KAMUS AKAY GAMBAR KAMUS BERGAMBAR PICTURE DICTIONARY
BEGAK BAHASA MALAYSIA ENGLISH
Di susun oleh David dan Marsha Moody
JABATAN MUZIUM NEGERI SABAH KOTA KINABALU 1998
2 i Copyright © Jabatan Muzium Negeri Sabah, 1998
All Rights Reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the Sabah State Museum.
ii PENDAHULUAN
Buku ini adalah keempat dalam siri kamus bergambar tiga bahasa Jabatan Muzium Negeri Sabah. Ia adalah dalam bahasa Begak (daerah Lahad Datu), bahasa Malaysia, dan bahasa Inggeris dan menggambarkan aspek-aspek bahasa dan kebudayaan suku kaum Begak.
Jabatan ini mengucapkan terima kasih kepada Institut linguistik SIL, khususnya kepada David dan Marsha Moody, di atas bantuan mereka dalam penyusunan buku ini.
Kami berharap lebih banyak lagi buku-buku kamus bergambar seperti ini dapat dihasilkan oleh penduduk -penduduk Negeri Sabah yang terdiri dari berbagai kumpulan etnik.
Pengarah Jabatan Muzium Negeri Sabah Kota Kinabalu 1998
PREFACE
This is the fourth in the Department of Sabah State Museum series of tri-lingual picture dictionaries. It is in the Begak language (of the Lahad Datu district), bahasa Malaysia, and English and reflects aspects of both the language and the culture of the Begak people.
The Department wishes to thank the Summer Institute of Linguistics, especially David and Marsha Moody, for their help in compiling this book.
It is our hope that many more picture dictionaries like this one can be produced from the diverse ethnic groups of Sabah.
Director Department of Sabah State Museum Kota Kinabalu 1998
4 iii UNI PENGEBPUNG
Nong allom buk ano akay tellu uni: uni Begak, uni Melayu bio uni Taw Puti`. Uni Begak uni nong iro ulun Begak remuni, egkun miro neiy di` Kemukun suru tupbu` edtow sakko egkun Lad Datu. Buk ano neilli` kemmi malu` sidtu menabang ulun Begak da pon atow mengasso sawot miro buli tu mengesuog mengasso uni miro gerunay. Asar tu, maya` nong kengelu` miro, buli miro tu mengesuog beguru bettal uni Melayu gam bio bettal uni Taw Puti`. Gittan buk ano ulun sillun buli tu mengesuog begetow bettal uni Begak, satu uni barong ganta `pio nong mingog bio nong remuni.
Minsan kemmi maya` egkot meneripun bettal uni nissi nong allom buk ano, suga` pasod ulun geterabang menimak bio menerutu` uni ino. Kemmi megsukur nong inggos iro ulun meneibang sakko egkun Kemukun. Kemmi megsukur tu nong Justine Saboh bio Nerda S. Manding barong gelikis pepiro- piro gambar bay siwok nong allom buk ano.
Gambar kubad nelikkad nong pesuok allom buk ano. Miro mengelekkad neiy Yasasan Bahasa Kadazandusun bio Sabah Society barong bay mengesuok gambar ino nong allom duo buk beillan miro, “Mammals of Borneo “(1985) bio “Pocket Guide to the Birds of Borneo” (1984). Kemmi meguskur tu nong miro. Asar tu kemmi megsukur nong iro Muzium Sabah ngod ka miro menabang nong namon maya` egkot kemmi nong allom egkun Sabah bio menabang tu menimak uni Melayu nong allom buk ano bio mengebeillan tu buk ano.
David bio Marsha Moody Kota Kinabalu 1998
PENGENALAN
Dalam buku ini terdapat tiga bahasa, iaitu bahasa Begak, bahasa Malaysia dan bahasa Inggeris. Bahasa Begak adalah bahasa pertuturan orang Begak. Kawasan perkampungan mereka terletak di timor dari bandar Lahad Datu. Buku ini dihasilkan untuk menolong orang Begak yang buta huruf dan mempelajari membaca bahasa mereka sendiri. Selain mempelajari bahasa Begak, mereka juga dapat mempelajari bahasa Malaysia dan bahasa Inggeris. Ekoran daripada itu juga terhasilnya buku Begak orang ramai daripada berbilang bangsa dapat mempelajari bahasa Begak yang merupakan satu bahasa yang baik didengar dan unik dituturkan.
