vater sagte, daß es für alle nicht einfach sei, aber für “ihn”, womit er mich meinte, sei es noch am einfachsten. Ich hatte genug gehört und nahm meinen Zickzackkurs wieder auf, so daß ich am Ende ungefähr die dreifache Strecke zurückgelegt hatte und dementsprechend außer Atem war. An die Schloßbesichtigung kann ich mich nur noch schwach erinnern, denn mir gingen die ganze Zeit die Worte des Vaters durch den Kopf. War ich, was mich betrifft, immer davon ausgegangen, daß ich es am schwersten hatte, so ging der Vater davon aus, daß ich es am einfachsten hatte. Ich hatte es aber nicht am einfachsten. Wenn es einer am einfachsten hatte, dann hatte es Arnold am einfachsten. Er brauchte nicht aufzuräumen, er brauchte keine Hausaufgaben zu machen, er brauchte kein gescheites Kerlchen zu sein, und die Eltern sorgten sich trotzdem beständig um ihn. Wenn die Mutter traurig war, dann war sie wegen Arnold traurig. Wenn der Vater nach Hei delberg fuhr, dann fuhr er wegen Arnold nach Heidelberg. Und wenn wir jetzt das Schloß besuchten, dann taten wir auch dies nur wegen Arnold. Bei dem Schloß handelte es sich um eine Ruine, die der Vater sofort als Kriegsruine identifizierte. “Das war aber keine Bombe”, sagte die Mutter, die inzwischen den Stadtprospekt studiert hatte, “das waren Kanonenkugeln.” “Krieg ist Krieg”, sagte der Vater, der sich nun mit der Schloßruine nicht weiter beschäftigen wollte

190 Aleph Letrare Rinit ishte afërsisht 20 centimetra i gjatë. Prindërit përsëri nuk thanë gjë, por u kthyen në një rrugicë që të çonte në kështjellë. Zura të lodroja duke rendur nëpër atë rrugicë me zigzage, por herë pas here u vija prindërve fare afër e nganjëherë kaq pranë, saqë ata edhe po të kthenin kokën nuk kishin për të më parë. Ndërsa rrija fshehur kështu prapa trupave të tyre, dëgjova se si nëna i tha babait se edhe për “atë”, çka nënkuptonte mua, nuk ishte gjithmonë e lehtë. Këtu babai iu përgjigj se për të gjithë ne nuk ishte e lehtë, po për “atë”, çka nënkuptonte mua, ishte më e lehta. Kisha dëgjuar boll, ia fillova përsëri zigzageve të mija aq sa në fund kisha përshkuar trefishin e distancave, ndaj dhe nuk po mbushesha dot me frymë. Vizita në kështjellë më kujtohet krejt turbull, pasi gjithë kohën më përshkonin kokën fjalët e babait. Nëse unë gjithmonë kisha menduar se më të vështirë nga të gjithë e kisha unë vetë, babai mendonte se unë e kisha më të lehtë nga të gjithë. Po kjo nuk ishte e vërtetë. Në qoftë se ishte e dikush që e kishte më të lehtë nga të gjithë, ky ishte Arnoldi. Atij nuk i kërkohej aspak të pastronte, atij nuk i duhej aspak të bënte detyra shtëpie, nuk kishte nevojë të bëhej djalë i mençur e megjithatë prindërit ishin vazhdimisht të shqetësuar për të. Kur ishte nëna e trishtuar, ishte e trishtuar për Arnoldin. Kur shkonte babai në Hajldeberg, shkonte për Arnoldin. Edhe tani kur shkonim për të parë kështjellën, e bënim këtë gjë për hir të Arnoldit. “Kështjella ishte një gërmadhë, të cilën babai e përcaktoi menjëherë si rrënojë lufte. Po nuk ka qenë bomba”, tha nëna, e cila ndërkaq e kishte studjuar prospektin e qytetit, “kanë qenë gjyle topash”. “Lufta është luftë”, tha babai, i cili nuk donte të merrej më me kështjellën gërmadhë por dëshironte të kthehej mbrapsht. Vetëm kur u ndodhëm prapë në pension, nëna vërejti se kishim harruar të shihnim qilarin e kështjellës e sidomos një fuçi të madhe që ndodhej

Hans-Ulrich Treichel 191 und den Rückweg anstrebte. Erst in der Pension stellte die Mutter fest, daß wir den Weinkeller des Schlosses verpaßt hatten und ein besonders großes Faß, das in diesem Weinkeller ausgestellt sei. “Das nächste Mal”, sagte der Vater, doch wir wußten alle, daß es kein nächstes Mal geben würde.

192 Aleph Letrare në këtë qilar vere. “Herën tjetër”, tha babai, edhe pse të gjithë ne e dinim nuk do të kishte më herë tjetër.

–përktheu nga origjinali: Ardian Klosi

Hans-Ulrich Treichel 193

Agron Tufa Agron Tufa Dörfliche Psychoanalyse, eine Einführung

Als Ben Shporta vom Studium zurückkam, wurde er umgehend zum Bereichsverantwortlichen der Vereinigten Genossenschaft ernannt. Er war eine sympathische Erscheinung, ein großgewachsener Jüngling mit lockigem Haar, heller Haut, einem stets lächelnden Gesicht, die reine Verkörperung jugendlicher Energie, und wenn er mit elastischen Schritten durch die Gassen des Dorfes oder die sauber parzellierten, wohl bestellten Felder eilte, folgten ihm überall bewundernde und ein wenig neidische Blicke, galt er doch allen als der Inbegriff eines glücklichen und erfolgreichen Geschöpfes, das nichts zu tun hatte mit dem gallegrünen Verdruss, der die gewöhnlichen Dörfler plagte, die jeden einzelnen Tag mit krummem Kreuz in glühender Hitze und eisiger Kälte, in Regen und Schnee auf den Bergen und Äckern herumkriechen mussten. Als sei ihm daran gelegen, den Abstand zwischen sich und den Bauern noch zu vergrößern, brachte er Anfang des neuen Jahres eine hübsche Braut aus der Hauptstadt aufs Dorf und feierte mit ihr groß Hochzeit, wodurch er in diesem jammervollen Eintopf aus Armut, Plackerei, Groll und Hinterlist die Idee des Glücks noch ein Stück weiter ins Märchenhafte verschob. Es hieß, Beni habe sich in Alba, die entrückte Schönheit, in seinem letzten Jahr am Landwirtschaftlichen Institut verliebt, und nun gingen sie nicht, sondern durchschwebten

