Naaree nmethod evoo rhe tmonitore nva nvegetatieontwikkelin g inhe twaddengebie d

G.M. Dirkse& P.A . Slim

RIN-rapport90/ 5

Rijksinstituutvoo rNatuurbehee r

Leersum

1990

Vj '.v 3

INHOUD

Voorwoord 3 Samenvatting 4 1 Inleiding 6 2 Interpretatiee nwijzigin gva nd eopdrach t 8 3Materiaa le nmethode n 9 4 Resultaten 10 4.1Vergelijkin gVEGTA Be nTWINSPA N 10 4.2Vergelijkin gVEGTA Be nTWINSPA Nvoo rRottu m198 1 11 4.3Veranderinge n ind evegetati eva nRottu mtusse n198 1e n198 7 14 4.3.1 1981e n198 7afzonderlij k 14 4.3.2 1981e n198 7gezamenlij k 16 4.4Veranderinge n ind evegetati eo pd eafzonderlijk eeilande ntusse n 1981e n198 7 17 4.4.1 Rottumeroog 17 4.4.2 Rottumerplaat 19 4.4.3 Zuiderduintjes 20 4.5 Omgevingsvariabelen 21 5Naa ree nmethod evoo rhe tmonitore nva nvegetatie s 25 5.1Voorwaarde n 25 5.2VEGWAD-procedur e 27 5.3 Conclusies enaanbevelinge n 29 5.4Geostatistie k enGI S 30 6 Literatuur 31 BijlageI .VEGTAB-overzich tRottu m198 1 33 Bijlage II.TWINSPAN-verdelingsdiagra m vand eopname nva nRottu m 1981 34 Bijlage III.TWINSPAN-verdelingsdiagra m vand eopname nva nRottu m 1987 35 Bijlage IV.Verdelingsdiagra mva nd eopname nva nRottumeroo g (1981-1987) 36 BijlageV .Verdelingsdiagra mva nd eopname nva nRottumerplaa t (1981-1987) 37 BijlageVI .Verdelingsdiagra mva nd eopname nva nZuiderduintje s (1981-1987) 38 BijlageVII .Ontwer pva nee nmethod evoo rhe tmonitore nva nvegetatie s 39 -3-

VOORWOORD

Ditrappor ti sgemaak ti nopdrach tva nd eMeetkundig eDiens tva nRijkswater ­ staat.He tgaa ti no pd ebruikbaarhei dva nmethode nvoo rd ebeschrijvin ge n classificatieva nd evegetati e inhe tmonitorprogramm aVEGWAD ,da tdoo rd e MeetkundigeDiens tword tuitgevoer de nda tto tdoe lheef td evegetatieontwikke ­ lingi nhe tgehel eNederlands ewaddengebie dt evolge nme tbehul pva nperiodiek e vegetatiekarteringen.D evolgend eonderdele nzij nbehandeld :d emethod eva n vegetatieclassificatie,e nd evegetatieveranderinge no pRottu m (Rottumeroog, 2 Rottumerplaate nZuiderduintje s) . Debeoordelin gva nd emethod eva nclassificere n isi noverle gme td eop ­ drachtgever informeelgehouden .D ebelangrijkst eresultate nzij nmondelin gaa n deMeetkundig eDiens tmeegedeeld .D eanalys eva nd evegetatieveranderin go p Rottumwa see ngoed eoefenin gi nhe tbewerke ne ninterpretere nva nweerbarsti g materiaal,e nword thie ruitvoeri ggerapporteerd .D ebeoordelin gva nd e VEGWAD-vegetatiekarteringvind tplaat so palgemen ewetenschappelijk e grondene n heeftgelei dto tee nbezinnin go pd emethod eva nvegetatiebeschrijving ,speci ­ aali nhe tlich tva nd eeise ndi emonitorin ghieraa nstelt .Daarbi jwer dduide ­ lijkda tprobleme nrondo mvegetatieclassificati e enklassiek evegetatiekarte - ring,i nhe tlich tva nmonitorin gee ngehee lander e interpretatiebehoeven .D e statistischeonderbouwin gva nd evegetatiebeschrijving ,d econtrol eva nd edat a end earchiverin gerva nzij nva nfundamentele rbelan gda nd eclassificati ezel f enverdiene ndaaro mmee raandach tda nz eto tn uto ehebbe ngekregen .Di ti s wellichtd ebelangrijkst eboodscha pva nhe trapport . Inmiddelsi see nvervolgprojec tgestart ,waari nconfor md ewense nva nd eop ­ drachtgevermodern eprogrammatuu rvoo rhe twerke nme tvegetatiegegeven sza l wordengeselecteer de nbi jd eMeetkundig eDiens tgeïmplementeerd . Devolgend epersone nhebbe naa nd etotstandkomin gva ndi trappor tbijgedra ­ gen:ir .R.J .Bijlsma ,dr .C.J.F ,te rBraak ,drs .K.S .Dijkema ,dr .N.J.M . Gremmen,drs .J .Wiert ze ndrs .G .va nWirdum .

1.Me tRottu mword tmeesta lRottumeroo gbedoeld .Wi jgebruike nd enaa mRottu m voord edri eeilande nsamen . 2.Di teilan dword to pd etopografisch ekaar tabusievelij kZuiderstran dge ­ noemd. SAMENVATTING

DeMeetkundig eDiens t (MD)va nRijkswaterstaa tverleend e in198 8aa nhe tRijks - instuutvoo rNatuurbehee r (RIN)d evolgend eopdracht : 1.evaluati eva nd evegetatieclassificati eva nd eMD ; 2.beschrijvin gva nd evegetatieveranderin gva nRottum ,ove rd eperiod e 1981-1987,o pgron dva ndoo rd eM Dvervaardigd evegetatieopnamen . Tenslotteword tee nvoorlopig evisi egegeve no pd ebruikbaarhei dva nd e MD-methodeva nvegetatiekarterin g alsonderdee lva nee nmonitorprogramm avoo r devegetati eva nd ewaddeneilanden ,me tenig evoorstelle nvoo raanpassing . 1.D eclassificati eva nvegetatieopname nvind to pd eM Dplaat snaa r Frans-Zwitsersmodel .Daarbi jword the tprogramm aVEGTA Bgebruikt :ee naange ­ pastetekstverwerker ,waarme evegetatietabelle nkunne nworde ngeordend .Verge ­ lijkingva nd edoo rd eM Dme tbehul pva nVEGTAB ,e ndoo rhe tRI Nme tbehul pva n hetprogramm aTWINSPA Nonderscheide nvegetatietype nva nd eNoordvaarde r(Ter ­ schelling), Schiermonnikoo g enRottum ,leidd evoo rd esoortenarm edrog eduine n end ezeereep ,to tgrofwe gdezelfd eresultaten .Bewerkin gme tbeid eprogramma' s vanopname nui td esoortenrijk eduinen ,d ehygroseri ee nd ehoger ehaloseri e leiddeto tverschillende ,nie teenvoudi gto telkaa rherleidbar eclassificaties . Inhe talgemee nware nd eTWINSPAN-type nbete recologisc h teduide nda ndi eva n VEGTAB.He taanta lme tVEGTA Bonderscheide ntype nwa songevee ree ntweevou dva n hetaanta lno gredelij kherkenbar eTWINSPAN-typen .D ebevindinge nzij nmonde ­ lingaa nd eM Dgepresenteerd .Ee nmee rformel evergelijkin gwa si nhe tkade r vandez eopdrach tnie tmogelij ke nwer d indi tstadiu moo knie tnoodzakelij k geacht. 2.D ebeschrijvin gva nd evegetatieveranderin g opRottu mvon dplaat so p grondva ntwe evegetatietabellen :ee ntabe lui t198 1e nee nui t1987 .Hierbi j werd gebruikgemaak tva nd eprogramma' sTWINSPA Ne nCANOCO .Rottu mbestaa tui t drieeilande ne nwe lRottumeroog ,Rottumerplaa te nZuiderduintjes .Rottumeroo g ishe toudst ee nal senig epermanen tbewoon dgeweest .Rottumerplaa t ligto p korteafstan dte nweste nva nRottumeroo ge ni serva ngescheide ndoo ree nzee ­ gat.Zuiderduintje si sd enaa mvoo ree nminuscuu leilandj e tenzuide nva nRot ­ tumeroog.He t isnie tvee lmee rda nee nbegroeid e zandplaatme tee nklein e kwelder.D everanderinge n ind evegetati eva nd eeilande nzij ni ngrot elijne n devolgende .O pd ekwelde r ishe taandee lva nd evegetatietype nme t Elymus farc tus afgenomen.I nd eduine ni svee lmee rveranderd .Hie rzij nd esoorte n vanoverstove nvloedmerke nverdwenen : Cakile maritima, Salsola kali enoo k E. farctus. Sterktoegenome nzij nd etype nva nd edrog eduine nme tsoorte nal s Festuca rubra, Taraxacum officinale, Leymus arenarius en Ammophila arenaria. Apartevermeldin gverdien td euitbreidin gva nsoorte nva nduinvalleien ,zoal s Phragmites australis, Epipactis palustris en Calamagrostis epigejos. Genoemde veranderingengelde nallee nvoo rRottumeroo ge nZuiderduintjes .Rottumerplaa t geeftverrassen dweini gveranderinge n tezie ne nheef tzic hdu sander sgedrage n dand eander etwe eeilanden .D eenig egrot ewijzigin gheef thie rplaatsgevonde n ind edrog eto tvochtig elaagten .Hieri nhebbe nzic hstruwele nontwikkel dva n Salix repens, Sambucus nigra en Hippophae rhamnoides, waarino.a .d evolgend e kruidenvoorkomen : Solanum dulcamara, Cirsium vulgare en Urtica dioica. Dit gezelschapkwa m in198 1nauwelijk svoor . 3.D edoo rd eM Dtoegepast evegetatiekarterin gvorm tee nonderdee lva nee n monitorprogrammavoo rhe twaddengebie d (VEGWAD).He tprogramm aprobeer taa nzo ­ veeldoelstellinge n tegemoett ekome n (beheersevaluatie,overstuiving ,bodemda ­ ling,grondwateronttrekkin g etc), datd edoelstellin gal sgehee l 'vaag'ka n wordengenoemd .Di tmaak the tbijzonde rmoeilij k tebeoordele no fd emethod e doelmatig is.Daaro mheef tbeoordelin gslecht splaatsgevonde no pgron dva n algemeneeise nal s (1)herhaalbaarhei d en(2 )betrouwbaarheid . 1.D eMD-method eva nvegetati ekartere nlaa to pverschillend eniveau stevee l invloed toeva nd eonderzoeker .He tresultaa t isdaardoo rafhankelij kva nd e persoon,zonde rda tka nworde nuitgemaak t inwelk emat edi the tgeva lis .I n hetlich tva nmonitorin g isdi tongewenst . 2.Ove rd ebetrouwbaarhei dva nd eresultate nval tweini g tezegge nomda td eme ­ thodenie tal see nstatistisc h teonderbouwe nsteekproefprocedur eword tgezien . Ookdi ti sui tee noogpun tva nmonitorin gongewenst .Doo rd ekarterin g tebe ­ schouwenal she tneme nva nee nsteekproe fui tee ngestratificeerd epopulatie , end edaarme esamenhangend e technischewijziginge nt eaccepteren ,ka ndi tbe ­ zwaargedeeltelij kworde nopgeheven . 1 INLEIDING