Kami dapat menghasilkan buku ini kerana adanya kerjasama daripada orang-orang Begak sendiri dengan membantu membuat penyemakan dan penyusunan. Setinggi-tinggi penghargaan kami ucapkan kepada mereka yang turut membantu. Terima kasih juga kami ucapan kepada Justine Saboh dan Nerda S. Manding yang telah melukis beberapa gambar yang terdapat dalam buku ini.
Sesetengah gambar dicetak dengan keizinan daripada Yasasan Bahasa Kadazandusun dan Sabah Society dimana terdapat beberapa gambar di salin daripada dua buku iaitu, “Mammals of Borneo “ (1985) dan “Pocket Guide to the Birds of Borneo “(1984). Diucapkan setinggi-tinggi perhargaan kepada mereka. Perhargaan juga di sampaikan kepada kakitangan Jabatan Muzium atas bantuan mereka dalam penyuntingan khususnya dalam bahasa Malaysia dan penyediaan buku ini untuk diterbitkan.
David dan Marsha Moody Kota Kinabalu 1998
iv INTRODUCTION
This book contains material from three languages: the Begak, Malay, and English languages. The Begak language is spoken by the Begak people who live in the Tungku area east of Lahad Datu. We have prepared this book in order to help those Begak speakers who have not yet learned how to read to begin learning to read their own language. Of course, if they want to, they can begin to learn words of Malay or words of English. Also, speakers of other languages can use this book to begin learning words of the Begak language, a language which is very pleasing to listen to and unique to speak.
Even though we have collected the words contained in this volume, many people have helped us check and arrange them. We want to thank all of those persons from the Tungku area who have helped us. We also want to thank Justine Saboh and Nerda S. Manding who have drawn many of the pictures which illustrate the volume.
Other pictures have been used with permission of the Kadazandusun Language Foundation and from Sabah Society publications, “Mammals of Borneo” (1985) and “Pocket Guide to the Birds of Borneo” (1984). Lastly, we acknowledge with appreciation the assistance of the Sabah Museum staff for their support of the research and their editorial assistance, especially in the Malay sections of the book.
David and Marsha Moody Kota Kinabalu 1998
6 v SSI BUK : KANDUNGAN : CONTENTS
PENDAHULUAN : PREFACE iii UNI PENGEBPUNG : PENGENALAN : INTRODUCTION iv Dunio : Dunia : World 1 Betuan : Tubuh : Body 2 Ulu : Kepala : Head 3 Mato : Mata : Eye 4 Babpa` : Mulut : Mouth 5 Ulu, Lig : Kepala, Leher : Head, Neck 6 Bangngon, Ppi`: Lengan, Tangan : Arm, Hand 7 Kasu` : Kaki : Leg and Foot 8 Rangkop Kulos : Bahagian Binatang : Animal parts 9 Kulos Nereira` : Ternakan : Domestic animals 10 Kulos Karag : Binatang Liar : Wild Animals 12 Ginis-ginis Bessing : Berbagai Jenis Tupai : Various Squirrels 20 Kerok : Burung : Birds 21 Kulos Nong Allom Sapa` : Binatang Air : Water Animals 22 Kulos-kulos : Serangga : Insects 23 Mulo : Tanaman : Crops 25 Tassam : Sayur-sayuran : Vegetables 27 Bebua` : Buah-buahan : Fruits 28 Rangkop : Alat-alat : Tools and Utensils 30 Ginis-ginis Basi : Berbagai Jenis Parang : Various Bush Knives 33 Rangkop gittan Mengalap Pait : Peralatan Menangkap Ikan : Fishing Gear 34 Alud : Perahu : Boat 35 Rangkop Deiro : Anyaman : Woven Items 36 Rangkop Tegunggu` : Alat Muzik : Musical Instruments 37 Mengallan Balay : Membina Rumah : Housebuilding 38 Balay : Rumah : House 39 Gereppo : Ukuran Depa : Arm Measurements 40 Gerangngan : Ukuran Jengkal : Hand Measurements41
vi Dunio : Dunia : World
mato edtow betun bulan
kaut
uran
leppit pagmelettung
Begak Bahasa Malaysia English betun bintang star bulan bulan moon kaut awan cloud leppit kilat lightning mato edtow matahari sun pagmelettung pelangi rainbow uran hujan rain
18 Betuan : Tubuh : Body
ulu
sadtong sedtu`
tukud bangngon
teray awak ppi` Pesuog
kasu`