196 Aleph Letrare Agron TUFA Hyrje në psikanalizën e fshatit tonë

Kur Ben Shporta u kthye nga studimet, e emëruan menjëherë përgjegjës sektori të Kooperativës së Bashkuar. Djalë simpatik, shtatlartë e kaçurrels, me një fytyrë bardhoshe e të qeshur, gjithë energji djaloshare, ai i përshkonte njëlloj, me një të ecur sportive, si rrugicat e fshatit, ashtu dhe parcelat e fushave të mbjella dhe, gjithkund, ndiqej me admirim e një zili pa të keq, si mishërimi i njeriut të lumtur e fatbardhë, si një krijesë që s’kishte lidhje me mërzinë e madhe jeshile që pllakoste njerëzit me jetën e rëndomtë të fshatit, të cilëve u këputej kërbishtja gjithë ditën e lume midis malit e fushës, në shi e në dëborë, në zheg e acar. Si për ta bërë edhe më të përlargët distancën midis tij e fshatarëve, në krye të vitit Beni ia këputi një martese dhe solli në fshat një nuse bukuroshe nga kryeqyteti, duke e bërë edhe më përrallore idenë e lumturisë në atë kaurdisje mërzimadhe varfërie, punësh, mllefi e intrigash. Beni me bukuroshen e tij të largët, Albën, me të cilën thoshin se kishte qenë i dashuruar vitin e fundit të Institutit, nuk kalonin, por vërtiteshin së bashku, duke i përshkuar rrugicat e fshatit tonë të madh me një vals të ngadaltë, që s’kishte të sosur, të ndjekur

agron tufa 197 die Gassen unseres stattlichen Dorfes im Takt eines endlos langsamen Walsers, verfolgt vom schiefen Lächeln des verdatterten Volkes. Alles an dem jungen Paar zeugte von Geschmack, Finesse, von Buntheit und einer unbeschwerten Lebenslust, die sich in die schlichte Umgebung einfügte, ohne je an zwei Tagen gleich zu erscheinen. Man kann sich denken, dass das beschwingte Paar in starkem, demonstrativem Kontrast nicht nur zum Dorf und den Genossenschaftsbauern stand, sondern auch zu den Mitbewohnern im eigenen Haus. Beni, dem Gebildeten, Verwöhnten, von der Glücksfee Geküssten, lag, wie die Leute neidisch bemerkten, die ganze Welt zu Füßen, während seine Brüder Allerweltsmenschen waren, brave Arbeiter, bescheiden, fast gesichtslos, und sich so in nichts vom Rest der Dorfbewohner unterschieden. Im Umgang der Angehörigen mit dem Paar fiel etwas Gezwungenes auf, eine gewisse Künstlichkeit, die wohl auf die gleichsam außerirdische Abkunft der hübschen jungen Hauptstädterin zurückzuführen war. Der einzige, der sich kein bißchen aus dem Takt bringen ließ, war Sabahudin Shporta, Benis Vater. Er benahm sich weiter, wie es seine Art war, sprach leise und ein wenig undeutlich, drehte sich wie immer Zigaretten aus krümeligem Tabak der Marke »Polizist«, den er in einer Dose verwahrte. Unbeirrbar in seinen Ritualen, werkelte er tagsüber im Garten vor dem Haus, flickte einen Zaun, beschnitt einen Rosenstrauch oder jätete Unkraut, während er abends dasaß und gemächlich die schwarzen Perlen seiner Gebetskette durch die Finger gleiten ließ. Dieser Greis mit dem nikotingefärbten Schnauzbart und der weißen Filzmütze war offensichtlich der einzige im Haus, dem sein Sohn und die hübsche Schwiegertochter keinen Eindruck machten. Allenfalls verhielt er sich ihnen gegenüber noch wortkarger als bei den anderen, stellte keine Fragen und mischte sich bei dem, was sie unternahmen, nicht ein. Sowohl vor als auch nach seiner Heirat verbrachte Beni jedoch die meiste Zeit mit jemand anderem, nämlich mit Lori, dem Chefagronomen der Genossenschaft, einem umgänglichen, gut aussehenden jungen Mann aus Korça. Die enge Freundschaft zwischen ihnen war bereits in ihrem ersten gemeinsamen Jahr an der

198 Aleph Letrare nga buzëqeshjet e pavullnetshme të gjindjes gojëhapur. Çdo gjë dëshmonte tek çifti i ri një shije, finesë, larmi e gusto të parënduar, e cila përshtatej me thjeshtësinë e mjedisit, pa u përsëritur dy ditë e njëjta. Kuptohet se kontrasti i çiftit lumturak ishte aq i fuqishëm e demonstrativ, sa jo vetëm me fshatin dhe kooperativistët që s’kishte lidhje, por as me njerëzit e shtëpisë, me të cilët banonte. Beni ishte shkollari, i përkëdheluri, që e kishte puthur ylli i fatit në ballë dhe njerëzia thonin: “Qenka bërë për të kjo botë!”. Vëllezërit e tjerë të Benit ishin njësoj si gjindja tjetër - punëtorë të pavënë re, të pambajtur, thuajse anonimë; ata nuk dalloheshin për asgjë të veçantë nga pjesa tjetër e fshatarëve. Një sforco, një artificë ndjehej në sjelljen e të vetëve me çiftin, sforcim të cilin e diktonte prania thuajse jotokësore e nuses së bukur kryeqytetase. I vetmi që s’e prishte asnjë grimë terezinë ishte i ati, Sabahudin Shporta. Ai vazhdoi si më parë të sillej siç e kishte zakon, të fliste me një zë të ngadaltë e me shprehje të mjegullta, të pinte nga kutia të njëjtin duhan të grirë “Polic”, të cilin e dridhte me gjethen e vet, i sigurtë në ritualet e veta - ditën, duke bërë ndonjë punë të vogël në ograde, duke thurur ndonjë gardh, duke prerë ndonjë ferrë a tëharrur ndonjë barishte, ndërsa mbrëmjeve - duke hequr me nge tespihet e zeza. Ky plak, me mustaqet e zverdhura nga nikotina dhe me kësulën e bardhë, ishte i vetmi që nuk u impresionua as nga i biri, as nga nusja e tij bukuroshe. Përkundrazi, karshi tyre u bë më i heshtur e fjalëpakë, pa ndërhyrë e madje, pa pyetur për punët e tyre. Ishte një njeri tjetër, me të cilin Beni kalonte pjesën më të madhe të kohës, si para, ashtu dhe pas martesës. Ky ishte kryeagronomi i kooperativës, Lori, një djalë mjaft i sjellshëm e i pashëm nga Korça, me të cilin thoshin se Beni kishte patur miqësi të ngushtë që në vitet e para të Institutit të Kamzës. Shpeshherë Beni nuk kthehej darkave në fshat, pasi e kalonte në qytet, në shoqërinë e Lorit dhe

