Op Weg Naar De Toekomst Energie in Europa

OP WEG NAAR DE TOEKOMST ENERGIE IN EUROPA

10 DECEMBER 2012 ANNEMARIE MEERMAN (E&M) EN HEERT DE VRIES (E&M) 1 ATHENEUM 6B WESSEL GANSFORTCOLLEGE GRONINGEN OP WEG NAAR DE TOEKOMST ENERGIE IN EUROPA

PROFIELWERKSTUK MAATSCHAPPIJLEER BEGELEIDER K.J. WASSENAAR

10 DECEMBER 2012 ANNEMARIE MEERMAN (E&M) EN HEERT DE VRIES (E&M) ATHENEUM 6B WESSEL GANSFORTCOLLEGE GRONINGEN

Voorwoord

Het is alweer enige tijd geleden, dat we door mevrouw Siccama werden gevraagd om voor het maken van het profielwerkstuk deel te nemen aan het YES!-project. Het onderwerp van dit project was Europa en klimaatbeheersing, en daar gingen onze interesses wel naar uit waardoor we ook tot de beslissing zijn gekomen om aan dit project deel te nemen. Onze wereld, zoals we die kennen is aan het veranderen door het versnelde broeikaseffect. We wilden hier meer kennis over vergaren, en dat is ook gebeurd gedurende de verschillende studiedagen van het YES!-project. We hebben uiteindelijk ook besloten om ons voor ons profielwerkstuk te gaan verdiepen in energie in Europa. We vroegen ons namelijk af of de lidstaten wel de beoogde Europese doelstellingen zouden gaan halen. We hebben hier in ons profielwerkstuk naar gekeken, en daar ook veel over geleerd. Het maken van het profielwerkstuk is niet altijd even gemakkelijk geweest, want we liepen allebei tegen meerdere obstakels op. Het was namelijk niet heel gemakkelijk om alles uit te zoeken, en de stof ook daadwerkelijk te begrijpen. Bovendien hebben we ontdekt, dat de energiewereld eigenlijk volop in beweging is. Er gebeurt ontzettend veel op het gebied van energie, want er komen voortdurend nieuwe gegevens beschikbaar. Het nieuwe kabinet is namelijk met nog meer vergaande en vooruitstrevende maatregelen gekomen, die we overigens helaas niet meer in ons profielwerkstuk hebben kunnen verwerken. Desalniettemin zijn we eruit gekomen, en hebben onze inspanningen dit werkstuk opgeleverd. Verder verliep de samenwerking tussen ons ook goed, want we zijn door overleg ondanks enige meningsverschillen er wel altijd uitgekomen. Tenslotte willen we ook onze dank uitspreken voor het begeleiden van dit project door mevrouw Siccama. Mevrouw Siccama heeft ons namelijk geholpen met het opstarten van dit project, en het maken van ons profielwerkstuk. Eveneens willen we meneer Wassenaar bedanken voor het in goede banen leiden van onze werkzaamheden, om ook naar aanleiding van zijn aanwijzingen tot ons eindproduct te komen.

Inhoudsopgave

Omslag ...... 1 Titelblad ...... 2 Voorwoord ...... 3 Inhoudsopgave ...... 4-5 Inleiding ...... 6-7 Hypothese ...... 8-10 1. Europese doelen op het gebied van het energieverbruik...... 11-13 1.1 Een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen met 20% ...... 11-12 1.2 Een vermindering van het energieverbruik met 20% ...... 12 1.3 20% van de gebruikte energie moet afkomstig zijn uit hernieuwbare energie ...... 12 1.4 10% van de vervoersbrandstof moet bestaan uit biobrandstof ...... 12-13 1.5 Deelconclusie ...... 13 2. Maatregelen met betrekking tot het behalen van de Europese doelen ...... 14-22 2.1 Nederland ...... 14-17 2.2 Polen ...... 17-18 2.3 Spanje ...... 18-20 2.4 Zweden ...... 20-21 2.5 Deelconclusie ...... 21-22 3. Ontwikkelingen ten aanzien van de energiemix ...... 23-40 3.1 Nederland ...... 23-29 3.1.1 Energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik ...... 23-28 3.1.2 Energiemix van het finaal energetisch verbruik ...... 28-29 3.2 Polen ...... 29-33 3.2.1 Energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik ...... 29-31 3.2.2 Energiemix van het finaal energetisch verbruik ...... 31-33 3.3 Spanje ...... 33-36 3.3.1 Energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik ...... 33-35 3.3.2 Energiemix van het finaal energetisch verbruik ...... 35-36 3.4 Zweden...... 36-39 3.3.1 Energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik ...... 36-38 3.3.2 Energiemix van het finaal energetisch verbruik ...... 38-39 3.5 Deelconclusie ...... 39-40 4. Grensoverschrijdende samenwerking ...... 41-48 4.1 Nederland ...... 41-43 4.2 Polen ...... 43-45 4.3 Spanje ...... 45-46 4.4 Zweden ...... 46-47 4.5 Deelconclusie ...... 47-48 5. Voortgang met betrekking tot het behalen van de Europese doelen ...... 49-51 5.1 Nederland ...... 49 5.2 Polen ...... 50 5.3 Spanje ...... 50

5.4 Zweden ...... 50-51 5.5 Deelconclusie ...... 51 Conclusie ...... 52-53 Begrippenlijst ...... 54 Bronnenlijst ...... 55-61 Bijlage 1 Onderzoeksvragen, planning en taakverdeling ...... 62 Bijlage 2 Logboek ...... 63-66 Bijlage 3 Cijfers ...... 67-87

Inleiding

U hebt nu ons profielwerkstuk over energie in Europa voor u liggen. We hebben voor dit onderwerp gekozen, omdat het ons erg aanspreekt. Energie is steeds belangrijker geworden in het dagelijks leven door de jaren heen, want we gebruiken immers elke dag energie om onder meer het licht aan te doen en om de computer te gebruiken. Het leek ons daarom ook erg belangwekkend om ons hierin te verdiepen. Hierbij wilden we ook over onze eigen landsgrenzen heenkijken, omdat vandaag de dag heel veel zaken op Europees gebied geregeld worden. Eveneens is onze keuze voor dit onderwerp medebepaald door het YES!- project, waarbinnen we onderzoek hebben gevoerd. Het thema van dit project is Europa en klimaatbeheersing, waar ons onderzoek ook op toegespitst diende te worden. Op school hebben we het onderzoek onder het vak maatschappijleer geplaatst. Om te beginnen zullen we de achtergrond en het belang van dit onderwerp toelichten. Eigenlijk iedereen verbruikt dagelijks heel veel energie in Europa. We zijn ons echter ook steeds meer bewust geworden, dat de herkomst van onze energie ook van belang is. Onze zorgen over het versnelde broeikaseffect zijn namelijk toegenomen. Er zijn daarom ook de afgelopen jaren maatregelen genomen op dit gebied. We zien hier ook steeds vaker en duidelijker de Europese Unie verschijnen, waarbij de lidstaten gezamenlijk doelstellingen nastreven op dit gebied. Het is echter wel de vraag of de lidstaten deze Europese doelstellingen wel gaan halen. Hier zullen we in ons profielstuk naar gaan kijken, wat betreft Nederland, Polen, Spanje en Zweden. We zullen verder onze keuze voor deze landen nader verklaren. Om te beginnen wilden we graag ons eigen land betrekken in ons onderzoek, omdat Nederland immers het dichtste bij ons staat. Naast dit West-Europese land, wilden we graag ook andere landen uit Noord-Europa, Zuid-Europa en Oost-Europa opnemen in ons onderzoek. We hebben hierbij voor Polen gekozen, omdat dit land erg belangwekkend leek voor ons onderzoek. Dit voormalige communistische land, dat zich nog niet eens heel lang geleden bij de Europese Unie heeft aangesloten kende in tegenstelling tot veel andere Europese landen geen krimp gedurende de crisis.1 Verder hebben we voor Spanje gekozen, omdat dit land door zijn zuidelijke ligging hele andere mogelijkheden heeft, wat betreft de opwekking van energie ten opzicht van andere landen. Tenslotte wilden we ook Zweden in ons onderzoek betrekken, omdat dit het grootste Noord-Europese land is met betrekkelijk veel inwoners dat lid is van de Europese Unie. Ook heeft dit land, net als Spanje door zijn ligging hele andere mogelijkheden ten aanzien van het opwekken van energie. Om onze hoofdvraag te kunnen beantwoorden, hebben we enkele deelvragen opgesteld. Om te beginnen willen we gaan kijken naar wat de Europese doelstellingen eigenlijk precies

1 Polen groeit hardst, Spanje krimpt juist: Brusselse prognoses per land, vk.nl, 9 augustus 2012, http://www.volkskrant.nl/vk/nl/7264/Schuldencrisis/article/detail/3254174/2012/05/11/Polen-groeit-hardst- Spanje-krimpt-juist-Brusselse-prognoses-per-land.dhtml

6 inhouden, want dan kunnen we precies zien waar de landen naar streven.2 Vervolgens willen we gaan onderzoeken op welke manier Nederland, Polen, Spanje en Zweden de gestelde Europese doelen willen gaan behalen. Hierbij willen we dus echt naar het beleid van deze landen gaan kijken, wat betreft onder meer de positieve en negatieve financiële prikkels. Vervolgens gaan we verder in op de manier waarop de energiemix van Nederland, Polen, Spanje en Zweden de afgelopen jaren is veranderd. Hierdoor hopen we meer inzicht te krijgen in de ontwikkelingen die de landen doormaken op het gebied van hun energieverbruik, waarmee we ook de uitwerking van het beleid van de te onderzoeken landen denken te kunnen zien. Verder willen we ook nagaan of deze landen niet alleen binnen hun eigen grenzen aan de slag zijn gegaan, maar ook samen met andere landen hebben gewerkt om de Europese doelstellingen te behalen. Tenslotte willen we vervolgens samen gaan kijken naar de voortgang van Nederland, Polen, Zweden en Spanje met het behalen van de Europese doelstellingen. We willen namelijk aan het einde van ons profielwerkstuk de balans opmaken. Na deze hoofdvraag en deelvragen te hebben opgesteld, hebben we na onderling overleg de taken onder elkaar verdeeld en de planning gemaakt. Hierbij is besloten, dat Heert de voorpagina maakt. Verder heeft Annemarie de eerste en tweede deelvraag voor haar rekening genomen. Heert zal de derde en vierde deelvraag gaan beantwoorden. Verder hebben we samen de laatste en vijfde deelvraag beantwoord. We hebben voor ons onderzoek met name het internet geraadpleegd om deze deelvragen te beantwoorden. Verder hebben we samen de conclusie geschreven. Gedurende het maken van het profielwerkstuk, heeft Heert het logboek van onze werkzaamheden bijgehouden. Tenslotte heeft Annemarie alles verzameld, en samengevoegd in ons profielwerkstuk. U vindt in ons profielwerkstuk de hypothese als stelling die we voorlopig als waar aannemen, de uitwerkingen van ons onderzoek en de conclusie. Tenslotte vindt u ook nog enkele bijlagen, met daarin onder meer ons logboek.

Annemarie Meerman en Heert de Vries

2 Alex Trembath en Jesse Jenkins, European Commission Publishes Report Warning Policymakers to Attend to Rebound Effects, Breakthrough Institute, 9 augustus 2012, http://thebreakthrough.org/blog/2011/10/european_commission_publishes.shtmlJoost de Vries 7

Hypothese

We hebben hypotheses opgesteld, voordat we zouden beginnen met het zoeken naar antwoorden op onze hoofdvraag en deelvragen. Deze hypotheses hebben we bij elkaar gevoegd en hier geplaatst.

Hoofdvraag: Gaan Nederland, Polen, Spanje en Zweden de Europese doelen op het gebied van het energiegebruik halen?

We willen in ons profielwerkstuk gaan kijken of Nederland, Polen, Spanje en Zweden de gestelde Europese doelstellingen wel gaan behalen. We veronderstellen, dat niet alle landen deze doelstellingen gaan halen. Om te beginnen verwachten we, dat Nederland de Europese doelstellingen wel gaat behalen. Ons land lijkt namelijk ook veel te investeren in duurzame energie, want we horen namelijk onder meer vaak over de realisatie van plannen over windparken. We denken echter, dat Polen de Europese doelstellingen niet zal gaan behalen. We denken dit, omdat dit Oost-Europese land enige jaren geleden achter het IJzeren Gordijn lag en daardoor hoogstwaarschijnlijk ook minder welvarend dan het Westen is geworden. Het lijkt ons, dat Polen nog steeds met de gevolgen daarvan kampt en dan ook minder geld beschikbaar heeft om te investeren in duurzame energie. Hierdoor zal het voor dit land niet heel gemakkelijk zijn om de doelen te bereiken. Eigenlijk denken we wel, dat Spanje de doelstellingen gaat halen, omdat dit land volop de mogelijkheden lijkt te hebben om duurzame energie op te wekken. Er is immers volop zon in het land, en het land lijkt hier volgens alle nieuwsberichten die ons hebben bereikt ook helemaal gebruik van te maken. We denken echter wel, dat de economische crisis van deze dagen wel de groei van duurzame energie in dit land remt. Er zal waarschijnlijk door het zware weer, waarin de Spanjaarden zijn beland minder hierin worden geïnvesteerd. Tenslotte veronderstellen we, dat Zweden ook de Europese doelstellingen gaat halen. We denken namelijk, dat in Zweden, net als in het buurland Noorwegen veel energie opgewekt kan worden uit waterkracht.

Deelvragen

Wat zijn de Europese doelen op het gebied van energiegebruik? Om te weten te komen wat we als land en als Europa allemaal moeten gaan verbeteren om het effect van de versnelde klimaatverandering te stoppen hebben we doelen nodig. Deze doelen heeft Europa opgesteld en alle lidstaten hebben uit die doelen weer hun eigen plan getrokken. We veronderstellen dat Europa doelen heeft opgesteld die een forse verandering betekenen voor bijvoorbeeld het energiegebruik of de uitstoot van een land, maar dat deze doelen wel haalbaar zijn als het land zich inspant en er veel aan wil doen om te zorgen voor een beter klimaat. De klimaattoppen en gewone Europese vergaderingen hebben waarschijnlijk geleid tot de afspraken die de Europese Unie nu heeft gemaakt en heeft vastgelegd. Waarschijnlijk zijn de doelen voor heel Europa opgesteld en heeft elk land een toegespitste versie, want niet elk land moet op elk gebied evenveel zien te bereiken.

Op welke manier willen Nederland, Polen, Spanje en Zweden de gestelde Europese doelen gaan behalen? We veronderstellen dat alle landen een andere aanpak hebben om de door Europa gestelde doelen te gaan behalen. De landen liggen allemaal in een ander gebied met een ander klimaat en met andere omstandigheden waarmee het rekening moet houden. Polen is bijvoorbeeld qua technologische ontwikkeling niet zo ver als Zweden of Nederland, maar aan de andere kant investeren ze wel enorm in een schoner milieu. Spanje, het land met de meeste zonneschijn van de vier heeft bijvoorbeeld enorme spiegels staan waarmee het energie opwekt. Nederland, een relatief klein land qua oppervlakte heeft het in eerste instantie meer met windmolens en Zweden kan waarschijnlijk veel gebruik maken van waterkracht maar ook van kerncentrales. Alle landen hebben verschillende budgetten voor hetgeen Europa heeft vastgesteld, dus dat ze waarschijnlijk voor allemaal verschillende maatregelen kiezen om de doelen te bereiken staat zo goed als vast.

Hoe is de energiemix van Nederland, Polen, Spanje en Zweden de afgelopen jaren veranderd? We willen in ons onderzoek ook gaan kijken naar de ontwikkelingen in de afgelopen jaren van de energiemix van Nederland, Polen, Spanje en Zweden. We veronderstellen om te beginnen dat de energiemix van de te onderzoeken landen Nederland, Polen, Spanje en Zweden heel erg van elkaar zullen verschillen, want deze landen hebben een hele verschillende ligging. Hierdoor hebben deze landen andere mogelijkheden wat betreft de opwekking van energie, en dat werkt natuurlijk ook weer door op de samenstelling van de energiemix van het energieverbruik. Verder verwachten we dat de energiemix van het energieverbruik van de te onderzoeken landen Nederland, Polen, Spanje en Zweden de afgelopen jaren heel erg is veranderd. Volgens ons zal het aandeel van duurzame energie hierin heel erg toegenomen zijn, want we denken dat deze landen namelijk al geruime tijd en met name de laatste jaren veel hebben ondernomen op het gebied van duurzame energie. Eveneens denken we dat kernenergie ondanks haar omstredenheid, wat vooral na de ramp in Fukushima weer naar voren is gekomen nog steeds heel belangrijk is voor de energievoorziening. Waarschijnlijk is het aandeel van kernenergie de afgelopen jaren stabiel gebleven, en misschien zelfs wel toegenomen. We denken dat kernenergie door veel landen gezien wordt als middel om de opwarming van het klimaat tegen te gaan. Tenslotte verwachten we dat het aandeel van de fossiele brandstoffen, waaronder steenkool en aardolie de afgelopen jaren is afgenomen. Deze brandstoffen zijn namelijk heel erg vervuilend, waardoor het waarschijnlijk steeds minder aantrekkelijk wordt om deze te gebruiken. Hun plek zal in de toekomst hoogstwaarschijnlijk ingenomen worden door duurzame energie.

Werken Nederland, Polen, Spanje en Zweden samen met andere landen op het gebied van energiegebruik om de Europese doelen te behalen? We willen ook gaan kijken naar de grensoverschrijdende samenwerking van Nederland, Polen, Spanje en Zweden op het gebied van energie om de gestelde Europese doelstellingen te behalen. We veronderstellen dat de te onderzoeken landen Nederland, Polen, Spanje en Zweden op heel wat gebieden samenwerken wat betreft energie. Om te beginnen weten we al, dat Nederland onder meer via verschillende kabels met andere landen verbonden is. Waarschijnlijk zullen de andere landen ook via kabels steeds meer met de omliggende landen verbonden zijn.

Daarnaast verwachten we ook dat Nederland, Polen, Spanje en Zweden samenwerken met andere landen in meerdere instellingen, waarin kennis gedeeld wordt of samen onderzoek wordt gedaan op het gebied van onder meer duurzame energie.

Hoe ver zijn Nederland, Polen, Spanje en Zweden met het behalen van de Europese doelstellingen? We veronderstellen, dat de te onderzoeken landen Nederland, Polen, Spanje en Zweden al wel goed op weg zijn om de gestelde Europese doelstellingen te behalen. We denken echter eveneens, dat er wel verschillen bestaan tussen deze landen. Om te beginnen denken we, dat met name Spanje en Zweden al het verste zijn met het behalen van de Europese doelstellingen, omdat deze landen heel geschikt zijn door hun ligging voor de opwekking van duurzame energie. Je kunt in Spanje namelijk makkelijk zonne-energie opwekken, want daar is volop energie. Verder kunt je in Zweden heel goed energie opwekking uit waterkracht. Het is denk wel moeilijker voor Nederland en Polen om de doelstellingen te behalen, want deze landen zijn veel meer gericht op fossiele brandstoffen. We gebruiken in Nederland namelijk heel veel gas. Bovendien heeft de economische crisis naar ons idee er ook flink ingehakt in eigenlijk alle onderzochte landen, waardoor waarschijnlijk ook minder geld beschikbaar is gekomen om de Europese doelstellingen te behalen.

1. Wat zijn de Europese doelen op het gebied van energie?

In maart 2007 heeft de Europese Unie afspraken gemaakt over het energiebeleid dat het gaat voeren. Ze heeft doelstellingen opgesteld die in 2020 behaald moeten zijn. In december 2008 is er nog afgesproken dat 10% van de totale behoefte aan brandstoffen biobrandstoffen moet zijn. De Europese Unie heeft deze afspraken gemaakt om de gemiddelde wereldwijde temperatuurstijging te beperken tot 2°C of zelfs minder.3 De doelen die zijn opgesteld voor 2020 worden in vergelijking getrokken met 1990. Alle percentages moeten dus ten opzichte van 1990 genomen worden.