Begak Bahasa Malaysia English awak pinggang waist bangngon tangan arm kasu` kaki foot, leg pesuog punggung buttocks ppi` tangan hand sadtong bahu shoulder sedtu` dada chest teray perut abdomen, stomach tukud belakang back ulu kepala head
2 Ulu : Kepala : Head
ulu button
ulu bubun
muko
sapping teppap
ipus tullang da`
Begak Bahasa Malaysia English ipus belakang leher nape, back of neck muko muka face sapping pipi cheek teppap godok kepala occipital bone tullang da` dagu chin ulu bubun ubun-ubun crown of head ulu button atas kepala di depan front, top of head
10 3 Mato : Mata : Eye
mekkung
kulit mato
kedtop
irit
anak mato
mato puti` lissog mato mato sidom
Begak Bahasa Malaysia English anak mato anak mata pupil irit sudut mata corner of eye kedtop bulu mata eyelash kulit mato kelopak mata eyelid lissog mato biji mata eyeball mato puti` bahagian putih white of eye mato sidom iris iris mekkung bulu kening eyebrow
4 Babpa` : Mulut : Mouth
lengalu
teladton
rengarud
tengngul gari`
dila`
kulit putuk
nipondila`
Begak Bahasa Malaysia English babpa`, putuk mulut mouth dila` lidah tongue gari` sudut bibir corners of mouth kulit putuk, kulit babpa` bibir lip lengalu gusi gums nipon gigi tooth rengarud lelangit palate teladton anak tekak uvula tengngul kerongkong throat
12 5 Ulu, Lig : Kepala, Leher : Head, Neck
ebpuk angas
saming salag basog
lig
telingo
lasog telingo irung
Begak Bahasa Malaysia English angas dahi forehead ebpuk rambut hair irung hidung nose lasog telingo cuping telinga earlobe lig leher neck salag basog buku leher, lakum Adam's apple saming jambang, bauk sideburns telingo telinga ear
6 Bangngon, Ppi` : Lengan, Tangan : Arm, Hand
lengayan tekeleppu ppi`
teduru` peniduk ppi` teduru` bermatay
teduru` manis irok palad ppi` tekelikis uat ppi`
sellun siku
bangngon
Begak Bahasa Malaysia English
bangngon lengan arm irok ketiak armpit lengayan pergelangan tangan wrist palad ppi` tapak tangan palm of hand ppi` tangan hand sellun kuku fingernail siku siku elbow teduru` bermatay jari hantu middle finger teduru` manis jari manis ring finger teduru` peniduk jari telunjuk index finger tekeleppu ppi` ibu jari thumb tekelikis jari kelingking little finger uat ppi` retak tangan lines on hand
14 7 Kasu` : Kaki : Leg and Foot
ppa`
takod alob bitis
anggur
tukud kasu` takas
gilong-ilong
tunob
palad kasu` teduru` kasu`
Begak Bahasa Malaysia English alob lutut knee anggur tulang kering shin bitis betis calf gilong-ilong pergelangan kaki ankle palad kasu` tapak kaki sole ppa` paha thigh takas urat keting Achilles tendon takod belakang lutut behind the knee teduru` kasu` jari kaki toe tukud kasu` depan pergelangan kaki top of foot
8 Rangkop Kulos : Bahagian Binatang : Animal parts
panid sibow manuk
sail bakas tingguk singud
tanduk pappas pait tidor pait
tissi` ikug
sirib asang
Begak Bahasa Malaysia English
asang insang gills ikug ekor tail panid sayap wing pappas pait ekor ikan fish tail sail bakas taring babi pig's tusks sibow manuk balung comb of a cock singud muncung snout sirib sirip fin tanduk tanduk horns tidor pait duri sirip ikan fin spine tingguk paruh beak
16 9 Kulos Nereira` : Ternakan : Domestic Animals
ssing asu
kerbow
kambing
Begak Bahasa Malaysia English asu anjing dog kambing kambing goat kerbow kerbau water buffalo ssing kucing cat
10 manuk
boyan mengelung anak manuk
sapi`
Begak Bahasa Malaysia English anak manuk anak ayam chick boyan ayam betina hen manuk ayam chicken mengelung ayam jantan rooster, cock sapi` lembu cow
18 11 Kulos Karag : Binatang Liar : Wild Animals
pelanuk mippit
pelanuk batang
payow purog
Begak Bahasa Malaysia English payow rusa deer pelanuk batang sejenis pelanduk mousedeer pelanuk mippit sejenis pelanduk mousedeer purog kijang barking deer
12 letta`
ipos
patut
liman
Begak Bahasa Malaysia English ipos harimau dahan leopard letta` badak rhinoceros liman gajah elephant patut beruang bear
20 13 lisong rengngon
bakas egban
lian terappig