In198 0wer dd ePlanologisch eKernbeslissin gWaddenze eva nkracht ,di ed eaan ­ leidingvormd evoo rhe tmake nva nbeleidsnota' se nbeheersplannen .Bi jhe top ­ stellenva ndez enota' se nplanne nontston di n198 3d ebehoeft eaa nmee rgege ­ vensove rhe teffec tva nmilieuveranderinge no pd evegetatie .He tgin gi nhe t bijzondero mwater -e nzandhuishouding ,e nbodemdaling .Grootscheep smonitor - onderzoekzo udez ekenni smoete nleveren .Daarvoo rwer dhe tMonitorprogramm a Waddenzee (MONIWAD)opgesteld ,da tonlang sdoo rd eMiniste rva nVolkshuisves ­ ting,Ruimtelijk eOrdenin ge nMilieubehee r isaangebode naa nd eTweed eKame re n hetCoördinatiecolleg eWaddengebied . Eenva nd ebelangrijkst e instantiesdi eaa nMONIWA Ddeelneemt ,i sRijkswa ­ terstaat (RWS). In198 1wer dd eMeetkundig eDiens tva nRWS ,di ereed skustkaar - tenvervaardigde ,bi jd evegetatiekarteringe ni nhe twaddengebie dbetrokke n (VanKa m1975 ,D eJon g& D eKoge l1977 ,D eKoge l& D eJon g1983 ,Bouwsem a 1987).Va nverschillend ekante nbeston dgrot ebelangstellin gvoo rvegetatie - kaartenva nhe twaddengebied : Staatsbosbeheer,Provincial ePlanologisch e Dienstene nRijksinstituu tvoo rNatuurbehee r (RIN).Daarnaas tkrijge noo kd e natuurbeheerstakenva nRW Szel fsteed smee raandacht .O md edoo rd eM Dt emake n vegetatiekaartena ft estemme no pd ewense nva nd egebruiker swer dee n ambtelijkeoverleggroe p gevormd.Dez eontwier p in198 4he tprogramm aMonitorin g VegetatieontwikkelingWaddenze ee nWaddeneilanden ,da tto tdoe lheef the t beheere nhe tbelei dt eondersteunen .He tprogramm a isi nee naangepast evor m onderd enaa mVEGWA Dopgenome ni nhe tbovengenoemd eprogramm aMONIWAD . NuVEGWA Denig etij dloop te ne ree ntienta lvegetatiekarteringe nzij nuit ­ gevoerd,doe tzic hd evraa gvoo ro fdez ekarteringe nvoldoend ezij nafgestem d opd eeise ndi emonitorin g stelt.Di tproblee m isz oomvangrijk ,da tee nge ­ faseerdeaanpa kerva ngewens tis .I noverle gme td eopdrachtgeve rwer dvastge ­ steldda ti nd eeerst efase ,waarove r thansword tgerapporteerd ,d evraa gzo u wordenbeantwoor do fd eecologisch e indicatiewaardeva nsoorte nzinvo lka nwor ­ dengebruik tbi jhe tvervolge nva nd evegetatieontwikkelin gme td ethan sdoo r deM Dgebruikt emethode .E rwer d inhe tbijzonde r gevraagdd edoo rd eM Donder ­ scheidenvegetatietype no phu necologisch ezeggingskrach t tebeoordelen . Hierbijwerde nd evolgend eafsprake ngemaakt . MD -lever tVAX-VM Stap eme tvegetatietabelle nva ntwe everschillend ekarterings - gebiedenme tee nverwan tkarakter ;va nminsten see nva nbeid egebiede noo k eenvij fjaa rouder etabel ; levertd evegetatiekaarte ne ncomplet e legendava nbovengenoemd ekarteringen ; bespoedigtwaa rmogelij kd evoortgan gva nhe tonderzoe kdoo rmedewerkin go p technischvla k (eventueleconversi eva ntabellen ,digitalisati eva nkaart - fragmenten,e ndergelijke) . RIN gebruikthe ttoegeleverd emateriaa lnie tbuite ndez eopdracht ; steltd eM Donmiddellij ko pd ehoogt eva neventuel eprobleme no ptechnisc h gebied (bijvoorbeel d leesbaarheidva ntoegelever dmateriaal) ; rapporteertschriftelij ke nvolledi gove rhe tonderzoe kaa nd eopdrachtgeve r binnendri emaande nn afeitelijk eafrondin gva nhe tonderzoek ,me tbehou dva n hetrech tto twetenschappelijk e publikatieva nd eresultate nelders .Indie n eendergelijk epublikati ebinne ndri ejaa rn ad eeindrapportag eplaatsvindt , wordtd eM Do pd ehoogt egestel dvoorda tee ndefinitie fmanuscrip tword tin ­ geleverd; kanvoo rd edefinitiev e rapportaged ebevindinge nmondelin ge nschriftelij k aand eopdrachtgeve r terbeschikkin gstellen . 2INTERPRETATI EE NWIJZIGIN G VAN DEOPDRACH T

Teroplossin gva nhe tproblee m isee nprojec tgeformuleerd : 'Ontwikkelingva n eenmethod evoo rvergelijkin gva nsequentiël evegetatiekarteringen ' (RIN-project18 9 5003).Dez eprojectbeschrijvin gvoorza geri nd eme tbehul pva n VEGWADverkrege ntype nme tecologisch egegeven sove rsoorte ne nsoortengroepe n tebeschrijven ,e nz oee nuitspraa kt edoe nove rd eecologisch e zeggingskracht vandez etypen . Inverban dme td eonzekerhei do fhe tgebrui kva nVEGWA Do pee nreproduceer ­ barewijz etype nme tvoldoend ezeggingskrach toplevert ,wer dd eopdrach tn a enigvooronderzoe k inoverle gme td eopdrachtgeve rgewijzigd . Alseerst edee lva nd eopdrach twer dn uee nevaluati egemaak tva nd evegeta ­ tieclassificatieva nd eMD .Daarvoo rwerde nd eMD-type nva nvie rkarteringe n vergelekenme tresultate nva nee nmultivariat eanalys e (TWINSPAN)va ndezelfd e data.D evie rkarteringe nhebbe nbetrekkin go pd eNoordvaarde r(Terschelling) , Schiermonnikoog enRottu m (Rottumeroog,Rottumerplaa te nZuiderduintjes) .Va n Rottumwa szowe lui t198 1al sui t198 7ee nclassificati ebeschikbaar .D eresul ­ tatenva nd eNoordvaarde re nSchiermonnikoo g zijn2 6januar i198 9mondelin gaa n deM Dgepresenteer de nworde ni ndi trappor tslecht szee rsummie rbehandeld . Hettweed edee lva nd eopdrach tbeston dui tee nbeschrijvin gva nd evegeta ­ tieveranderingo pgron dva ntwe evegetatietabelle nva nRottum :ee ntabe lui t 1981e nee nui t1987 .No ggee nva nd eander egebiede ni svoo rd etweed emaa l gekarteerd. Inovereenstemmin gme td egewijzigd eopdrach ti sd evergelijkin g nietgebaseer do pee nformel eecologisch e interpretatieva nd eme tVEGWA Dver ­ kregentypen ,maa rwedero mdoo ree nmultivariat eanalys eva nhe topnamemateri ­ aalme tTWINSPA Ne nenig eander etechnieken . -9-

3MATERIAA LE NMETHODE N

DeM Dsteld ed evoo rdez estudi ebenodigd evegetatietabelle nbeschikbaa ro p floppy.I nverban dme td eformateise nva nd eo phe tRI Naanwezig eprogrammatuu r moesthe tforma tva ndez etabelle nworde naangepast .Waa rnodig ,werde ntijden s dezeconversi ed ebedekkingswaarde ngetransformeerd .Tenslott evon dee nverta ­ lingplaat sva nd edrieletterig eMD-soortcode si nd eachtletterig estandaard ­ codesva nhe tCentraa lBurea uvoo rd eStatistie k (CBS1987) .Ui td eMD-code s wasnie taltij do pt emake nwel ktaxo nwer dbedoel d (mossen,Salicornia- , Odontites-,Sonchus -e nSenecio-taxa) .Sommig ecode sware nnie teenduidig .I n ditrappor tzij nd ewetenschappelijk ename nvolgen sVa nde rMeijde ne tal . (1983)gehanteerd . Naall evoorbewerkinge nware nd edat aklaa rvoo rverwerkin gme to.a . TWTNSPANe nCANOCO .TWINSPA N (Hill1979 )i see no pgewoge nmiddele n (Jongmane t al. 1987)gebaseer dclusterprogramma .CANOC O (TerBraa k1988 )i see ncomputer ­ programmawaarme eee naanta lbewerkinge nka nworde nuitgevoerd ,zoal sDetrende d CorrespondenceAnalysi s (DCA)e ncanonisch evorme nhiervan .Canonica lCorres ­ pondenceAnalysi s (CCA)i see nordinatietechnie kwaarme egelijktijdi gee n vegetatietabel enee ncorresponderend e tabelme tomgevingskenmerke nkunne n wordenverwerkt .W edoe neers tversla gva nd eTWINSPAN-bewerkinge ne ndaarn a kortva nd eCANOCO-toepassing . VEGTAB isee naangepas t tekstverwerkingsprogrammawaarme evegetatietabelle n kunnenworde ngeordend .He tbestaa tui tee nautonoo mdee lda tee nclusterin g uitvoerte nee ninteractie fdee lwaarme ekolomme n (opnamen)e nrije n (soorten) kunnenworde nverplaatst .He teffec tva nd everschuivin gva nopname nmoe t wordenbeoordeel d opgron dva nee nafgedrukt e tabel.He tprogramm aword tdoo r deM Dgebruik tvoo rhe tclassificere nva nvegetatieopnamen .Classificati evind t plaatsnaa rFrans-Zwitser smode l (Westhoff& Va nde rMaare l1978 )e ni si nbe ­ langrijkemat eafhankelij kva nd einzichte ne ndeskundighei dva nd egebruiker . •10-

4RESULTATE N

4.1Vergelijkin gVEGTA B enTWINSPA N Vergelijkingva nd edoo rd eM Dme tbehul pva nVEGTAB ,e ndoo rhe tRI Nme tbe ­ hulpva nTWINSPA Nonderscheide nvegetatietype nva nd eNoordvaarder ,leidd evoo r desoortenarme ,drog eduine ne nd ezeereep ,to tgrofwe gdezelfd eresultaten . Hetaanta lVEGTAB-type nwa sechte rgrote rda nhe taanta lTWINSPAN-typen .Samen ­ voegingva nVEGTAB-type n leidde inhe talgemee nto tovereenstemmin gme tdi eva n TWINSPAN.Hierbi jmoe tworde nopgemerk tda the taanta ltype nda tTWINSPA N onderscheidt,afhang tva nd ewen sva nd egebruike re ndu sbetrekkelij konafhan ­ kelijk isva naar de nomvan gva nhe topnamemateriaal .He taanta lVEGTAB-type n hangti nhe tgeva lva nd eM Dvoornamelij ka fva nd eervarin gva nd egebruike r vanhe tprogramma .Ee nvergelijkin gva nhe taanta lVEGTAB-type nme the taanta l TWINSPAN-typeni sallee nzinvo londe rd evoorwaard eda ttenminst ed eclassifi ­ catiedoelstellingengelij kzijn .Aa ndez evoorwaard e iszovee lmogelij kvol ­ daan. Bewerkingme tbeid eprogramma' sva nopname nui td esoortenrijk eduinen ,d e hygroseriee nd ehoger ehaloseri e leiddeto tverschillende ,nie teenvoudi gto t elkaarherleidbar eclassificaties .I nhe talgemee nware nd eTWINSPAN-type n beterecologisc ht eduide nda ndi eva nVEGTAB ,maa rdez evraa g isnie tformee l benaderd.Voo rall edri ed esituatie swa she taanta lme tVEGTA Bonderscheide n typenongevee ree ntweevou dva nhe taanta lnaa ron soordee lno gredelij kher ­ kenbareTWINSPAN-typen .Vergelijkinge nva nd eclassificatie sva nopname nva n Schiermonnikoog enRottu m 1987leidde nto tdezelfd econclusies . ZowelVEGTA Bal sTWINSPA Nhebbe nmee rmoeit eme tsoortenrijk evegetatie sda n metsoortenarme .Di tspreek thaas tvanzel fomda tsoortenrijk ebegroeiinge n moeilijkerzij nt eclassificere nda nsoortenarme .D emanie rwaaro pbeid epro ­ gramma'sd emoeilijkhede nto tuitin glate nkome ni sverschillend .TWINSPA N meldthe taanta lmisclassificatie spe rtype .Di taanta li svoo rd esoortenrijk e duingraslandene nd evalleie nduidelij khoge rda nvoo rd esoortenarm ekwelde r end ehog e strandvlakte.VEGTA Bken tdez emogelijkhei dniet .D ewijz ewaaro pd e moeilijkhedenui td eVEGTAB-tabe lblijken ,hang ta fva nd ekenni se nervarin g vandegen edi ehe tprogramm abediende .Vaa kbestaa td eneigin go md efloris ­ tischeindelingscriteri a tevervange ndoo rlandschappelijke . Eenopmerkelijk eeigenscha pva nall eVEGTAB-tabelle ni sda tz eee nrestgroe p bevatten,samengestel dui topname nwaa rd eonderzoeke rgee nraa dme ewist .I n enkele gevallenbevatt edez egroe pmee rda n10 %va nd eopnamen .Hie rblee kd e •11 - werkelijkheidvaa k ingewikkelder tezij nda nhe too gko noverzien .VEGTA Bmaak t hetd eonderzoeke r indi topzich too knie tgemakkelijk .Doorda td emaximal ere - gellengteva nVEGTA Bmaa r8 0positie sbedraagt ,kunne no phe tbeeldscher mhoog ­ stens8 0opname ngelijktijdi gworde noverzien .He toverzich tmoe tworde nbehou ­ dendoo rn aelk everanderin gee nuitdraa iva nd egehel etabe lt emaken ,wa ter g bewerkelijk ise nee nevenwichtig eclassificati ebemoeilijkt .TWINSPA Ni svrij ­ welonafhankelij kva nhe tvisuel eoverzich tda td egebruike rove rd etabe l heeft,e ndaardoo rword the tgebrui kva nTWINSPA Nvee lminde rdoo rd eeigen ­ schappenva nee nbeeldscher mbeïnvloed .TWINSPA Nzel fheef tsteed sall eopname n gelijktijdig terbeschikking . Concluderend: 1.Toegepas to psoortenarm eopname n (bijvoorbeel d lagekwel ­ der)leide nVEGTA Be nTWINSPA Nto tongevee rdezelfd evegetatietypen .2 .Toege ­ pasto psoortenrijk eopname n (bijvoorbeel dhygroserie )leide nd eprogramma' s totverschillend e resultatendi enie teenvoudi gto telkaa rherlei dkunne n worden.3 .Me tVEGTA Bverlies tme nhe toverzich tove rgrot evegetatietabellen .