De doelstellingen voor 2020 zijn dus:  Een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen met 20%  Een vermindering van het energiegebruik met 20%  20% van het totale energiegebruik moet afkomstig zijn uit hernieuwbare energie.  10% van de totale behoefte aan brandstoffen moet bestaan uit biobrandstof.3

1.1 Een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen met 20% Bedrijven, verkeer, fabrieken en luchtvaartmaatschappijen stoten veel CO2 uit, dit is slecht voor het klimaat en daarom is het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen met 20% een speerpunt geworden. Vooral bedrijven en fabrieken zullen iets aan hun uitstoot moeten gaan doen. Sommige bedrijven die extreem veel CO2 uitstoten zullen daarvoor moeten gaan betalen door het veilen van emissierechten. Bedrijven kunnen zo in feite CO2 uitstootruimte kopen.3

Vanaf volgend jaar, 2013 moeten alle bedrijven gaan betalen voor de vervuiling. De (zware) industrie wordt echter ontzien. Dit omdat de klimaatmaatregelen nadelig zijn voor hun concurrentiepositie met zware industrie elders in de wereld. Deze bedrijven hoeven pas in 2025 te gaan betalen voor hun vervuiling. In 2013 krijgen ongeveer 80% van de bedrijven in de industrie gratis emissierechten. Deze krijgen ze alleen helemaal gratis wanneer ze gebruik maken van schoonste productietechnieken die op dat moment voor handen zijn. De energiebedrijven in Europa gaan wel al vanaf 2013 betalen voor hun vervuiling. Hierbij is echter ook weer een uitzondering te vinden: de pas verworven nieuwe Oost-Europese lidstaten die nog gebruik maken van oude vervuilende energiecentrales hoeven pas in 2020 te gaan betalen voor hun uitstoot. Zij lopen namelijk qua technologische ontwikkeling achter op West-Europa en moeten eerst die schade zien in te halen.3, 4

Een andere manier om de uitstoot van broeikasgassen tegen te gaan is om de gassen op te vangen in de grond, bijvoorbeeld in oude gasvelden of onder zoutlagen in de bodem. Voor de betere ontwikkeling van deze technologie wordt een budget van ruim €300 miljoen

3 http://www.europa-nu.nl/id/vhesf063wxu9/europese_aanpak_klimaatverandering 4 http://www.europamorgen.nl/9353216/d/werkvellen/opdracht19.pdf 11 toegekend. Men wilde deze manier in Nederland ook gaan invoeren, maar boze en bezorgde protesten van bewoners hebben er voor gezorgd dat dit in eerste instantie geen doorgang vind.5

Nog een andere manier is het aan banden leggen van de verkoop van vervuilende vervoersmiddelen. Er zijn eisen gekomen aan de maximale uitstoot van vervoersmiddelen, deze eisen worden verplicht verwerkt in de nieuwe ontwikkelingen en producties. Wanneer fabrikanten zich niet aan deze eisen houden zullen ze een boete krijgen. Deze boetes zijn afhankelijk van het niet nakomen van de afspraak. Er is in 2010 bijvoorbeeld afgesproken dat in 2020 nieuwe bestelauto’s nog maar 147 gram CO2 mogen uitstoten. Om daar te komen heeft de EU in eerste instantie een maximum norm van 175 gram voor 2017 ingevoerd. Het percentage bestelbusjes dat jaarlijks aan deze norm moet voldoen loopt per jaar op.3

1.2 Een vermindering van het energieverbruik met 20% in 2020 De Europese Unie wil de norm van 20% gaan halen. Wat betekent dat nu in het algemeen? Dit betekent dat lidstaten drastisch moeten gaan kijken naar wat ze verbruiken, en manieren moeten vinden om hun energieverbruik terug te brengen. Dit kan onder andere door te kijken naar nog schonere manieren om relatief milieubelastende producten te gaan produceren en om productenten een boete te geven wanneer zij dit niet doen. De hoogte van de boete hangt af van het aantal bedrijven en producenten dat over het CO2 maximum heen zit. Ook kan er geïnvesteerd worden in het ontwikkelen van nog zuinigere elektrische apparaten en het verbieden van oude en stroomslurpende apparaten zoals dat met de gloeilamp gebeurd is. Het is per lidstaat verschillend wat de maatregelen kunnen zijn, omdat dat ook afhangt van de geografische ligging. Wel is duidelijk dat elke lidstaat fors moet gaan “bezuinigen” op het gebruik van energie. Energieproductenten worden ook verplicht gesteld om hun klanten te wijzen op het feit dat zuinigheid heel belangrijk is, zo kan de verkoop van energie met 1,5% per jaar dalen. Ook kunnen de energieproducenten huiseigenaren helpen om hun huis te isoleren, van dubbel glas te voorzien en ze helpen met het efficiënter verwarmen van hun woning. De zuinigheid van energiecentrales wordt ook aan de kaak gesteld en zal moeten verbeteren wil de Europese Unie tevreden zijn. Ook stimuleert de Europese Unie het gebruik van warmte die afkomstig is van de afvalverbrandingsovens.6

1.3 20% van de gebruikte energie moet afkomstig zijn uit hernieuwbare energie De Europese Unie wil hiermee bereiken dat landen over gaan op groene manieren om energie te produceren en te gebruiken. Door zon, wind en water te benutten kan er veel energie opgewekt worden en hoeft niet alles meer van vervuilende kolencentrales of iets dergelijks te komen. De nieuwe EU-commissaris Günther Oettinger wil zich gaan richten op energie- efficiëntie en duurzame energie. Dit jaar stonden tijdens de week voor duurzame energie het smart grids en het stadsvervoer centraal. Smart grids zijn elektriciteitsdistributienetwerken die gebruik maken van een milieuvriendelijke technologie

5 http://www.momentum-media.nl/files/_articles/30/CO2_de_lucht_in..._stop_het_in_de_grond!.pdf 6 http://www.ictoffice.nl/?id=10706 12 die pas net ontwikkeld is, deze smart grids zijn ontwikkeld om aanbod van en vraag naar energie te controleren. Wanneer heel veel mensen bijvoorbeeld een elektrische auto aanschaffen moet er in een wijk wel genoeg stroom beschikbaar zijn om deze auto’s op te laden.7

1.4 10% van de vervoersbrandstof moet bestaan uit biobrandstof Alle lidstaten moeten in de toekomst 10% biobrandstof in hun vervoersbrandstofmix hebben zitten. Door afspraken zijn alleen de goede biologische brandstoffen toegestaan, zodat de biologische brandstoffen die ontwikkeld worden ook daadwerkelijk minder vervuilend zijn en bijdragen aan een schonere leefomgeving. Ook kan hiervoor gekeken worden naar de ontwikkeling van elektrische auto’s. Wanneer men er in slaagt om deze auto’s populair te maken onder een groter publiek en de bevolking weet te stimuleren om in een elektrische auto te gaan rijden is dat alleen maar beter voor de reductie van de uitstoot. Als al deze opties werken zal dat een goede uitwerking hebben, wanneer dit niet het geval is, is er nog een plan achter de hand. De ontwikkeling van steeds zuinigere “gewone” auto’s die minder brandstof gebruiken en daardoor ook minder milieubelastend zijn is ook mogelijk.8

1.5 Deelconclusie Na onderzocht te hebben gedaan naar wat de Europese doelen op het gebied van energie inhouden kunnen we concluderen dat de doelen helder zijn, maar dat de lidstaten een forse inspanning moeten leveren om er ook werkelijk aan te kunnen voldoen. Wij hebben gemerkt dat dit goed is, zo worden de lidstaten met hun neus op de feiten gedrukt en zijn ze samen bezig om de klimaatveranderingen tegen te gaan. De Europese Unie investeert zelf heel veel tijd in het promoten van deze doelstellingen, het organiseren van congressen en het geven van subsidies zodat alle landen er mee aan de slag gaan en zo kunnen gaan beginnen met de uitdaging om de doelstellingen te halen.

7 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energie/meer-hernieuwbare-energie 8http://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=6&ved=0CFYQFjAF&url=http%3A%2F%2F www.culemborg.milieudefensie.nl%2F%3Fdownload%3DSchonere%2520autos.pdf&ei=ECvDUOuWDY3D0AWN tID4AQ&usg=AFQjCNHx1AuyPuL6g8SwlRZPDIasf9TuGw&sig2=sQNkuWTgBFF9QElg8PEJFw 13

2. Op welke manier willen Nederland, Polen, Spanje en Zweden de gestelde Europese doelen gaan behalen?

In deze deelvraag gaan we kijken naar de manier waarop de vier landen de gestelde Europese doelen willen gaan behalen. We kijken per land apart naar de aanpak voor de CO2 uitstoot, de vermindering in het energiegebruik, de hernieuwbare energie en als laatste naar de biobrandstoffen.

2.1 Nederland Ten opzichte van de CO2 uitstoot: Op het gebied van de CO2 uitstoot verminderen heeft Nederland ambitieuze doelen opgesteld voor zichzelf. In 2050 willen we zijn overgestapt op een CO2 arme samenleving. De Europese doelen op dit gebied zijn: 80% tot 95% minder CO2 uitstoot in 2050 ten opzichte van 1990.9 Om deze doelen te bereiken is Nederland fors aan het investeren in CO2-afvang en -opslag. De CO2 uitstoot van fabrieken en bedrijven kan worden opgevangen in een buizenstelsel, dat buizenstelsel kan de CO2 dan in de grond opslaan, onder bijvoorbeeld zoutvelden. Ook heeft de overheid regels opgesteld voor vervuilende bedrijven/fabrieken en is natuurlijk het emissiehandel systeem van kracht. De opslag van CO2 in de grond in Nederland zal zorgvuldig gaan gebeuren als het lukt om de plannen helemaal rond te krijgen. Het doel is om de CO2 zo op te slaan dat er geen nadelige effecten zijn voor het milieu en dat de risico’s voor de volksgezondheid miniem zijn. In Nederland was Barendrecht de eerste plek waar de CO2 de grond in zou gaan, maar door een hevig protest van de bewoners van de plaats en de omliggende dorpen is het project van de baan. Dit is een goede leer voor de overheid: het project had een grote kans kunnen zijn voor de overheid en voor Shell om er voor te zorgen dat Nederland minder CO2 uitstoot en zo ook minder emissierechten zou hoeven kopen. Nu moet de overheid op zoek naar een andere locatie en manier om wellicht toch door te kunnen gaan met het project en het onderzoek.10

De Nederlandse overheid heeft ook gedacht aan kernenergie om de CO2 uitstoot te verminderen. Kernenergie heeft vele voordelen ten opzichte van duurzame energie, maar ook vele nadelen. Door deze discussie weer op te rakelen kan het zijn dat Nederland er in de loop van de tijd een kerncentrale bij krijgt. De Nederlandse overheid heeft zich uitgesproken voor een betrouwbare energievoorziening. Doordat de energiegeneratie door wind- en zonne-energie nog al eens kan schommelen omdat het niet altijd waait en omdat de zon niet altijd schijnt lijkt kernenergie een betrouwbare optie. Ook leidt het dus niet tot extra CO2 uitstoot en zoals de overheid ons wil verzekeren, de eventueel te bouwen kerncentrale zal voldoen aan de strenge

9 http://www.happynews.nl/2012/12/04/eu-wil-45-procent-duurzame-energie-in-2030/ 10 http://www.europadecentraal.nl/menu/1058/CO2_afvang_en_opslag.html 14 veiligheidseisen voor onder andere de opslag van radioactief kernafval.11

Ten opzichte van het verminderen van het energieverbruik: Om de doelstelling 20% minder energieverbruik in 2020 ten opzichte van 1990 te gaan halen zijn ook maatregelen opgesteld door de overheid. Bedrijven en fabrieken in Nederland krijgen als doel opgelegd om elk jaar 3% energie te besparen. Zo moeten zij het A label gaan verdienen en het energiegebruik fors terug brengen zodat Nederland de doelen kan gaan halen. Energiebedrijven moeten hun consumenten er op attenderen dat er energie bespaard kan worden; zij moeten er zo voor zorgen dat hun omzet minder wordt, wat er weer voor zorgt dat de energieconsumptie afneemt. Consumenten en producenten moeten geattendeerd worden op minder energieverbruikende apparaten die hun oude, energieverslindende voorgangers kunnen vervangen.3 Om een goed voorbeeld te geven gaat de overheid vanaf nu alleen nog maar akkoord met een inkoop van duurzame producten met het A label, andere producten worden afgewezen. Ook worden er alleen nog maar bouwvergunningen voor grote fabrieken en elektriciteitscentrales toegewezen wanneer de fabrieken en centrales kunnen aantonen dat ze nuttig omgaan met hun restwarmte en deze niet de atmosfeer inpompen. De overheid wil nog meer energie-efficiëntie bereiken door openbare en particuliere gebouwen energiezuiniger te maken door middel van isolatie. Al deze maatregelen kosten veel geld en daarom heeft de Europese Unie een fonds opgezet waar decentrale overheden terecht kunnen als het gaat om financiering van initiatieven op het gebied van duurzame energie en energiebesparing. Bij het European Energy Efficiency Fund kunnen ook private en publieke organisaties die optreden namens decentrale overheden terecht. De EEEF kan leningen verstrekken, garantie geven aan partners of zelf participeren in projecten. Twee voorbeelden waarin de EEEF een rol gespeeld heeft zijn stadsverwarming en koelingnetwerken en energie-efficiënte straatverlichting.12 De Nederlandse overheid investeert zelf ten opzichte van andere energieprojecten veel in windenergieprojecten.

Ten opzichte van hernieuwbare energie: Nederland moet van 4% hernieuwbare energie naar 14% hernieuwbare energie in 2020. Dit gaat niet zonder slag of stoot en daarom heeft de Nederlandse overheid vier maatregelen ontwikkeld om op korte termijn de ontwikkeling van hernieuwbare energie te stimuleren: 1. Bij- en meestoken van biomassa in kolencentrales Deze optie is een van de goedkoopste opties. De biomassa kan in Nederland worden geteeld, ook zou compost bijvoorbeeld opgebrand kunnen worden samen met kolen. Het kabinet wil dit de komende jaren verplicht stellen om dat het een hele snelle manier is om het percentage hernieuwbare energie te verhogen. Het kabinet overweegt nog om een leveranciersverplichting in te voeren. Leveranciers zijn dan verplicht om een bepaald percentage aan groene, dus duurzaam geproduceerde, energie te leveren aan hun klanten. 2. Stimuleringsregeling duurzame energie De subsidieregeling duurzame energie, ook wel SDE+ genoemd is een zogezegde exploitatiesubsidie. Producenten ontvangen subsidie voor de opgewekte duurzame energie. De subsidie is in het leven geroepen om (non-profit)instellingen en bedrijven

11 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kernenergie/kernenergie-in-nederland 12 http://www.europadecentraal.nl/menu/948/Energie_effici_ntie.html 15

die duurzame energie willen gaan produceren te subsidiëren. Dit is nodig omdat de kostprijs van groene energie hoger is dan die van grijze energie (energie die opgewekt is door bijvoorbeeld kolencentrales). De subsidie vergoedt het verschil tussen de kostprijs van de groene- en grijze energie over een periode van maximaal 15 jaar. De subsidieregeling is in 2011 een beetje veranderd. Naast zonne- en windenergieprojecten, groene gas projecten en vergisters kunnen nu ook warmteprojecten (warmte die nuttig wordt gebruikt bijvoorbeeld voor de verwarming van een zwembad of kas) in aanmerking komen voor subsidie. Warmte heeft namelijk enorm veel potentieel om goedkoop duurzame energie op te wekken. Door deze maatregelen en door de stimulatie van de overheid om zo vroeg mogelijk subsidie aan te vragen voor duurzame projecten, zo kunnen de ondernemers genoegen nemen met een lager bedrag en wordt de overheid in staat gesteld om meer projecten te subsidiëren met een lager bedrag. Ondernemers kunnen in 2012 genoegen nemen met deze bedragen: - maximaal 7 eurocent per kilowattuur (kWh) voor elektriciteit; - 48 eurocent per Nm3 (het maximaal aantal kubieke meters dat door de gasaansluiting kan) voor groen gas; - 19,4 €/ gigajoule (GJ) voor duurzame warmte. Ondernemers worden zo gestimuleerd om meer te doen aan de productie van groene, duurzame energie. De bedoeling van de overheid is dat er op een gegeven moment de écht werkende methoden naar boven komen drijven zodat deze op een grootschalige wijze kunnen worden toegepast zonder dat de overheid zelf bovenmatig veel inspanning moet leveren. 3. Import van hernieuwbare energie Nederland kan samenwerken met andere landen om het aandeel hernieuwbare energie in de totaalbalans te vergroten. Door samen te werken hoeft Nederland niet steeds alleen opnieuw het wiel uit te vinden, meerdere landen kunnen dit samen doen. Door samenwerking is de kans dat meerdere landen tegelijk aan het zelfde onderzoek bezig zijn kleiner en kunnen de kosten gedeeld worden. Hierover is meer te lezen in hoofdstuk vier over de grensoverschrijdende samenwerking.13

Ten aanzien van de biobrandstof: Het vierde punt waarmee Nederland het aandeel hernieuwbare energie wil vergroten is ook de manier om in 2020 biobrandstof in Nederland een aandeel van 10% te geven. Wanneer een auto nu benzine of diesel tankt zit daar nu al een paar procent biobrandstof in. Dit moet omhoog en wel met de meest effectieve manier die er nu te vinden is. Deze biobrandstof is geproduceerd op een nu al weer relatief verouderde manier. Het heet dan ook wel de eerste generatie biobrandstof die gemaakt kan zijn van maïs, palmolie of koolzaad. Deze drie gewassen hebben een paar belangrijke nadelen ten opzichte van de tweede generatie biobrandstof. De eerste generatie kan concurreren met de productie van voedsel omdat ze speciaal voor de energielevering geteeld worden. Ook zijn deze gewassen

13 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame-energie/subsidieregeling-duurzame-energie-sde

16 nog relatief CO2 vervuilend. De tweede generatie biobrandstof die bestaat uit bijvoorbeeld houtachtige bronnen als houtsnippers of wilgen, of gewoon afval is veel effectiever. De overheid is dan ook druk bezig met het maken van plannen om meer biobrandstof dat gemaakt is van restafval zodat het percentage biobrandstof omhoog gaat en het percentage CO2 uitstoot verlaagt.

2.2 Polen Ten aanzien van de CO2 uitstoot: Polen staat vol met kolencentrales, voornamelijk vervuilende kolencentrales die draaien op steen- en bruinkool. Dit brengt ontzettend veel CO2 de atmosfeer in wat het moeilijk maakt voor Polen om aan de door Europa gestelde doelstelling te voldoen. Polen wil dit ook niet. Omdat het land voor 90% afhankelijk is van steenkool weten ze dat het hen enorm veel geld gaat kosten om dit te veranderen. Zij stemden dan ook als enige Europese land tegen het voorstel om in 2030 40% minder CO2 uit te stoten, in 2040 60% en in 2050 80% minder emissie van CO2 zoals onder andere te lezen was in de Groene Courant van 10 maart 2012. Toen Polen in 2007 een limiet van 208,5 miljoen ton uitstoot per jaar kreeg toegewezen terwijl het 286,6 miljoen ton per jaar had geëist was het boos en ontevreden. Het land maakt daarom ook niet echt plannen om de uitstoot te gaan verminderen. Dit alles heeft wel een reden. Polen is op het moment een economie in opkomst, en alles wat hun economische groei zou kunnen belemmeren wordt afgewezen.14 Het enige wat Polen wil en doet is meewerken aan het Northen en Southern Poland Project15, 16, dat is opgezet door Carbon Friendly Solutions. Dit project laat bomen planten in Polen die vrijgekomen CO2 absorberen. De uitstootvermindering in Polen gaat dan ook nog niet heel snel. Dit is wat de Europese functionarissen zeggen. In werkelijkheid is het een beetje anders. Polen doet er heel veel aan om de CO2 uitstoot aan banden te leggen. Ze hebben hier ook al een grote vooruitgang in geboekt. In 1990 stootten ze nog 453 miljoen ton uit, in 2009 was dat al 377 miljoen ton. Polen doet dit helemaal zonder Europese hulp door hun energie-efficiënte te vergroten en door hun oude vuile kolencentrales te vervangen door nieuwe, die wel kolengestookt zijn maar minder CO2 uitstoten en niet zo vervuilend zijn.17 De Europese strategie is er op gericht om steenkolen op een gegeven moment uit te bannen, en dat is waar de Polen op tegen zijn. De Europese Unie zegt dat elk land vrij is in het vormgeven van hun energiebeleid, in werkelijkheid wordt er dus gespeculeerd en dat is wat Polen niet wil.

Ten aanzien van het verminderen van het energieverbruik: Polen is relatief goed bezig met het verminderen van het energieverbruik. Diverse rapporten laten zien dat het energieverbruik van Polen langzamerhand afneemt. Het gaat niet met extreme sprongen maar het begin is er. De energieconsumptie van de industrie is de enige consumptie die wel fors gedaald is. Tussen 1990 en 2009 bedroeg de daling maar liefst 39%!

14 http://groenecourant.nl/polen-blokkeert-ambitieuzere-europese-co2-doelstelling/ 15 http://www.carbonfriendly.com/s/GlobalCO2_NorthPoland.asp 16 http://www.carbonfriendly.com/s/GlobalCO2_SouthPoland.asp 17

Hier zijn een aantal redenen voor. Polen is wel degelijk gevoelig voor de Europese doelstellingen en laat nieuwe industrie bouwen die veel zuiniger is, ook investeert Polen in nieuwe productietechnieken.17, 18 Imtech (technische dienstverlening in Europa) is in de meeste gevallen verantwoordelijk voor het succes. Imtech is inmiddels een vertrouwde vergroeningspartner in Polen, zij moderniseert en verduurzaamt bestaande gebouwen maar heeft ook een grote rol in nieuwe groene initiatieven. De Poolse energiegebruikers zelf zijn minder besparend. Zij gaan ongeveer op oude voet door, maar worden wel gestimuleerd om hun huizen te isoleren en na te denken bij alles wat ze doen op het gebied van energie.