agron tufa 199 Landwirtschaftlichen Hochschule in Kamza entstanden. Oft kam Beni abends nicht nach Hause, sondern fuhr mit Lori und dessen Frau Dorina, einer Ärztin, die er ebenfalls schon sei seinem Studium kannte, in die nahegelegene Stadt, wo sie bummelten, bis nach Einbruch der Dunkelheit die Spaziergängerschwärme langsam von den Straßen verschwanden. Dann aßen sie entweder im Touristenhotel der Stadt zu Abend oder saßen zu Hause bei Lori bis spät in die Nacht zusammen, um am nächsten Morgen gemeinsam zur Arbeit in die Genossenschaft zurückzufahren. Natürlich blieb auch Lori gelegentlich im Dorf, allein oder auch zusammen mit seiner Frau, aber meistens zog es Beni in die Stadt, die zwar klein, aber friedlich, freundlich und recht schmuck war. Nach Benis Heirat nahmen die gegenseitigen Besuche noch zu, zumal auch die beiden jungen Frauen Gefallen aneinander gefunden hatten, so dass die Freundschaftsbande noch fester geworden waren. Tatsächlich waren die vier so eng miteinander verbundenen Jungakademikern inzwischen weit und breit bekannt, in den Weilern der Vereinigten Genossenschaft genauso wie in der Kreisstadt, schließlich verhielten sie sich für ihre Umgebung recht auffällig, pflegten einen für dieses Milieu ungewohnt lockeren Umgang miteinander und demonstrierten öffentlich ihre Geringschätzung gegenüber den herrschenden Vorurteilen. Das kulturelle Leben der Stadt kosteten die jungen Paare bis zur Neige aus. Alles nahmen sie in Anspruch, neue und alte Kinofilme, Theateraufführungen, Konzerte und Kleinkunstdarbietungen im Kulturhaus, die neuesten Errungenschaften der Stadtbibliothek, ja sogar bei Fußball- und Volleyballspielen traten sie auf, gemeinsam natürlich, immer zu viert. Es muss wohl im Überschwang der Freundschaft gewesen sein, man weiß es nicht, jedenfalls machte Lori eines Tages den Vorschlag, den Bund zwischen den Männern noch enger zu machen, indem sie nach altem Brauch Blutsbrüderschaft schlossen. Beide Paare waren ergriffen von dieser Idee, alle vier umarmten und drückten sich brüderlich und schwesterlich, bis die Freude nachließ und feierlichem Ernst Platz machte, schließlich erforderte das Ritual von den Paaren, dass sie den inspirierenden Einfall in ein ganzes Sammelsurium verbindlicher

200 Aleph Letrare bashkëshortes së tij, Dorinës, një mjeke e re, me të cilën, me sa dukej, njiheshin gjithashtu që nga koha e studimeve. Shëtisnin së bashku deri në xhiron më të fundit të darkës, mandej ose uleshin e darkonin në restorant “Turizmi”, ose mblidheshin në shtëpinë e Lorit dhe të nesërmen, të dy miqtë, ktheheshin së bashku në punët e kooperativës. Sigurisht, kishte plot raste kur edhe Lori rrinte në fshat, edhe vetëm, edhe me nusen e tij, por gjithsesi, Beni e mësynte më shumë shtëpinë e mikut jabanxhi, ngaqë si duket, e tërhiqte qyteti që edhe pse i vogël, ishte i paqtë, miqësor dhe i stolisur mirë. Pasi u martua Beni, vajtje-ardhjet fshat-qytet u dendësuan edhe më shumë, falë edhe miqësisë së vrullshme midis dy nuseve të reja, çka e përforcoi miqësinë e tyre. Miqësia midis këtyre katër intelektualëve të rinj ishte bërë mjaft e njohur, si për fshatrat e kooperativës së bashkuar, ashtu dhe për qytetin; ajo, sigurisht, binte mjaft në sy, pasi ishte mjaft e dukshme, e lirë dhe shpërfillëse për çdo lloj parametri paragjykues. Tek e fundit, çiftet e reja shijonin në maksimum thuajse të gjitha ngjarjet kulturore, pak a shumë të rëndësishme, që kishte ai qytet, pa shpërfillur asgjë: filmat e rinj apo të vjetër në kinema, shfaqjet e teatrit profesionist, koncertet dhe skeçet e Shtëpisë së Kulturës, librat e rinj dhe bibliotekën, madje dhe ndeshjet e futbollit e volejbollit - në të gjitha aktivitetet, si gjithmonë, ata shkonin të katërt, së bashku. Duhet të ketë qenë një nga kulmet e miqësisë së tyre dhe s’dihet se si, një ditë, njëri nga të dy burrat, Lori, hodhi idenë e një lidhjeje edhe më të ngushtë midis tyre: të pinin gjak e të bëheshin vëllamë. Ideja qe pranuar me ngazëllim nga të dy çiftet dhe, ashtu siç ishin, të katërt, u përqafuan e u shtrënguan vëllazërisht e motrarisht, gjersa ngazëllimi ra paksa në fashë, për t’ia lëshuar vendin procedurës ritualore, sepse kjo ide frymëzuese për çiftet duhej vulosur me zbatimin e përpiktë të një repertori të tërë solemnitetesh. Pasi qenë informuar për rregullat, Benit i mbetej të pyeste në e jepte

agron tufa 201 Handlungen umsetzten. Eine gründliche Erforschung der seit jeher geltenden Regeln stellte Beni vor der Aufgabe, die blutsbrüderliche Verbindung von seinem Vater absegnen zu lassen. So setzte er sich eines Abends zu ihm und trug in schlichten Worten vor, was er auf dem Herzen hatte. Sabahudin Shporta ließ nur wortlos die Perlen seiner Gebetskette durch die Finger gleiten, als habe er den Vortrag des Sohnes gar nicht wahrgenommen. Er befahl bloß der hauptstädtischen Schwiegertochter im gleichen herrischen Ton, den er auch den anderen Schwiegertöchtern gegenüber anschlug, ihm einen Kaffee zuzubereiten. Endlich, als Beni schon fast die Hoffnung verloren hatte, ließ er sich doch noch zu einer Bemerkung herab: „Und warum willst du mit Lori Blutsbrüderschaft schließen? Kannst du mir das in ein paar Worten erklären?“ „Nun, Vater, wir lieben uns wie Brüder … Wir haben die gleichen Ansichten und den gleichen Geschmack … Außerdem kennen wir uns seit einer Ewigkeit, schon von der Hochschule her, und ich weiß, dass er für mich das Gleiche empfindet wie ich für ihn.“ „Schon recht, Junge … Na gut, wenn du unbedingt eine Antwort von mir willst“, erklärte Sabahudin, während sich die Perlen der Gebetskette ein wenig ruckelnd vor und rückwärts bewegten. „Kommt abends einmal zusammen her, dann machen wir eine Probe. Davon hängt ab, ob ich zustimme.“ Daraufhin schwieg der Alte, und Beni verzichtete darauf, weiter in ihn zu dringen, obwohl er den ganzen Abend sich vergeblich bemühte, in die nebulöse Aussage seines Vaters einzudringen. Schließlich entschied er, das Ganze als Aufforderung zu betrachten. Also trafen sich die beiden Paare anfangs der Woche auf dem Dorf. Im ummauerten Hof des dreistöckigen Turmes eilten die für die Zubereitung des Abendessens verantwortlichen Hausfrauen hin und her. Kichern war zu hören. Benis Mutter hatte zusammen mit ihren Schwiegertöchtern das ganze Haus aufgeräumt und blitzblank geputzt. Während der Tisch gedeckt wurde, diskutierten Beni und Lori nebst ihren Frauen in Gegenwart der allerdings schweigenden Brüder lebhaft über die beim jüngsten Maifestival neu vorgestellten Lieder. Von den kurz vor der Ernte stehenden Kornfeldern wehte ein feiner