4.2Vergelijkin g VEGTAB enTWINSPA Nvoo rRottu m198 1 (bijlagenI e nII ) Omdatallee nhe tmateriaa lva nRottu m indetai li sgeanalyseerd ,gaa nw eo pdi t gebiednade rin .Voo ree ngedetailleerd ebeschrijvin gva nd evegetati eva nonz e drieoostelijkst ewaddeneilande nword tverweze nnaa rVa nde rAar t& Louppe n (1975),Va nde rAar t (1976)e nBouwsem a (1983). Vand edoo rd eM Dgeleverd eVEGTAB-tabelle nval tdi eva nRottu m198 1o pdoo r deoverzichtelijk e indeling.I nd etabe li sd ehan dmerkbaa rva nee ngoed e kennerva nd ehaloseri eva nhe twaddengebied .D eonderscheide ncluster skome n goedoveree nme td eduidelij kherkenbar e syntaxa,zoal sdi ei nd eliteratuu r zijnbeschreve n (o.a.Dijkem a6 eHeydeman n 1984).Di ti snie tverwonderlij k omdatd ekweldervegetatie sva nhe twaddengebie dgoe dbeken dzijn . Ind evolgend ebesprekin gva nd evegetatiekundig edetail szij nd everwij - v zingennaa rVEGTAB-type nvoorzie nva nee n end everwijzinge nnaa rTWINSPAN - typenvoorzie nva nee n .Waa rhiern agestel dword tda tVEGTA Bo fTWINSPA Nwe l ofnie tonderschei dmaakt ,word tdaarme ebedoel dda td egebruike rva ndez epro ­ gramma'sda tdeed ,waarbi jka nworde nopgemerk tda tTWINSPA Nhiervoo rwe lex ­ plicietecriteri alevert ,e nVEGTA Bniet . HetSuaedetu mmaritima e (2 )i si nTWINSPA Nondergebrach t incluste r 22. Behalved eassociatie sva nhe tverbon dThero-Salicornio nonderscheid tVEGTA B ookno gdi tverbon dal szodani g (12) .Kennelij kwis tVEGTA Bd eonde rdi tver ­ bondgerangschikt e opnamennie tt eplaatse ni nee nva nd eassociaties .Naas td e desbetreffende associaties ishe tverbon d inhe tTWINSPAN-resultaa tnie tal s -12-

v t apartecluste r terugt evinden .He tSalicornietu mdolichostachya e (1 ,8) , het v t Juncetumgerardi ime tAgrosti sstolonifer ae nFestuc arubr a (10 , 21)e nd e speciaalo pRottu mvoorkomend eovergan gtusse nkwelde re nbiestarwegrasduintje s (V21,t 18, Ü22e nt 23)zij noo kdoo rTWINSPA Nal scluster sherkend .Dez elaat ­ stegemeenscha p iskennelij kminde rhomogee nda nVEGTA Bdoe tvermoeden ,wan t TWINSPANonderscheid thieri ndri etypen .Cluste rC 22bi jTWINSPA N ist eidenti ­ ficerenme the tSalicornietu mbrachystachyae ,da tnie tme tVEGTA B isonder ­ scheiden. v HetHalimionetu mportulacoidi s (5 )e nhe tverwant e Plantagini-Limonietum v ( 6)va nd emiddelhog ekwelde rworde ndoo rTWINSPA Nsamengenome n inee ncluste r ( 9).VEGTA Bhoud tdez eassociatie swa tgeforceerd ,gescheiden ,wan ti nhe top ­ namemateriaal isnauwelijk seenduidi gverschi laanwezig .Hetzelfd egeld tvoo r hetJuncetu m gerardiime tJuncu sgerardi i (7 )e nhe tPuccinellietu mmaritima e v t ( 3),di eworde nsamengevoeg d inTWINSPAN-cluste r 20.He tArtemisietu m v maritimae typicum (8 )e nd eArtemisi amaritima-facie sva nhe tArtemisietu m v maritimae (9 )zij ndoo rVEGTA Bva nelkaa ronderscheide no pgron dva nhe tver ­ schili nbedekkin gva n Artemisia maritima. TWINSPANonderscheid the t Artemisietummaritima eniet .D eopname nzij nondergebrach t inenkel evegetatie - typenva nd ehog ee nhoogst ekwelde r (20 , 21e n 22).Kennelij kspele nd e hogebedekkinge nva n A. maritima binnend egehel etabe lvoo rTWINSPA Ngee nro l vanbetekenis . Deopname nva nd egemeenschappe nva n (overstoven)vloedmerk ,zoal sd e v v Honkenyapeploides-sociati e (18) ,he tAtripllcetu mlittorali s (19 )e nhe t Atriplicetumsabulosa e (20) ,zij ndoo rTWINSPA Ngeplaats t ind ecluste rva n hetElymo-Ammophiletu mtypicu m (25) .Oo ki nd everder eopsplitsin gva ncluste r 25kome nd evloedmerkgezelschappe nnie tduidelij knaa rvoren .Di tbeteken tda t desoortensamenstellin gva nd egenoemde ,efemer evloedmerkassociatie s grote overeenkomstheef tme the tElymo-Ammophiletu m langsd erande nwaarva nzi jvoor ­ komen.Overigen sonderscheide nVEGTA Bnoc hTWINSPA Nd eCakil emaritima-sociati e t v ( 25).TWINSPA Nva the tminde refemer eAtriplici-Agropyretu mpungenti s (17 ) bredero pda nVEGTAB .Dez evoora lo poud evloedmerke nvoorkomend eassociati e wordtsamengenome nme tee ndee lva nhe tElymo-Ammophiletu m festucetosum ( 26). Paso phe tvijfd enivea ukom td eassociati enaa rvore n ( 52). HetAgropyretu mboreo-atlanticu mi sbi jVEGTA B( V22) groterda nbi jTWINSPA N t v ( 24).He tElymo-Ammophiletu mtypicu m (23 )bevat ,zoal svermeld ,bi jTWINSPA N ookd esyntax ava nvloedmerken .D esubassosiati e festucetosumva nhe t Elymo-Ammophiletum (24 )laa tzic ho phe tvierd eTWINSPAN-nivea uherkenne ni n eendee lva ncluste r 26e nd egehel ecluste r 27.Cluste r 26i sonderscheide n -13- opgron dva n Festuca rubra ssp. commutata en 27o pgron dva n F. rubra ssp. arenaria. Paso phe tvijfd enivea uword t incluste r 26he tfestucetosum-dee l ( 53)afgescheide nva nd eres tva n 26.D ebeid eondersoorte nva n F. rubra zijn inhe tvel dmoeilij k teherkenne ne ndaaro mmoe taa nhe tonderschei d tussen 26 en 27ee ngering ewaard eworde ngehecht .Bi jVEGTA Bspele nd eondersoorte n geenro lbi jd eindelin gva ndez eassociati e (24) .D egebruike rva nhe tpro ­ grammahiel dwellich tbi jd eclassificati ea lrekenin gme the tmoeilijk eonder ­ scheidtusse nd eFestuca-taxa . Destruwele nworde ndoo rTWINSPA Ngehee lander singedeel dda ndoo rVEGTAB . Delaatst emaak tonderschei dtusse nhe tPolypodio-Salicetu m (25) ,d eHippopha e v rhamnoides-consociatie (26 )e nee nvarian tva nhe tSalicetu mpentandro - arenariae (27) .TWINSPA Ndaarentege nonderscheid tbinne nd estruweel-cluste r van Hippophae rhamnoides, Salix repens, Rubus caesius, Populus alba (aange­ plant?)e n S. cinerea, eengroe pme t Leymus arenarius (14 )e nee ngroe pme t Potentilla anserina (15) .D elaatst egroe pheef tee nvalleiachti gkarakter . Overigens isd eecologisch ebetekeni sva nd eVEGTAB-indelin ghie rnie tgroo ti n verbandme the tvermoedelij kartificiël ekarakte rva ndez evegetaties . Opvallend isoo kda tsommig eva nd edoo rVEGTA Bonderscheide nsyntax ame t weinigopname n- d eJuncu smaritimus-Oenanth elachenalii-associati e (13) ,d e v v Phragmitescommunis-consociati e (15 )e nGlau xmaritima-sociati e (4) , het v v Halo-Scirpetum (14) ,Typhetu mlatifolia e (16 )e nPuccinellietu mdistanti s v t ( 11)- doo rTWINSPA Nzij nondergebrach tbi jandere ,groter ecluster s (2 0t/ m 27,behalv e 24).I necologisc hopzich tzij nd esyntax adaarme evaa kbete rge ­ plaatst,wan the tTyphetu m (27 )bi jvoorbeel dkom tn uaa nd ezoet ekan tvoo r ennie taa nd ezoute ,waa rVEGTA Bhe tplaatste .Va nsommig esyntax azij nd e opnamenove rverschillend eTWINSPAN-cluster sverspreid .He tPuccinellietu m distantis isverdeel dove rze scluster s (2 0t/ m 23, 25e n 26).Oo ki nwer ­ kelijkheidkom tdez eassociati eversprei ddoo rander eplantengemeenschappe n voor. Behalve standaardbewerkingeno pongewoge ndata ,voer tTWINSPA Noo kbewer ­ kingenui to pgewoge ndata .Hierdoo rword the tmogelij khe tresultaa t testure n ind erichtin gva nd eVEGTAB-tabe lva nRottu m1981 .Daarvoo rdiene nkensoorte n teworde novergewaardeer d ofander esoorte nt eworde nondergewaardeerd .Doorda t TWINSPANdez evoorwaarde ni nd eoutpu tvastlegt ,i sme ni nstaa to mopname nva n eenvolgen dtijdsti po pidentiek ewijz et ebehandelen ,waardoo rd egeconsta ­ teerdeverschille no preël everanderinge nberusten . Opbovengenoemd e enno gander emaniere n (Hill1979 )ka nhe tTWINSPAN - resultaato pee nklassiek eassociatietabe lworde ngeijkt .Interessante rlijk t •14-

heton sechte ro md eklassiek eplantengemeenschappe n tetoetse naa nee n TWINSPAN-output.TWINSPA Nheef tdaarbi jno ghe tvoordee lva nee nhiërarchisch e indelingdi eee nduidelijk e structuur ind evegetatietabe laanbrengt .Di tlaat ­ stei sme tVEGTA Boo kmogelijk ,maa rhe tresultaa thang tster ka fva nd ekenni s enervarin gva nd eonderzoeker . Concluderend:1 .Vegetatieclassificati eheef taltij dee nsubjectie felemen t inzich ;kennis ,intuïti ee nsmaa kkome ni nhe tresultaa tto tuiting .Di ti s bijVEGTA Bsterke rda nbi jTWINSPAN .2 .Ee nherhaald e toepassingva nVEGTA Bo p dezelfdeopname nhoef tnie tto tdezelfd eclassificati e teleide nal sd eeerst e toepassing.Bovendie nlig td ewijz ewaaro pd eclassificati e totstan dkwa mnie t vast.Ee nVEGTAB-classificati e isdaardoo rvrijwe lnie tt ereproduceren ,wa ti n hetkade rva nmonitorin gee nnadee lis .Voo rTWINSPA Ngeld tdi tbezwaa rniet , omdatTWINSPA Nclassificatiecriteri aoplever tdi esteed sopnieuw ,oo ko pande r materiaalkunne nworde ntoegepast .Uiteraar dzij nd ecriteri awe lafhankelij k vanhe topnamenbestan dwaarme ed eclusterin gooi twer duitgevoerd .Zi jbehoeve n dusnie tvoo relk eander edatase tee neve nbevredigen dresultaa to pt eleveren .

4.3Veranderinge n ind evegetati eva nRottu mtusse n198 1e n198 7 ^Ee neerst e indrukva nd evegetatieveranderin gva nRottu mwer dme tbehul pva n TWINSPANo ptwe emaniere nverkregen : (4.3.1)interpretati eva nd everschille n tussend ejaartabelle nafzonderlijk ; (4.3.2)interpretati eva nd everschille n binnenee ntabe lwaari nd eopname nui t198 1e n198 7zij nsamengevoegd . Inhe t laatstegeva lword ti nd eonderscheide ncluster she taanta loud e (1981)e n nieuwe (1987)opname ngenoteerd .O pgron dva nd everhoudin gwaari nopname nui t 1981e n198 7i nd etype nvoorkomen ,kunne n 'oude'e n 'nieuwe'type nworde n onderscheiden.O pdez ewijz e ishe tmogelij kvegetatieveranderinge n ophe t spoort ekomen .Voorwaard e iswe lda td evegetati e inbeid ejare nvolgen shet ­ zelfdeschem a isbemonster d enda tderhalv ehe taanta lopname npe rstratu mi n beidejare nvrijwe lgelij kis .Omda tee nbemonsteringsschem a ontbreekt,i snie t uitt emake no faa nd eeerst evoorwaard e isvoldaan .D everdelin gva nd eaan ­ tallenopname nove rd ejare ne nd eeilande n (tabel1 )ka ndoe nvermoede nda t aand etweed evoorwaard e redelijki svoldaan .Waa rhiern agesproke nword tove r deomvan gva nee ntype ,i sdi tee ninterpretati eo pgron dva nhe taanta lopna ­ meni nda ttype .