Ten aanzien van hernieuwbare energie: Polen streeft er naar om in 2020 op 15% hernieuwbare energie te zitten. De Poolse overheid wil dit gaan bereiken door prioriteit te geven aan nieuw te ontwikkelen technologieën als methanol en biogas. Ook gaan ze over tot energieopwekking uit afval. Eveneens komen er een aantal wettelijke regelingen om het gebruik van duurzame energie verplicht te stellen en zo vooruitgang te boeken. In Polen is nu nog een relatief onduidelijke wetgeving op het gebied van energie en subsidies, ondernemingen kunnen nog veel winst halen uit de huidige marktsituatie. De Poolse overheid wordt onder andere door de Nederlandse Ambassade geholpen om orde in de chaos te scheppen en zo kansen te creëren.19 Polen heeft ook fors geïnvesteerd in windmolenparken. Het grootste windmolenpark tot op heden produceert 52,5 megawatt. Polen heeft een ideale ligging voor windmolenparken omdat ook in het binnenland een hoog rendement voor de turbines kan worden gerealiseerd. De Europese Unie steunt veertien grote zonne-energie projecten en er worden maatregelen getroffen om het huisafval gescheiden te gaan ophalen.20

Ten aanzien van de biobrandstof: Polen laat veel bedrijven binnen als Ferrostaal om te kunnen voldoen aan de 10% biobrandstof. Dit is gunstig voor de economie omdat het de mensen die ontslagen zijn door de mijnen kolenbouw aan een andere baan helpt. Ferrostaal doet dus goede zaken, maar er zijn nog meer bedrijven en Polen timmert hier hard aan de weg. De Europese Unie stelt veel geld beschikbaar voor de ontwikkeling van nieuwe technieken en daar doet Polen zijn voordeel mee.21

2.3. Spanje Ten aanzien van de CO2 uitstoot: Spanje had geen duidelijk beleid op het gebied van CO2-reductie. De CO2-uitstoot is zelfs toegenomen in plaats van gedaald.22 Dit komt doordat het land economisch wil gaan groeien en hun energieverbruik niet heel efficiënt gebruikt wordt. Door de economische recessie in

17 http://www.energieportal.nl/Nieuws/Emissie/CO2-uitstoot-Poolse-industrie-aangepakt-1751.html 18http://www05.abb.com/global/scot/scot316.nsf/veritydisplay/37ef7f96d8bf93a6c12578aa004c418d/$file/po land.pdf 19 http://www.agentschapnl.nl/nieuws/polen-energiebeleid-gaat-voor-schone-energie 20 http://www.eon.nl/zakelijk/middel/energiemarkt/actueel/nieuws/opening-grootste-windpark-polen 21http://www.ferrostaal.com/en/business/references/?tx_editfiltersystem_pi1%5Bcmd%5D=detail&tx_editfilte rsystem_reference_pi1%5Buid%5D=100 22 http://scienceblog.com/36871/co2-reduction-policies-in-spain-strengthen-the-services-sector/ 18

2008-2009 werd Spanje gedwongen om te bezuinigen en zo is de CO2-uitstoot deels gereduceerd. De Spanjaarden hebben een taks op de productie van CO2 gezet waardoor men energie efficiënter is gaan gebruiken en vooral efficiënter is gaan produceren. De Spaanse economie zelf verandert van een industriële economie naar een diensteneconomie, het gewicht van industrie en energieproducenten neemt af. Spanje verlengt zijn subsidies voor kolencentrales en kerncentrales. De kolencentrales zorgen voor meer uitstoot, de kerncentrales voor minder. Alles bij elkaar genomen stoot Spanje in 2020 geen 15% extra CO2 uit, maar zelfs 31%.

Ten aanzien van het verminderen van het energieverbruik: Spanje zat diep in de crisis, en om hier uit te komen heeft Spanje verschillende wetten ingevoerd op het gebied van energie-efficiëntie en energiebesparing. Vooral in het vervoer en de bouwsector zijn de besparingen goed te zien. De overheid had een snelheidslimiet opgezet voor transport wat tijdelijk een reductie van 3,5% aan energie opleverde. Deze limiet is echter al weer terug gezet naar de oude, waardoor het geen effect meer heeft. Wat Spanje dus doet is allemaal gericht op de korte termijn, waardoor langdurige positieve effecten uitblijven. Doordat Spanje gebruik maakt van zonne-energie om bijvoorbeeld water te verwarmen is de grijze energieconsumptie van huishoudens met 30 tot 40% vervangen door groene energieconsumptie. Ook wordt er veel gedaan aan de energie-efficiëntie in gebouwen maar hier ontbreekt ook een visie voor de lange termijn.23

Ten aanzien van hernieuwbare energie: Op het gebied van hernieuwbare energie is Spanje goed bezig. Spanje behoort tot de wereldtop als het gaat om de opwekking van vooral zonne- maar ook windenergie. De zonne-energie levert een aandeel in de hernieuwbare energie. Zonne-energie is echter niet langer een booming business in Spanje. Doordat de overheid in 2004 een prijsgarantie van 0,44 cent per kilowattuur gaf is er voor 3000 megawatt aan projecten gebouwd in plaats van de beraamde 370 megawatt.24 Deze prijsgarantie is stopgezet waardoor de zonne-energie nauwelijks nog iets oplevert. Door de crisis is ook het budget waarmee de ontwikkeling en verkoop van elektrische auto’s gestimuleerd moest worden met 19% afgenomen tot 81 miljoen euro.

Ten aanzien van de biobrandstof: Spanje is redelijk goed bezig op het gebied van de productie van biodiesel. De lijn is stijgende, maar nam in 2012 met zo’n 3% af. Toch investeren ze veel in biobrandstof.

Annual production [Ml/yr] Countries 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

ES Spain 7 15 82 111 189 233 967

De tabel hier boven laat de biobrandstofproductie van Spanje zien, er is te zien dat de productie enorm is toegenomen.

23 http://www.climatepolicytracker.eu/sites/all/files/Spain2011_0.pdf 24 http://nos.nl/video/238583-zonneenergie-te-succesvol-in-spanje.html 19

Het investeren in biobrandstof wordt gedaan om wat meer los te komen van olie en om de economie in de landbouwgebieden in Spanje een boost te geven. Veel van de biodiesel wordt nog gemaakt door granen en zonnebloempitten, minder nog van restafval zodat in dit geval Spanje een tekort heeft aan sommige voedselbronnen. Spanje is niet extreem gedreven om meer biobrandstof te gaan produceren, het importeert liever waardoor het aandeel biobrandstof wel stijgt maar het land er feitelijk zelf niet veel voordeel van heeft. Spanje heeft geen toekomstvisie en kijkt alleen wat naar nu het goedkoopste is of relatief het meeste opbrengt zodat ze nog meedoen in de strijd om de doelstellingen te behalen. Het planten van meer gewassen zorgt in Spanje dus niet direct voor meer biodiesel hoewel het er op lijkt dat de 10% wel gehaald gaat worden.25

2.4 Zweden Ten aanzien van de CO2 uitstoot: Zweden heeft veel dingen professioneel laten aanpakken. Ze hebben laten onderzoeken hoe ze een samenleving kunnen realiseren die weinig gebruik maakt van CO2. Als eerste stap hadden ze duidelijke doelen nodig, deze zijn gegeven door de Europese Unie. Als tweede stap hadden ze manieren nodig om deze doelen te bereiken. Allereerst moet er geïnvesteerd worden in energie die duurzamer is en minder CO2 de lucht in laat pompen. Wanneer er geïnvesteerd is in duurzame projecten moet ook de vraagkant een oppepper krijgen, anders dan produceer je wel maar neemt niemand het af. Er is een visie nodig voor de lange termijn om politici structureel weg te krijgen bij de gemakkelijkere maar ook meer vervuilende opties om aan de vraag naar energie te voldoen. Er moet geïnvesteerd worden in nieuwe methoden die de vraag naar energie kunnen beantwoorden en niet milieubelastend zijn. Zweden is het Noord-Europese land met kerncentrales. Meer dan de helft van de energie die geconsumeerd wordt, wordt gegenereerd door kerncentrales. Hierdoor wordt er wel energie gegenereerd maar weinig CO2 uitgestoten wat goed is voor het emissiehandelssysteem.26

Ten aanzien van het verminderen van het energieverbruik: Zweden weet dat het minder energie moet gaan verbruiken, er zijn maar een paar landen die nog meer energie verbruiken dan dat zij doen. Dit komt mede door de strenge winters waardoor de thermostaat overal hoog opgedraaid word. Door investeringen in de transportsector en door het benutten van warmtebronnen hoopt de Zweedse overheid de energieconsumptie te verminderen. Door het ontwikkelen van slimme besparingsmethoden wil Zweden er voor zorgen dat de mensen zich bewust zijn van de elektriciteit die ze gebruiken. Ook heeft elke gemeente, dat zijn er 290 in totaal, een eigen energiebesparingadviseur tot wie mensen zich kunnen richten voor advies. De bedrijven en fabrieken in Zweden kunnen een belastingvoordeel krijgen wanneer ze laten zien dat ze goed bezig zijn op het gebied van energie efficiëntie. Dit trekt vooral veel kleine, maar toch ook een paar grote bedrijven aan zodat het project goed van de grond is gekomen en nog altijd werkt.26

25 http://www.energieportal.nl/tag/biobrandstoffen.html 26 http://www.climatesolver.org/show.php?id=1369597 20

Ten aanzien van hernieuwbare energie: Ongeveer 45% van de energievoorziening in Zweden is duurzaam. Dit komt vooral door het grote deel dat de energieopwekking door waterkracht en de biobrandstof inneemt. Deze twee sectoren zijn goed ontwikkeld en worden nog steeds gepromoot. In 2003 kwamen er groene energiecertificaten om de hernieuwbare energie populairder te maken. Dit lukte goed. Particulieren werden gestimuleerd om duurzame energie op te wekken en dat heeft geleid tot het feit dat windenergie de snelst groeiende duurzame energiesoort is geworden. In 2020 wil Zweden dat bijna de helft van hun energiemix bestaat uit duurzame energie, een streven dat waarschijnlijk haalbaar is aangezien de subsidies voor duurzame projecten, ook als het niet om water of wind gaat nog steeds niet opdrogen en het aandeel water, wind en zonne-energie aan het stijgen is.27, 28

Ten aanzien van de biobrandstof: Zweden is goed bezig op het gebied van biobrandstoffen. Ze zijn heel ver met de productie van ethanol en hebben elk tankstation dat meer dan 3000m3 gas of diesel verkocht verplicht een biobrandstofsoort te gaan verkopen. Dit sloeg goed aan en ook de consumenten waren redelijk enthousiast waardoor het project een succes werd en er nu nog steeds geïnvesteerd wordt in biobrandstof. De elektrische auto is ook enorm aan het opkomen in Zweden. Volvo en Vattenfall werken samen om een ‘volgende generatie van nieuwere, schonere en snellere elektrische auto’s te produceren. Zo wil Zweden in 2020 minstens 10% biobrandstof hebben, of brandstof die minder milieubelastend is dan de brandstof die ze nu gebruiken.29

2.5 Deelconclusie In deze deelvraag hebben we gekeken naar de manieren die Nederland, Polen, Spanje en Zweden aandragen om de door Europa gestelde doelen te gaan behalen. Deze maatregelen zijn niet niets en stellen vrij veel voor. Nederland wil deze doelstellingen bereiken door subsidies in te stellen, door regels in te voeren en door te zorgen dat we het goede voorbeeld geven. Polen is nog heel erg in opkomst en aan het experimenteren met verschillende mogelijkheden om minder CO2 te produceren en energie te verbruiken zonder de economische groei in gevaar te brengen. Dit doen ze door grootschalige windparken aan te leggen, hun oude kolencentrales te vervangen en zich toe te leggen op biobrandstof. Spanje is zich ook bewust van het feit dat het anders moet, maar vind het toch nog relatief lastig om daar helemaal in mee te gaan en om er voor te zorgen dat zij de doelen gaan halen. Het aandeel dat zonne-energie heeft in hun energiemix is goed, het zorgt er ook voor dat hun percentage hernieuwbare energie op peil blijft. Verder is het aan het investeren in

27 http://digitalcommons.mcmaster.ca/cgi/viewcontent.cgi?article=1082&context=esr&sei- redir=1&referer=http%3A%2F%2Fscholar.google.nl%2Fscholar_url%3Fhl%3Dnl%26q%3Dhttp%3A%2F%2Fdigita lcommons.mcmaster.ca%2Fcgi%2Fviewcontent.cgi%253Farticle%253D1082%2526context%253Desr%26sa%3D X%26scisig%3DAAGBfm1uQCmRIWZVIZ9oE0k0pUJGQezi9Q%26oi%3Dscholarr%26ei%3DAjDDUMroHsyY1AWm v4GABA%26ved%3D0CCwQgAMoADAA#search=%22http%3A%2F%2Fdigitalcommons.mcmaster.ca%2Fcgi%2Fv iewcontent.cgi%3Farticle%3D1082%26context%3Desr%22 28 http://www.guardian.co.uk/news/datablog/2012/jun/19/renewable-energy-consumption-eu-targets 29 http://www.swedishbiofuels.se/ 21 biobrandstof en probeert het de CO2-uitstoot aan banden te leggen. Zweden is goed bezig op het gebied van duurzame energie, maar daar heeft het de mogelijkheden ook voor. Veel energie wordt gegenereerd door wind- en waterkracht, ook zijn ze bezig met het aanscherpen van de regels voor biodiesel. Kernenergie is in Zweden geen taboe, ook niet na de recente ongelukken die er gebeurd zijn. De Zweedse overheid vindt het een uitstekende manier om de CO2-uitstoot te reduceren en bouwt rustig door.

3. Ontwikkelingen ten aanzien van de energiemix

We zullen in deze paragraaf onze blik richten op de manier waarop de samenstelling van de energiemix van het energieverbruik van Nederland, Polen, Spanje en Zweden de afgelopen jaren is veranderd. We gaan hierbij kijken naar de energiemix van het Gross Inland Consumption (GIC)30, oftewel het binnenlands energieverbruik en het Final Energy Consumption (FEC)31, oftewel het finaal energetisch verbruik. Deze begrippen worden in de begrippenlijst nader verklaard. We hebben hiervoor gekozen, omdat het bruto binnenlands energieverbruik helderder en duidelijker laat zien welke rol de verschillende energiebronnen in het energieverbruik spelen. Verder geeft het ook een vollediger beeld van het energieverbruik, maar de Europese doelstellingen ten aanzien van het aandeel van duurzame energie in de energiemix hebben betrekking op het finaal energetisch verbruik. We hebben daarom besloten om beide in ons profielwerkstuk op te nemen. Daarnaast willen we de nadruk leggen in ons onderzoek op de periode van 1990 tot en met 2010, omdat hier van alle landen voldoende gegevens beschikbaar zijn. Tenslotte speelt het ook mee, dat de doelstellingen veelal zijn opgesteld met betrekking tot het jaar 1990.

3.1 Nederland We zullen nu de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik en het finaal energetisch verbruik van ons eigen land nader gaan bestuderen.

3.1.1 Energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik We hebben naar de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik van Nederland gekeken. We hebben de gegevens hiervan verzameld, en in de onderstaande grafiek verder verwerkt.

30 Glossary: Gross inland energy consumption, European Commission Eurostat, 4 juli 2012, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Glossary:Gross_inland_energy_consumption 31 Glossary: Final energy consumption, European Commission Eurostat, 6 augustus 2012, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Glossary:Final_energy_consumption

Energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik van Nederland 100% 90% 80% 70% Overig 60% Duurzame energie 50% Kernenergie 40% Gassen 30% Aardolie en bijproducten 20% Vaste brandstoffen 10%

2002 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1990

Om te beginnen blijkt, dat we veel meer energie zijn gaan verbruiken. We hebben namelijk 67,0 Mtoe verbruikt in 1990, en dat is gestegen naar 86,9 Mtoe in 2010.32 Uit de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik van Nederland van 1990 tot en met 2010 blijkt dat het aandeel van de vaste brandstoffen, waaronder steenkool valt is gedaald. Het wordt in Nederland niet meer zelf gewonnen, maar dit wordt nog wel gewoon geïmporteerd door ons land.33 Het wordt in meerdere kolencentrales, zoals de Centrale Hemweg te Amsterdam gebruikt om elektriciteit op te wekken.34 Dit is echter wel zeer vervuilend, wat daarom ook weerstand oproept en bovendien is het ook nog eens erg duur geworden.35 Hierdoor genieten gasgestookte centrales de voorkeur, wat betreft de opwekking van elektriciteit uit fossiele brandstoffen. Het aandeel van aardolie en bijproducten in de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik is licht gestegen, namelijk van 36,7 procent in 1990 naar 40,3 procent in 2010.32 Onder bijproducten valt overigens onder meer benzine en dieselolie.36 Er worden door Nederland heel veel aardolie en bijproducten geïmporteerd, want we hebben deze brandstof namelijk nog steeds heel erg hard nodig. Eigenlijk gebruiken alle auto’s deze brandstof om op te rijden. Ons land beschikt echter zelf ook over wat olie, al is het niet heel erg veel. Er wordt in ons land op meerdere plaatsen aardolie uit de grond gehaald, dat gebeurt onder meer in het Nederlands Continentaal Plat, oftewel in zee. Er wordt echter niet veel aardolie gewonnen in

32 Countries factsheets, European Comission, 2 juli 2012, http://ec.europa.eu/energy/observatory/countries/doc/2010-country-factsheets.pdf 33 Steenkool, Wikipedia, 11 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Steenkool 34 Lijst van elektriciteitscentrales in Nederland, Wikipedia, 12 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_elektriciteitscentrales_in_Nederland 35 Vincent Dekker, ,,Kolencentrales worden dure jongens’’, Trouw.nl, 11 juli 2012, http://www.trouw.nl/tr/nl/5151/Vincent-wil-zon/article/detail/3281434/2012/07/09/Kolencentrales-worden- dure-jongens.dhtml 36 Bijproduct, Wikipedia, 12 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Bijproduct

Nederland, en het is ook steeds minder geworden. De redenen hiervoor waren dat de olie namelijk erg stroperig werd, en de opbrengsten wogen eigenlijk ook niet meer op tegen de kosten van de winning. De olieprijzen zijn de laatste tijd echter gestegen, waardoor het wel weer aantrekkelijker is geworden om die olie te winnen. Daarom is in 2011 besloten door de Nederlandse Aardoliemaatschappij (NAM) en Energie Beheer Nederland (EBN) om het olieveld Schoonebeek weer te gaan exploiteren.37 Hierdoor zal het aandeel van aardolie en bijproducten allicht weer gaan toenemen. De lichte daling van het aandeel van gas in deze energiemix valt te verklaren, doordat de stijging van het absolute gasverbruik van Nederland lager is dan de stijging van het totale bruto binnenlandse energieverbruik van ons land.32 Aardgas neemt vooral een belangrijke plaats in het energieverbruik van ons land in, wat op zich niet heel vreemd is. Vlak na de Tweede Wereldoorlog werd al gas gevonden door de NAM in de buurt van Coevorden in het jaar 1948. Hierna werd ook gas gevonden in de De Wijk in 1949, Staphorst in 1950, Wanneperveen en Tubbebergen in 1951 en Denekamp in 1952. Vooral in het noorden van Nederland werd dit aardgas gebruikt in plaats van het lichtgas, dat opgewekt werd uit steenkolen en dat aanvankelijk werd gebruikt.38 Enkele jaren later, namelijk in 1959 werd in Slochteren een enorm aardgasveld gevonden. Heel Nederland werd vervolgens aangesloten 39 op aardgas. Niet al het aardgas wordt door de Nederlanders zelf verbruikt, maar ook veel aardgas wordt verkocht. Er heerste namelijk in het begin de gedachte, dat kernenergie de plaats in zou gaan nemen van aardgas. Dit beleid is echter in de loop van de jaren zeventig enigszins veranderd, wat mede is gekomen door de eerste oliecrisis en de weerstand die ontstond tegen kernenergie.40 Tevens werd in 1974 het zogenaamde kleineveldenbeleid gevoerd. Er werd in de Gaswet onder meer bepaald, dat producenten de mogelijkheid moeten krijgen om gas te verkopen tegen goede voorwaarden en voor een redelijke prijs aan GasTerra. Gas Transport Services (GST) van de Gasunie zou daarnaast het gas moeten opnemen en transporteren. Hiermee moest het zoeken naar andere gasvelden gestimuleerd worden, waardoor het Groningenveld niet te snel zou opraken. EBN vervult hierbij een belangrijke rol, en is helemaal in handen van de rijksoverheid. Dankzij het kleineveldenbeleid zijn heel wat kleinere gasvelden gevonden.41 Ook is er zelfs een productieplafond opgelegd voor het Groningenveld om ervoor te zorgen dat het aardgasveld niet te snel op zou raken. Het Groningen Long Term Project (GLT), dat in 1997 gelanceerd werd werkte hierop door. Het GLT was bedoeld om het Groningenveld te vernieuwen, door onder meer compressors te installeren die de druk enigszins op moesten

37 Oliewinning, Rijksoverheid, 11 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/olie/oliewinning 38 Lichtgas, Wikipedia, 11 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Lichtgas 39 Aardgaswinning in Nederland, Wikipedia, 3 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardgaswinning_in_Nederland 40 Geschiedenis van olie en gas in Nederland, NOGEPA, 10 november 2012, http://www.nogepa.nl/nl/Home/OliegasinNederland/Geschiedenis.aspx 41 Kleine gasvelden, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gas/gasexploratie-en- productie/kleine-gasvelden 25 voeren in het gasveld.42 Toch is de gasvoorraad, die in het gasveld is opgeslagen niet oneindig en de verwachting is dan ook dat deze rond het jaar 2050 op zal zijn. Bovendien zal er ook steeds minder aardgas geproduceerd worden, en wordt de winning van het aardgas minder flexibel door de afnemende druk in het veld. 43 Desondanks is tussen 1990 en 2010 de hoeveelheid aardgas die geproduceerd wordt zelfs toegenomen, namelijk van 54,6 Mtoe in 1990 naar 63,5 Mtoe in 2010.32 Waarschijnlijk komt dit ook door de winning van aardgas in gasvelden in de Noordzee en Waddenzee, dat ondanks veel tegenstand opkwam.44 Eveneens is de import van gas toegenomen.32 Verder heeft Nederland de ambitie om de gasrotonde van West-Europa worden.45 Bovendien wordt door de overheid ook gekeken naar schaliegas. Het wordt echter nog niet in ons land gewonnen, maar wel zijn inmiddels al vier vergunningen verleend om naar dit gas te zoeken. Er is echter wel enige maatschappelijke weerstand tegen de winning van dit schaliegas, want veel mensen vrezen voor de gevolgen hiervan.46 De overheid ziet de opwekking van groen gas door bijvoorbeeld biomassa te vergisten of te vergassen nu ook als optie, en stimuleert dit ook.47 Dit gas wordt echter wel weer beschouwd als een duurzame energiebron.48 Tenslotte worden op het gebied van aardgas maatregelen genomen om ons land voor te bereiden op het gebruik van aardgas uit andere landen als Noorwegen en Rusland, die anders is samengesteld dan het gas uit onder meer het Groningenveld.49 De overheid ziet ook in de toekomst nog een zeer belangrijke rol voor gas weggelegd, want in combinatie met de duurzame energie kunnen gascentrales inspelen op de pieken en de dalen die voorkomen bij de opwekking van duurzame energie. Je kunt namelijk een gascentrale relatief gemakkelijk wat hoger of lager zetten.50 Het aandeel van de kernenergie in de energiemix van de elektriciteitsopwekking is in ons land niet erg groot, en is zelfs gedaald van 4,9 procent in 1990 naar 3,4 procent in 2010.32 Ons land kent de kerncentrale Borssele. Er is afgesproken dat deze kerncentrale uiterlijk in 2033 gesloten wordt. Verder staan in ons land ook nog de in Delft en Petten onderzoeksreactoren. Enkele jaren voor de eeuwwisseling, namelijk in 1997 is de andere kerncentrale in Dodewaard al gesloten.51 Er zijn wel plannen gemaakt voor nog een