Begak Bahasa Malaysia English bakas egban babi hutan wild pig lian babi hutan jantan wild male pig lisong tembadau wild ox rengngon memerang otter terappig babi hutan betina wild female pig
14 kelasi
kelawot kisow
kukom tegbangan lutung talun
Begak Bahasa Malaysia English kelasi lotong merah red leaf monkey kelawot mawas gibbon kisow orang hutan orangutan kukom kongkang slow loris lutung talun kera hantu tarsier tegbangan beruk, kera macaque
22 15 sengoyan sikuk
beladan
Begak Bahasa Malaysia English beladan monyet belanda proboscis monkey sengoyan monyet monkey sikuk lutung langur
16 kekka` pasuy
kayang kelob melepak
mallong
kuang
Begak Bahasa Malaysia English kayang kelob linsang, musang banded linsang kekka` musang Hose’s civet kuang kubung flying lemur mallong tenggalung, musang Malay civet melepak kelawar bat pasuy benturung, tenturun bearcat
24 17 tudtu tebuan
sikut
belennok butun
Begak Bahasa Malaysia English belennok landak kecil small porcupine butun landak porcupine sikut tikus rat tebuan tenggiling anteater tudtu teledu Malay badger
18 bedatan
ulang
boyo lidu`
malob pengiyu`
Begak Bahasa Malaysia English bedatan biawak monitor lizard boyo buaya crocodile lidu`, tudow cicak kubin flying lizard malob kura-kura tortoise pengiyu` penyu turtle ulang ular snake
26 19 Ginis-ginis Bessing : Berbagai Jenis Tupai : Various Squirrels
bessing talun
kelepuppung
bessing begitom
makkas
Begak Bahasa Malaysia English bessing begitom tupai gading Prevost’s squirrel bessing talun tupai pinang plantain squirrel kelepuppung tupai tanah tufted ground squirrel makkas tupai belang tiga three striped ground squirrel
20 Kerok : Burung : Birds
bowon
kurkur
beranas
puok
kennuy
Begak Bahasa Malaysia English beranas enggang pied hornbill bowon pipit chestnut munia kennuy lang, hereng kite kurkur merbok spotted dove puok burung ponggok owl
28 21 Kulos Nong Allom Sapa`: Binatang Air : Water Animals
pait gongan
kaba' tuttul
ssay pesawow
pesayan tuay
Begak Bahasa Malaysia English gongan udang freshwater prawn kaba` ketam crab pait ikan fish pesawow udang freshwater prawn pesayan udang saltwater prawn ssay katak frog tuay lokan clam tuttul siput air tawar freshwater snail
22 Kulos-kulos : Serangga : Insects
kalabambang
tuka` ragow lengati
sepettut
lawog lipan
seketitting
Begak Bahasa Malaysia English kalabambang kupu-kupu butterfly lawog, tebukkon lebah bee lengati cacing tanah worm lipan lipan, kelabang centipede seketitting sibur-sibur dragonfly sepettut kumbang beetle tuka` ragow cengkadak praying mantis
30 23 belalak
ipos-ipos tengangngang
tuka`
sidtom langow
bulong tay
Begak Bahasa Malaysia English belalak cengkerek cicada bulong tay kumbang tanduk rhinoceros beetle ipos-ipos lipas cockroach langow lalat housefly sidtom semut ant tengangngang kala jengking scorpion tuka` belalang grasshopper
24 Mulo : Tanaman : Crops
paray buduk
sekilo
belatung begessi buta` dellay
Begak Bahasa Malaysia English belatung begessi buta` kacang tanah ground nut, peanut buduk keladi taro dellay jagung maize, corn paray padi rice sekilo ubi rambat sweet potato
32 25 sekilo kayu
bua` lugus
pun lugus buyu`
Begak Bahasa Malaysia English bua` lugus buah pinang betel nut, areca nut buyu` sirih betel vine pun lugus pokok pinang areca palm sekilo kayu ubi kayu cassava
26 Tassam : Sayur-sayuran : Vegetables
belatung dayang
talung kelalang peria`
labu tebarut
badas
betula`
kulat murung timun
Begak Bahasa Malaysia English badas timun kuning yellow cucumber belatung dayang kacang panjang long beans betula` petula loofah kelalang labu manis pumpkin kulat murung cendawan mushroom labu labu squash peria` peria bittergourd talung terung brinjal, eggplant tebarut, sebarut kundur vegetable marrow timun timun cucumber 34 27 Bebua` : Buah-buahan : Fruits
badas kayu
niug
udtung
sembari`
putti
Begak Bahasa Malaysia English badas kayu betik papaya niug kelapa coconut putti pisang banana sembari` nenas pineapple udtung tembikai watermelon