202 Aleph Letrare bekimin i ati për atë lidhje vëllamësh me gjak, si qëmoti. U ul një buzëmbrëmje dhe ia tha thjesht e troç të atit gjithë nijetin që kishte. Sabahudin Shporta vazhdoi të rrëkëllente tespihet mes gishtave dhe nuk foli, a thua se nuk kishte ndier fare çfarë i tha i biri. Përkundrazi, e urdhëroi nusen kryeqytetase, me të njëjtin ton siç bënte me nuset e tjera, t’i piqte një kafe. - Pse po don me u ba vëllam me Lorin? A je në gjendje me ma shpjegue pa farë zori, me dy fjalë? - e pyeti i ati, kur Beni e kishte humbur shpresën se ai do t’ kthehej prapë atij kuvendimi. - Babë, ne e duam njëri-tjetrin si vëllezër... kemi mendime e shije të përbashkëta... njihemi që nga koha e studimeve dhe e di se edhe ai, më do si vëlla. - Mirë, mor bir... mirë. Ti e do një përgjigje, - tha Sabahudini dhe kapi prapë tespihet duke i tërhequr para-mbrapsh, çrregullt. - Mblidhuni kur ta vendosni darkën këtu dhe atëherë do t’ju vë të dyve të kapërceni një provë. Nga ajo provë varet ose një “Po-ja” ose “Jo-ja” ime. Plaku nuk foli më, por as Beni nuk e nguci më tej, edhe pse gjithë mbrëmjen rrahu të depërtojë në përgjigjet e mjegullta të plakut. Por, gjithsesi, Beni me mendjen e vet e mori si miratim. Kështu, në krye të javës, u mblodhën aty në fshat të dy çiftet. Në oborrin me avlli të kullës trekatëshe vej e vinin amvisat duke bërë darkën. Dëgjoheshin të qeshura. E ëma e Benit me rejat e veta e kishin larë e ndërruar gjithë shtëpinë, sa ajo ndriste pasqyrë. Ndërsa bëheshin përgatitjet e fundit para shtrimit të darkës, Beni dhe Lori me nuset e tyre, në prani të vëllezërve të tjerë të heshtur, diskutonin për këngët e reja të festivalit të majit. Prej grunoreve në kallëza frynte një fllad i butë poleni, i cili përzihej me aromën e ëmbël të hallvasë në oborr. Pemët e larta përskej avllisë, të ndriçuara nga një hënë e verdhë, dukeshin si fotografi të lashta me celuloid të zbehur. Në intervalet e heshtjes nëpërdridhej metrika e këngës së bulkthave. Pas pak duhej të mblidheshin në

agron tufa 203 Staub herüber, der sich auf dem Hof mit dem süßen Duft des Halwa mischte. Die mächtigen Bäume jenseits der Mauer erinnerten im Mondlicht an vergilbte Photographien. Das gelegentliche Schweigen war vom Zirpen der Zikaden durchzittert. Dann wurde es Zeit, sich im Speisezimmer zu versammeln. Allein Sabahudin war nicht aus seinem Männerzimmer herabgekommen. Vielmehr schickte er einen seiner Enkel, um die jungen Paare zu sich heraufzubitten. Er empfing sie mit untergeschlagenen Beinen auf einem Polster am Kamin sitzend. Nachdem sie artig gegrüßt hatten, warteten die jungen Leute auf das, was ihnen der Alte zu sagen hatte. Lange schwieg er. Endlich warf er den Paaren einen recht grämlichen Blick zu. „Ihr erwartet, dass ich etwas Bedeutendes von mir gebe, oder? Aber ich kann große Worte nicht leiden. Ich habe in meinem Leben so viel zu hören bekommen, dass ich dem ganzen Gerede schon lange nicht mehr traue. Na ja, ihr seid eine andere Generation … Wenn ihr Brüder sein wollt, könnt ihr das meiner Meinung nach auch, ohne gegenseitig euer Blut zu trinken. Aber ich werde euch natürlich nicht daran hindern. Und wenn mein Sohn“, er wandte sich Beni zu, „unbedingt den alten Brauch befolgen will, sage ich auch, was ich davon halte … Aber bevor ich meinen Segen gebe, müsst ihr eine kleine Prüfung ablegen … Keine Angst, danach bekommt ihr meine ehrliche Meinung. Einverstanden?“ „Einverstanden, Onkel Sabahudin“, rief Lori, wobei er beide Hände erhob. „In Ordnung, Vater“, sagte auch Beni, der verzweifelt herauszubringen versuchte, was der Alte ausheckte. „Also, dann hört mir gut zu: Du, mein Junge“, wandte er sich an Lori, „geh und setz dich mit gekreuzten Beinen auf das Sitzpolster am Fenster. Und du“, wandte er sich an Beni, „du nimmst auf dem Polster deinem Freund gegenüber Platz, an dieser Wand hier.“ Lori und Beni ließen sich mit untergeschlagenen Beinen nieder, der eine am Fenster, der andere an der Wand, die Gesichter einander zugewandt, ohne irgend etwas zu begreifen, und warteten. Sabahudin holte seine Taschenuhr hervor, klappte sie auf wie eine durchgeschnittene Zwiebel und sagte zu Alba: „Du, Schwiegertochter, gehst jetzt zu Lori, setzt dich auf seinen