42 Nederlandse Aardolie Maatschappij, Wikipedia, 12 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandse_Aardolie_Maatschappij#Groningen_Long_Term_Project 43 Henk Tolsma, Groningenveld pas in 2050 leeg, 12 juli 2012, http://www.technischweekblad.nl/groningenveld-pas-in-2050-leeg.79365.lynkx 44 Geschiedenis van aardgaswinning in de Noordzee, Aardgaswinning.mysites.nl, 21 juli 2012, http://aardgaswinning.mysites.nl/mypages/aardgaswinning/201220.html 45 Gasrotonde, Rijksoverheid, 10 november 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gas/gaspositie- van-nederland/gasrotonde 46 Schaliegas, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gas/gasexploratie-en- productie/onconventioneel-gas 47 Groen gas, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gas/gasexploratie-en- productie/groen-gas 48 Biogas, Wikipedia, 22 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Biogas 49 Nieuw aardgas, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gas/gasexploratie-en- productie/nieuw-aardgas 50 Gas als energiebron, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gas/gas-als- energiebron 51 Kerncentrales , Bosbouwbeleggingen.nl, 4 juli 2012, http://www.bosbouwbeleggingen.nl/bosbouwbeleggingen.nl/kerncentrales.php

26 kerncentrale, maar het is wel nog maar de vraag of die ook daadwerkelijk wordt gebouwd.52 Er bestaat ook nog steeds enige weerstand tegen kernenergie. Hiernaast is het aandeel van duurzame energie relatief gezien behoorlijk gestegen, namelijk van 1,1 procent in 1990 naar 3,4 procent in 201032, wat te maken heeft met alle maatregen die zijn genomen op dit gebied. Desondanks is het aandeel van duurzame energie van het totale bruto binnenlandse energieverbruik nog steeds niet heel erg groot. Het gaat in ons land vooral om windenergie, zonne-energie, bio-energie en aardwarmte. De rol van andere energiebronnen als waterkracht, omgevingswarmte en blauwe energie is veel bescheidener in ons land.53 Doordat ons land vlak is en het hier vaak waait is windenergie heel erg geschikt voor ons land. Bovendien is het in verhouding met andere vormen van opwekking van duurzame energie best wel goedkoop. De overheid richt zich met name op het opwekken van windenergie op land gezien de kosten.54 Bio-energie wordt opgewekt uit biomassa, oftewel organisch materiaal van onder meer fruitafval. Biomassa is op het moment verantwoordelijk voor maar liefst 62 procent van de productie van duurzame energie in ons land. Het is erg goedkoop. De overheid wil daarom ook wel gaan verplichten om biomassa te gaan meestoken en bijstoken in de kolencentrales. Hoe duurzaam bio-energie eigenlijk is wordt mede bepaald door de grondstoffen die worden gebruikt voor de opwekking ervan, want het kan concurreren met de voedselproductie en koolstofdioxide kan ook alsnog vrijkomen.55 Eveneens wordt in ons land zonne-energie opgewekt door zonnecollectoren en zonnepanelen.56 De productie van aardwarmte staat nog echt in de kinderschoenen. Hierbij wordt vanuit grote diepte warm water opgepompt.57 Verder komt ook nog overig voor in energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik. Het gaat hier eigenlijk om energie die niet is opgewekt uit nucleaire, duurzame en fossiele energiebronnen. Het aandeel van overig is gestegen van 0,3 procent in 1990 naar 0,8 procent in 2010.32

52 Kernenergie in Nederland, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kernenergie/kernenergie-in-nederland 53 Doel: meer duurzame energie, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame-energie/doel-meer-duurzame-energie 54 Windenergie, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame- energie/windenergie 55 Bio-energie, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame-energie/bio- energie 56 Zonne-energie, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame- energie/zonne-energie 57 Aardwarmte, Rijksoverheid, 10 november 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame- energie/aardwarmte 27

Tenslotte dient hier nog wel opgemerkt te worden, dat de energiemix van het energieverbruik ook afhangt van de seizoenen. Als de winter erg koud is zal immers meer aardgas verstookt worden, maar als het warmer is juist weer minder.58

3.1.2 Energiemix van het finaal energetisch verbruik Verder hebben we ook gekeken naar het finaal energetisch verbruik van ons land van 1990 tot en met 2010. We hebben hiervan de gegevens verzameld, en in de onderstaande grafiek verwerkt.

Energiemix van het finaal energetisch verbruik van Nederland 100% 90% 80% 70% Gewonnen warmte 60% Elektriciteit 50% Duurzame energie 40% Gassen 30% Aardolie en bijproducten 20% Vaste brandstoffen 10%

1995 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1990

Om te beginnen is het totaal absoluut finaal energetisch verbruik de afgelopen jaren gestegen van 41,7 Mtoe in 1990 naar 54 Mtoe in 2010. Verder blijkt uit de energiemix van het finaal energetisch verbruik van ons land, dat het aandeel van de vaste brandstoffen hierin niet heel erg groot is. Het aandeel is zelfs gedaald, van 4,08 procent naar 2,40 procent.32 Hoogstwaarschijnlijk heeft deze daling te maken met het feit dat kolen steeds minder aantrekkelijk worden om te gebruiken, want kolen zijn namelijk erg vervuilend. Daarnaast is het aandeel van aardolie en bijproducten de afgelopen jaren enigszins toegenomen, namelijk van 29,02 procent naar 33,83 procent. Het aandeel van gassen in het bruto binnenlands energieverbruik is daarentegen juist gedaald, namelijk van 50,12 procent in 1990 naar 41,40 procent. De absolute hoeveelheid gas die we hebben verbruikt is echter wel gestegen, maar de totale hoeveelheid energie die is verbruikt is nog weer harder gestegen.32 Verder is het aandeel van duurzame energie de afgelopen jaren flink gestegen, want het bedroeg slechts 0,96 procent in 1990 en het is gestegen naar 1,48 procent in 2010.32 Deze waarde is echter toch wel enigszins misleidend, net als die van de vaste brandstoffen,

58 Binnenlands energieverbruik per energiedrager, 1990-201, Compendium, 3 juli 2012, http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl0054-Energieverbruik-per- energiedrager.html?i=6-40 28 aardolie en bijproducten en gassen, want deze energiedragers zijn ook gebruikt om elektriciteit op te wekken en warmte te winnen. De afgelopen jaren hebben we aanzienlijk meer elektriciteit verbruikt, namelijk van 6,3 Mtoe in 1990 naar 9,2 Mtoe in 2010. Wanneer we kijken naar de gegevens over de elektriciteitsopwekking, zien we dat met name vaste brandstoffen en gassen gebruikt worden om elektriciteit op te wekken. Opvallend is ook de stijging van de elektriciteit die wordt opgewekt uit duurzame energiedragers.32 Tenslotte is het aandeel van gewonnen warmte relatief, maar ook absoluut gezien wel sterk gestegen, namelijk van 0,72 procent in 1990 naar 3,88 procent in 2010.32 Onder de gewonnen warmte valt ook de restwarmte, die vrijkomt bij de elektriciteitsproductie en afvalverbranding. Dit kan ook weer gebruikt worden voor stadswarmte.59

3.2 Polen Nu zullen we ook gaan kijken naar de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik en het finaal energetisch verbruik van Polen.

3.3.2 Energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik Tevens hebben we de grafiek van de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik van Polen van de periode 1990 tot en met 2010 gemaakt, en hieronder neergezet.

Energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik van Polen 100% 90% 80% 70% Overig 60% Duurzame energie 50% 40% Gassen 30% Aardolie en bijproducten 20% Vaste brandstoffen 10%

2002 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1990 Tot onze verbazing is de het energieverbruik in Polen in tegenstelling tot veel andere landen de afgelopen jaren afgenomen, namelijk van 103,6 Mtoe in 1990 naar 101,7 Mtoe in 2010.32 De verklaringen hiervoor zijn de herstructurering van de economie en energiesector na de val van het communisme.60 Verder komt het naar voren, dat de energiemix van het bruto

59 Warmte, NUON, 7 augustus 2012, http://www.nuon.com/nl/het-bedrijf/kernactiviteiten/opwekken- energie/Warmte.jsp

60 World Bank Supports Poland’s Program to Increase its Energy Efficiency and Renewable Energy, The World Bank over, 3 juli 2012, 29 binnenlands energieverbruik van Polen enigszins gevarieerder is geworden de afgelopen jaren. Eveneens valt uit de energiemix van het energieverbruik van Polen op te maken dat het aandeel van de vaste brandstoffen sterk is gedaald, namelijk van 76,1 procent in 1990 naar 53,7 procent in 2010.32 Deze daling hangt waarschijnlijk samen met de vermindering van de winning van kolen in het eigen land, en het dalende energieverbruik. Desondanks blijft het aandeel van vaste brandstoffen in de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik gedurende de hele onderzochte periode heel erg hoog. Het land wekt namelijk vooral uit kolen, dat heel veel in het land te vinden is elektriciteit op. Kolen zijn al tijdenlang heel erg belangrijk geweest voor het land. Polen werd in de jaren zeventig zelfs de grootste producent van kolen in Europa, en was tot 1979 na de VS de grootste exporteur van kolen.61 Na de val van het communisme, aan het begin van de jaren negentig vond de zogenoemde economische transitie plaats. Destijds werden de prijzen van kolen stabiel gehouden om te zorgen voor stabiel economisch herstel. Tegelijkertijd werd ook de kolenindustrie geherstructureerd. Dit resulteerde in de sluiting van kolenmijnen, en leidde op deze wijze ook tot een daling van de productie van kolen. Dit blijkt ook wel uit de cijfers, namelijk van 85,5 Mtoe aan antraciet, dat geproduceerd werd in 1990 naar 43,8 Mtoe in 2010.32 Dit is dus ongeveer de helft minder. Onlangs heeft de import van kolen de export zelfs overtroffen.62 Desondanks is de kolenindustrie van Polen nog erg concurrerend, en zeer belangrijk voor het land gezien de vele banen die deze industrie voor de mensen oplevert. Het land is de 9de grootste kolenproducent van de wereld en zelfs de grootste van de Europese Unie. Polen is verder momenteel de 8ste grootste exporteur van kolen. Inmiddels is het land bezig om de kolenindustrie te gaan privatiseren.62 Verder moet Polen mede door toedoen van de Europese Unie de uitstoot van broeikasgassen verminderen, maar dat is nogal lastig met het opwekken van energie uit kolen. Polen heeft hier dan ook wel moeite mee. Er worden echter wel maatregelen genomen om de kolencentrales efficiënter te laten werken. Het gaat namelijk om veelal oudere kolencentrales, die wel aan vervanging toe zijn.62 Het aandeel van gassen en aardolie en bijproducten is nog steeds niet erg groot in de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik van Polen, maar het aandeel is wel groter geworden. Er bevinden zich aardolievelden en aardgasvelden in het zuiden en westen van Polen.63 Eveneens heeft Polen de afgelopen jaren steeds meer ingevoerd, namelijk van 24,12 Mtoe in 1990 naar 47,4 Mtoe in 2010. Het grootste deel van de import waren aardolie

http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/PROJECTS/0,,contentMDK:22934195~menuPK:64282138~pageP K:41367~piPK:279616~theSitePK:40941,00.html 61 Poland, EURACOAL, 3 juli 2012, http://www.euracoal.be/pages/layout1sp.php?idpage=76 62 Coal Profile: Poland, World Coal Association, 3 juli 2012, http://www.worldcoal.org/resources/ecoal/ecoal- current-issue/coal-profile-poland/ 63 An energy overview of the Republic of Poland, Fossil Energy International, 22 juli 2012, http://www.geni.org/globalenergy/library/national_energy_grid/poland/EnergyOverviewofPoland.shtml 30 en bijproducten, waardoor het ook logisch is dat het aandeel van aardolie en bijproducten in de energiemix toegenomen is. Ook veel gas wordt ingevoerd, en dat aandeel is ook in de energiemix toegenomen.32 Deze brandstoffen hebben waarschijnlijk de daling van het aandeel van de vaste brandstoffen op moeten vangen. Om echter ook minder afhankelijk van Rusland voor de aanvoer van aardgas te worden, heeft Polen zich ook meer dan andere landen gericht op schaliegas.64 Op het moment heeft Polen nog geen kerncentrales, maar het land heeft wel plannen gemaakt om kernenergie in de toekomst te gaan opwekken, waardoor kernenergie waarschijnlijk binnenkort ook in de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik zal gaan verschijnen.65 Het aandeel van duurzame energie in de energiemix van het energieverbruik van Polen is sterk toegenomen, namelijk van 1,5 procent in 1990 naar 7,2 procent in 2010. Deze stijging valt te verklaren door alle maatregelen die zijn genomen op het gebied van duurzame energie. Duurzame energie wordt voornamelijk uit biomassa en waterkracht opgewekt.32 Hiervan is Porąbka-Żar het voorbeeld, waar waterkracht opgewekt wordt.66 Ook wekt het land heel wat windenergie op. Tenslotte is het aandeel van de overige energiedragers in deze energiemix in de onderzochte periode niet heel erg veranderd, namelijk van 0,7 procent in 1990 naar 0,5 procent in 2000 en weer naar 0,7 procent in 2010. 32

3.2.1 Energiemix van het finaal energetisch verbruik Ook hebben we gegevens verzameld over de energiemix van finaal energetisch verbruik van Polen. Dit hebben we in de onderstaande grafiek verwerkt.

64 Fracking heaven, The Economist, 3 juli 2012, http://www.economist.com/node/18867861 65 Julia Kollewe, Poland determined to build nuclear power stations, The Guardian, 12 juli 2012, http://www.guardian.co.uk/world/2011/apr/05/poland-nuclear-programme 66 Elektrownia Porąbka-Żar, Wikipedia, 10 november 2012, http://pl.wikipedia.org/wiki/Elektrownia_Por%C4%85bka-%C5%BBar 31

Energiemix van het finaal energetisch verbruik van Polen 100% 90% 80% Overig 70% Gewonnen warmte 60% Elektriciteit 50% 40% Duurzame energie 30% Gassen 20% Aardolie en bijproducten 10% Vaste brandstoffen

2002 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1990 Om te beginnen blijkt uit de energiemix van het finaal energetisch verbruik van Polen, dat het totaal finaal energetisch verbruik is toegenomen van 59,8 Mtoe in 1990 naar 66,3 Mtoe in 2010 in tegenstelling tot het binnenlands bruto energieverbruik.32 Hieruit blijkt wel de herstructurering van de energiesector, want het energieverbruik daarvan wordt in tegenstelling tot het bruto binnenlands energieverbruik niet in het finaal energetisch verbruik opgenomen. Eveneens heeft de daling van het aandeel van de vaste brandstoffen, waar kolen onder vallen van 28,88 procent in 1990 naar 20,18 procent in 201032 met de herstructurering na de val van het communisme te maken.67 Het aandeel van aardolie en bijproducten is echter wel flink gestegen, namelijk van 15,19 procent in 1990 naar 30,87 procent in 2010.32 Eveneens is het aandeel van gas in deze energiemix gestegen. Waarschijnlijk heeft dit te maken met het feit, dat deze energiedragers de plaats van kolen enigszins hebben ingenomen in Polen. Het aandeel van duurzame energie in de energiemix van het finaal energetisch energieverbruik is spectaculair toegenomen, namelijk van 1,83 procent in 1990 naar 7,83 procent in 2010.32 Het beleid van Polen op dit gebied heeft dus goed gewerkt, en dan hebben we nog niet eens gekeken naar de elektriciteit en de gewonnen warmte. Ook het aandeel van elektriciteit is enigszins gestegen, namelijk van 13,86 procent in 1990 naar 15,36 procent in 2010. Het grootste deel hiervan wordt eigenlijk wel als verwacht opgewekt uit vaste brandstoffen, maar gas en duurzame energiedragers zijn ook steeds belangrijker geworden voor de elektriciteitsopwekking.44 Het aandeel van de gewonnen warmte is daarentegen sterk gedaald, namelijk van 26,04 procent in 1990 naar 10,54 procent in 2010.44 Deze daling hangt ook weer samen met het verminderde gebruik van kolen, die hierin wat betreft de gewonnen warmte heel belangrijk is.

67 World Bank Supports Poland’s Program to Increase its Energy Efficiency and Renewable Energy, The World Bank over, 3 juli 2012, http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/PROJECTS/0,,contentMDK:22934195~menuPK:64282138~pageP K:41367~piPK:279616~theSitePK:40941,00.html

Tenslotte is het aandeel van de overige energiedragers licht gestegen, namelijk van 0,84 procent in 1990 naar 0,90 procent in 2010.32

3.3 Spanje We gaan nu kijken naar de ontwikkelingen van de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik en het finaal energetisch verbruik van Spanje.

3.3.2 Energiemix van het bruto binnenland energieverbruik We hebben gegevens verzameld over de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik van Spanje van de periode 1990 tot en met 2010. De gegevens hebben we in de onderstaande grafiek neergezet.

Energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik van Spanje 100% 90% 80% 70% Overig 60% Duurzame energie 50% Kernenergie 40% Gassen 30% Aardolie en bijproducten 20% Vaste brandstoffen 10%

2002 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1990

Om te beginnen is het totale bruto binnenlandse energieverbruik gezien over de hele periode sterk toegenomen, namelijk van 90,7 Mtoe in 1990, naar 124,0 Mtoe in 2000 en 130,2 Mtoe in 2010. Om aan de groeiende vraag naar elektriciteit te voldoen is veel meer geïmporteerd, maar daarnaast is ook weer meer geëxporteerd.32 Uit de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik blijkt dat het aandeel van de vaste brandstoffen enigszins is gedaald, namelijk van 6,3 procent in 1990 naar 4,9 procent in 2010.32 Het land beschikt over zowel steenkool als bruinkool, dat voornamelijk in het noorden van Spanje gevonden kan worden.68 Het is dan ook belangrijk voor dit land wat betreft de energievoorziening, maar deze rol is wel kleiner geworden. Deze daling valt te verklaren doordat de steenkolenmijnen van Spanje eigenlijk al lange tijd niet meer concurrerend zijn, wat betreft onder meer kwaliteit, productie en kosten. Zonder financiële steun van de overheid zouden de steenkolenmijnen eigenlijk niet meer kunnen overleven. Gezien het zware weer waarin Spanje momenteel zit, waarbij de Europese Unie de sluiting van de geringst concurrerende mijnen in het land eist verkeert de mijnbouw in Spanje in

68 De Grote Bosatlas Editie Tweeënvijftig (Groningen 2001), kaart 73b, Wolters-Noordhoff 33 problemen. Veel mensen werken echter in de mijnbouw, waardoor ook veel weerstand is tegen het sluiten van de mijnen.69 Het aandeel van aardolie en bijproducten is nauwelijks veranderd, want het aandeel is slechts met maar slechts 2,5 procentpunt gedaald op een totaal van 50,7 procent. Het is dus nog steeds erg belangrijk voor de Spanjaarden. Er is in Spanje wel wat olie te vinden, maar het land importeert ook veel olie.32 Daarnaast valt in de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik van Spanje te zien, dat de Spanjaarden opvallend veel meer gas zijn gaan gebruiken. Het aandeel van gassen is opvallend genoeg verdubbeld, wat mede komt doordat er ook veel meer elektriciteit is opgewekt uit gas. Spanje beschikt zelf over een klein beetje gas, maar het land importeerde de laatste jaren wel steeds meer gas. Waarschijnlijk neemt gas steeds meer de plaats in van kolen in Spanje.32 Verder is het aandeel van kernenergie behoorlijk gedaald, namelijk van 37,2 procent in 1990 naar 29,0 procent in 2010. Dit komt doordat het verbruik van kernenergie licht is gestegen, maar het totale bruto binnenlandse energieverbruik veel sterker is gestegen.32 Dit hangt dan ook weer samen met het feit dat in Spanje al heel lang geen nieuwe kerncentrales zijn bijgebouwd, waardoor de Spanjaarden zelf ook niet veel meer kernenergie konden opwekken. Het land beschikt over in totaal zes kerncentrales die nog in werking zijn.70 Al heel lang is Spanje eigenlijk tegen kernenergie geweest, wat ertoe leidde dat na 1988 ook geen nieuwe kerncentrales meer zijn gebouwd. Bovendien is de kerncentrale van Zorita enkele jaren geleden, namelijk in 2006 opgehouden. Volgens plan zou Garoña in 2013 moeten sluiten.71 Verder is het aandeel van de duurzame energie de afgelopen jaren bijna met de helft toegenomen, maar duurzame energie beslaat nog maar slechts 9,3 procent van het totale energieverbruik van de Spanjaarden.44 Deze stijging valt te verklaren door de grote steun van de Spaanse overheid aan duurzame energie, waardoor het land natuurlijk ook minder afhankelijk wordt van het buitenland wat betreft de energievoorziening. Hierbij zijn windenergie en waterkracht erg belangrijk. Spanje was in 2011 zelfs op China en de Verenigde Staten na de grootste producent van windenergie.72 Eveneens wekt het land de meeste zonne-energie ter wereld op, zelfs meer dan Duitsland en de Verenigde Staten.73 Eigenlijk is dit ook niet heel verwonderlijk, want Spanje is door zijn ligging uitermate geschikt

69 Sombere toekomst voor mijnwerkers, Presseurop.eu, 12 juli 2012 http://www.presseurop.eu/nl/content/article/2226701-sombere-toekomst-voor-mijnwerkers 70 Nuclear power in Spain, Wikipedia, 13 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Nuclear_power_in_Spain 71 Geen kernenergie willen, maar het wel exporteren, Presseurop.eu, 13 juli 2012, http://www.presseurop.eu/nl/content/article/1022391-geen-kernenergie-willen-maar-het-wel-exporteren 72 Wind power, Wikipedia, 13 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Wind_power 73 List of countries by electricity production from renewable sources, Wikipedia, 10 november 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_electricity_production_from_renewable_sources 34 voor het opwekken van zonne-energie. Er is namelijk vaak volop zon in het land.74 We vinden een voorbeeld van een zogenaamd zonnepark in Murcia in Zuid-Spanje, namelijk het Ecoparque Solar de Bullas.75 De huidige economische crisis heeft echter ervoor gezorgd dat de Spaanse overheid moet bezuinigen, en dat gebeurt ook op het gebied van duurzame energie.76 Hierdoor zal de groei van het aandeel van duurzame energie in de energiemix van de het bruto binnenlands energieverbruik hoogstwaarschijnlijk in de toekomst gaan stagneren. Tenslotte is het aandeel van de overige energiedragers in de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik van 1990 tot en met 2010 verdubbeld, namelijk van 0,5 procent in 1990 naar 1,0 procent in 2010.44

3.3.1 Energiemix van het finaal energetisch verbruik We hebben de gegevens over het finaal energetisch verbruik van Spanje verzameld, en in de onderstaande grafiek verder verwerkt.