4.3.1 1981e n198 7afzonderlij k (bijlagenI Ie nIII ) Inhe tvolgend ezij nd eclusternummer sva n198 1nie t (bijlageII )e nd eclus - ternummersva n198 7 (bijlageIII )we londerstreept . •15-

In198 1treed t Spartina anglica inhe tSalicomietu mdolichostachya e (8) weliswaaro pal sindicatorsoort ,maa rpa si n198 7blijk te rsprak et ezij nva n eenSpartinetu m anglicae (31).He tSalicomietu m dolichostachyae (8,61 )e n Salicomietum brachystachyae (22,60 )zij ni nomvan gafgenomen ,terwij lhe t laatstesyntaxo noo ki nsoortenrijkdo mafnam .Doo rdi tlaatst ekom the t Salicomietumbrachystachya ei n198 7mee roveree nme td ebeschrijvin gerva ni n deliteratuur .I n198 7splitse ndez ebeid elaatst esyntax azic hpa so phe t vijfdenivea uaf .Oo khe tPuccinellietu mmaritima e (p.p.20 ,57) ,i n198 7o p hetvijfd e splitsingsniveaupa sonderscheiden ,i swa tsoortenarme rgeworden .D e toenameva nhe tSpartinetu me nd eafnam eva nd esoortenrijkdo mwekke nd eindru k dathe tpionierkarakte rva nd elag ekwelde ri stoegenomen .Di tzo uveroorzaak t kunnenzij ndoo rd estijgin gva nhe tgemiddeld ehoogwate raa nhe tbegi nva nd e jarentachti g (Dijkemae tal .1988) . HetHalimionetu mportulacoidi s enPlantagini-Limonietu m (19,29 )name neven ­ eensi nomvan gaf .He tJuncetu mgerardi ime tJuncu sgerardi i (p.p.20 ,54 )e n hetJuncetu m gerardiime tFestuc arubr ae nAgrosti sstolonifer a (21,53 )zij n ongeveergelij kgebleve ni nomvang .He tArtemisietu mmaritima e (55)word tpa s in1987 ,al sfacie sva nArtemisi amaritima ,o phe tvijfd eniveau ,onderschei ­ den.Dez everanderinge nzij nmoeilij kt einterpreteren . Detypisch egemeenscha pva nd eovergan gtusse nkwelde re nbiestarwegrasduin - tjes (23,56 )i soo kafgenomen ;i n198 7pa swee ronderscheide no phe tvijfd e splitsingsniveau.Di ttyp ei sno gmee rafgenome nda nhe ta llijkt ,wan too k cluster2 2me t Salïcornia brachystachya washieraa ner gverwant .D ebiestarwe - grasduintjes (Agropyretumboreo-atlanticum ;24 ,.12 )zij ni n198 7wa tminde rom ­ vangrijkda ni n1981 .He ti sonduidelij ko fdez eafnam eva nbetekeni sis . Opmerkelijki sda the tAtriplici-Agropyretu mpungenti s (46,5 2e n5_2 ) met Elymus pycnanthus zichwa tuitbreidde .D ehelmduinen ,Elymo-Ammophiletu m typicum (25,47) ,bleve ni nomvan ggelijk .He tkarakte ri swe lster kveranderd : Sedum acre en Oenothera parviflora speleni n198 7ee ngrot erol ,terwij lda ti n 1981wa sweggeleg dvoo r Honkenya peploides, Cakile maritima en Salsola kali. Ook Atriplex littoralis en A. laciniata komeni n198 7minde ro fi nhe tgehee l nietvoor .Hierui t iso pt emake nda the t (overstoven)vloedmerkkarakte ri saf ­ genomen.Tenslott e ishe tElymo-Ammophiletu mfestucetosu m (53,2 7e n22 )be ­ hoorlijkuitgebreid .Ee nafnam eva n Taraxacum officinale, Oenothera parviflora, Sedum acre, Sonchus arvensis ssp. maritimus en Cirsium arvense, alsmeded etoe ­ nameva n Stellaria media, Poa pratensis en Cerastium fontanum wijzeno pee n toenemende stabilisatieva ndi ttyp eduinen .Zonde rnader egegeven s ishe ton ­ duidelijkwa td eoorzaa kva ndez everanderinge n is.He ti sgoe ddenkbaa rda t •16- dithe teffec ti sva nd eactiviteite nva nRW Ste nbehoev eva nd ekust ­ verdediging. Eenander eopmerkelijk everanderin gdee dzic hvoo r ind estruweelontwikke ­ ling.He tdrog eduinstruweel ,i n198 1Polypodio-Salicetu m (14)genoemd ,ha d zichi n198 7ontwikkel d totee nSambuco-Berberidion-achtig evegetati e (9),me t Solanum dulcamara, Sambucus nigra, enwaarschijnlij kaangeplant e soortenal s Lycium barbarum, Acer pseudoplatanus en Populus alba. Hetlig tvoo rd ehan dd e laatstgenoemde soorteno pRottumeroo gt esituere ni nd e 'tuinva nToxopeus' . Eenduinvalle ime t Salix repens, Hippophae rhamnoides, S. cinerea, Epipactis palustris en Potentilla anserina (15)wa si n198 7verander d inenerzijd see n Salicetumpentandro-arenaria e (17)me t Hippophae rhamnoides en Salix repens, en anderzijds inee n 'Salicetum' (16)me t Salix fragilis, S. alba en Alnus glutinosa. Epipactis palustris heeftzic hove ree ngroter eoppervlakt e 'verdund'. Deafwezighei d in198 7va n Puccinellia distans, Atriplex laciniata en Typha latifolia, endu sva nhe tPuccinellietu m distantis,Atriplicetu msabulosa ee n Typhetumlatifoliae ,i sopmerkelijk .D eGlau xmaritima-sociati ei si nhe topna ­ memateriaalva n198 7nie taanwezig .He tArtemisietu mmaritima etypicu m lijkti n 1987oo kt eontbreken .I nda tjaa rword td ePhragmite scommunis-consociati ewe l duidelijkafgesplits t (p.p.10) .He tAtriplicetu m littoraliskom ti n198 7ove r meercluster svoo rda ni n1981 .Deel sindicere ndez everanderinge nhe tafnemen ­ depionierkarakte rva nd evegetati ee ndeel shebbe nz ebetrekkin go pt eweini g opnameno fzij nz enie tgoe dt eduiden . Bijd einterpretati eva nd ebeschreve nvegetatieontwikkelin gwreek tzic hd e afwezigheidva npermanent eproefvlakken .Z oi sbi jvoorbeel dnie tduidelij ko f hettoegenome npionierkarakte rva nd ekwelde rdoo rzeewaarts euitbreidin gva n delag ekwelde r isontstaa no fdoo rerosi eva nd ehoger edelen .Voo rd ekwel ­ derslang sd eFries ee nGroninge rnoordkus thebbe nBouwsem a (1987)e nDijkem a etal .(1988 )ee noplossin guitgewerkt ,gebrui kmaken dva npermanent eproef ­ vlakken,meetvakke ne nvegetatiekarteringen .

4.3.2 1981e n198 7gezamenlij k Opgron dva nd everdelin gva noud ee nnieuw eopname nove rd etype nka nworde n geconcludeerdda td ekwelde rminde r isverander dda nd eduinen .O pd ekwelde r isallee nhe taandee lva nd etype nme t Elymus farctus afgenomen.D eres tva nd e typeni svrijwe lgelij kgebleven . Ind eduine ni svee lveranderd .Hie rzij nvoora ld esoorte nva noverstove n -17- vloedmerkenverdwenen : Cakile maritima, Salsola kali enoo k E. farc tus. Sterk toegenomenzij nd etype nva nd edrog eduine nme tsoorte nal s Festuca rubra, Taraxacum officinale, Leymus arenarius en Ammophila arenaria. Apartevermeldin gverdien td euitbreidin gva nsoorte nva nduinvalleien ,zo ­ als Phragmites australis, Epipactis palustris en Calamagrostis epigejos. Concluderend: 1.He tpionierkarakte rva nd elag ekwelde r istoegenomen .2 . Hetvloedmerkkarakte rva nd ehelmduine ni safgenomen ;e rvind tee nstabilisati e plaats.3 .I nhe tstruwee lbreide nd enitrofiel esoorte nzic huit .4 .D eafwe ­ zigheidva npermanent eproefvlakke nbelemmer td einterpretati eva nd egegevens . 5.D eanalys eva nd egezamenlijk eopname nleid tto tdezelfd eresultate nal sdi e van198 1e n198 7afzonderlijk .

4.4Veranderinge n ind evegetati eo pd eafzonderlijk e eilandentusse n 1981e n 1987 Zoalsa lvermel dbestaa tRottu mui tdri eeilande ne nwe lRottumeroog ,Rottumer ­ plaate nZuiderduintjes .Ee nbewerkin gva nd eopname nva nd eafzonderlijk eei ­ landenka nhe truw ebeel dva nd evegetatieveranderin g detailleren.He taanta l bewerkteopname npe reilan di sweergegeve n intabe l1 .

Tabel1 .Aanta lopnamen ,pe rjaa re npe reiland .

Aantalopname n Eiland 1981 1987 Totaal

Rottumeroog 138 123 261 Rottumerplaat 178 198 376 Zuiderduintje s 15 18 33

Totaal 331 339 670

4.4.1 Rottumeroog (bijlageIV ) Rottumeroog ishe toudst eva nonz edri ekleine ,oostelijkst ewaddeneilande ne n isal senig epermanen tbewoon dgeweest .He tbestaa tui tee nkwelde rdi eaa n driezijde ni somgeve ndoo rlag ezandig evlakte ne nduintjes .D ekwelde rwater t afo phe tzuiden .Midde nove rhe teilan dloop tee nzanddij kdi eaa nd ewestkan t isverstevig dme teenvoudig ewaterbouwkundig everdedigingswerken .He thoogst e puntva ndez edijk ,da tteven she thoogst epun tva nhe teilan d is,lig t8, 6m •18- bovenNAP .I nd ebeschuttin gva ndi thoogst epun te nd ekustverdedigingswerke n ligtee nwoonerf ,i nd ebuur twaarva nenig evochtig evalleie nvoorkomen .Aa nd e zuidoostzijdeva nRottumeroo gbevind tzic hee nkleine ,begroeid eplaat ,Zuider - strandgenaamd ,waarva nhe thoogst epun t2, 6m bove nNA Pligt .D evegetati eva n dezeplaa tword tbi jdi eva nRottumeroo ggerekend . Hetaanta lo pRottumeroo ggemaakt evegetatieopname n isvee lkleine rda nda t opRottumerplaa t (zietabe l 1). Hetaanta lo pRottumeroo gaangetroffe nplante - soorteni sechte r5 0grote rda no pRottumerplaat .Dez erijkdo mva nRottumeroo g ist edanke naa nd ebewoning ,di ei nee nsoortenarm eomgevin gmeesta lvoo ree n toenameva nsoorte nzorgt . Inhe topnamemateriaa l isgee nscher ponderschei d temake ntusse nd evegeta ­ tieva nd ekwelde re ndi eva nd ehog estrande ne nvloedmerken .Di thoud tver ­ bandme td egering eoppervlakt ekwelde re nhe toverheersend eeffec tva nver ­ stuiving,waardoo rdele nva nd ekwelde rherhaaldelij kworde noverstoven . Delag edele nva nd ekwelde rzij nbegroei dme tee nvegetati ewaari n Puccinellia maritima, Salicornia brachystachya, Suaeda maritima en Salicornia dolichostachya veelvoorkomen . Ietshoge r groeien o.a. Plantago maritima, Glaux maritima en Limonium vulgare. Opd eallerhoogste ,overstove ndele nvinde nw e vooral Agrostis stolonifera, Sonchus arvensis ssp. maritimus, Elymus pycnanthus, Plantago coronopus, Sedum acre, Cakile maritima en Centaurium littorale. Debegroeiin gva nd eduine ne nd estuifdij kword tgekenmerk tdoo rd evermoe ­ delijkmassaa laangeplant e Ammophila arenaria. Tevenskome ni ndez ehog ezan - digegebiede nd evolgend e soortenvoor : Taraxacum officinale, Festuca rubra, Cerastium semidecandrum, Sedum acre en Leymus arenarius. Delage ,zandig e delen,zoal shog estrande ne noverstove nvloedmerken ,zij nbegroei dme t Honkenya peploides, Cakile maritima, Salsola kali en Elymus farctus. Dedoo rstuifdijke nomgeve nvochtig elaagte no pd ewestpun tva nRottumeroo g zijnbegroei dme tee nstruwee lva n Salix repens, S. cinerea en Populus alba. Dezelaatst e iswaarschijnlij kaangeplan tdoo rd evroeger ebewoners .Hie re n daargroeie n Calamagrostis epigejos, Potentilla anserina en Epipactis palustris. Eenverkennend eanalys eva nd everanderinge n ind evegetati eva nd ekwelder , deduine ne nd evalleien ,lever the tvolgend eop .O pd ekwelde r ishe taandee l vand estrand - enoverstuivingsplante nafgenomen .Di tblijk tui td eafnam eva n hetkweldertyp eme t Elymus farctus. Tevensheef the ttyp eme t Festuca rubra zichuitgebreid ,hetgee nee ntoenam ebeteken tva nhe tareaa lhog ekwelder . Ind eduinbegroeiinge nhebbe nzic hvergelijkbar everanderinge nvoorgedaan . -19-