204 Aleph Letrare dhomën e ngrënies. Vetëm Sabahudini nuk kishte zbritur ende nga oda e tij. Më së mbrami, ai dërgoi një nga nipërit e vet të lajmëronte çiftet e reja të ngjiteshin lart, në odën e tij. Ky i priste këmbëkryq në një shilte rrëzë oxhakut. Pasi u përshëndoshën me të, ata pritën çfarë do t’u thoshte plaku. Por ai heshti. Mandej si me bezdi u hodhi çifteve një vështrim pyetës. - Ju prisni t’ju them ndonjë gjë të madhe... Apo jo? Unë jam nga ata që as nuk i dëgjoj, e as nuk i flas fjalët e mëdha. Kam dëgjuar shumë gjatë gjithë jetës sime dhe ka kohë që s’u zë besë. Por ju... jeni brez tjetër, rini tjetër... Ju vëllëzër jeni pa pirë gjakun e njëri-tjetrit. Ashtu do të ishte më mirë... Megjithatë, unë nuk ju pengoj, por (ai u kthye nga Beni), meqenëse im bir këmbënguli, simbas zakonit, të them fjalën time... e bekoj a jam kontra, atëherë, siç ia kam thënë dhe Benit, unë do t’ju shti të kapërceni një provë të vogël... mos u trembni... Masandaj ua them mendimin tim të vërtetë. Jena dakord? - Dakord, xha Sabahudin! – thirri Lori, me dy duart e ngritura lart. - Dakord, babë, - tha dhe Beni, duke u përpjekur t’ia qëllonte çfarë po bluante i ati plak. - Atëherë gjegjmëni mirë: ti djalë, - iu drejtua ai Lorit, - shko e ulu kambëkryq në shilten te dritarja, kurse ti, - i tha Benit, zër shilten kundruall mikut, te muri, ballas e karshi me të. Lori dhe Beni u ulën këmbëkryq, kundruall njëri tjetrit, njëri pranë dritares, tjetri rrëzë murit dhe prisnin pa kuptuar gjë. Sabahudini nxori sahatin e xhepit, e hapi si një qepë të çarë përgjatas dhe tha: - Ti, moj nuse, - duke iu drejtuar Albës, - shko dhe ulu në prehërin e mikut dhe do të ngrihesh kur të të them unë. Edhe ti, moj nusja e Lorit, shko e ulu në prehërin e Benit dhe do të qëndrosh derisa të të them unë.

agron tufa 205 Schoß und stehst erst wieder auf, wenn ich es dir sage. Und du“, fuhr er an Loris junge Frau gewandt fort, „setzt dich auf Benis Schoß, wo du ebenfalls bleibst, solange ich es will.“ Ein ungläubiges Lächeln erschien auf den Gesichtern der beiden jungen Damen. Sie zögerten. „Aber warum denn, Vater?“, fragte Alba verwirrt. „Weil ich es sage. Geht hin und lasst euch nieder“, erklärte Sabahudin in gebieterischem Ton. Erst setzte sich Alba unsicher in Bewegung. Ihr Blick wanderte zwischen dem Alten und Beni hin und her. Am Ende nahm sie wie befohlen auf Loris Schoß Platz. Dorina folgte ihrem Beispiel und setzte sich auf Benis Schenkel. Sabahudin forderte die jungen Leute auf, sich zu unterhalten, wobei er unentwegt auf seine Taschenuhr starrte. Als niemand sprach, übernahm der Alte das Reden. „Nach unserer Überlieferung, also nach dem alten Kanun, gilt einem Mann der Blutsbruder mehr als ein leiblicher Bruder. Nichts kann die beiden auseinanderbringen, weder Gutes noch Schlimmes. Stirbt einer von beiden, übernimmt der Überlebende bei seinen Kindern die Vaterrolle, während er des anderen Frau wie eine Schwester behandelt, die ihm gehorcht, die auf ihn wartet, ihm zur Seite steht und ihn stets wieder aufnimmt. Wenn ihr das nicht begreift, könnt ihr euch die Mühe sparen. Schauen wir einmal, ob ihr tatsächlich zu Blutsbrüdern taugt.” Sabahudin schwieg erneut und blickte dabei auf die Taschenuhr auf seinem Knie. „So“, sagte er schließlich und klappte den Deckel zu, „die zehn Minuten sind herum. Steht auf, Mädchen!” Als dies geschehen war, wies Sabahudin die beiden Jünglinge an, ebenfalls aufzustehen und zu ihm zu kommen. Mit einem fragenden Blick auf seinen Vater folgte Beni der Aufforderung. „Warum tust du nicht, was ich befohlen habe?“, herrschte der Alte Lori an, der immer noch vornübergebeugt auf dem Polster saß, und stieß heftig seinen Spazierstock auf den Fußboden. „Hoch mit dir, Lügenbeutel!“, schrie er so laut, dass Lori erschrocken aufsprang.

206 Aleph Letrare Dy gratë e reja buzëqeshën të habitura dhe rrinin në mëdyshje. - Po pse, baba? – pyeti e hutuar Alba. - Psehin e di unë. Shkoni e uluni ju thashë! - dha urdhër Sabahudini. E para shkoi Alba, gjithë pasiguri, duke këqyrur herë plakun, herë Benin. Por më në fund u ul, siç i thanë, drejt e në prehërin e Lorit. Edhe Dorina u ul në prehërin e Benit. Atëherë Sabahudini tha se mund të flisnin dhe vijoi ta mbajë orën e xhepit para syve. Meqenëse askush nuk po fliste, foli Sabahudini: - Sipas rregullit dhe kanunit, byrazeri, vëllau i gjakut, asht vlla ma i shtrenjtë se ai që ta ka ba nana e baba. Ata nuk i ndan as e mira e as e liga. Me ndodhë me vdekë njeni prej vllamëve, babë për fëmijët e tjetrit asht vllami gjallë, kurse e shoqja e tij asht motër, që i bindet, e pret, e përcjell dhe e merr mbrapa kahdo. Po qe se nuk e keni kuptue kaq gja, at’herë kot e keni marrë mundin me u ba vllama. E unë tash do ta kqyri, a jeni menjimend në gjendje me u ba ju vllazën. Sabahudini nuk foli më, por vazhdoi ta mbajë në gjunjë sahatin e xhepit me qostek, duke e kundruar pjerrtaz. - Kaluen dhetë minuta, - tha dhe e mbylli kapakun e sahatit. - Ngrehuni tash moj bija, - u tha ai dy nuseve. Sa u ngritën nuset, Sabahudini i urdhëroi dhe dy djemtë të ngrihen në këmbë dhe t’i afrohen. Beni u ngrit dhe po e shihte të atin në mënyrë pyetëse, duke u përpjekur të kuptonte domethënien e asaj procedure të çuditshme. - Dhashë urdhër me u ngritë, pse nuk ngrihesh or mik? - iu drejtua plaku Lorit, i cili qe mbledhë disi kruspull dhe ngurronte. Atëherë Sabahudini rrahu më bastun dyshemeni dhe i briti fort: - Çohu more pizeveng! Britma qe aq e beftë dhe e fortë, sa Lori u ngrit pavullnetshëm në këmbë. Mandej po me atë bastun, duke iu drejtuar të birit, tha:

agron tufa 207 Dann hob er den Spazierstock und wandte sich an seinen Sohn: „Schau ihn dir an!“ Benis Blick folgte dem Spazierstock: Die Hose seines Freundes war um die Körpermitte deutlich vorgewölbt. Daran hatte er nicht gedacht. Lori drehte sich unter den vorwurfsvollen Blicken der anderen um und versuchte verzweifelt, des aufsässigen Teils unter seinen Hosen Herr zu werden. „Das ist der Grund, weshalb ihr keine Blutsbrüder werden könnt!”, sagte Sabahudin zu Beni, den Stock weiterhin auf den unverändert unbotmäßigen Stengel seines Freundes gerichtet, von dem der Vorschlag, Blutsbrüderschaft zu schließen, am Ende ausgegangen war.