Energiemix van het finaal energetisch verbruik van Spanje 100% 90% 80% 70% Overig 60% Elektriciteit 50% Duurzame energie 40% Gassen 30% Aardolie en bijproducten 20% Vaste brandstoffen 10%

2002 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1990

Ook het finaal energetisch verbruik is net als het bruto binnenlands energieverbruik de afgelopen jaren flink gestegen, namelijk van 56,9 Mtoe in 1990 naar 90,6 Mtoe in 2010. Verder is het aandeel van de vaste brandstoffen sterk gedaald, namelijk van 5,99 procent in 1990 naar 1,43 procent in 2010.32 Deze daling hangt samen met de problemen in de mijnbouw in Spanje. Het aandeel van aardolie en bijproducten in de energiemix van het finaal energetisch verbruik is enigszins gedaald, maar absoluut gezien is de hoeveelheid wel toegenomen. Dit

74 Solar power in Spain, Wikipedia, 4 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Solar_power_in_Spain 75 Vincent Dekker, Zonnepark in Spanje heeft geen steun meer nodig, 13 juli 2012, http://www.trouw.nl/tr/nl/5151/Vincent-wil-zon/article/detail/3240848/2012/04/15/Zonnepark-in-Spanje- heeft-geen-steun-meer-nodig.dhtml 76 Groene Courant, 13 juli 2012, http://groenecourant.nl/spanje-stopt-met-subsidies-schone-energie/

35 komt doordat het totaal finaal energetisch verbruik veel sterker is toegenomen. Wel is het aandeel van gas de afgelopen jaren bijna verdubbeld, wat waarschijnlijk komt doordat deze brandstof steenkolen enigszins gaat vervangen.44 Het aandeel van duurzame energie is echter wel gedaald, namelijk van 6,87 procent in 1990 naar 6,17 procent in 2010. Deze waarde kan echter wel wat misleidend zijn, zoals eerder al genoemd. Hiernaast is echter wel het aandeel van elektriciteit wat toegenomen. De afgelopen jaren is meer elektriciteit opgewekt uit gas, en duurzame energiedragers. Er is tegelijkertijd ook weer minder elektriciteit opgewekt uit steenkolen.44

3.4 Zweden Tenslotte gaan we ook kijken naar de ontwikkelingen van de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik en het finaal energetisch verbruik van Zweden in de afgelopen jaren.

3.4.2 Energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik Eveneens hebben we ook nog de gegevens over de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik van Zweden in de onderstaande grafiek verwerkt.

Energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik van Zweden 100% 90% 80% 70% Overig 60% Duurzame energie 50% Kernenergie 40% Gassen 30% Aardolie en bijproducten 20% Vaste brandstoffen 10%

2002 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1990

Net als veel andere landen, is ook het verbruik van energie in Zweden toegenomen. Het aandeel van vaste brandstoffen in deze energiemix is echter afgenomen, net als het aandeel van aardolie en bijproducten dat ook licht is afgenomen.32 Er zitten geen olie en steenkolen in de grond in Zweden, waardoor het land deze brandstoffen dan ook moet invoeren. Vroeger speelde olie een veel grotere rol in de energievoorziening van Zweden, maar na de oliecrisis aan het begin van de jaren zeventig is het land op zoek gegaan naar alternatieven.77 Ondanks dat er ook geen gas in de grond in Zweden zit, is het aandeel van gassen daarentegen verdubbeld.32 Hoogstwaarschijnlijk heeft deze toename enerzijds te maken met

77 Energy: Generating power for a sustainable future, Sweden.se, 14 juli 2012, http://www.sweden.se/eng/Home/Society/Sustainability/Facts/Energy/ 36 het feit, dat de Zweden steeds meer verbonden raken met andere landen als Denemarken en daardoor gemakkelijker gas kunnen invoeren. Zweden heeft namelijk de afgelopen jaren steeds meer aardgas uit Denemarken geïmporteerd, wat via een pijplijn gebeurd.78 LNG speelt slecht een beperkte rol wat betreft de levering van gas.79 Er speelt denken we anderzijds ook mee, dat Zweden gas als goed alternatief ziet voor andere meer vervuilende fossiele brandstoffen. Verder is het aandeel van kernenergie best wel afgenomen, namelijk van 37,2 procent in 1990 naar 29,0 procent in 2010.32 We vinden in Forsmark, Ringhals, Oskarhamn, Ågesta en Barsebäck kerncentrales. Hiervan zijn de laatste twee echter gesloten.80 Kernenergie is lange tijd erg controversieel geweest in Zweden, want het verzet tegen kernenergie is erg groot geweest. Er werd in 1980 zelfs besloten om kernenergie uit te bannen, waarbij het ook lange tijd naar uitzag dat de kerncentrales rond 2010 zouden moeten sluiten.81 Uit de cijfers komt dit ook naar voren, want het aandeel van kernenergie in de energiemix van de elektriciteitsopwekking is in de loop der jaren namelijk afgenomen. Dit geldt ook voor de absolute hoeveelheid kernenergie die opgewekt werd. Waarschijnlijk zal deze trend zich echter niet doorzetten. De reden hiervoor is dat momenteel het verzet tegen kernenergie enigszins verslapt is, wat mede gekomen is door het besef dat de aarde door de uitstoot van vele broeikasgassen aan het opwarmen is. Kernenergie zou de oplossing kunnen bieden om het versnelde broeikaseffect tegen te gaan, want daarbij komt immers eigenlijk geen koolstofdioxide vrij. Verder speelt het mee, dat de Zweden onafhankelijker willen zijn van Rusland ten aanzien van de levering van aardgas.82 Vanwege deze redenen is in 2010 besloten om de huidige reactoren op den duur te vervangen door nieuwe reactoren.83 Het aandeel van kernenergie in de energiemix van de elektriciteitsopwekking van Zweden hangt ook af van de hoeveelheid energie die wordt opgewekt uit waterkracht, want die is immers afhankelijk van seizoensinvloeden.

78 Energie Policies of IEA Countries – Sweden 2008, International Energy Agency, 13 juli 2012, http://www.oecd-ilibrary.org/energy-policies-of-iea-countries-sweden- 2008_5kzsns6pt643.pdf?contentType=/ns/Book&itemId=/content/book/9789264043343- en&containerItemId=/content/serial/19900082&accessItemIds=&mimeType=application/pdf 79 Sweden, Energy Delta Institute | Energy Business School, 10 november 2012, http://www.energydelta.org/mainmenu/energy-knowledge/country-gas-profiles/country-gas-profile- sweden#t44796 80 Nuclear power in Sweden, Wikipedia, 3 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Nuclear_power_in_Sweden 81 Nuclear Power in Sweden, World Nuclear Association, 3 juli 2012, http://www.world- nuclear.org/info/inf42.html 82 Kernenergie bezig aan opmars in Zweden, NOS.nl, 10 november 2012, http://nos.nl/artikel/148131- kernenergie-bezig-aan-opmars-in-zweden.html 83 Zweden kiest voor kernenergie, Volkskrant.nl, 10 november 2012, http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2664/Nieuws/archief/article/detail/996222/2010/06/19/Zweden-kiest-voor- kernenergie.dhtml 37

Daarnaast is het aandeel van duurzame energie sterk toegenomen, namelijk van 24,4 procent in 1990 naar 33,9 procent in 2010.32 Deze toename is het resultaat van het ambitieuze beleid dat al jarenlang door de Zweedse regering wordt gevoerd op het gebied van duurzame energie. Hierdoor behoort Zweden absoluut tot de top van de Europese Unie.84 De duurzame energie wordt voornamelijk opgewekt uit waterkracht. Daar is Zweden dan ook uitermate geschikt voor door het verschil in hoogte van het terrein, en het land heeft daar geschikte rivieren voor.85 De nadruk heeft al vroeg op waterkracht gelegen. Het probleem dat hier echter naar voren komt is, dat waterkracht sterk afhankelijk is van de seizoenen. Hierdoor is in de loop der tijd, namelijk in 1965 dan ook besloten om ook kernenergie te gaan opwekken.81 Hiernaast wekt Zweden ook duurzame energie op uit onder meer wind en biomassa.32 Tenslotte is het aandeel van de overige energiedragers in de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik de afgelopen jaren verdubbeld, namelijk van 0,1 procent naar 0,2 procent.32

3.4.1 Energiemix van het finaal energetisch verbruik Tenslotte hebben we ook de gegevens over het finaal energetisch verbruik van Zweden verzameld, en in de onderstaande grafiek verder verwerkt.

Energiemix van het finaal energetisch verbruik van Zweden 100% 90% 80% 70% Gewonnen warmte 60% Elektriciteit 50% Duurzame energie 40% Gassen 30% Aardolie en bijproducten 20% Vaste brandstoffen 10%

1995 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1990

Om te beginnen is het totaal finaal energetisch verbruik de afgelopen jaren enigszins gestegen, namelijk van 30,0 Mtoe in 1990 naar 34,4 Mtoe in 2010. Verder is het aandeel van

84 Sweden leads the European Union on renewable energy, The Independent, 3 juli 2012, http://www.independent.co.uk/environment/sweden-leads-the-european-union-on-renewable-energy- 2026290.html 85 Sweden – Energy and power, Encyclopedia of the Nations, 10 november 2012, http://www.nationsencyclopedia.com/Europe/Sweden-ENERGY-AND-POWER.html 38 vaste brandstoffen lichtelijk gedaald, wat komt door aan de ene kant de lichte daling van de absolute hoeveelheid daarvan en aan de andere kant de lichte stijging van het totaal finaal energetisch verbruik.32 Daarnaast is het aandeel van aardolie en bijproducten de afgelopen jaren sterk gedaald, namelijk van 40,32 procent in 1990 naar 29,36 procent in 2010.32 Deze daling heeft te maken met het feit, dat de Zweden minder afhankelijk willen zijn van olie en op zoek zijn gegaan naar alternatieven. Het aandeel van gassen is enigszins gedaald, namelijk van 1,94 procent in 1990 naar 1,74 procent in 2010, maar dan hebben we echter nog niet gekeken naar de energiedragers waarvan elektriciteit wordt opgewekt en warmte wordt gewonnen.32 Wel is het aandeel van duurzame energie gestegen, namelijk van 14,84 procent in 1990 naar 17,73 procent in 2010.32 Dit heeft natuurlijk te maken met het beleid, dat door de Zweden is gevoerd op dit gebied. Verder is het aandeel van elektriciteit in de energiemix van het finaal energetisch energieverbruik niet heel erg veranderd. Hiervan wordt de meeste elektriciteit opgewekt uit duurzame energiedragers, maar ook kernenergie is belangrijk.32 Tenslotte is het aandeel van gewonnen warmte heel erg toegenomen de afgelopen jaren, namelijk van 5,48 procent in 1990 naar 14,83 procent in 2010. Dit is vooral te danken aan de duurzame energiedragers.32

3.5 Deelconclusie

Overzicht Ontwikkelingen Energiemix Land Nederland Polen Spanje Zweden Energiemix GIC FEC GIC FEC GIC FEC GIC FEC Vaste brandstoffen ------Aardolie en bijproducten + + + + - - - - Gassen - - + + + + + - Kernenergie - x x x - x - x Duurzame energie + + + + + - + + Elektriciteit x + x + x + x - Gewonnen warmte x + x - x x x +

We kunnen na onderzoek te hebben gedaan naar de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik en het finaal energetisch energieverbruik van Nederland, Polen, Spanje en Zweden wel stellen dat die in vergelijking met elkaar heel verschillend zijn. Om te beginnen blijkt, dat dit natuurlijk samenhangt met de grondstoffen waarover het land beschikt. Je vindt namelijk in Polen heel veel kolen, en dat wordt dan ook voornamelijk gebruikt voor de elektriciteitsopwekking. Er dient hier ook nog opgemerkt te worden, dat de rol van kolen steeds kleiner wordt. Dit is met name in de landen Polen en Spanje te zien. Verder is Zweden juist weer heel geschikt om elektriciteit op te wekken uit waterkracht. Dit werkt ook weer door op de energiemix van het energieverbruik van deze landen. Bovendien blijkt dat eigenlijk alle landen niet helemaal in hun eigen energiebehoefte kunnen voorzien, en daarom ook veel importeren. Het gaat hierbij vooral om onder meer aardolie en aardgas. Nederland, Polen, Spanje en Zweden willen dit eigenlijk veranderen. Deze landen willen graag onafhankelijker worden wat betreft hun energievoorziening. Deze landen zien

39 dat dan ook als reden om zelf op zoek te gaan naar manieren om zelf duurzame alternatieve bronnen van energie op te zoeken. Ook speelt kernenergie hierbij nog een rol. Eigenlijk blijkt wel uit de energiemixes van alle landen, dat het aandeel van duurzame energie in de energiemix is toegenomen. Sommige landen zijn heel hard aan de slag gegaan met het opwekken van duurzame energie, en hebben het aandeel daarvan in de energiemix van zowel het bruto binnenlands energieverbruik als het finaal energetisch verbruik flink weten te laten stijgen, zoals Polen dat heeft gedaan. Bovendien blijkt dat kernenergie ondanks de omstredenheid toch in veel van de onderzochte landen een rol van betekenis blijft behouden, weer opnieuw krijgt of zijn intrede zal gaan doen zoals dat in Polen waarschijnlijk zal gaan gebeuren.

4. Grensoverschrijdende samenwerking

We zullen in deze deelvraag gaan kijken naar de grensoverschrijdende samenwerking van Nederland, Polen, Spanje en Zweden op het gebied van energie. Hierbij zullen we ingaan op de manier waarop deze samenwerking de landen kan helpen om de Europese doelstellingen, die in het eerste hoofdstuk weergegeven worden te bereiken. Samenwerking is namelijk erg essentieel, want duurzame wordt namelijk steeds belangrijker vandaag de dag. Duurzame energie is veel schoner, maar maakt het land ook onafhankelijker wat betreft de energievoorziening. De opwekking van deze energie is echter niet helemaal voorspelbaar en minder goed te regelen, omdat we hier immers met natuurkrachten te maken hebben. Belangrijk is dan dat er gemakkelijk elektriciteit uit de omliggende landen gehaald kan worden, maar dat op het moment dat er sprake is van overcapaciteit ook weer elektriciteit geëxporteerd kan worden.86 Dit kan ervoor zorgen dat de veranderingen in de levering van stroom beter in balans worden gebracht. Het kan op deze manier ook goedkoper worden.87

4.1 Nederland Ons land wil eigenlijk, net als veel andere landen niet meer zo afhankelijk worden van fossiele brandstoffen en minder CO2 uitstoten. Nederland tracht deze doelen te bereiken door over te schakelen op duurzame energie, waarbij betaalbaarheid en betrouwbaarheid door de rijksoverheid in het oog wordt gehouden.88 Ons land kijkt ook over de eigen grenzen heen om dit te bereiken. Onze overheid werkt al samen met heel wat andere landen op het gebied van energie, wat onder meer gebeurt door bedrijven die in hun handen zijn als TenneT.89 Eveneens doet de rijksoverheid haar best om bedrijven bij elkaar te brengen, waar we in deze deelparagraaf ook op in zullen gaan. We zullen in deze deelparagraaf dan ook gaan belichten op welke manieren Nederland verbonden is met de omliggende landen. Om te beginnen gaan we kijken naar de elektriciteitsmarkt van Nederland. Onze elektriciteitsmarkt is verbonden met die van Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, België,

86 Schone economie in 2050 vergt samenwerking over de grens, ECN, 31 juli 2012, http://www.ecn.nl/newsletter/dutch/2011/december/schone-economie-in-2050-vergt-samenwerking-over- de-grens/ 87 Nederlands-Duitse samenwerking bevordert Europees supernet, BNR, 4 juli 2012, http://www.bnr.nl/programma/bnrduurzaam/296119-1206/nederlands-duitse-samenwerking-bevordert- europees-supernet 88 Energiebeleid Nederland, Rijksoverheid, 27 augustus 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energie/energiebeleid-nederland 89 TenneT, Wikipedia, 10 november 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/TenneT 41

Frankrijk, Luxemburg en Noorwegen.90 Deze landen raken op deze wijze steeds meer met elkaar verbonden, waardoor de besluiten van het ene land ook invloed zal hebben op het andere land. Als Duitsland immers besluit om geen kernenergie meer op te wekken, zal dat ook zijn invloed hebben op de samenstelling van de energiemix van ons land. 91 Het elektriciteitsnet van Nederland is op meerdere plaatsen aangesloten op die van Duitsland, namelijk bij Meeden, Hengelo en Maasbracht. Er wordt zelfs ook nog gewerkt aan een vierde verbinding, namelijk tussen Doetinchem en Wesel die volgens de verwachtingen aan het einde van 2013 gereed zou moeten zijn. Door deze verbindingen is het mogelijk dat ons land elektriciteit aangevoerd kan krijgen gedurende piekperioden van de opwekking van windenergie in Duitsland, want dan heeft ons buurland een overcapaciteit aan windenergie.87 Daarnaast is ons elektriciteitsnet ook nog op meerdere plaatsen aangesloten op die van België, namelijk bij Maasbracht en Borssele.92 Verder loopt van Nederland een hoogspanningskabel naar Noorwegen. Deze hoogspanningskabel is in het jaar 2008 al in gebruik genomen. Deze zogenaamde NorNed- kabel ligt in de Noordzee tussen de Eemshaven in het noorden van ons land en Feda in Noorwegen. Het is een samenwerking van het Nederlandse TenneT met het Noorse Statnett. Hierdoor kan Nederland overdag goedkope duurzame energie, die uit waterkracht is opgewekt uit Noorwegen geleverd krijgen. Vervolgens kan Nederland ’s nachts juist weer onze goedkopere elektriciteit naar Noorwegen exporteren. 93 Onlangs, namelijk in april 2011 is ook een kabel tussen ons land en Groot-Brittannië in gebruik genomen.94 Deze BritNed-kabel ligt tussen de Maasvlakte in Rotterdam en het Isle of Grain in Kent. Deze kabel is een samenwerking tussen het Britse UK National Grid en het Nederlandse TenneT. Hiermee wordt ook getracht om de productie van hernieuwbare energie rond de Noordzee met elkaar te verbinden en beter op elkaar aan te laten sluiten.95 Nederland wil echter nog verder samenwerken met andere landen, want er wordt ook onderzocht naar de mogelijkheid van een kabel tussen ons land en Denemarken. Hierdoor kan ons land makkelijker hernieuwbare energie verkrijgen, en kan Denemarken op zijn beurt juist weer fossiele brandstoffen van ons verkrijgen.96

90 Internationale elektriciteitsmarkt, Rijksoverheid, 4 juli 2012 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/elektriciteit/internationale-elektriciteitsmarkt 91 Investeren in infrastructuur, Rijksoverheid, 4 juli 2012 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energie/investeren-in-infrastructuur 92 Nederlandse elektriciteitsmarkt, Wikipedia, 4 juli 2012 http://nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandse_elektriciteitsmarkt 93 NorNed-kabel, Wikipedia, 4 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/NorNed-kabel 94 BritNed-kabel, Wikipedia, 10 november 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/BritNed-kabel 95 BritNed power cable boosts hopes for European supergrid, The Guardian, 4 juli 2012, http://www.guardian.co.uk/environment/2011/apr/11/uk-netherlands-power-cable-britned 96 COBRA-kabel, Wikipedia, 10 november 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/COBRA-kabel 42

Er wordt eveneens samengewerkt in het Pentalateraal forum, waarin beurzen, overheden, toezichthouders en netbeheerders uit de Benelux, Duitsland, Frankrijk en Oostenrijk met elkaar samenwerken ten behoeve van de verdere integratie van de Noordwest-Europese energiemarkt. Hiermee willen de overheden de internationale handel bevorderen. Bovendien willen de landen de elektriciteitsverbindingen die bestaan tussen de verschillende landen beter benutten. Het samenwerkingsverband hoopt hiermee door de samenwerking op meer concurrentie, wat voor een lagere elektriciteitsprijs moet zorgen. Er kan dan immers mogelijk goedkopere energie uit de omliggende landen gehaald worden.97 Europees gezien werkt het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) samen met andere organisaties in het European Energy Research Alliance (EERA).98 Internationaal gezien werkt deze organisatie nog weer samen met International Renewable Energy Agency (IRENA).99 Hierdoor kan beter worden samengewerkt op het gebied van het onderzoek naar energie. Verder heeft de Nederlandse rijksoverheid de Project Delta Group opgericht in 2009.100 Deze organisatie is gericht op samenwerking tussen de Nederlanders en Russen op het gebied van energie. Hierdoor zou bijgedragen worden aan de duurzame levering, productie en transport van energie. Gazprom werkt hier ook mee samen.101 Ook werkt Nederland samen met landen buiten Europa, zoals Indonesië. Het gaat hier om de steun van Nederland aan Indonesië wat betreft duurzame energie, maar ook de toegang tot energie voor de inwoners van Indonesië. Nederland helpt Indonesië om hun doelen te behalen, wat betreft het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen. Niet alleen 102 Indonesië heeft baat bij deze hulp, want Nederland verkrijgt hierdoor CO2-rechten.