Ookhie rzij nd evegetatie sva nstuiven dzan do foverstove nvloedmerke nafgeno ­ men.Di tbetref td evegetatietype nme t Elymus farctus, Salsola kali, Honkenya peploides en Cakile maritima. Devegetatietype nva nd emee rgestabiliseerd e duinenzij ndienovereenkomsti g toegenomen,zoal sblijk tui td etoenam eva nd e typenwaari nd evolgend e soortenee nro lspelen : Taraxacum officinale, Senecio jacobaea, Sonchus arvensis ssp. maritimus, Oenothera parviflora, Leontodon autumnalis en Cerastium fontanum. Opmerkelijk isd ewijzigin gdi ezic hi nd evalleivegetati eheef tvoorgedaan . In198 1wer ddez egekenmerk tdoo r Populus alba, Potentilla anserina, Chamer ion angustifolium en Rubus caesius. Ditassortimen twijs to pee ndoo roverstuivin g verruigde laagte.I n198 7wa sd esituati egehee landers .Toe nhadde nd everrui - gingsindicatorenplaat sgemaak tvoo ro.a . Epipactis palustris, Calamagrostis epigejos en Carex arenaria, hetgeenwijs to pee nafnam eva nd estruweelontwik ­ kelinge nee ntoenam eva nd evalleivorming .

4.4.2 Rottumerplaat (bijlageV ) Rottumerplaat ligto pkort eafstan d tenweste nva nRottumeroog .Ee nzeega t scheidtd etwe eeilanden .He tlanggerekt eeilan dbestaa tui tee nvri jgrot e kwelderdi eaa nd enoordzijd e tegend eze ei sbescherm ddoo ree nstuifdij kdi e na195 0i saangelegd .Dez ebereik tee nhoogt eva n8, 8m bove nNAP ,welk eo phe t eilandnergen sword tovertroffen .O pd ekwelde rzij npuindamme naangeleg dte r beschermingva nd estuifdijk .Vla kvoo rd ewestpun tlig tee naanta lbegroeid e zandplaten,di ewe lafzonderlij kzij nbemonsterd ,maa rnie tafzonderlij kzulle n wordenbesproken .D evegetati e isgrofwe gt escheide ni ndi eva nkwelder se n duinen.Duinvalleie nkome nvrijwe lnie tvoor . De lage kwelder wordt gekenmerkt door Puccinellia maritima, Salicornia doli- chostachja, afgewisseldme t Halimione portulacoides en Plantago maritima. De hogeredele nzij nbegroei dme tgezelschappe nwaari n Elymus pycnanthus, Festuca rubra, Trifolium repens en Glaux maritima veelvoorkomen . Deduinbegroeiinge nvalle nwee ruitee ni ndi eva nd elag eduine ne noversto ­ venvloedmerken ,e nd ehogere ,mee rgestabiliseerd e duinen.Voo rd eeerstge ­ noemdezij no.a .d evolgend esoorte nkarakteristiek : Elymus farctus, Salsola kali en Sedum acre. Voor dehoger e duinen zijn dit o.a. Ammophila arenaria, Stellaria media en Leymus arenarius. Devegetatie sva nd ekwelde re nva nd elag eduine nzij nverrassen dweini g veranderd.Di ti sopmerkelij komda td evegetatie sva nRottumeroo g enva nd eno g tebespreke nZuiderduintje swe lee nduidelijk everanderin gt ezie ngeven .I nd e overigeduinbegroeiinge n iswe lee nveranderin gopgetreden ,zoal sui the tvol - •20- gende zalblijken . Wat dekwelde r betreft, ise rslecht s eenmarginal e aanwijzing voor deaf ­ nameva nbegroeiinge nme to.a . Puccinellia maritima en Halimione portulacoides. Dit type isnamelij k samengesteldui t5 7opname nui t198 1tege n4 2ui t1987 .D e restva nd etype n isi nd ebeschouwd e periode vrijwel ongewijzigd gebleven. Ookd ebegroeiinge nva nd elag e duinene noverstove nvloedmerke nzij nnie t veranderd: detype nva n Salsola kali, Elymus farctus en Sedum acre komeni n 1987 evenveel voor alsi n1981 .Ander s gesteld ishe tme td ehoge ,drog e dui­ nen.He ti saannemelij k datdaa r Leymus arenarius zichheef t uitgebreid, samen meto.a . Agrostis stolonifera, Festuca rubra, Trifolium repens en Leontodon autumnal is. Deze wijziging duidto phe tvastlegge nva nhe tduinzan d endu so p een afnameva nd everstuiving . De enige grote wijziging heeft plaatsgevonden indrog e totvochtig e laagten. Hierinhebbe n zich struwelen ontwikkeldva n Salix repens, Sambucus nigra en Hippophae rhamnoides, waarino.a .d evolgend e kruidenvoorkomen : Solanum dulcamara, Cirsium vulgare en Urtica dioica. Ditgezelscha pkwa m in198 1nauwe ­ lijksvoor .

4.4.3 Zuiderduintjes (bijlageVI ) Zuiderduintjes isd enaa m voor eenminuscuu l eilandje tenzuide nva nRottumer - ooge nerva n gescheiden dooree nondiep e geul.He ti snie tvee l meer danee n begroeide zandplaat,bestaand e uitee nklein e kwelder,di eaa nd enoord- ,west ­ en zuidzijde isomgeve n dooree nzandwal .D ekwelde r watert afnaa rhe toosten . Hethoogst e punt ligt 2,30m bove nNAP .Duinvalleie n ontbreken. De begroeiingva nd ekwelde r bestaatui to.a . Suaeda maritima, Spergularia maritima, Puccinellia maritima en Salicornia brachystachya. Opd elag edele n komt Spartina anglica voore no pd ehog edele n Glaux maritima. Dezandwa le nd e hoge,zandig edele nva nd ekwelde rzij nbegroei dme t Elymus farctus, Matricaria maritima en Artemisia maritima. Opmerkelijk isda t Ammophila arenaria vrijwel ontbreekt. Eenvergelijkin gva nd eopname nuit 1981 ,me tdi eui t198 7laa t zienda td e vegetatieva nd ezandwa l end ehog e kwelder grotewijziginge n heeft ondergaan. De zandwal werd in198 1gekenmerk t doorvegetatie sva nstuivend e duinene n overstovenvloedmerken .Soorte nal s Honkenya peploides, Atriplex laciniata, Ca- kile maritima en Leymus arenarius waren abundant aanwezig. In198 7kwame n deze soorten aanzienlijk minder voor enwer dhe tvegetatiebeel d bepaald door Agrostis stolonifera, Festuca rubra, Stellaria media en Matricaria maritima. Deze verandering wijst duidelijk opee nafnam eva nd everstuiving . -21-

Opd ekwelde rkwa m in198 1opmerkelij kvee l Elymus farctus voor,hetgee n wijsto pvee l instuivendzand .I n198 7kwa m E. farctus veelminde rvoor ,ter ­ wijl Spartina anglica, diekarakteristie k isvoo rd elag ekwelder ,wa stoegeno ­ men.Hoewe ldez ewijziginge nminde r spectaculairzij nda ndi eva nd eduintjes , istoc hduidelij kda too khie ree nafnam eva nd everstuivin gmerkbaa ris . Concluderend: 1.Rottumeroo gheef tee nrijker eflor ada nd eander eeilanden . 2.O pd ekwelde r ishe taandee lva nstrand - enoverstuivingsplante nafgenomen . 3.D ehog ekwelde ri si nareaa ltoegenomen .4 .Vegetatie sva nstuiven dzan de n vloedmerkenzij nafgenome ne ndi eva ngestabiliseerd e duinentoegenomen .5 . Duinvalleienzij ntoegenomen . 1.D ekwelde re nd elag eduine nva nRottumerplaa t zijnweini gveranderd .2 . Ind ehog eduine ni sd everstuivin gafgenomen .3 .I nd evalleie nheef tzic hee n struweelontwikkeld . 1.Va nd eZuiderduintje si se rvoora lo pd ezandwa le nd ehog ekwelde ree n duidelijkeafnam eva nd everstuiving .

4.5Omgevingsvariabele n DetrendedCorrespondenc eAnalysi s (DCA)i see nordinatietechnie k dieo.a .dee l uitmaak tva nhe tCANOCO-programm a (TerBraa k 1988).Dez etechnie kwer dtoege ­ pasto pd efloristisch edat ava nRottumeroog .He tordinatiediagra m isgoe dt e interpreteren.D eeigenwaard eva nd eopeenvolgend eDCA-asse nbedraag trespec ­ tievelijk0,66 ,0,30 ,0,2 0 en0,14 .D ehog ewaard eva nd eeerst ea se nd ehal ­ veringerva no pd etweed egeve naa nda td emeest evariati eo pa s1 lig te nda t hetafbeelde nva ndiagramme nme td easse n3 o f4 nauwelijk s informatief is.W e beperkenon sdaaro m totee nbesprekin gva nd easse n1 e n2 (fig .1) . Deeerst ea si st einterpretere nal see nzout-zoe tgradiënt :link sd ekwel ­ dersoorten (Salicorniaspp. , Puccinellia maritima, Glaux maritima etc.)e n rechtsd esoorte nva nzoet evalleie n (o.a. Salix repens). Dezegradiën tblijk t duso pRottumeroo gd ebelangrijkst e ecologische factort ezijn . Detweed ea si svoora lt einterpretere nal see noverstuivingsgradiënt .Di t blijktui td ehog escor eva n Salsola kali, Honkenya peploides en Elymus farctus end elag escor eva n Agrostis capillaris, Trifolium repens en Ononis spinosa. Tegelijkertijd laatzic hi ndez esoortentegenstellin gwedero mee nzout-zoe t gradiëntherkennen .D etweed ea si sdu sminde reenduidi gda nd eeerste .Veel - duidigheid iskarakteristie kvoo rall eordinatiediagramme nva nd ewaddeneilan ­ den,doorda td eopname nstamme nui tee ngroo tgebie dwaari nd einvloe dva nvel e belangrijkeecologisch e factoreno pd evegetati emerkbaa ris . Vand egegeven sva nRottumeroo g iseveneen see nCanonica l Correspondence -22-

Fig.1 .Ordinatiedlagra m (DCA)va nRottumeroog .Nie tall esoorte nzij nvermeld . •23-