* * * Viele nehmen dem alten Sabahudin (er ruhe in Frieden) immer noch übel, mit dieser schwierigen Prüfung einen Freundschaftsbund zerstört zu haben, wie er in der Stadt und der ganzen Gegend einzigartig gewesen war, und zwar gerade, als er dabei war, sich zur vollen Blüte zu entfalten. Manche von den Gebildeteren vermuten indessen, der alte Bursche habe sich heimlich ein Werk von Onkel Freud zu Gemüte geführt. „In welcher Sprache denn?”, wandten Skeptiker ein. Sabahudin habe gerade einmal vier Jahre die Schule besucht, und von Fremdsprachenkenntnissen sei bei ihm nichts bekannt gewesen. Neuere Erkenntnisse deuten allerdings auf recht solide Italienischkenntnisse bei Sabahudin Shporta hin, der 1941/1942 von den Italienern in Bari und San Benedetto interniert gewesen sein soll. Bei seiner Rückkehr aus der Fremde habe er eventuell einen Beutel mit Büchern bei sich gehabt. Es dürfe nicht ausgeschlossen werden, dass ein Werk von Freud dabei gewesen sei, das er in aller Heimlichkeit studiert habe, so wie die religiösen Traktate aus der alten Kiste auf dem Dachboden. Ganz unmöglich scheint es nicht, oder?

–aus dem Albanischen von: Joachim Röhm

208 Aleph Letrare - Këqyr! Beni ktheu kokën dhe pa andej nga shenjonte i ati me bastun: përnën pantallonat e mikut të tij, dilte dukshëm përpara, si një tytë arme, ajo gjëja që ai vetë nuk e kishte shkuar kurrë në mendje. As për vete, as për tjetrin. Ndërsa Lori u kishte kthyer shpinën, pa u rezistuar dot vështrimeve nënkuptuese të të tjerëve, duke rrahur të nënshtrojë armën e ndërkryer në pantallonat e veta. - Ja pse nuk mund të bëheni vllazën ju! - iu drejtua Benit Sabahudini, duke vazhduar të shenjojë me shkop tytën ende të revoltuar në pantallona të mikut të tij, i cili i kishte propozuar i pari të bëheshin vëllezër.

* * * Janë të shumtë ata që e fajësojnë plakun Sabahudin (dritë i gjettë shpirti tani!), se me këtë provë të rëndë, ai prishi një ndër miqësitë më të rralla që kishte patur ndonjëherë qyteti dhe krahina. Dhe e ndërpreu atë miqësi bash në momentin kur ajo niste të shpërthente me vrullin e një flake të trëndafiltë. Por s’janë të paktë as ata, kryesisht, të shkolluar, që thonë se kushedi, plaku Sabahudin ka gjasë të ketë lexuar tinëz ndonjë vepër të xhaxha Frojdit. Po nga cila gjuhë, xhanëm? - pyesin kureshtarët. Se Sabahudini kishte katër klasë shkollë dhe nuk dinte ndonjë gjuhë të huaj! Mirëpo kanë dalë të dhëna të reja, të cilat dëshmojnë se Sabahudin Shporta na e paskësh ditur ujë italishten, qëkurse në vitin 1941-1942 e kishte marrë qeveria italiane balil në Bari e San-Benedeto. Tonë se kur u kthye Sabahudini i ri nga Italja, kishte sjellë në shtëpi dhe një trastë me libra. Ka gjasë ta ketë tërhequr kuturu ndonjë libër të Frojdit dhe gjatë gjithë jetës ta ketë lexuar në heshtje, bashkë me librat e tij fetarë, të cilët i mbante në një baule të vjetër në tavan. Se, çfarë nuk bën vaki, apo jo!

agron tufa 209 ÜBER DIE AUTORINNEN UND AUTOREN

Lindita Arapi (Deutschland/Albanien), 1972 in Lushnja, Albanien geboren, ist eine albanische Schriftstellerin und Journalistin. Die in Deutschland lebende Autorin veröffentlichte seit Ende der 1990er Jahre mehrere Gedichtbände und legte 2010 mit “Das Schlüsselmädchen” ihren ersten Roman vor, der 2011 in Albanien mit dem Buchpreis KULT als Buch des Jahres prämiert wurde. Lindita Arapi studierte von 1990 bis 1994 albanische Sprache und Literatur an der Universität Tirana. 1993 veröffentlichte Arapi einen ersten Band mit Gedichten. 1996 zog sie nach Deutschland, wo sie in Köln Germanistik studierte. Sie übersetzte zudem einige deutschsprachige Texte ins Albanische, darunter Gedichte von Günter Grass, Joseph Roth, Elias Canetti und Felicitas Hoppe. Als Journalistin ist Arapi unter anderem für das albanische Programm der Deutschen Welle tätig. Mit ihrer Familie lebt sie in Bonn. Letzte Veröffentlichung (auf Deutsch): „Das Schlüsselmädchen“ (Vajzat me çelës në qafë), aus dem Albanischen von Joachim Röhm (Dittrich Verlag Berlin 2012). Arian Leka (Albanien), wurde 1966 in der albanischen Stadt Durrës geboren und zum Flötisten ausgebildet. Danach studierte er albanische Sprach-und Literaturwissenschaft in Tirana und neue europäische Literatur in Florenz. Arian Leka hat mehrere Lyrikbände, Erzählungen und einen Roman veröffentlicht. Ferner übersetzt er aus dem Italienischen. Er ist Initiator Leiter des Lyrikfestivals POETEKA in Durrës und Chefredakteur der gleichnamigen Literaturzeitschrift. Letzte