4.2 Polen Eigenlijk jaagt Polen dezelfde doelen na als Nederland op het gebied van energie, maar dit land is daarentegen wel enigszins terughoudend om op duurzame energie over te schakelen. Er worden namelijk veel kolen gewonnen in het land, en daar wordt ook veel energie uit opgewekt. Het levert veel banen op, die door de opkomst van duurzame op de tocht lijken komen te staan.62 We zullen in deze deelparagraaf ingaan op de manieren waarop Polen door kabels verbonden is met de aangrenzende landen, maar ook de samenwerking met andere landen in verschillende instanties.

97 Internationale elektriciteitsmarkt, Rijksoverheid, 4 juli 2012 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/elektriciteit/internationale-elektriciteitsmarkt 98 Europese samenwerking in energieonderzoek werpt vruchten af, ECN, 31 juli 2012, http://www.ecn.nl/nl/nieuws/item/date/2011/12/07/europese-samenwerking-in-energieonderzoek-werpt- vruchten-af/ 99 Wereldwijde samenwerking ter bevordering van duurzame ontwikkeling en hernieuwbare energie, ECN, 31 juli 2012, http://www.ecn.nl/nl/nieuws/item/date/2012/07/24/wereldwijde-samenwerking-ter-bevordering- van-duurzame-ontwikkeling-en-hernieuwbare-energie/ 100 Dr. Hans van Lamoen, Preamble, Project Delta Group, 31 juli 2012, http://projectdeltagroup.com/eng/about_pdg/preamble/ 101 Mission & Goals, Project Delta Group, 31 juli 2012, http://projectdeltagroup.com/eng/about_pdg/mission_goals/ 102 Samenwerking Nederland en Indonesië voor duurzame energie, Besparen op Energie.com, 31 juli 2012, http://www.besparenopenergie.com/?p=220

Net als Nederland, is het Poolse elektriciteitsnetwerk op meerdere plaatsen verbonden met de aangrenzende landen. Polen is onder meer met Zweden verbonden door een hoogspanningskabel van 245 kilometer lang, die loopt namelijk van Bruskowo Wielkie in Polen naar Karlshamm in Zweden.103 Hier halen beide landen veel voordeel uit. Er wordt in Zweden namelijk in de zomer veel meer elektriciteit opgewekt dan eigenlijk nodig is. Dit kan dan naar Polen gaan, dat veel dure elektriciteitscentrales heeft die op fossiele brandstoffen werken. Bovendien wekt Zweden veel duurzame energie op uit waterkracht, waar Polen weer gebruik van kan maken en op deze wijze ook minder milieubelastend te werk kan gaan. Op momenten dat de vraag echter in Polen weer lager is, kan ook weer elektriciteit aan Zweden geleverd worden.104 Verder lijkt ook Polen steeds meer verbonden te raken met de omringende landen, door onder meer de LitPol Link met Litouwen die volgens schema in 2015 gereed moet zijn.105 Polen werkt ook samen met andere landen in de buurt, zoals Oekraïne om onafhankelijker te worden van Rusland voor de energievoorziening.106 Het is waarschijnlijk ook erg belangrijk om te noemen, dat Polen van belang is voor de levering van aardgas uit Rusland in Europa. Uit Rusland loopt namelijk een pijplijn via Wit- Rusland, maar ook via Oekraïne naar Polen en vervolgens naar de rest van Europa gaat. Vorig jaar is echter Nord Stream in gebruik genomen, die aardgas vanuit Babajevo in Rusland via de Oostzee naar Greifswald in Duitsland brengt. Hierdoor worden mogelijke conflicten vermeden, die in het verleden nog al eens zijn ontstaan met landen als Oekraïne waar de pijpleidingen doorgaan voordat het heel Europa kan bereiken. Er hoeft dan ook geen vergoeding meer voor deze landen voor het gebruik van deze pijpleidingen betaald te worden, wat op zich weer ongunstig is voor Polen. Het land zal namelijk volgens hun eigen schattingen ongeveer één miljard minder aan inkomsten hierdoor mislopen.107 Ook wordt nog wel meer dichterbij huis samengewerkt. Polen is namelijk lid van het Baltic Sea Region Energy Cooperation (BASREC). Deze organisatie is in 1998 opgericht door de landen van de Baltische Zee en de Europese Commissie. Hiervan zijn onder meer ook nog Denemarken, Duitsland, Litouwen en Zweden lid van. Het BASREC valt onder het Council of the Baltic Sea States (CBSS).108 Energie en de aan het klimaat relaterende zaken zijn voor het CBSS één van de vijf prioriteiten voor de lange termijn. Het BASREC is bedoeld om duurzame groei, veiligheid en welvaart in de lidstaten te bevorderen. Hierdoor zou de energiemarkt ook goed functioneren. Het BASREC streeft naar meer energie-efficiëntie voor haar lidstaten, maar doet ook haar best op het gebied van maatregelen ten aanzien van duurzame energie. Eveneens is de BASREC actief op het gebied van maatregelen die worden getroffen ten aanzien van koolstof, wat betreft onder meer de opslag daarvan.109 Toch is de BASREC slechts een kleine organisatie, want het budget om activiteiten te ondernemen is slechts één miljoen euro voor een periode van drie jaar.110

103 SwePol, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/SwePol 104 History, SwePol Link, 31 juli 2012, http://www.pse-swepollink.pl/indexe.html 105 LitPol Link, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/LitPol_Link 106 Poland, Ukraine Announce Plans For Energy Summit, Radio Free Europa Radio Liberty, 10 november 2012, http://www.rferl.org/content/article/1075129.html 107 Nord Stream, Wikipedia, 31 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Nord_Stream 108 About BASREC, BASREC, 31 juli 2012, http://www.basrec.net/index.php/about-basrec 109 Baltic Sea Region Energy Cooperation, Council of the Baltic Sea States, 31 juli 2012, http://www.cbss.org/Energy/baltic-sea-region-energy-cooperation 110 About BASREC projects, BASREC, 31 juli 2012, http://www.basrec.net/index.php/projects-menu

Ondanks dat het op dit moment slecht gaat met de economie in veel Europese landen, doet Polen het goed. Het land heeft zich daarom wel meer op het opkomende Azië gericht, en zoekt daar ook samenwerking op het gebied van energie.111 Het land heeft onder meer met Japan het Energy Conservation Technology Centre (ECTC) opgericht, dat vooral gericht is op energie-efficiëntie.112 Eveneens werkt Polen samen met de Verenigde Staten op het gebied van energie. Deze landen werken namelijk nauw samen wat betreft schaliegas. Verder wordt op het gebied van kernenergie informatie uitgewisseld, en is Polen net als de V.S. lid van het Framework for Nuclear Energy Cooperation. Samen met de Verenigde Staten is Polen lid van het Carbon Sequestrian Leadership Forum en het Global Methane Initiative. Het U.S. National Energy Technology Laboratory en het Poolse Central Mining Institute for Chemical Processing of Coal werken samen op het gebied van kolen.113

4.3 Spanje Spanje heeft eigenlijk ook weer dezelfde doelen voor ogen op het gebied van energie als Nederland en Polen, namelijk zo weinig mogelijk CO2 uitstoten en meer duurzame energie verbruiken in de toekomst. We zullen in deze deelparagraaf gaan kijken naar de manieren waarop Spanje samenwerkt met andere landen om deze doelen ook te bereiken, waarbij we onze blik gaan richten op de kabels die het land met de aangrenzende landen verbindt en instanties waarbinnen de Spanjaarden met andere landen samenwerken. Ook Spanje is op meerdere manieren verbonden met de omliggende landen. Het land wordt door de Maghreb-Europe Gas Pipeline verbonden met Marokko, maar indirect ook met Algerije. Deze aardgaspijplijn, die in 1996 in gebruik is genomen loopt namelijk van het aardgasveld Hassi R’mel in Algerije via Marokko naar Córdoba in Spanje. Hierdoor is het mogelijk dat Spanje aardgas vanuit Algerije in kan voeren.114 Spanje is echter ook via een directe aardgaspijplijn verbonden met Algerije. Deze begint eveneens bij het aardgasveld Hassi R’mel in Algerije, en loopt naar Almería in Spanje. Deze aardgaspijplijn is eigenlijk nog maar onlangs, namelijk in het jaar 2011 in gebruik genomen. Hierdoor is het ook niet heel verwonderlijk dat Spanje veel gas invoert uit Algerije.115 Tevens werkt Spanje nauw samen met haar buurland Portugal.

111 RI, Poland explore energy cooperation, AntaraNews.com, 31 juli 2012, http://www.antaranews.com/en/news/80181/ri-poland-explore-energy-cooperation 112 The Polish National Energy Conservation Agency, European Energy Network, 31 juli 2012, http://www.enr- network.org/the-polish-national-energy-conservation-agency.html 113 Fact Sheet: U.S.-Poland Cooperation on Clean Energy, The White House, 31 juli 2012, http://www.whitehouse.gov/the-press-office/2011/05/28/fact-sheet-us-poland-cooperation-clean-energy 114 Maghreb-Europe Gas Pipeline, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Maghreb%E2%80%93Europe_Gas_Pipeline 115 Asmaa Malik, Algeria, Spain Launching Medgaz Pipeline in the End of 2010, Global Arab Network, 31 juli 2012, http://www.english.globalarabnetwork.com/201012198407/Energy/algeria-spain-launching-medgaz- pipeline-next-few-weeks.html

Sinds 1998 werken deze landen al samen om de Iberian Electricity Market (MIBEL) op te zetten, waarmee de Europese integratie van de elektriciteitsmarkt ook dichterbij komt.116 Dezelfde stappen zijn gezet ten aanzien van aardgas, want de MIBGAS is namelijk gecreëerd. Hierdoor moet er meer concurrentie komen, en er moet ook meer leveringszekerheid worden gerealiseerd.117 Eveneens werkt Spanje samen met andere landen in verschillende instellingen waaronder het International Energy Agency (IEA), waar overigens ook Nederland, Zweden en Polen lid van zijn. Deze organisatie is opgericht na de oliecrisis in 1973 en 1974 om te kunnen reageren op onderbrekingen in de levering van olie, door noodvoorraden aan te leggen en te gebruiken.118 Deze organisatie is zich na verloop van tijd ook op meerdere taken gaan toeleggen, waardoor de IEA ook naar duurzame energie is gaan kijken. De IEA analyseert onder meer duurzame energietechnologie en onderzoek. 119 Spanje is net als Nederland, Polen en Zweden lid van het Internationaal Energie Forum, waarin heel veel ministers van energie uit de hele wereld bij elkaar komen. China, Rusland, Brazilië en India zijn hier ook lid van.120

4.4 Zweden Tenslotte willen ook de Zweden zo weinig mogelijk broeikasgassen uitstoten. Verder streeft het land naar meer energie-efficiëntie, en wil de duurzame energie een grotere rol in de toekomst laten spelen.121 We zullen in deze deelparagraaf ingaan op de samenwerking van het land met andere landen om deze doelen te behalen, waarbij onze blik gericht zal zijn op de kabels die de Zweden met de aangrenzende landen verbinden en instanties waarbinnen het land met andere landen samenwerkt. Net als Nederland, Polen en Spanje is ook Zweden verbonden met meerdere aangrenzende landen. Meerdere kabels verbinden Zweden met de omliggende landen, waaronder Denemarken. Om te beginnen wordt Zweden door de kabel Fenno-Skan, zoals de naam al doet vermoeden verbonden met Finland. Deze kabel van 233 km lang verbindt Dannebo in Zweden, dat vlakbij de kerncentrale van Forsmark ligt met Rauma in Finland. Deze kabel is in 1989 volledig in gebruik genomen. Inmiddels ligt de Fenno-Skan 2 er ook alweer, namelijk als sinds 2011. Opvallend is nadat een Duits schip deze kabel beschadigde, de elektriciteitsprijzen hoger waren in de twee daarop volgende maanden.122 Evenals reeds eerder vermeld, is Zweden via de kabel SwePol verbonden met Polen.103 Daarnaast is Zweden via de Baltic kabel verbonden met Duitsland, die al sinds 1994 in gebruik is. Deze kabel van 262 kilometer lang loopt vanaf Lübeck-Herrenwyk in Duitsland naar Arrie in Zweden.123

116 MIBEL – Iberian Electricity Market, ERSE, 31 juli 2012, http://www.erse.pt/eng/electricity/MIBEL/Paginas/default.aspx 117 MIBGAS – Iberian Market of Natural Gas, ERSE, 31 juli 2012, http://www.erse.pt/eng/naturalgas/mibgas/Paginas/default.aspx 118 History, IEA, 31 juli 2012, http://www.iea.org/aboutus/history/ 119 Topic: Renewables, IEA, 31 juli 2012, http://www.iea.org/topics/renewables/ 120 International Energy Forum, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/International_Energy_Forum 121 Energy: Generating power for a sustainable future, Sweden.se, 10 november 2012, http://www.sweden.se/eng/Home/Society/Sustainability/Facts/Energy/ 122 Fenno-Skan, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Fenno%E2%80%93Skan 123 Baltic Cable, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Baltic_Cable

Verder verbindt de Konti- Skan het land met Denemarken. Deze kabel van 149 kilometer lang loopt van Vester Hassing in Denemarken naar Lindome in Zweden. De Konti-Skan is al in gebruik sinds 1965. Er is zelfs een Konti-Skan 2, die in gebruik is sinds 1988.124 Op het moment bestaan er plannen om Zweden ook met een kabel te verbinden met Litouwen, namelijk met de 450 kilometer lange NordBalt die ook wel de SwedLit wordt genoemd. Deze kabel moet van Nybro in Zweden naar Klaipèda in Litouwen komen te lopen, en als het volgens plan verloopt, ligt deze kabel er in 2015. Hier gaat de Europese Commissie ook aan bijdragen.125 Tenslotte werkt Zweden ook samen met andere landen in verschillende organisaties, waaronder het BASREC en Nordel. Nordel is gericht op de samenwerking tussen de Scandinavische landen op het gebied van energie. Deze organisatie is al opgericht in 1963, en Denemarken, Finland, IJsland, Noorwegen en Zweden zijn hiervan lid. Nordel wilde de Scandinavische elektriciteitsmarkt effectiever maken, en tot een geheel maken. Nordel is echter in 2009 opgegaan in de European Network of Transmission System Operators for Electricity (ENTSO-E).126

4.5 Deelconclusie Na onderzoek te hebben gedaan naar de grensoverschrijdende samenwerking van Nederland, Polen, Spanje en Zweden kunnen we wel de conclusie trekken dat deze landen inderdaad op allerlei manieren met elkaar samenwerken om hun eigen, en ook de eerder behandelde Europese doelstellingen te behalen. Deze landen zijn inmiddels al via meerdere kabels met andere landen verbonden, wat zou kunnen helpen om hun doelstellingen te bereiken. We hebben namelijk gezien, dat indien de elektriciteitsmarkten van de verschillende landen verbonden met elkaar worden doelmatiger en beter gebruik gemaakt kan worden van de energie. Voornamelijk op het gebied van duurzame energie kan hier voordeel uit gehaald worden. Je hebt in het geval van duurzame energie eigenlijk altijd met natuurkrachten te maken, wat pieken en dalen oplevert in de elektriciteitsopwekking. Op momenten met pieken is het belangrijk dat de energie die teveel opgewekt wordt nuttig gebruikt wordt, wat aan de omringende landen via kabels geleverd kan worden. Omgekeerd kunnen de omringende landen weer energie aan jouw land leveren in het geval van dalen in

124 Konti-Skan, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Konti-Skan 125 NordBalt, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/NordBalt 126 Nordel, ENTSO-E, 31 juli 2012, https://www.entsoe.eu/the-association/history/nordel/

47 jouw elektriciteitsvoorziening. Hiervan profiteren dus alle landen, met het gevolg dat de elektriciteitsprijs voor de consumenten ook nog eens naar beneden kan. Tenslotte kunnen we ook nog concluderen dat de onderzochte landen op heel wat terreinen en in vele instellingen met andere landen samenwerken, want we zijn onder meer het International Energy Agency en de Baltic Sea Region Electricity Cooperation tegengekomen. Spanje is al ver wat betreft de integratie van hun elektriciteitsmarkt met die van Portugal, wat lijkt op een trend die in heel Europa te zien is. De Europese landen raken op steeds meer manieren met elkaar verbonden.

5. Voortgang betreffende het behalen van de Europese doelen

We zullen in deze paragraaf gaan kijken naar hoe ver Nederland, Polen, Spanje en Zweden zijn met behalen van de Europese doelstellingen.

5.1 Nederland Om te beginnen heeft is ons land, wat betreft de doelstellingen om de CO2 uitstoot te verminderen is Nederland nog niet ver, de projecten voor het afvangen en opslaan van CO2 in de grond kunnen niet gerealiseerd worden, dus voorlopig blijven wij veel geld uitgeven aan het aanschaffen van emissierechten. Het energieverbruik, wat betreft het bruto binnenlands energieverbruik van Nederland is gestegen van 67,0 Mtoe in 1990 naar 86,9 Mtoe in 2010.32 Deze gegevens tonen aan dat ons daarmee nog helemaal niet ver is om de doelstelling van 20 procent minder energie te verbruiken te halen,127 wat ook al in het eerste hoofdstuk aan bod is gekomen. We gebruiken immers juist veel meer energie. Daarentegen is het aandeel van duurzame energie in het energieverbruik is de afgelopen jaren wel flink toegenomen, wat ook al in de energiemix van het energieverbruik in hoofdstuk drie naar voren is gekomen. Dit aandeel is namelijk gestegen van 1,1 procent in 1990 naar 3,4 procent in 2010.32 Hierbij hebben we echter naar het bruto binnenlands energieverbruik gekeken, wat een completer en vollediger beeld geeft dan het finaal energetisch verbruik. De Europese doelstelling heeft echter betrekking op het finaal energetisch verbruik, waarin onder meer het energieverbruik van de energiesector zelf niet is opgenomen. Het aandeel van duurzame energie van het energieverbruik, betreffende het finaal energetisch verbruik van ons land is gestegen van 2,3 procent in 2005 naar 3,8 procent in 2010.128 Ons land is daarmee wel de goede weg ingeslagen, maar eveneens is Nederland nog ver weg van het gestelde doel van 14 procent.129 Wat betreft het gebruik van biobrandstoffen liggen we op koers, we hebben 50% kans om het te gaan halen mits we doorgaan met het bijmengen van biobrandstof zoals we dat nu ook al doen.130

127 What do we want to achieve?, European Commission, 7 augustus 2012, http://ec.europa.eu/energy/efficiency/index_en.htm 128 Share of renewable energy in gross final energy consumption, Eurostat, 6 augustus 2012, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tsdcc110 129 Marco Visser, Nederland lijkt doelen duurzame energie niet te halen, Trouw.nl, 6 augustus 2012, http://www.trouw.nl/tr/nl/4332/Groen/article/detail/3274818/2012/06/21/Nederland-lijkt-Europese-doelen- duurzame-energie-niet-te-halen.dhtml 130 Balans van de leefomgeving, 6 juli 2012 http://themasites.pbl.nl/balansvandeleefomgeving/2010/klimaat-lucht-en-energie/energie/bijmenging- biobrandstoffen-2010 49

5.2 Polen Nu zullen we gaan kijken naar de voortgang van Polen, wat betreft het behalen van de Europese doelen. Ten eerste is Polen goed bezig op het gebied van CO2-reductie, ondanks de negatieve publicaties de laatste tijd is de uitstoot enorm aan het dalen. Het energieverbruik van Polen, wat betreft het bruto binnenlands verbruik is gedaald van 103,6 Mtoe in 1990, naar 89,8 Mtoe in 2000, naar 101,7 Mtoe in 2010.32 Hiermee is het energieverbruik de afgelopen jaren wel gedaald in tegenstelling tot veel andere landen, maar het land is hiermee ook weer niet heel ver gekomen met behalen van de doelstelling om 14,00 Mtoe minder energie te verbruiken.131 Verder heeft Polen de afgelopen jaren flink aan de weg getimmerd op het gebied van duurzame energie, wat we ook weer in de energiemix van het energieverbruik ten aanzien van het bruto binnenlands energieverbruik hebben zien teruggekomen. Het aandeel van duurzame energie in de energiemix van het bruto binnenlandse energieverbruik is namelijk toegenomen van 1,5 procent in 1990 naar 7,2 procent in 2010.32 Het percentage valt echter hoger uit als we kijken naar het finaal energetisch verbruik, namelijk van 7,2 procent in 2005 naar 9,4 procent in 2010.128 Hiermee is Polen al ver met het behalen van de doelstelling om naar 15 procent te gaan, ook gelet op de situatie waar het land vandaan kwam.129 Tenslotte doet het land het op het gebied van biobrandstof ook goed, want er worden grote bedrijven binnen gelaten die Polen helpen zich te verduurzamen.