Analysis (CCA)uitgevoer d metbehul p vanhe t programma CANOCO (TerBraa k 1988), met debedoelin g na te gaan of de eerderbehaald e resultaten konden worden gedetailleerd metbehul p van omgevingsvariabelen. Dat wil zeggen dat we hebben trachten na te gaanwa t debijdrag e isva nverschillend e ruimtelijke factoren en de tijd, aan de floristische variatie ind evegetatietabel . CCAbied t tevens demogelijkhei d om debijdrag e vanverschillend e factoren alshe twar e af te trekkenva n de totale variatie,waardoo r de resterende variatie kanworde n toe­ geschreven aan andere factoren. Op diemanie r kanbi j voorbeeld het effect van de ruimtelijke omgevingsvariabelen worden gescheiden van de tijd. Daartoe werd devegetatietabe l (1981-1987)geanalyseer d incombinati e met een corresponderende tabelva n landvormen enjaartal .D e landvormen, die door deM D voor elk proefvlak inhe tvel d worden opgenomen, zijnd e enige ecolo­ gische kenmerken diebeschikbaa r zijn.Elk e opnamebehoor t tot precies een landvorm. Erwer d verwacht dat deze, inweze n geomorfologische categorieën, ecologisch ietsbetekenen . Alle onderscheiden vormen zijnme t hunMD-cod e ver­ meld in tabel 2. In 1981werde n andere landvormen onderscheiden dan in1987 , maar deze bleken goedherleidbaa r tot die uit 1987.D eherleidin g is uitgevoerd door medewerkers van deMD . Elk opnamenummerwa s tevens voorzien vanhe tjaar ­ talva n opname. We zien afva n eenuitvoerig e besprekening van de omgevingsvariabelen omdat bleek dat de ecologische betekenis ervan zeerbeperk t is.Ee n drietalvariabe ­ lenko n zonder meerworde n geëlimineerd vanwege sterke correlatie met andere factoren.He t grosva n de resterende factoren droegvrijwe l niet bij aanhe t verklaren van de floristische variatie op de CCA-assen enwer d geëlimineerd op grondva n de T-waarde, die indez e gevallenbenede n de absolute waarde twee lag (Ter Braak 1988). Van de resterende vier variabelen (LWH,MIV , LZH en tijd; zie tabel 2)wa s alleenhe t effectva nMI V begrijpelijk. De effectenva n de andere landvormen waren niet te duiden enhe t effect van tijdwa s niet in overeenstem­ ming met wat op grondva n devoorgaand e TWINSPAN-analyseswa s geconcludeerd. Ondanks herhaalde toepassing van CANOCO met steeds andere opties zijnw e er niet in geslaagd de genoemde landvormen (tabel 2)al s ecologische variabelen en het effectva n de factor tijd eenduidig met devegetati e inverban d tebrengen . Deze teleurstellende conclusie laat zich alsvolg tbegrijpen . De onderscheiden landvormen zijn slechts uiterlijke kenmerken die geenverban dhoude nme t debe ­ langrijkste ecologische factorenva nRottumeroog , zoals zoutgehalte,vochtig ­ heid en overstuiving. Eennoordhellin g (NH)bi j voorbeeld kan zowel inprimair e duinen, duinvalleien als kwelders optreden. Hierdoor wordt deze factor dooran ­ dere overstemd enkom t het effect ervan inhe t geheel niet ind evegetati e tot -24- uiting.Misschie nda tee nhergroeperin gva nd elandvorme nto tbeter eresultate n zouleiden .Hiervoo r isechte renig ekenni sva nd etoewijzingsvoorschrifte ne n detoepassin gdaarva nnoodzakelijk .Binne ndi tprojec tko ndaa rnie tverde ro p wordeningegaan . Concluderend: 1.Detrende dCorrespondenc eAnalysi sme tbehul pva nCANOC O maakteduidelij kda td ezout-zoe tgradiën te nd eoverstuivin gd ebelangrijkst e ecologische factorenzijn .2 .Canonica lCorrespondenc eAnalysi sme tbehul pva n CANOCOga fgee ninzich ti nee neventuel eecologisch ebetekeni sva nd eonder ­ scheidenlandvormen .3 .Canonica lCorrespondenc eAnalysi sme tbehul pva nCANOC O leverdegee nbevredigen dbeel dva nd everanderinge n ind evegetatie .

Tabel2 .Landvormen ,zoal sd eM Ddi ebi jd evegetatiekarterin gva nRottumeroog , Rottumerplaate nZuiderduintje sonderscheidd e in198 1e n1987 .

CodeNaa m CodeNaa m

DRV Drogeduinvalle i NH Noordhelling HOD Hogeredele n OH Oosthelling HOH Hogedele noosthellin g PAD Karrespooro fpa d HZH Hogedele nzuidhellin g PDN Pionierduin KOM Komo fdepressi e PLA Plateauduin LDN Lageduintje s RAN Randzonatienaa rhoger edele n LNH Lagedele nnoordhellin g RDN Duintopo f-ru g LOH Lagedele noosthellin g VLD Vlakke,lag edele n LWH Lagedele nwesthellin g VMK Voormaligekree k LZH Lagedele nzuidhellin g WH Westhelling MHD Middelhogedele n ZH Zuidhelling MIV Middenvalle i -25-

5 NAAR EEN METHODE VOOR HET MONITOREN VAN VEGETATIES

5.1 Voorwaarden Zonneveld (1988) geeft in eenmonografi e overvegetatiekarterin g slechts sum­ miere informatie over het monitorenva nvegetatie . Hij beveelt het gebruik van vaste bemonsteringsplekken aan, alsmede het makenva n grondfoto's van dezeper ­ manente proefvlakken. Verder waarschuwt hij voor classificatieproblemen. Inhe t algemeen kanworde n gesteld dat klassieke vegetatiekaarten, waar bij dekarte - ringsmethode met de specifieke doelstellingen vanmonitorin g geen rekening is gehouden,voo r monitoring weinig geschikt zijn. De eisen die aan eenmethod e vanvegetatiemonitorin gkunne nworde n gesteld vloeien enerzijds voort uit de specifieke doelstellingenva nmonitoring , ander­ zijds uit algemeen methodologische en statistische overwegingen. Omdat de doel­ stellingenva nVEGWA Dvaa g zijn,kunne n aan de gebruikte methode vanvegetatie - karteren slechts algemene eisenworde n gesteld, voortvloeiend uit algemene overwegingen. De driebelangrijkst e eisen indit verban d zijn: herhaalbaarheid, representativiteit enbetrouwbaarheid . Enkele statistische aspecten komendaar ­ na aan de orde. Hetvergelijke n vanvegetatiekaarte n vanverschillend e jarenvind t plaats op grond van eenvergelijkin g van de inhoudva nkaartvlakken . Om vergelijkingen zinvol temake n moet de inhoudva n devlakke n zoveel mogelijk onafhankelijk zijnva n de persoon dieheef t gekarteerd. Met andere woorden: het resultaat moet bij herhaling door een onafhankelijke derdehetzelfd e zijn.Al s er niets bekend is over deherhaalbaarhei d van de resultatenva n demethode , ishe t beoordelen vanverschille n inresultate n hachelijk en somsbijn a onmogelijk. De herhaalbaarheid is daarom van fundamenteel belang. De representativiteit van demonsternam e is eveneens vanbelang . Het maken vanvegetatieopname n kanworde nbeschouw d alshe t nemenva n een steekproef. Het aantal opnamen, de oppervlakte van elke opname enhe t lokaliserenva n deopna ­ men inhe t veld hebben alle invloed op de representativiteit. Beoordeling van de representativiteit op statistische gronden dientmogelij k tezijn . Bij het interpreteren vanveranderinge n ind e soortensamenstelling van de vegetatie ishe t noodzakelijk tewete nwel kverschi l nog net iets zegt enwel k niets. Daarom ishe t vanbelan g tewete nho e betrouwbaar de resultaten zijn. Ookhe t statistisch schattenva n debetrouwbaarhei d dient mogelijk te zijn. Vegetatiekartering tenbehoev e vanmonitorin g dient twee doelen, enwe l 1. het geven van een goedebeschrijvin g van de toestand op eenbepaal d moment; 2. •26 - vaststellen vanbelangrijk e veranderingen diei nee nbepaald e periode hebben plaatsgevonden. Deze eisen kunnen niet gelijktijdig maximaal worden vervuld en stellen de onderzoeker voor eendilemma , dati nd evegetatiekund e onvoldoende is herkend. Londo (1971), diesuccessieonderzoe k deed langs jonge, aangelegde duinmeren, noch Zonneveld (1988) vermelden hetdilemma . Welformuleer t Londo een drietal eisen waaraan herhalingskarteringen voor successieonderzoek moeten voldoen: 1.D e kaartschaal moet zijn aangepast aand ekorrelgroott e vand e ve­ getatie. 2.D e legendaeenheden vand everschillend e jaren dienen op analoge wijze teworde n opgesteld. 3.Bi jlater e karteringen kunnen de opnamen het bes­ te zoveel mogelijk op dezelfde plaatsen worden gemaakt alsdi eva nd e vroegste kartering. Elke methode dieaa nbeid e eisen moet voldoen, isee ncompromis . We zullen dit toelichten engaa n er daarbij vanuit dathe tt ebeschrijve n gebied te groot 2 is voor eenvlakdekkend e bemonstering; datd e proefvlakken ca. 4-300 m groot zijn enda td e floristische kennis vand e onderzoekers goedis . Voor hetmake n vanee ngoed e floristische vegetatiebeschrijving vanee n ge­ bied ishe tvoldoend e omee nbeschrijvin g temake n vanee naanta l proefvlakken, waarvan depositi e volgens eensteekproefprocedur e (zieo.a .Cochra n 1977) is bepaald. Voor gebieden diegrote r zijn danenig e hectaren en duidelijke varia­ tie vertonen, komt demethod e vangestratificeerd e steekproeftrekking in aan­ merking. De stratificatie vanhe tt ebeschrijve n gebied vindt meestal plaats op grond vanbodemkundige , geomorfologische of landschappelijke kenmerken.He t aantal proefvlakken perstratu m kanworde n gekozen evenredig methe t gemiddeld aantal soorten perstratum . Wehebbe n hierbij aangenomen datd e soortendicht­ heid eenmonotoo n verband vertoont metd evariati e binnen eenstratum . In prin­ cipe levert demethod e eengoe d overzicht vanall e lokale vegetatietypen en stelt zijd e gebruiker in staat vanel ktyp e de oppervlakte te schatten. Kortom, alsmethod e voor hetmake n vanee neenmalig e floristische vegetatie­ beschrijving ise rweini g opaa nt emerken . Elkmonitoringprogramm a voor de vegetatie zalda noo ko p deze manier beginnen. Anders wordt hetwannee r eengebie d voor de tweede keer wordt beschrevenme t de bedoeling zowel denieuw e toestand goed tebeschrijve n (1)al sd e sinds de vorige beschrijving opgetreden veranderingen (2).N upa sword t hetdilemm a goed duidelijk, want eis(1 )houd t debeschrijvin g inva nee ngehee l nieuwe verzame­ ling steekproefpunten enei s(2 )d ebeschrijvin g vanall e oude steekproefpun­ ten. Wiemaximaa lrekenin ghoud tme t (1)ken the tverlede nva nd enieuw eproef ­ vlakkennie te nloop tdu sd ekan stevee lveranderin gvas tt estellen .Maxima ­ liseringva n (2)leid tto the tvaststelle nva nt eweini gverandering ,doorda t •27- deveranderinge n die buiten devast e proefvlakken optreden alleworde n gemist. Inprincip e ishe t geschetste dilemma een optimaliseringsprobleem, waar de volgende statistische oplossingvoo rbestaa t (Cochran 1977). Het aantal vaste waarnemingspuntenma g inhe t algemeenniet lager zijn dan 25%e nniet hoger dan 75% van het totale aantal punten. Inhe t gevalva n eenherhaald e vegetatiebe­ schrijving maghe t aantal vaste puntennie tbenede n de 50%komen . Deze punten dienen in elke volgende ronde opnieuw teworde nbeschreve n en aangevuld met een complementair percentage nieuwe punten.Voo r een gedetailleerde bespreking en argumentatie van dezevoorschrifte n zijverweze n naar Cochran (1977). We zullen deMD-karterin gbeoordele n inhe t lichtva n debovenstaand e over­ wegingen. Daartoe ishe t eerst nodig alle onderdelenva n deMD-karteringsmetho - de tekennen , zoals deze sinds 1981 onder andere inVEGWA D wordt toegepast (Hermelink et al. 1987,Bouwsem a 1987).