28 som anak-anak mangga
som gayo
lujan
merekkot lassot
begbod
Begak Bahasa Malaysia English begbod belimbing starfruit lassot langsat langsat lujan durian durian mangga mangga mango merekkot rambutan rambutan som anak-anak limau nipis lime som gayo limau besar pomelo
36 29 Rangkop : Alat-alat : Tools and Utensils
kuron sili` tadtow
sudu` apag indus
kawa` makow
Begak Bahasa Malaysia English apag kuali wok indus senduk besar rice scoop kawa` kuali besar large wok kuron periuk rice pot makow cangkir cup sili` cerek kettle sudu` sudu spoon tadtow tempayan jar
30 pana` gellu
latip
setugal
ssung
sangkul sagkud besi
sekup
Begak Bahasa Malaysia English gellu alu pestle latip bujak spear pana` lastik slingshot sagkud besi pencakar tanah rake sangkul cangkul hoe sekup penggali, sekop spade, shovel setugal tugal dibble stick ssung lesung mortar
38 31 lenggaman
taga`
deinop
deinop piku`
kapo
bakuk
Begak Bahasa Malaysia English bakuk pisau knife deinop pisau raut paring knife deinop piku` pisau pinang betel nut knife kapo kapak hatchet, axe lenggaman ketam padi harvesting knife taga` beliung adze
32 Ginis-ginis Basi : Berbagai Jenis Parang : Various Bush Knives
basi idus
jabi
pido
sabit
Begak Bahasa Malaysia English basi parang machete idus bush knife jabi bush knife pido sabit sabit sickle
40 33 Rangkop gittan Mengalap Pait : Peralatan Menangkap Ikan : Fishing Gear
pemato pessi layo
sapang
bu`
siud
Begak Bahasa Malaysia English bu` bubu, lukah fish trap layo jala fish net pemato pessi mata kail fish hook sapang serampang fishing spear siud siut fish trap
34 Alud : Perahu : Boat
sangkor titib teredtos
pemudi dulung
sekkog alud tukud
gaud
sua`
Begak Bahasa Malaysia English alud perahu boat dulung haluan bow gaud pendayung paddle pemudi buritan stern sangkor tempat duduk boat bench sekkog alud badan perahu hull sua` galah boat pole teredtos dalam perahu inside of boat titib bordu gunwale tukud belakang perahu underside of boat 42 35 Rangkop Deiro : Anyaman : Woven Items
bereirow sera`
assar paray
lui
tegai taning
belatok
betton
Begak Bahasa Malaysia English assar paray lampit rattan mat belatok keranjang woven back basket bereirow keranjang bamboo back basket betton bakul simpan rice storage basket lui bakul benih seed basket sera` tikar woven mat taning nyiru, ayak winnowing tray tegai sejenis topi woven hat
36 Rangkop Tegunggu` : Alat Muzik : Musical Instruments
egkung
kanggow
suling
kelintangan
tambur
keruk
Begak Bahasa Malaysia English egkung gong besar large gong kanggow bungkau bamboo mouthharp kelintangan kulintangan small gongs keruk suling nose flute suling seruling flute tambur tambur drum
44 37 Mengallan Balay : Membina Rumah : Housebuilding sapow tukod laud puput
letton kelegbungan
tegabag pemasan rinding
pegbusan dalang
timang tindog assar
Begak Bahasa Malaysia English assar lantai floor dalang wall brace kelegbungan rabung,tulang bumbung ridgepole letton jeriau roof joist pegbusan gelagar floor joist pemasan roof plate puput tutup perabung ridge cover rinding dinding wall sapow atap roof tegabag girt timang girder tindog tiang post
38 Balay : Rumah : House
Ruang Dapur peruan rinding sesiab
sapow sapow
Papo
gedtan assar pangku` lawang alag alagbalay balay lagbang
Begak Bahasa Malaysia English alag balay kolong rumah space under house assar lantai floor dapur dapur kitchen gedtan tangga stairs lagbang pelantar stair landing lawang pintu door pangku` tempat tidur sleeping area papo, ruang beranda, serambi porch peruan dapuran cooking table rinding dinding wall ruang bilik tetamu living room sapow atap roof sesiab tingkap window 46 39 Gereppo : Ukuran Depa : Arm Measurements
sereppo
kiron lengayan
beniku
benirok
sebila` sedtu`
kiron siku
40 Gerangngan : Ukuran Jengkal : Hand Measurements
rangngan tunjuk
apon sawot serangngan sogkang
bemelad pettan pat
pettan tellu pettan duo
pettan satu belelikis semekuppu
48 41