5.3 Spanje We zullen nu naar de voortgang van het Zuid-Europese land Spanje gaan kijken. Om te beginnen zijn Spanje en CO2-uitstootvermindering is niet zo’n goede combinatie. Het werkt gewoon niet en Spanje is dan ook nog beslist niet ver met het behalen van de doelstellingen alhoewel ze het blijven proberen. Het energieverbruik van Spanje is de afgelopen jaren wat betreft het bruto binnenlands energieverbruik ook aanzienlijk gestegen, namelijk van 90,7 Mtoe in 1990 naar 130,2 Mtoe in 2010.32 Het land is daarmee helemaal niet ver met het behalen van de doelstelling om 25,20 Mtoe minder energie te verbruiken.130 Eveneens is in Spanje het aandeel van duurzame energie in de energiemix van het energieverbruik, ten aanzien van het bruto binnenlands energieverbruik gestegen. Het is namelijk gestegen van 6,8 procent in 1990 naar 11,6 procent in 2010.32 Ook valt dit percentage weer hoger uit, als we kijken naar het finaal energetisch verbruik. Het aandeel van duurzame energie is dan namelijk gestegen van 8,7 procent in 2005 naar 13,8 procent in 2010.128 Spanje is daarmee al best wel ver met het behalen van de doelstelling om naar 20 procent te gaan.129 Tenslotte zijn Spanje en biobrandstoffen een betere combinatie. Spanje heeft er ruimte voor en wanneer de droogte geen roet in het eten gooit komt Spanje aardig in de buurt van de doelstelling.

5.4 Zweden Tenslotte werpen we onze blik op het Noord-Europese land Zweden. Het land van de kerncentrales is goed bezig op het gebied van CO2 uitstootvermindering. Ze stoten door de vele kerncentrales weinig CO2 uit en gaan de Europese doelstellingen zeker halen.

131 Europe 2020 Targets, Europan Commission, 7 augustus 2012, http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/targets_en.pdf

Het energieverbruik van Zweden is de afgelopen jaren wat betreft het bruto binnenlands energieverbruik enigszins gestegen, namelijk van 47,3 Mtoe in 1990 naar 51,4 Mtoe in 2010.32 De Zweden zijn daarmee helemaal nog niet ver met behalen van de doelstelling om 12,8 Mtoe minder energie te verbruiken, maar het land doet het wel veel beter in vergelijking met andere landen als Spanje die juist veel meer energie zijn gaan verbruiken.130 Eveneens het aandeel van duurzame energie in de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik is in Zweden toegenomen, namelijk van 24,4 procent in 1990 naar 33,9 procent in 2010.32 Hiernaast is dit percentage gestegen ten aanzien van het finaal energetisch verbruik, namelijk van 39,8 procent naar 47,9 procent in 2010.128 Hiermee is Zweden al heel ver met het behalen van het gestelde doel om naar 40 procent te gaan.129 Tenslotte doet het land het op het gebied van biobrandstof het ook goed. Innovatieve productietechnieken en wetten bij tankstationhouders zorgen ervoor dat de biobrandstof onder een groot publiek verspreid wordt waardoor er meer mensen vanaf weten en het een groeiend aandeel in het totale brandstofverbruik krijgt.

5.5 Deelconclusie We kunnen nu al concluderen dat tussen de onderzochte landen Nederland, Polen, Spanje en Zweden grote verschillen bestaan wat betreft hun voortgang met betrekking tot het behalen van de doelstellingen. Om te beginnen zijn alle onderzochte landen helemaal niet ver met het verminderen van hun energieverbruik ten opzichte van 1990, integendeel het energieverbruik is in Nederland, Spanje sterk gestegen. Polen heeft als enige van de onderzochte landen het energieverbruik licht weten te laten dalen, en het energieverbruik van Zweden is slechts lichtelijk gestegen. De meeste van de onderzochte landen zijn al aardig ver met behalen van de doelstelling van het aandeel van duurzame energie in de energiemix van het finaal energetisch verbruik. Hierop vormt Nederland echter de uitzondering, want hoewel het aandeel van duurzame energie de afgelopen toch wel gestegen is komt het niet heel veel dichter in de buurt van de gestelde doelen. Op het gebied van biobrandstoffen gaan de landen redelijk gelijk op, alleen Polen moet nog flink aantrekken om de doelstelling te behalen.

Conclusie

Voortgang m.b.t. het halen van de doelstellingen Doelstelling Land Nederland Polen Spanje Zweden Energiebesparing Doelstelling 20% 14,00 25,20 12,8 Mtoe Mtoe Mtoe Haalbaarheid x x x x Broeikasgassenreductie Doelstelling - 6% - 8% 15% extra 4% extra Haalbaarheid x x x (meer) +(minder) Duurzame energie Doelstelling 14% 15% 20% 49% Haalbaarheid x x + + Biobrandstoffen Doelstelling 10% 10% 10% 10% Haalbaarheid ½ + + +

We hebben in ons profielwerkstuk gekeken of Nederland, Polen, Spanje en Zweden de gestelde Europese doelstellingen wel gaan behalen, en aan het einde van ons onderzoek kunnen we de conclusie trekken dat dit niet het geval zal zijn. De doelen die de Europese Unie heeft opgesteld zijn helder en duidelijk, maar de landen moeten een vrij grote inspanning leveren om de gestelde doelen te gaan behalen. Nu u dit werkstuk gelezen heeft kunt u zelf al concluderen dat de inspanningen soms bij lange na niet genoeg zijn. Om te beginnen hebben we gezien dat in de energiemix van het bruto binnenlands energieverbruik en het finaal energetisch verbruik van Nederland geen ingrijpende veranderingen hebben plaatsgevonden. Het aandeel van duurzame energie is wel enigszins toegenomen. Ons land werkt al wel veel samen met de omringende landen om de Europese doelstellingen te behalen. Nederland is namelijk door verschillende kabels met de omringende landen verbonden, waardoor doelmatiger en beter gebruikt gemaakt kan worden van energie. Eveneens werkt ons land samen met heel veel andere landen, waaronder ook met Rusland en Indonesië. Ons land werkt bovendien samen met andere landen in verschillende instanties. Nederland is door al deze inspanningen wel vooruitgekomen met het behalen van de Europese doelstellingen, maar ons energieverbruik is niet gedaald. Hoogstwaarschijnlijk zullen we de doelstelling om twintig procent minder energie te verbruiken dan ook niet halen. Verder is het aandeel van duurzame energie in de energiemix is ondanks de vooruitgang nog lang niet het doel genaderd. We kunnen dan ook niet anders dan de slotsom trekken, dat deze doelstelling niet gehaald zal worden. Op het gebied van biobrandstof doet Nederland het beter, we hebben een grote kans als land om deze doelstelling als enige van de vier wel te gaan halen mits we doorgaan op de ingeslagen weg en er geld beschikbaar blijft voor innovatie op dit gebied. Verder denken we, dat Polen één doelstelling definitief zal halen, en een aantal bijna. Het land gebruikte voornamelijk kolen voor de energievoorziening, maar in de energiemix van het energieverbruik zijn veranderingen te zien. Polen is namelijk steeds meer duurzame energie gaan gebruiken. Verder werken de Polen ook samen met meerdere landen om de doelstellingen te behalen, wat onder meer gebeurd in instanties als het BASREC. Polen is ondanks onze verwachtingen door al deze inspanningen goed op weg om de gestelde doelstellingen te behalen, want het aandeel van duurzame energie in de energiemix ligt nog maar slechts enkele procentpunten verwijderd van het doel. Verder was in het bruto

52 binnenlands energieverbruik te zien, dat het bruto binnenlands energieverbruik licht is gedaald. Wij denken echter dat Polen desondanks het doel om twintig procent minder energie te verbruiken niet halen, want het land is nog erg ver hiervan verwijderd. Op het gebied van CO2 uitstoot reductie is Polen heel goed op weg, maar ze zijn er nog niet. De uitstoot moet nog met minstens 10 procentpunten om laag wil het land in de buurt komen van het door de EU gestelde doel. Polen gaat de 10% biobrandstof in de brandstofmix zeker halen, ze hebben hier veel in geïnvesteerd en daarom kunnen we concluderen dat Polen, anders dan Nederland, goed op weg is met het behalen van de doelen. We vermoeden, dat Spanje niet alle doelstellingen gaat halen. We hebben in de energiemix van het energieverbruik gezien dat het aandeel van duurzame energie is toegenomen, wat volgens onze lijn der verwachting was. Het land maakt veel gebruik van zonne-energie, en andere duurzame energiedragers. Verder werkt ook Spanje met veel landen samen om de Europese doelstellingen te behalen, waaronder in het IEA. De Spanjaarden zijn hierdoor heel goed op weg om deze Europese doelstelling te behalen, want het aandeel van duurzame energie is al niet meer zo heel ver verwijderd van het doel. Het land is daarentegen wel meer energie gaan verbruiken, waardoor het er niet naar uitziet dat Spanje het doel om twintig procent minder energie te verbruiken zal gaan halen. Op het gebied van CO2 uitstoot is Spanje slecht bezig. Ze mochten 15% extra uitstoten, maar daar gaan ze bijna met het dubbele overheen, ze nemen geen maatregelen om de uitstoot aan banden te leggen en het is dan ook haast onmogelijk voor ze om de extreem omhoog geschoten uitstoot terug te draaien. Biobrandstof is een betere doelstelling voor Spanje, ze steken er veel tijd in om het ‘groen’ rijden te promoten wat voor een explosieve groei van hun biobrandstof gebruik heeft gezorgd. Om al deze genoemde redenen gaat Spanje dan ook twee van de vier doelstellingen halen. Zweden tenslotte steekt er echt met kop en schouders boven uit. Zoals het nu lijkt zal Zweden drie van de vier doelstellingen gaan behalen. We hebben in de energiemix gezien, dat duurzame energie net als volgens onze verwachtingen erg belangrijk is geworden voor het land. Eveneens bleek kernenergie van belang te zijn voor het land. Verder werken de Zweden samen met heel wat andere landen om de gestelde Europese doelstellingen te behalen, want het land is door onder meer kabels verbonden met de omringende landen. Het land zal daardoor de doelstelling van 49 procent duurzame energie in de energiemix van het finaal energetisch verbruik zeker halen, het energieverbruik zelf is echter gestegen waardoor het erg onwaarschijnlijk lijkt dat het land de beoogde energiebesparing gaat halen. Zweden doet veel aan het promoten van biobrandstof en gaat daardoor de laatste doelstelling zeker halen wat er voor zorgt dat zij de leidende positie innemen van de vier en dat de andere landen en zeker Nederland nog veel van ze kunnen leren.

Begrippenlijst

Er komen in ons profielwerkstuk een aantal begrippen voor, waarvan de verklaringen in deze onderstaande begrippenlijst worden vermeld.

Begrip Betekenis Energiemix Verhouding van de gebruikte energiebronnen.132 FEC (Final Energy Consumption) Hoeveelheid energie, die verbruikt wordt door de eindverbruikers, waaronder huishoudens, industrie en landbouw. Hierin is niet het energieverbruik van de energiesector zelf opgenomen.31 GIC (Gross Inland Consumption) De totale vraag naar energie van een land of regio. Het is de hoeveelheid energie, die nodig is voor het binnenlandse verbruik. Hieronder vallen het energieverbruik van de energiesector zelf, verspreidings- en omzettingsverliezen, het uiteindelijke energieverbruik door de eindgebruikers en de statistische verschillen.30 Mtoe Maat om de eenheid energie weer te geven in million tonnes of oil equivalent. Het gaat hierbij om de hoeveelheid energie die vrijkomt wanneer een ton ruwe olie wordt verbrand.133

132 Energy mix, Wiktionary, 10 november 2012, http://en.wiktionary.org/wiki/energy_mix 133 Tonne of oil equivalent, Wikipedia, 21 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Tonne_of_oil_equivalent 54

Bronnenlijst

We hebben voor ons profielwerkstuk meerdere bronnen geraadpleegd, die we ook al in noten hebben aangegeven. Hieronder vindt u het complete overzicht, van alle door ons gebruikte bronnen in alfabetische volgorde. Verder hebben we in het geval van de webpagina’s ook aangegeven op welke data we deze hebben geraadpleegd.

Boeken De Grote Bosatlas Editie Tweeënvijftig, kaart 73b, Groningen, 2001, Wolters-Noordhoff

Webpagina’s Geraadpleegd op 8 september 2012, http://www.volker-quaschning.de/fotos/re- spanien/Spanien-Wasser1_1024x768.jpg Geraadpleegd op 3 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardgaswinning_in_Nederland Aardwarmte, Rijksoverheid, 10 november 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame-energie/aardwarmte About BASREC projects, BASREC, 31 juli 2012, http://www.basrec.net/index.php/projects- menu About BASREC, BASREC, 31 juli 2012, http://www.basrec.net/index.php/about-basrec Alex Trembath en Jesse Jenkins, European Commission Publishes Report Warning Policymakers to Attend to Rebound Effects, Breakthrough Institute, 9 augustus 2012, http://thebreakthrough.org/blog/2011/10/european_commission_publishes.shtmlJoost de Vries An energy overview of the Republic of Poland, Fossil Energy International, 22 juli 2012, http://www.geni.org/globalenergy/library/national_energy_grid/poland/EnergyOverviewofP oland.shtml Asmaa Malik, Algeria, Spain Launching Medgaz Pipeline in the End of 2010, Global Arab Network, 31 juli 2012, http://www.english.globalarabnetwork.com/201012198407/Energy/algeria-spain-launching- medgaz-pipeline-next-few-weeks.html Baltic Cable, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Baltic_Cable Baltic Sea Region Energy Cooperation, Council of the Baltic Sea States, 31 juli 2012, http://www.cbss.org/Energy/baltic-sea-region-energy-cooperation Bijproduct, Wikipedia, 12 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Bijproduct Binnenlands energieverbruik per energiedrager, 1990-201, Compendium, 3 juli 2012, http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl0054-Energieverbruik-per- energiedrager.html?i=6-40 Bio-energie, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame-energie/bio-energie Biogas, Wikipedia, 22 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Biogas BritNed power cable boosts hopes for European supergrid, The Guardian, 4 juli 2012, http://www.guardian.co.uk/environment/2011/apr/11/uk-netherlands-power-cable-britned BritNed-kabel, Wikipedia, 10 november 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/BritNed-kabel

Coal Profile: Poland, World Coal Association, 3 juli 2012, http://www.worldcoal.org/resources/ecoal/ecoal-current-issue/coal-profile-poland/ COBRA-kabel, Wikipedia, 10 november 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/COBRA-kabel Countries factsheets, European Comission, 2 juli 2012, http://ec.europa.eu/energy/observatory/countries/doc/2010-country-factsheets.pdf Doel: meer duurzame energie, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame-energie/doel-meer-duurzame-energie Dr. Hans van Lamoen, Preamble, Project Delta Group, 31 juli 2012, http://projectdeltagroup.com/eng/about_pdg/preamble/ Een evenwichtige energiemix, Rijksoverheid, 11 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energie/een-evenwichtige-energiemix Elektriciteitscentrale, Wikipedia, 12 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Elektriciteitscentrale Elektrownia Porąbka-Żar, Wikipedia, 10 november 2012, http://pl.wikipedia.org/wiki/Elektrownia_Por%C4%85bka-%C5%BBar Energie Policies of IEA Countries – Sweden 2008, International Energy Agency, 13 juli 2012, http://www.oecd-ilibrary.org/energy-policies-of-iea-countries-sweden- 2008_5kzsns6pt643.pdf?contentType=/ns/Book&itemId=/content/book/9789264043343- en&containerItemId=/content/serial/19900082&accessItemIds=&mimeType=application/pd f Energiebeleid Nederland, Rijksoverheid, 27 augustus 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energie/energiebeleid-nederland Energy mix, Wiktionary, 10 november 2012, http://en.wiktionary.org/wiki/energy_mix Energy: Generating power for a sustainable future, Sweden.se, 10 november 2012, http://www.sweden.se/eng/Home/Society/Sustainability/Facts/Energy/ Europe 2020 Targets, Europan Commission, 7 augustus 2012, http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/targets_en.pdf Europese samenwerking in energieonderzoek werpt vruchten af, ECN, 31 juli 2012, http://www.ecn.nl/nl/nieuws/item/date/2011/12/07/europese-samenwerking-in- energieonderzoek-werpt-vruchten-af/ Fact Sheet: U.S.-Poland Cooperation on Clean Energy, The White House, 31 juli 2012, http://www.whitehouse.gov/the-press-office/2011/05/28/fact-sheet-us-poland- cooperation-clean-energy Fenno-Skan, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Fenno%E2%80%93Skan Fracking heaven, The Economist, 3 juli 2012, http://www.economist.com/node/18867861 Gas als energiebron, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gas/gas-als-energiebron, geraadpleegd op 3 juli 2012 Gasrotonde, Rijksoverheid, 10 november 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gas/gaspositie-van-nederland/gasrotonde Geen kernenergie willen, maar het wel exporteren, Presseurop.eu, 13 juli 2012, http://www.presseurop.eu/nl/content/article/1022391-geen-kernenergie-willen-maar-het- wel-exporteren Geschiedenis van aardgaswinning in de Noordzee, Aardgaswinning.mysites.nl, 21 juli 2012, http://aardgaswinning.mysites.nl/mypages/aardgaswinning/201220.html

Geschiedenis van olie en gas in Nederland, NOGEPA, 10 november 2012, http://www.nogepa.nl/nl/Home/OliegasinNederland/Geschiedenis.aspx Glossary: Final energy consumption, European Commission Eurostat, 6 augustus 2012, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Glossary:Final_energy_con sumption Glossary: Gross inland energy consumption, European Commission Eurostat, 4 juli 2012, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Glossary:Gross_inland_en ergy_consumption Groen gas, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gas/gasexploratie-en-productie/groen-gas Groene Courant, 13 juli 2012, http://groenecourant.nl/spanje-stopt-met-subsidies-schone- energie/ Henk Tolsma, Groningenveld pas in 2050 leeg, 12 juli 2012, http://www.technischweekblad.nl/groningenveld-pas-in-2050-leeg.79365.lynkx History, IEA, 31 juli 2012, http://www.iea.org/aboutus/history/ History, SwePol Link, 31 juli 2012, http://www.pse-swepollink.pl/indexe.html http://digitalcommons.mcmaster.ca/cgi/viewcontent.cgi?article=1082&context=esr&sei- redir=1&referer=http%3A%2F%2Fscholar.google.nl%2Fscholar_url%3Fhl%3Dnl%26q%3Dhtt p%3A%2F%2Fdigitalcommons.mcmaster.ca%2Fcgi%2Fviewcontent.cgi%253Farticle%253D10 82%2526context%253Desr%26sa%3DX%26scisig%3DAAGBfm1uQCmRIWZVIZ9oE0k0pUJGQe zi9Q%26oi%3Dscholarr%26ei%3DAjDDUMroHsyY1AWmv4GABA%26ved%3D0CCwQgAMoAD AA#search=%22http%3A%2F%2Fdigitalcommons.mcmaster.ca%2Fcgi%2Fviewcontent.cgi%3 Farticle%3D1082%26context%3Desr%22 http://ec.europa.eu/energy/observatory/countries/doc/2010-country-factsheets.pdf http://groenecourant.nl/polen-blokkeert-ambitieuzere-europese-co2-doelstelling/ http://nos.nl/video/238583-zonneenergie-te-succesvol-in-spanje.html http://scienceblog.com/36871/co2-reduction-policies-in-spain-strengthen-the-services- sector/ http://www.agentschapnl.nl/nieuws/polen-energiebeleid-gaat-voor-schone-energie http://www.carbonfriendly.com/s/GlobalCO2_NorthPoland.asp http://www.carbonfriendly.com/s/GlobalCO2_SouthPoland.asp http://www.climatepolicytracker.eu/sites/all/files/Spain2011_0.pdf http://www.climatesolver.org/show.php?id=1369597 http://www.energieportal.nl/Nieuws/Emissie/CO2-uitstoot-Poolse-industrie-aangepakt- 1751.html http://www.energieportal.nl/tag/biobrandstoffen.html http://www.eon.nl/zakelijk/middel/energiemarkt/actueel/nieuws/opening-grootste- windpark-polen http://www.europadecentraal.nl/menu/1058/CO2_afvang_en_opslag.html http://www.europadecentraal.nl/menu/948/Energie_effici_ntie.html http://www.europamorgen.nl/9353216/d/werkvellen/opdracht19.pdf http://www.europa-nu.nl/id/vhesf063wxu9/europese_aanpak_klimaatverandering http://www.ferrostaal.com/en/business/references/?tx_editfiltersystem_pi1%5Bcmd%5D=d etail&tx_editfiltersystem_reference_pi1%5Buid%5D=100 http://www.google.nl/imgres?q=wind+turbine&um=1&hl=nl&sa=X&tbo=d&biw=1366&bih= 627&tbs=isz:l&tbm=isch&tbnid=aHa26rbQOMJRjM:&imgrefurl=http://www.dis.anl.gov/proj