5.2 VEGWAD-procedure DeVEGWAD-karteringsprocedur e is een luchtfotokartering op landschappelijke grondslag (Zonneveld et al. 1979.). Metbehul p van een spiegelstereoscoop worden op de luchtfoto's homogene gebieden omlijnd op grond van fotokenmerken alshoogte ,vorm , kleur enkorreligheid . Waar mogelijk worden deze vlakken voorlopig geïnterpreteerd als landschappelijke eenheden.Me nbeoog t op deze wijze landschappen te omgrenzen waarbinnen devegetati e een zekere homogeniteit vertoont. Dit is gebaseerd op de ervaring datverwant e vegetaties eenverwant e spectrale reflectiekarakteristiek hebben. Omdat de kartering de waddeneilanden betreft, zijn dehoofdeenhede n in dit geval:strand , strandvlakte, duinen en kwelder. De hoofdeenheid 'duinen'word tverde r onderscheiden naar ligging (ten opzichte van de zee) en reliëf. Dehoofdeenhei d 'kwelder'word t onderverdeeld naar hoogteligging (lagekwelder ,middelhog e kwelder enhog e kwelder) enre ­ liëf. De op een na kleinste eenheden zijn de subeenheden; zoals 'vlakte met embryonale duintjes op de geaccidenteerde delenva n dehog e strandvlakte', of 'middelhoge geïsoleerde duincomplexen op geaccidenteerde delenva nnoordwest ­ zuidoost lopende, gesloten duinketens die niet tot de zeereep behoren'. Binnen deze subeenhedenworde n tenslotte elementen onderscheiden. Van deze elementen wordt devegetati e beschreven door middel van een opname. Elementen zijn de kleinste eenheden die nogworde n onderscheiden. Inhe t gevalva n devlakt e met embryonale duintjes op de geaccidenteerde delenva n dehog e strandvlakte zijn dathog e en lage delen. In andere gevallen zijn de elementen duintoppen,noord ­ hellingen, zuidhellingen of lage uitlopers.D e onderscheiden voorlopige eenhe­ denvertone n grote overeenkomst met geomorfologische eenheden. De voorlopige -28- interpretatieword tuitgevoer do pschaa l1:1 0 000o f1:5000 .D eresultate nzij n toto pzeker ehoogt eonafhankelij kva nd epersoo ndi ed einterpretati euit ­ voert;allee nove rd eomgrenzin gva nsommig eelemente nblijk t ind epraktij k verschilva nmenin gt ebestaan . Devoorlopig e fotointerpretatieword tverwerk tto tee nvoorlopig ekaar tdi e inhe tvel dword tgevalideer de nteven sword tgebruik tbi jhe tlokalisere nva n deelemente nwaarva nvegetatiebeschrijvinge nmoete nworde ngemaakt .D epositi e vand eopnameplekke nbinne nee nelemen twordt ,voorafgaand eaa nhe tveldwerk , volgensee nrando mprocedur ebepaald .D eopnemer sbepale ni nhe tvel duiteinde ­ lijko fee nple kwe lo fnie tbeschreve nza lworde no pgron dva nbereikbaarhei d enhomogenitei tva nd evegetatie .E rworde nvij fopname npe relemen tgemaakt . Devegetatiebeschrijvin gvind tplaat so pee ndaarto eontworpe nformulier ,vol ­ gensd eFrans-Zwitsers emethod e (Westhoff& Va nde rMaare l1978 )e ndien t ervoord eelemente nvegetatiekundi g tekarakteriseren .D eopnemer swerke ni n koppelse nhebbe nee nmatig eto tgoed efloristisch ekennis . Deopname nworde ni nd ecompute r ingevoerd.D eingevoerd egegeven sworde n vervolgens gecontroleerde nwaa rnodi ggecorrigeerd .He tclassificere nvind t plaatsme tbehul pva nhe tprogramm aVEGTA Bvolgen sd eprincipe sva nd e Frans-Zwitserseschool .VEGTA B isee naangepas ttekstverwerkingsprogramm awaar ­ meevegetatietabelle nkunne nworde ngeordend .Verplaatsin gva nopname ngebeur t nabestuderin gva nd eovereenkoms ttusse nd evegetatietype ne nd eelemente nva n defotointerpretatie . Declassificati eword tuitgevoer d doordezelfd emense ndi ed eopname nmake n eni si nvee lsterker emat eafhankelij kva nd epersoo nda nd eluchtfotointer ­ pretatie.D eclassificati eword tvergeleke nme talgemee naanvaard etype n (Dijkema1983 ,Dijkem a& Heydeman n1984 ,Westhof f& De nHel d 1975).D etoepas ­ singsregelsva nd eklassiek eassociatiename nzij nslecht svoo renkel eassocia ­ tiesgeformuleer d (Dijkemae tal .1988) .Di tbemoeilijk td evergelijkin ge nhe t toewijzenva nopname naa nvel eklassiek e typen.Daardoo rhang the tresultaa t sterka fva nd efloristisch ee nvegetatiekundig e ervaringva nd edesbetreffend e onderzoeker. Dekarteringe nworde npe rgebie duitgevoer devenal sd ebijbehorend eclas ­ sificaties.Oo kvoo rd everschillend e tijdstippenworde nafzonderlij kkaarte n gemaakt;voo relk enieuw ekarterin gword tee ntabe lgemaak tme tnieuw evegeta ­ tietypen.E rword tdu sgewerk to pa dho cbasis .Hierdoo ri see nrechtstreeks e vergelijkingva nd einhou dva nkaartvlakke nvrijwe lnie tmogelijk .Weliswaa r wordtwaa rmogelij kaangegeve nho eel ktyp ei nhe thie rt eland egehanteerd e syntaxonomisch systeem (Dijkema1983 ,Westhof f& De nHel d1975 )geplaats tmoe t -29- worden,maa romda ti nvee lgevalle nd eplaatsin g inee nassociati e onduidelijk is,moe td evergelijkin go pee nhoge rsyntaxonomisc hnivea uplaatsvinden ,waar ­ bijvee l informatieverlore ngaat .

5.3 Conclusies enaanbevelinge n Degesignaleerd emoeilijkhede nhange nsame nme the tkarakte rva nd eMD-karte - ringen,waarbi jpe rkarterin go pgron dva nuitsluiten dnieuw ewaarneminge nee n nieuwevegetatie-indelin gword topgesteld .Monitorin g levertallee nbruikbar e resultateno pwannee rd eindelingscriteri anie ttussentijd sworde ngewijzigd . Wanneerdi twe lgebeurt ,moe tachtera fee ntransformati eworde nuitgevoer dnaa r eenstandaardsysteem , zoalsword tgedaa nvoo rd evastelandskwelders ,hetgee n altijdextr awer ke nmeesta l informatieverliesbetekent ,e nsom snie teen s mogelijk is.He ti sdaaro mva nbelan gda td ekarteringsprocedur eva nd eM Do p ditpun tkritisc hword tbezien ,zowe ld evegetatiebeschrijvin g alsd evoorlo ­ pigefotointerpretatie .Maa romda tdez elaatst ebuite nd eopdrach tvalt ,geve n wijallee naanbevelinge nvoo ree noplossin gva nhe tproblee mva nd eonverge ­ lijkbaarheidva nd einhou dva nkaartvlakke nva nvegetatiekaarte nui tverschil ­ lendejaren . Hetverdien toverwegin gom ,eventuee lnaas td ea dho cclassificati epe rkar ­ tering,ee nvas ttypenstelse l tegebruiken ,zoal sDijkem ae tal .(1988 )voo rd e vastelandskwelders ontwierpen.I nee ndergelij kstelse lzoude nd erelatie stus ­ send etype nkunne nworde naangegeven ,zoda tee nordenin gnaa rrelevant efacto ­ rene nprocesse nontstaa t (ecologischereeksen ,ontwikkelingsreeksen , vervangingsreeksen).E rbestaa nduidelijk eperspectieve nvoo rzo' ntypenstel ­ sel.Daarbi jgeld td evoorwaard eda tel ktyp emoe tzij nvoorzie nva ntoewij ­ zingsregelse nda td efloristisch ekenni sva nd eopnemer sgoe dis . Erzij nduidelijk evoordele nt everwachte nva nhe tgebrui kva npermanent e waarnemingspunten.Daaro mword tgeadviseer dpermanent eproefvlakke no pt eneme n inhe tmonitoringprogramma .Aanbevole nword tminsten s50 %va nd eoorspronkelij ­ kepunte nto ti nlengt eva njare nbi jelk enieuw erond et ebeschrijven .Bi j elkevolgend e rondema gmaximaa l 50%va nd epunte nnieu wzijn .Ee nvoorwaard e hierbij isda td estratificatieparameter s gelijkblijven .He tval tt eoverwege n gebruik temake nva nreed sbestaand epermanent ewaarnemingspunten . Debeschrijvin g enafgrenzin gva nvegetatietype nverge nmee ropname nnaar ­ mated etype nsoortenrijke rzijn .He ti sdaaro mgewens the taanta lopname npe r stratumevenredi g teneme naa nd egemiddeld esoortendichtheid .Hiervoo r iseni g vooronderzoeknodig . Eenkaar tme td epositie sva nd eopnamepunte ni see nbelangrij khulpmidde l •30- bij het lokaliserenva n deveranderingen , evenals een goed netva nvast ewaar - nemingspunten. Kennis envaardighei d van deM D opjuis t dit terreinbiede n uit­ stekende mogelijkheden zo'nne tva nvast e waarnemingspunten goed te onderhouden (x- eny-coördinaten) . Dit geldt ookvoo r op teneme n omgevingsvariabelen, zoalshoogt e ten opzichte vanNA P (z-coördinaat). Binnenhe tberei k van de zee is deze variabele gekoppeld aan de overvloedingsduur en de gradiënten nat-droog en zout-zoet. Buitenhe t bereikva n de zee is dehoogt e gekoppeld aan de gradiënt nat-droog. Combinatie met enige grondwaterstandsbuizenal s referentie ligtvoo r dehand . Hoogte geeft ook informatie overbodemdaling , zeespiegelrij- zing en op- of afstuiving (Dankers et al. 1987).

5.4 Geostatistiek en GIS Het ontwerp voor eenmethod eva nmonitore n (bijlageVII ) stoelt op destatis ­ tiekva n een steekproef uit een gestratificeerdepopulatie .Aa n de voorwaarden waaronder deze techniek goede resultaten geeft,word t echter invegetatiekun - dige veldstudies zeldenvoldaan . Debelangrijkst e schending wordt veroorzaakt door autocorrelatie van dewaarnemingen ,welk e maakt dat deze niet onafhanke­ lijk zijn.Autocorrelati e houdt indat waarneminge n die dichtbi j elkaar liggen, minder van elkaar verschillen dan diewelk e verder van elkaar liggen. Hetverschi l tussenwaarneminge n is dus afhankelijk van de afstand waarop ze van elkaar liggen. Daarom hebbenklassiek e gemiddelden envariantie s striktge ­ nomen geenbetekeni s ind evegetatiekunde . De recent tot ontwikkeling gekomen geostatistiek maakt gebruik van autocorrelatie bij de interpolatie van waarden tussenwaarnemingspunten . Robertson (1987)e nRobertso n et al. (1988)geve nen ­ kele uitgewerkte voorbeelden van de toepassing van geostatistiek ind e ecolo­ gie,waarui t blijkt dat autocorrelatie ook gebruikt kanworde nvoo rhe t ontwer­ penva nbemonsteringsschema's . Vooral voor vegetatiekartering biedt de geosta­ tistiek veelbelovende mogelijkheden die indit rapport nog niet ter sprake zijn gekomen. Inhe tverlengd e van de geostatistiek ligthe t Geografisch Informatiesysteem (GIS). Dit is eenkartografisc h computerprogramma dat de gebruiker in staat stelt eenvegetatiekaar t inverschillend e lagen op te slaan en er daarnabewer ­ kingenme e uit tevoeren . Ookbied t het programma demogelijkhei d van een gebied verschillende vegetatiekaarten temaken , afhankelijk vanhe t gestelde doel. De essentie van de techniek is dat gegevens over de geografische positie van punten, lijnen envlakke nworde n gekoppeld aankenmerke n die met die posi­ tie zijnverbonden . Het ligtvoo r dehan dbi j het uitvoeren van monitoring, zoals metVEGWA Dbedoeld , demogelijkhede nva n eenGI S inaanmerkin g tenemen . •31-

6LITERATUU R

Aart,P.H.M ,va nde r1976 .Bi jee nvegetatiekarterin gva nd eRottumereilanden . KatholiekeUniversiteit ,Nijmegen .6 0p . Aart,P.H.M ,va nde r& J.M.W .Louppe n1975 .D evegetati eva nRottumeroo ge n Rottumerplaat.Katholiek eUniversiteit ,Nijmegen .15 0p . Bouwsema,P .1983 .Rottumerplaat ;overzich tva nd edoelstellingen ,ontwikke ­ lingene nresultate n1950-1980 . [Rijkswaterstaat],Baflo .5 2p .+ bijl . Bouwsema,P .1987 .Vegetatiekarteringe nva nd eFries ee nGroninge rnoordkus t (1960,1965 ,1970 ,1975 ,198 0e n1981/83) .Rijkswaterstaa tDirekti eGroning ­ en,Dienstkrin gBaflo .2 5p .+ vegetatiekaar t1:2 5000 . Braak,C.J.F ,te r1988 .CANOC O -a FORTRA Nprogra mfo rcanonica lcommunit yor ­ dinationb y [partial] [detrended] [canonical]correspondenc e analysis,prin ­ cipalcomponent sanalysi san dredundanc yanalysi s (version 2.1).Groe pLand - bouwwiskunde,Wageningen .9 5p . CBS,1987 .Botanisc hbasisregister .Centraa lBurea uvoo rd eStatistiek ,Voor ­ burg.12 1p . Cochran,W.G .1977 .Samplin gTechniques .Wiley ,Ne wYork .Thir ded .42 8p . Dankers,N.M.J.A. ,K.S .Dijkema ,G .Lond o& P.A . Slim1987 .D eecologisch eef ­ fectenva nbodemdalin g opAmeland .Rijksinstituu tvoo rNatuurbeheer ,Leer - sum.9 0p . Dijkema,K.S .1983 .Th esalt-mars hvegetatio no fth emain-lan dcoast ,estuarie s andHalligen :185-220 .In :K.S .Dijkem a& W.J .Wolf f (eds.),Flor aan dvege ­ tationo fth eWadde nSe aisland san dcoasta lareas .Repor t9 o fth eWadde n SeaWorkin gGroup .Balkema ,Rotterdam . Dijkema,K.S. ,J .va nde nBergs ,J.H .Bossinade ,P .Bouwsema ,R.J .d eGloppe r& J.W.T.M.va nMeege n1988 .Effecte nva nrijzendamme no popslibbin ge nomvan g vand evegetatiezone s ind eFries ee nGroninge rlandaanwinningswerken . Rijkswaterstaat/Rijksinstituut voorNatuurbeheer/Rijksdiens tvoo rd eIJssel - meerpolders,Groningen/Texel/Lelystad . 130p .+ bijl . Dijkema,K.S .& B .Heydeman n1984 .Western-Europea nsal tmarshes ;Wadde nSe a andsouthwes tNetherlands :82-103 .In :K.S .Dijkem a (ed.)Sal tmarshe si n Europe.Europea ncommitte efo rth econservatio no fnatur ean dnatura l resources,Strasbourg . Hermelink,P.P.J. ,R.G .Me s& E.H .Kloosterma n1987 .D evegetati eva nbuiten ­ dijksegebiede nva nhe tHaringvlie te nHollandse nDiep .Ecoland ,Utrecht . 143p .+ bijl . (w.o.vegetatiekaar t 1:10000) . Hill,M.0 .1979 .TWINSPAN ;A FORTRA NProgra m forArrangin gMultivariat eDat ai n anOrdere dTwo-wa yTabl eb yClassificatio no fth eIndividual san d Attributes.Cornel lUniversity ,Ithaca .I V+ 9 0p . Jong,D.J . de& T.J . deKoge l1977 .Vegetati eVeermansplaat ,Stampersplaat , Hompelvoet 1974.Rijkswaterstaat ,Middelburg .1 6p .+ bijl . (w.o.vegetatie - kaarten1:500 0e n1:1 0000) . Jongman,R.H.G. ,C.J.F ,te rBraa k& O.F.R .va nTongeren .1987 .Dat aanalysi si n communityan dlandscap eecology .Pudoc ,Wageningen .29 9p . Kam,A .va n1975 .Foto-interpretati ete nbehoev eva nmilieu-onderzoek .Geodesi a 17: 83-92. Kogel,T.J . de& D.J . deJon g1983 .Vegetatiekarterin gva nd eschorre ni nd e Oosterschelde enhe tKrammer-Volkerak , 1978.Rijkswaterstaat ,Middelburg . 63p .+ bijl . (w.o.vegetatiekaarte n 1:10000) . Londo,G .1971 .Patroo ne nproce si nduinvalleivegetatie s langsee ngegrave n meer ind eKennemerduinen .Rijksinstituu tvoo rNatuurbeheer ,Leersum .27 9p . +bijl . Meijden,R .va nder ,E.J .Weeda ,F.A.C.B .Adem a& G.J . deJoncheer e 1983.Flor a vanNederland .Wolters-Noordhoff ,Groningen .58 3p . Robertson,G.P .1987 .Geostatistic s inecology : interpolatingwit hknow nvari - •32-