210 ÜBER DIE AUTORINNEN UND AUTOREN për autorët

LinDita arapi (Gjermani-Shqipëri ), lindur në 1972 në Lushnjë, është shkrimtare dhe gazetare shqiptare. Autorja me vendbanimin në Gjermani ka botuar prej fundit të ‘90-ve disa përmbledhje me poezi, ndërsa në vitin 2010 romanin e saj të parë »Vajzat me çelës« i cili u vlerësua me çmimin KULT si libër i vitit 2011. Lindita Arapi ka studiuar për gjuhë-letërsi (1990–1994) në Universitetin e Tiranës. Përmbledhjen e parë me poezi e botoi në vitin 1993. Më 1996 u vendos në Gjermani ku studjoi për gjermanistikë në Universitetin e Köln-it. Ajo ka përkthyer gjithashtu tekste të ndryshme letrare nga gjermanishtja në shqip, ndër to poezi të Günter Grass, Joseph Roth, Elias Canetti dhe Felicitas Hoppe. Si gazetare është përgjegjëse për programin shqiptar të Deutsche Welle. Jeton në Bonn me familjen e saj. arian LEKa (Shqipëri), lindi në vitin 1966 në Durrës, ku dhe ndoqi shkollën e muzikës për flaut. Pas kësaj ai ka studiuar për gjuhë dhe letërsi në Tiranë, si dhe për letërsi të re europiane në Firence. Arian Leka ka botuar disa përmbledhje poezish, tregimesh dhe një roman. Gjithashtu përkthen nga italishtja. Leka është iniciator dhe drejtues i festivalit të letërsisë POETEKA në Durrës, si dhe kryeredaktor i një reviste letrare me po të njëjtin emër. Arian Leka është vlerësuar me çmimin kombëtar të poezisë »Lasgush Poradeci« 2011. LuLjEta LLEshanaKu (Shqipëri), konsiderohet si një nga zërat kryesorë të letërsisë bashkëkohore

për autorët 211 Veröffentlichung (auf Deutsch): Ein Buch ein Meer: Gedichte (Një libër një det: Poezi), Deutsch/Albanisch. Aus dem Albanischen von Lindita Arapi. Edition Thanhäuser, 2012. Luljeta Lleshanaku (Albanien) gilt als eine der führenden Stimmen der jungen albanischen Lyrik. Sie wurde 1968 in Elbasan, Albanien, geboren. Ihre Familie, die in der Zeit der kommunistischen Diktatur Albaniens der politischen Opposition angehörte, war starken Repressionen ausgesetzt. Nach dem Sturz Enver Hoxhas studierte sie Albanische Sprache und Literatur an der Universität Tirana und Creative Writing am Warren Wilson College in den USA. Seit 1993 hat Luljeta Lleshanaku sieben Gedichtbände veröffentlicht. Letzte Veröffentlichung (auf Deutsch): Kinder der Natur. Gedichte Albanisch/ Deutsch. Aus dem Albanischen von Andrea Grill (Edition Korrespondenzen 2010). Khaled Al-Khamissi (Ägypten), Khaled Al-Khamissi wurde 1962 in Kairo geboren. Er studierte Politikwissenschaften an der Cairo University und an der Sorbonne in Paris. Al-Khamissi arbeitet als Journalist für zahlreiche ägyptische Zeitungen, wo er sich besonders als kritischer Beobachter gesellschaftlicher Verhältnisse profiliert hat. Darüber hinaus war er als Produzent, Regisseur und Drehbuchautor für Spiel- und Dokumentarfilme tätig. Letzte Veröffentlichung (auf Deutsch): Arche Noah. Aus dem Arabischen von Leila Chammaa (Lenos Verlag, Basel 2013). Fatos Lubonja (Albanien), ist 1951 in Tirana geboren und hat Physik studiert. 1974 wurde der 23jährige wegen „feindlicher Agitation und Propaganda“ inhaftiert, nachdem sein Vater in Ungnade gefallen war und bei ihm selbst regimekritische Schriften gefunden worden waren. Fatos Lubonja verbrachte insgesamt siebzehn Jahre in Gefängnissen und Straflagern. Die Erfahrungen dieser Zeit hat er in autobiographischen Romanen und Erzählungen verarbeitet. Heute ist Lubonja einer der einflußreichsten unabhängigen Publizisten Albaniens, der sich für Menschenrechte, für Demokratie und sozialen Ausgleich in Albanien einsetzt. Letzte Veröffentlichung (auf Albanisch): „1997 - Die falsche Apokalypse”. “Marin Barleti” Verlag, 2011. Ilma Rakusa (Schweiz), ist eine Schweizer Schriftstellerin und Literaturwissenschaftlerin. Sie wurde am 2. Januar 1946 im slowakischen Rimavská Sobota geboren, wuchs in Budapest, Ljubljana und Triest auf und zog 1951 nach Zürich. Sie studierte Slawistik und Romanistik

212 ÜBER DIE AUTORINNEN UND AUTOREN shqiptare. Lindi në vitin 1968 në Elbasan. Në kohën e diktaturës komuniste, familja e saj ka qenë e përndjekur nga regjimi dhe objekt i vazhdueshëm represioni. Pas rënies së regjimit komunist, Lleshanaku studjoi për gjuhë-letërsi në Universitetin e Tiranës, më pas Creative Writing në Warren Wilson College në SHBA. Lleshanaku është vlerësuar me një sërë çmimesh ndërkombëtare si National Silver Pen Prize në vitin 2000 dhe Vilenice Kristal Prize më 2009. KhaLED aL-khamissi (Egjipt), lindi në vitin 1962 në Kairo. Studjoi shkenca politike në Universitetin e Kairos dhe në Sorbonne, Paris. Al-Khamissi shkruan për disa gazeta egjiptiane, ku bie në sy si vëzhgues kritik i realitetit shoqëror. Gjithashtu ka qënë producent, regjisor dhe skenarist i filmave të ndryshëm. Botimi i fundit: »Arche Noah«. Përkthyer nga arabishtja nga Leila Chammaa (Lenos Verlag, Basel 2013) Botimi i fundit: »Arche Noah«. Përkthyer nga arabishtja nga Leila Chammaa (Lenos Verlag, Basel 2013). Fatos Lubonja (Shqipëri), lindi më 1951 në Tiranë dhe ku kreu studimet e larta për fizikë . Gjatë regjimit komunist, u akuzua dhe arrestua për shkrimet që iu gjetën të fshehura, për agjitacion dhe propagandë kundër regjimit dhe për to u dënua me 7 vite burgim. U dënua sërish edhe 16 vite të tjera, me akuzën si pjesëtar i një organizate kundër-revolucionare. U lirua në vitin 1991, pas shtatëmbëdhjetë vitesh burgim. Përvojën e asaj kohe Lubonja e ka përmbledhur në romane autobiografike e tregime. Sot Lubonja është një nga publicistët e pavarur shqiptarë me shumë influencë, i cili angazhohet për të drejtat e njeriut, demokracinë dhe barazinë sociale në Shqipëri. Boton revistën publicistike »Përpjekja«. Ilma Rakusa (Zvicër), lindur më 2 janar 1946 në Rimavská Sobota, Sllovaki, është një shkrimtare, përkthyese dhe studiuese zviceriane. Ajo ka studiuar sllavistikë dhe romanistikë në Zyrih, Paris dhe Shën Petersburg. Më 1971 promovoi me një punim që kishte si temë vetminë në letërsinë ruse. Prej vitit 1977 është lektore e Institutit Sllav të Universitetit të Zyrihut. Përveç kësaj punon si shkrimtare, përkthyese dhe publiciste në gazetat: „Neue Zürcher Zeitung“, „Die Zeit“. Botimi i fundit: „Mehr Meer. Erinnerungspassagen“. Droschl, Graz 2009. hans-uLriCh trEiChEL (Gjermani),