57 ects/windpowerforecasting.html&docid=NB7b4- D5XbxTuM&imgurl=http://www.dis.anl.gov/images/wind_turbine_lg.jpg&w=3504&h=2336 &ei=ueawUM7vIcn34QSEqICABQ&zoom=1&iact=hc&vpx=429&vpy=220&dur=634&hovh=18 3&hovw=275&tx=178&ty=106&sig=107552278627822554377&page=1&tbnh=141&tbnw=2 21&start=0&ndsp=26&ved=1t:429,r:21,s:0,i:215, 24 november 2012 http://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=6&ved=0CFYQFjAF&url= http%3A%2F%2Fwww.culemborg.milieudefensie.nl%2F%3Fdownload%3DSchonere%2520au tos.pdf&ei=ECvDUOuWDY3D0AWNtID4AQ&usg=AFQjCNHx1AuyPuL6g8SwlRZPDIasf9TuGw& sig2=sQNkuWTgBFF9QElg8PEJFw http://www.guardian.co.uk/news/datablog/2012/jun/19/renewable-energy-consumption- eu-targets http://www.happynews.nl/2012/12/04/eu-wil-45-procent-duurzame-energie-in-2030/ http://www.ictoffice.nl/?id=10706 http://www.momentum- media.nl/files/_articles/30/CO2_de_lucht_in..._stop_het_in_de_grond!.pdf http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame-energie/subsidieregeling-duurzame- energie-sde http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energie/meer-hernieuwbare-energie http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kernenergie/kernenergie-in-nederland http://www.swedishbiofuels.se/ http://www05.abb.com/global/scot/scot316.nsf/veritydisplay/37ef7f96d8bf93a6c12578aa0 04c418d/$file/poland.pdf Hydro power, Vattenfall, 28 juli 2012, http://www.vattenfall.com/en/hydro-power.htm International Energy Forum, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/International_Energy_Forum Internationale elektriciteitsmarkt, Rijksoverheid, 4 juli 2012 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/elektriciteit/internationale-elektriciteitsmarkt Interview with Mr Waessman (Chief Nuclear Officer of Vattenfall, Sweden), SFEN Jeune Génération, 28 juli 2012, http://www.sfenjg.org/Interview-with-Mr-Waessman-Chief Investeren in infrastructuur, Rijksoverheid, 4 juli 2012 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energie/investeren-in-infrastructuur Julia Kollewe, Poland determined to build nuclear power stations, The Guardian, 12 juli 2012, http://www.guardian.co.uk/world/2011/apr/05/poland-nuclear-programme Kerncentrales , Bosbouwbeleggingen.nl, 4 juli 2012, http://www.bosbouwbeleggingen.nl/bosbouwbeleggingen.nl/kerncentrales.php Kernenergie bezig aan opmars in Zweden, NOS.nl, 10 november 2012, http://nos.nl/artikel/148131-kernenergie-bezig-aan-opmars-in-zweden.html Kernenergie in Nederland, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kernenergie/kernenergie-in-nederland Kleine gasvelden, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gas/gasexploratie-en-productie/kleine-gasvelden Konti-Skan, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Konti-Skan Lichtgas, Wikipedia, 11 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Lichtgas Lijst van elektriciteitscentrales in Nederland, Wikipedia, 12 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_elektriciteitscentrales_in_Nederland

List of countries by electricity production from renewable sources, Wikipedia, 10 november 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_electricity_production_from_renewable_ sources LitPol Link, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/LitPol_Link Maghreb-Europe Gas Pipeline, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Maghreb%E2%80%93Europe_Gas_Pipeline Marco Visser, Nederland lijkt doelen duurzame energie niet te halen, Trouw.nl, 6 augustus 2012, http://www.trouw.nl/tr/nl/4332/Groen/article/detail/3274818/2012/06/21/Nederland-lijkt- http://www.erse.pt/eng/electricity/MIBEL/Paginas/default.aspx MIBEL – Iberian Electricity Market, ERSE, 31 juli 2012, http://www.erse.pt/eng/electricity/MIBEL/Paginas/default.aspx MIBGAS – Iberian Market of Natural Gas, ERSE, 31 juli 2012, http://www.erse.pt/eng/naturalgas/mibgas/Paginas/default.aspx Mission & Goals, Project Delta Group, 31 juli 2012, http://projectdeltagroup.com/eng/about_pdg/mission_goals/ Nederlands-Duitse samenwerking bevordert Europees supernet, BNR, 4 juli 2012, http://www.bnr.nl/programma/bnrduurzaam/296119-1206/nederlands-duitse- samenwerking-bevordert-europees-supernet Nederlandse Aardolie Maatschappij, Wikipedia, 12 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandse_Aardolie_Maatschappij#Groningen_Long_Term_P roject Nederlandse elektriciteitsmarkt, Wikipedia, 4 juli 2012 http://nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandse_elektriciteitsmarkt Nieuw aardgas, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gas/gasexploratie-en-productie/nieuw-aardgas Nord Stream, Wikipedia, 31 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Nord_Stream NordBalt, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/NordBalt Nordel, ENTSO-E, 31 juli 2012, https://www.entsoe.eu/the-association/history/nordel NorNed-kabel, Wikipedia, 4 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/NorNed-kabel Nuclear power in Spain, Wikipedia, 13 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Nuclear_power_in_Spain Nuclear power in Sweden, Wikipedia, 3 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Nuclear_power_in_Sweden Nuclear Power in Sweden, World Nuclear Association, 3 juli 2012, http://www.world- nuclear.org/info/inf42.html Oliewinning, Rijksoverheid, 11 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/olie/oliewinning Poland, EURACOAL, 3 juli 2012, http://www.euracoal.be/pages/layout1sp.php?idpage=76 Poland, Ukraine Announce Plans For Energy Summit, Radio Free Europa Radio Liberty, 10 november 2012, http://www.rferl.org/content/article/1075129.html Polen groeit hardst, Spanje krimpt juist: Brusselse prognoses per land, vk.nl, 9 augustus 2012,

59 http://www.volkskrant.nl/vk/nl/7264/Schuldencrisis/article/detail/3254174/2012/05/11/Pol en-groeit-hardst-Spanje-krimpt-juist-Brusselse-prognoses-per-land.dhtml RI, Poland explore energy cooperation, AntaraNews.com, 31 juli 2012, http://www.antaranews.com/en/news/80181/ri-poland-explore-energy-cooperation Samenwerking Nederland en Indonesië voor duurzame energie, Besparen op Energie.com, 31 juli 2012, http://www.besparenopenergie.com/?p=220 Schaliegas, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gas/gasexploratie-en- productie/onconventioneel-gas Schone economie in 2050 vergt samenwerking over de grens, ECN, 31 juli 2012, http://www.ecn.nl/newsletter/dutch/2011/december/schone-economie-in-2050-vergt- samenwerking-over-de-grens/ Share of renewable energy in gross final energy consumption, Eurostat, 6 augustus 2012, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en& pcode=tsdcc110 Solar power in Spain, Wikipedia, 4 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Solar_power_in_Spain Sombere toekomst voor mijnwerkers, Presseurop.eu, 12 juli 2012 http://www.presseurop.eu/nl/content/article/2226701-sombere-toekomst-voor- mijnwerkers Steenkool, Wikipedia, 11 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Steenkool Submarine power cable, Wikipedia, 4 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Submarine_power_cable Sweden – Energy and power, Encyclopedia of the Nations, 10 november 2012, http://www.nationsencyclopedia.com/Europe/Sweden-ENERGY-AND-POWER.html Sweden leads the European Union on renewable energy, The Independent, 3 juli 2012, http://www.independent.co.uk/environment/sweden-leads-the-european-union-on- renewable-energy-2026290.html Sweden, Energy Delta Institute | Energy Business School, 10 november 2012, http://www.energydelta.org/mainmenu/energy-knowledge/country-gas-profiles/country- gas-profile-sweden#t44796 SwePol, Wikipedia, 31 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/SwePol TenneT, Wikipedia, 10 november 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/TenneT The Polish National Energy Conservation Agency, European Energy Network, 31 juli 2012, http://www.enr-network.org/the-polish-national-energy-conservation-agency.html Tonne of oil equivalent, WikipediAardgaswinning in Nederland, Wikipedia, 3 juli 2012, http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardgaswinning_in_Nederland Topic: Renewables, IEA, 31 juli 2012, http://www.iea.org/topics/renewables/ Vincent Dekker, ,,Kolencentrales worden dure jongens’’, Trouw.nl, 11 juli 2012, http://www.trouw.nl/tr/nl/5151/Vincent-wil- zon/article/detail/3281434/2012/07/09/Kolencentrales-worden-dure-jongens.dhtml Vincent Dekker, Zonnepark in Spanje heeft geen steun meer nodig, 13 juli 2012, http://www.trouw.nl/tr/nl/5151/Vincent-wil-

60 zon/article/detail/3240848/2012/04/15/Zonnepark-in-Spanje-heeft-geen-steun-meer- nodig.dhtml Warmte, NUON, 7 augustus 2012, http://www.nuon.com/nl/het- bedrijf/kernactiviteiten/opwekken-energie/Warmte.jsp Wereldwijde samenwerking ter bevordering van duurzame ontwikkeling en hernieuwbare energie, ECN, 31 juli 2012, http://www.ecn.nl/nl/nieuws/item/date/2012/07/24/wereldwijde-samenwerking-ter- bevordering-van-duurzame-ontwikkeling-en-hernieuwbare-energie/ What do we want to achieve?, European Commission, 7 augustus 2012, http://ec.europa.eu/energy/efficiency/index_en.htm Wind power, Wikipedia, 13 juli 2012, http://en.wikipedia.org/wiki/Wind_power Windenergie, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame-energie/windenergie World Bank Supports Poland’s Program to Increase its Energy Efficiency and Renewable Energy, The World Bank over, 3 juli 2012, http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/PROJECTS/0,,contentMDK:22934195~menuP K:64282138~pagePK:41367~piPK:279616~theSitePK:40941,00.html World Bank Supports Poland’s Program to Increase its Energy Efficiency and Renewable Energy, The World Bank over, 3 juli 2012, http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/PROJECTS/0,,contentMDK:22934195~menuP K:64282138~pagePK:41367~piPK:279616~theSitePK:40941,00.html Zonne-energie, Rijksoverheid, 3 juli 2012, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame-energie/zonne-energie Zweden kiest voor kernenergie, Volkskrant.nl, 10 november 2012, http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2664/Nieuws/archief/article/detail/996222/2010/06/19/Zw eden-kiest-voor-kernenergie.dhtml

Bijlage 1 Onderzoeksvragen, taakverdeling en planning

Onderzoeksvraag We hebben voor ons profielwerkstuk een onderzoeksvraag bedacht, en daarbij enkele deelvragen opgesteld. Dit hebben we hieronder neergezet.

Hoofdvraag Gaan Nederland, Polen, Spanje en Zweden de Europese doelen op het gebied van het energiegebruik halen?

Deelvragen 1. Wat zijn de Europese doelen op het gebied van energiegebruik? 2. Op welke manier willen Nederland, Polen, Spanje en Zweden de gestelde Europese doelen gaan behalen?  Welke positieve en negatieve financiële prikkels gebruiken Nederland, Polen, Spanje en Zweden op het gebied van energiegebruik? 3. Hoe is de energiemix van Nederland, Polen, Spanje en Zweden de afgelopen jaren veranderd? 4. Werken Nederland, Polen, Spanje en Zweden samen met andere landen op het gebied van energiegebruik om de Europese doelen te behalen? 5. Hoe ver zijn Nederland, Polen, Spanje en Zweden met het behalen van de Europese doelstellingen?

Taakverdeling en Planning We hebben voor het maken van ons profielwerkstuk ook de taken verdeeld, en een planning gemaakt. Dit hebben we hieronder neergezet.

Wie Wat Wanneer Heert Voorkant Week 27 Heert Inleiding Week 27 Annemarie Lay-out van het werkstuk Week 27 Annemarie Deelvraag 1 Week 28-29 Heert Deelvraag 3 Week 28-29 Annemarie Deelvraag 2 Week 30-31 Annemarie Deelvraag 4 Week 30-31 Heert & Annemarie Deelvraag 5 Week 32 Heert & Annemarie Conclusie Week 32 Annemarie Werkstuk samenvoegen Week 32 Heert & Annemarie Controle conceptversie Week 33 Heert & Annemarie Presentatie maken Week 33 Heert & Annemarie Conceptversie voorleggen aan Week 36 meneer Wassenaar Heert & Annemarie Conceptversie en presentatie Week 37-39 verbeteren Heert & Annemarie Pre-conference day 10 september 2012 Heert & Annemarie YES!-conferentie 2 oktober 2012

Bijlage 2 Logboek

We hebben gedurende het uitvoeren van ons onderzoek ook een logboek bijgehouden waarin we onze werkzaamheden, voortgang en ervaringen in hebben bijgehouden.

9 maart 2012 We hebben onze eerste studiedag van het YES!-project gehad op de Wageningen University. Er werd tijdens deze dag onder meer college gegeven over klimaatkwesties door Pier Vellinga. Hierna hebben we verschillende workshops gevolgd. We zijn hierbij in debat gegaan over klimaatverandering, hebben uitleg gekregen over het opstellen van de onderzoeksvraag en daarnaast ook uitleg gekregen over het YES!-project.

28 maart 2012 We hebben vandaag overleg gevoerd met mevrouw Siccama over onze onderzoeksvraag. We hebben afgesproken om haar volgende week een e-mail te sturen met onze onderzoeksvraag.

3 april 2012 We hebben onze voorlopige onderzoeksvraag, die Welk klimaatbeleid wordt er in Europa gevoerd? luidt, naar mevrouw Siccama opgestuurd.

11 april 2012 Vandaag was de tweede studiedag van het YES!-project. We hebben het Instituut Clingendael bezocht en volgden daar een workshop gegeven door van Lucia van Geuns. Hierna zijn we zelf in debat gegaan met de andere leerlingen. Vervolgens zijn we naar het Ministerie van Infrastructuur en Milieu gegaan, waar we ook meerdere workshops waaronder over elektrisch rijden en het toepassen van verschillende onderzoekstechnieken hebben gevolgd.

24 april 2012 We hebben vandaag overleg gevoerd over onze onderzoeksvraag met mevrouw Siccama. Onze onderzoeksvraag hadden we enigszins veranderd op advies van mevrouw Siccama, en vandaag aan haar voorgelegd. Mevrouw Siccama heeft onze onderzoeksvraag goedgekeurd, waarna we afgesproken hebben om binnenkort het formulier van het YES!-project over ons onderzoek in te vullen.

26 april 2012 We hebben het formulier over ons onderzoek ingeleverd. Hierbij hebben we als onderwerp voor ons onderzoek Klimaatbeleid in Europa gekozen. Verder hebben we de onderzoeksvraag ingevuld: Welke verschillen bestaan er tussen de verschillende landen in de Europese Unie ten aanzien van het beleid dat wordt gevoerd op het gebied van het klimaat, tegen de achtergrond van het klimaatbeleid van de EU als geheel? Tenslotte hebben we ons onderzoek ingedeeld bij het subthema Europa en het klimaat: energie/energiebesparing.

9 mei 2012 Vandaag hebben we het met mevrouw Siccama gesproken over de komende studiedagen van het YES!-project. Op advies van mevrouw Siccama hebben we besloten om ons onderzoek te beperken tot het energiebeleid.

15 en 16 mei 2012 We hebben deze dagen de derde en vierde studiedag van het YES!-project gehad. De tweedaagse begon in de Universiteit van Tilburg. We hebben daar naar lezingen van John Gelissen en Marcel van Assen geluisterd. Vervolgens hebben we deelgenomen aan enkele workshops, waaronder het ontwerpen van je eigen vragenlijst. Eveneens hebben we deelgenomen aan een workshop over het vertalen van je onderzoeksresultaten. Er werd daarnaast ook weer een workshop door de Worldschool verzorgd. We hebben toen onze onderzoekvraag aangepast, naar namelijk: Welke verschillen bestaan er tussen Nederland, Polen, Spanje en Zweden ten aanzien van het beleid dat wordt gevoerd op het gebied van energie, tegen de achtergrond van het energiebeleid van de Europese Unie als geheel? Verder hebben we ook onze voorlopige planning en taakverdeling gemaakt. Vervolgens zijn we naar Mechelen gegaan, waar we ook de nacht zouden doorbrengen. Hier kregen we van Dion Wierts, die voor het Convenant of Mayors heeft gewerkt in Brussel een lezing. Vervolgens zijn we de volgende dag naar Brussel gereden om het Parlementarium te bezoeken en om uiteindelijk daadwerkelijk in debat te gaan met de Europarlementariërs Bas Eickhout van GroenLinks en Gerben-Jan Gerbrandy van D66.

30 mei 2012 We hebben vandaag een gesprek met mevrouw Siccama gehad over onze onderzoeksvraag en deelvragen. Verder heeft mevrouw Siccama aangegeven dat we met onze begeleider, meneer Wassenaar over onze onderzoeksvraag en deelvragen zouden moeten gaan praten.

15 juni 2012 We hebben vandaag met meneer Wassenaar overlegd over onze onderzoeksvraag, en deelvragen. Hij heeft ons advies gegeven over onze onderzoeksvraag en de bijbehorende deelvragen. Naar aanleiding van zijn advies hebben we besloten om onze onderzoeksvraag en de bijbehorende deelvragen te gaan aanpassen. Verder hebben we meneer Wassenaar beloofd om hem zo spoedig mogelijk informatie over het YES!-project op te sturen.

26 juni 2012 We hebben vandaag de brochure over het YES!-project naar meneer Wassenaar gestuurd, en eveneens een link waar nog meer informatie over het project te vinden is.

29 juni 2012 Vandaag zijn we op school bezig gegaan met ons profielwerkstuk. Op school hebben we van meneer Wolfs uitleg gekregen over het profielwerkstuk. Hij heeft uitgelegd hoe je een onderzoeksvraag opstelt. Wij hadden deze uitleg echter ook al tijdens de studiedagen van het YES!-project gekregen, waarna we hebben gevraagd aan meneer Smit of het ook mogelijk was om zelf aan de slag te gaan. We hebben van hem toen toestemming daarvoor gekregen, en eveneens om de komende dagen zelf aan ons profielwerkstuk te werken. Hierop zijn we aan de slag gegaan om onze onderzoeksvraag en bijbehorende deelvragen aan te passen. Eveneens hebben we onze planning en taakverdeling helemaal afgewerkt.

Deze hebben we ter goedkeuring naar meneer Wassenaar gestuurd, waar we uiteindelijk positief bericht op terug kregen.

2 juli 2012 We hebben vandaag weer allebei op school aan ons profielwerkstuk gewerkt.

3 juli 2012 We hebben vandaag toestemming gekregen om niet met school naar de Universiteitsbibliotheek te gaan, want dit abonnement zou pas ingaan op het moment dat ons profielwerkstuk al af zou moeten zijn. Daarom hebben we allebei thuis aan het profielwerkstuk gewerkt.

4 juli 2012 We hebben vandaag op school aan onze deelvragen gewerkt en een behoorlijke vooruitgang geboekt.

9 augustus 2012 We hebben vandaag deelvraag vier opgestuurd naar meneer Wassenaar, en hem op de hoogte gebracht van onze werkzaamheden.

26 augustus 2012 Meneer Wassenaar heeft onze e-mail beantwoord, en aangegeven om deelvraag vier zo spoedig mogelijk van commentaar te voorzien.

27 augustus 2012 Meneer Wassenaar heeft deelvraag vier van commentaar voorzien, waarna Heert aan de slag gaat om deze deelvraag aan te passen naar aanleiding van zijn commentaar.

5 september 2012 We hebben vandaag weer overleg gevoerd met mevrouw Siccama. We hebben gesproken over de komende Pre-conference day van het YES!-project, maar daarnaast heeft mevrouw Siccama ook geïnformeerd over de voortgang van onze werkzaamheden.

10 september 2012 Vandaag zijn we naar de Pre-conference day in Den Haag geweest waar we gewerkt hebben aan de conclusie van ons onderzoek, aan aanbevelingen die we uit ons onderzoek kunnen halen en we hebben het gehad over hoe we de presentatie het beste kunnen doen zodat we zorgen dat de luisteraars het interessant blijven vinden en niet halverwege wegdommelen. De staatssecretaris Ben Knapen is langs geweest met zijn beleidsmakers en samen zijn ze de groepen afgegaan om adviezen te geven en gewoon over het onderzoek te praten.

12 september 2012 We hebben vandaag onze conceptversie aan meneer Wassenaar aangeboden om te controleren.

21 september 2012 We hebben onze conceptversie teruggekregen van meneer Wassenaar met opmerkingen. We hebben besloten om ons profielwerkstuk naar aanleiding van deze opmerkingen aan te passen.

23 en 24 september 2012 We hebben vandaag mevrouw Siccama ook onze conceptversie van ons profielwerkstuk toegestuurd, en daar positief bericht op terug ontvangen.

18 december 2012 We hebben de definitieve versie van ons profielwerkstuk ingeleverd bij meneer Wassenaar.

Bijlage 3 Cijfers