për autorët 213 in Zürich, Paris und St. Petersburg. 1971 schrieb sie ihre Dissertation zum Motiv der Einsamkeit in der russischen Literatur. Sie ist seit 1977 Lehrbeauftragte am Slawischen Institut der Universität Zürich. Zudem ist sie freiberuflich als Übersetzerin und Publizistin (Neue Zürcher Zeitung, Die Zeit) tätig. Letzte Veröffentlichung (auf Deutsch): Mehr Meer. Erinnerungspassagen. Droschl, Graz 2009. Hans-Ulrich Treichel (Deutschland) wurde 1952 in Versmold/Westfalen geboren, lebt in Berlin und Leipzig. Er studierte Germanistik an der Freien Universität Berlin und promovierte 1984. Seit 1995 ist der Lyriker und Romancier Hans-Ulrich Treichel Professor am Deutschen Literaturinstitut der Universität Leipzig. Seine berühmte und in über 30 Sprachen übersetzte Erzählung “Der Verlorene” erzählt von den Verstörungen einer Nachkriegskindheit, von einer Familie, die allem Wirtschaftsaufschwung zum Trotz nur ein Thema hat: die Suche nach dem Sohn Arnold, der 1945 auf der abenteuerlichen Flucht aus Ostpreußen verloren gegangen war. In feinen Bildern gelingt es Treichel, den Aufstieg einer bundesdeutschen Familie und deren Schuldgefühle nachzuzeichnen. Von nun an ist der verlorene Bruder zentrales Thema Treichels über drei Romane hinweg: Auf “Der Verlorene” folgte 2005 “Menschenflug” und drei Jahre später “Anatolin”. LetzteVeröffentlichung (auf Albanisch): „Der Verlorene“ (Letzte Veröffentlichung): Übersetzung von Ardian Klosi (Verlag K&B, Tirana, 2009) [Suhrkamp, 1998]. Agron Tufa (Albanien), wurde 1967 im nordalbanischen Dibra geboren und studierte Philologie an der Universität Tirana, Vergleichende Literaturwissenschaft am Gorki-Institut in Moskau und promovierte ebenfalls in Moskau am Institut für Europäische Kulturen mit einer Arbeit zur Philosophie des literarischen Übersetzens, „Die Mystik des Originals“. Seit 2001 hat er an der Universität Tirana hat einen Lehrstuhl für ausländische Literatur des 20. Jahrhunderts inne. Er ist Lyriker, übersetzt aber auch aus dem Russischen. Gedichte von Tufa wurden ins Englische, Spanische, Französische, Rumänische übersetzt. Letzte Veröffentlichung (auf Albanisch): „Fragmentet e gjësë”, Gedichte, OM Verlag, Pristina, 2013.

214 ÜBER DIE AUTORINNEN UND AUTOREN ka lindur më 1952 në Versmold/Westfalen, jeton në Berlin dhe Lajpzig. Ai ka studiuar në degën e gjermanistikës pranë Universitetit të Berlinit dhe ka promovuar më 1984. Prej vitit 1995, poeti dhe romancieri Hans-Ulrich Treichel është profesor në Institutin e Letërsisë Gjermane pranë Universitetit të Lajpzigut. Romani i tij “I humburi”, i përkthyer në më shumë se 30 gjuhë (në shqip nga Ardian Klosi, Shtëpia Botuese K&B, Tiranë, 2009) rrëfen për trazimet e një fëminie të pasluftës, në një familje që me gjithë përmirësimin e gjendjes ekonomike, është e fokusuar vetëm rreth një teme: kërkimin e djalit të tyre, Arnoldit që ka humbur në vitin 1945 gjatë arratisjes aventureske nga Prusia Lindore. Me anë të një gjuhe elegante Treichel arrin të skicojë si ngritjen ekonomike të një familjeje në Gjermaninë Perëndimore, ashtu dhe ndjenjat e saj të fajit që e shoqërojnë. Nga ky çast vëllai i humbur është tema qendrore e Treichelit në tre romane: romani “I humburi” u pasua në vitin 2005 nga “Menschenflug” dhe tre vjet më vonë nga “Anatolin”. agron tuFa (Shqipëri), lindur në vitin 1967 në Dibër, ka ndjekur studimet e larta për gjuhë dhe letërsi në Universitetin e Tiranës dhe më vonë në Institutin Gorki në Moskë. Në Institutin për Kulturën Europiane ai do të promovonte me një studim për filozofinë e përkthimit letrar »Mistika e origjinalit«. Prej 2001 është profesor i letërsisë së huaj të shekullit XX në Universitetin e Tiranës. Eshtë poet (poezi të përkthyera nga Joachim Röhm dhe Hans Joachim Lanksch), prozator, eseist dhe kritik. Agron Tufa është vlerësuar me çmimin e madh kombëtar të letërsisë Shkrimtari i Vitit 2009. Jeton me familjen në Tiranë. Botimi i fundit: Fragmentet e gjësë, poezi, Shtëpia botuese OM, Prishtinë, 2013.

për autorët 215

Shqipëri Khaled al Khamissi Egjipt Ilma Rakusa (fragment) Zvicër Hans-Ulrich Treichel Gjermani DETI Agron Tufa I Shqipëri BARDHË Letërsitë përreth Mesdheut 4. ∫ 5. Tetor 2013

Vendndodhja: Teatri Kombëtar i Komedisë

Një projekt i fondacionit Allianz Kulturstiftung në bashkëpunim me Literarischen Colloquium Berlin si dhe Ministrinë e Kulturës së Shqipërisë. ALFABETI NDËRKOMBËTAR I SINJALISTIKËS DETARE AUTORËREPUBLIT KA E SHQIPËRISË MINISTRIA E KULTURËS

A Projekt i Fondacionit AllianzN Kulturstiftung në bashkëpunim me Literarischen Colloquium Berlin dhe Ministrinë e Kulturës të Shqipërisë Lindita Arapi

B O Shqipëri ∫ Gjermani Arian Leka