ance. Ecology 68:744-748 . Robertson, G.P.,M.A . Huston, F.C. Evans &J.M . Tiedje 1988.Spatia lvariabili ­ ty ina successional plant community: patterns ofnitroge n availability. Ecology 69:1517-1524 . Westhoff, V. &A.J . denHel d 1975.Plantengemeenschappe n inNederland . Thieme, Zutphen. 324p . Westhoff,V . & E.va n derMaare l 1978.Th e Braun-Blanquet approach: 287-399. In: R.H. Whittaker (ed.), Classification ofplan t communities.Junk , Den Haag. Zonneveld, I.S. 1988.Monitorin g Vegetation and Surveying Dynamics:331-334 . In: A.W. Küchler & I.S. Zonneveld (eds.), Vegetationmapping . Kluwer,Dor ­ drecht. Zonneveld, I.S.,H.A.M.J .va n Gils & D.C.P. Thalen 1979.Aspect s of the ITCap ­ proach tovegetatio n survey. Documents phytosociologiques N.S. IV: 1029-1063. •33-

Bijlage I.VEGTAB-overzich tRottu m1981 .

Cluster- Aantal Syntaxon nummer opnamen

1 25 Salicornietum strictae (S. dolichostachyae) 2 5 Suaedetum maritimae 3 23 Puccinellietum maritimae 4 2 Glauxmaritima-sociati e 5 9 Halimionetum portulacoidis 6 12 Plantagini-Limonietum 7 21 Juncetum gerardii inopsvarian t met Juncus gerardii 8 4 Artemisietum maritimae typicum 9 4 Artemisietum maritimae facies vanArtemisi a maritima 10 29 Juncetum gerardii inopsvarian t metAgrosti s stolonifera en Festuea rubra 11 8 Puccinellietum distantis atriplicetosum 12 5 Thero-Salicornion 13 2 Juncus maritimus-Oenanthe lachenalii-associatie 14 2 Halo-Scirpetum maritimi 15 2 Phragmites communis-consociatie 16 1 Typhetum latifoliae 17 20 Atriplici-Agropyretum pungentis 18 5 Honkenya peploides-sociatie 19 7 Atriplicetum littoralis 20 3 Atriplicetum sabulosae 21 18 Plaatselijke eenheid met kwelderplanten enbiestarwegra s 22 33 Agropyretumboreo-atlanticu m 23 33 Elymo-Ammophiletum typicum 24 32 Elymo-Ammophiletum festucetosum 25 12 Polypodio-Salicetum 26 5 Hippophae rhamnoides-consociatie 27 10 Salicetumpentandro-arenaria e variant met Salix repens ssp. argentea, Calamagrostis epigejos enHippopha e rhamnoides -34-

Bijlage II.TWINSPAN-verdelingsdiagra mva n de opnamenva nRottu m 1981. Aangegeven zijnbe t clusternummervolgen s TWINSPAN, de indicatorsoorten (CBS -code; CBS 1987), het aantal opnamen dat een typevorm t (N)e nhe t aantalmis - classificaties (M). In enkele gevallenval t uit deMD-cod e niet geheel op te makenwel k taxonword tbedoel d (*).

18 SPART ANC 4 SPART ANC 1 N=28 M=0 SALIC EUR* N=52 M=2 9 FESTU R-C _|18 ELYMU FAR* PLANT MAR N=3 M=0 HALIM POR LIMON VUL 19 HALIM POR N=24 M=0 PUCCI MAR 2 PUCCI MAR LIMON VUL SALIC EUR* SALIC EUR* SPERL MAR SPERL MAR SUAED MAR N=21 M=0 LIMON VUL N=172 M=14 10 JUNCU MAR 20 SPART ANC JUNCU CER H N=4H M=4 LIMON VUL ARMER MAR FESTU R-C 21 ACROS STO ODONT SER* 5 PLANT MAR N=79 M=5 N=35 M=l FESTU R-C CLAUX MAR ANTRIP PRO* 22 SALIC BRA N= 12 0 M=3 11 SALIC BRA H N=22 M=0 ELYMU FAR* — N=i(1 M=3 1 23 geen N=332 H N=19 M=0

12 ATRIP LAC geen CAKIL MAR H" N=15 M=0 ELYMU FAR HONKE PEP 25 LEYMU ARE N=M M=5 ATRIP LIT CAKIL MAR 52 ODONT SER* ATRIP LAC PLANT MAR 16 geen N=29 M=0 ELYMU PYC | N= 1H 3 M=1 SONCH A;M* N=33 M=0 26 FESTU R-C 3 AMMOP ARE 13 AMMOP ARE H N=70 M=0 LEYMU ARE* — TARAX OFF 53 MOS* FESTU R-C LEYMU ARE* N=99 M=l 27 CIRSI ARV AMMOP ARE FESTU R-A N=37 M=0 AMMOP ARE 7 SALIX CIN lit LEYMU ARE* OENOT PAR POPUL ALB ' N= 1 0 M=0 N=29 M=2 RUBUS CAE SALIX REP HIPPO RHA 115 geen N= 1 7 M=1 H N=7 M=0 •35-

Bijlage III.TWINSPAN-verdelingsdiagra mva n de opnamenva nRottu m1987 . Verklaring zie bijlage II.He t clusternummer is onderstreept.

131 SPART ANC 1 N=5 M= l [1_5 SALIC DOL geen 1 N=25 M=3 rT N= 1 5 M=0 130 SALIC DOL 7 PUCCI MAR 1 N=20 M=0 160 SALIC BRA SALIC DOL N=5 M=0 N=67 M=5 29 ARTEM MAR LIMON VUL 14 HALIM POR TRICL MAR CLAUX MAR HALIM POR 57 ASTER TRI PUCCI MAR N= l l M=0 PUCCI MAR LIMON VUL — N=23 M=0 ARTEM MAR 128 PUCCI MAR PLANT MAR 1 N=31 M=0 N=42 M=l 56 ACROS STO 3 CLAUX MAR ELYMU FAR LIMON VUL N=8 M=0 PLANT MAR N= 15 7 M=28 27 ASTER TRI SPERL MAR 5 5 HALIM POR LIMON VUL H - N=9 M=0 JUNCU CER — TRICL MAR 5Jt JUNCU CER SUAED MAR H N=24 M=0 N=33 M=l

lij FESTU R-C 53 PLANT MAR ~~1 N=79 M=0 ACROS STO FESTU R-C N=36 M=0 -f N=90 M=I 126 SONCH A;M _|1_2 ELYMU FAR 1 N=46 M=1 \ N= l l M=0 52 ELYMU PYC ATRIP PRO ARTEM MAR J. N=339 N=10 M=0

47 OENOT PAR ELYMU FAR 23 ELYMU FAR N=27 M=0 ATRIP PRO IJ FESTU R-A FESTU R-C 4_6 STELL MED AMMOP ARE N=54 M=1 FESTU R-C SONCH A;M ^~ ELYMU PYC LEYMU ARE 22 TARAX OFF N=27 M=0 N= 14 6 M=0 SONCH A;M LEYMU ARE f N= 14 8 M=1 — AMMOP ARE 10 PHRAC AUS FESTU R-A CAPSE BUR N=92 M=3 2 LEYMU ARE N=2 M=n FESTU R-A AMMOP ARE N= 18 2 M=3 9 AMMOP ARE 1_7 HIPPO RHA SOLAN DUL SALIX REP N= 1 5 M=1 N= 1 3 M=0 SALIX REP ~f N=34 M=7 8 CAREX ARE 16 SALIX ALB PHRAC AUS RANUN REP CALAM EPI SALIX FRA EPIPA PAL N=6 M=0 N= 1 9 M= 1 •36-

Bijlage IV.Verdelingsdiagra m van de opnamenva n Rottumeroog (1981-1987). Aangegeven zijn de indicatorsoorten (CBS-code; CBS 1987)volgen s TWINSPAN,he t aantal opnamen dat een typevorm t (N),he t aantalmisclassificatie s (M)e n de verhouding tussenhe t aantal 1981- enhe t aantal 1987-opnamen.Allee nhe tre ­ sultaat van de eerste drieverdelingsniveau s isweergegeven .

ELYMU FAR SALIC DOL N= 1 0 M=0 SUAED MAR 7/3 SALIC BRA PUCCI MAR N=60 M=3 PUCCI MAR 44/16 LIMON VUL SPERL MAR ACROS STO PLANT MAR FESTU R-C N=50 M=0 CLAUX MAR_ 37/13 PLANT MAR N= 12 4 M=20 73/51 FESTU R-C AGROS STO N=39 M=2 FESTU R-C 10/29 SONCH A;M • N=64 M=3 ARTEM MAR 29/35 AMMOP ARE ELYMU PYC LEYMU ARE ATRIP LIT N=25 M=3 19/6

N=261 HONKE PEP CAKIL MAR ELYMU FAR SALSO KAL N=23 M=2 AMMOP ARE 18/5 N= 11 0 M=0 • 55/55 FESTU R-A TARAX OFF N=87 M=0 OENOT PAR 37/50 TARAX OFF FESTU R-A - CHAME ANC N= 13 7 M=1 POTEN ANS 65/72 POPUL ALB RUBUS CAE N=12 M=0 SALIX CIN 10/2 SALIX REP N=27 M=4 10/17 CALAM EPI EPIPA PAL CAREX ARE N= 1 5 M=0 0/15 •37-

BijlageV .Verdelingsdiagra mva nd eopname nva nRottumerplaa t(1981-1987 ) Verklaringzi ebijlag eIV .

geen SPART ANC N=39 M=4 PUCCI MAR 23/16 SALIC DOL - N=138 M=3 GLAUX MAR 80/58 HALIM POR PLANT MAR N=99 M=3 SALIC DOL 57/42 LIMON VUL N=229 M=5 HALIM POR 121/108 GLAUX MAR PLANT MAR ACROS STO N=64 M=2 ELYMU PYC 30/34 FESTU R-C • N=91 M=8 TRIFO REP 41/50 N=27 M=3 N=376 11/16

OENOT PAR SEDUM ACR SALSO KAL N=26 M=1 SENEC VUL 13/13 ELYMU FAR N=54 M=3 geen 27/27 N=28 M=1 LEYMU ARE 14/14 AMMOP ARE N=147 M=21 LEYMU ARE 57/90 LEYMU ARE N=73 M=2 STELL MED 29/44 AMMOP ARE- N=93 M=2 SALIX REP 30/63 SOLAN DUL N=20 M=1 1/19 •38-

BijlageVI .Verdelingsdiagra m van de opnamenva n Zuiderduintjes (1981-1987). Verklaring zie bijlage IV.Allee nhe t resultaat van de eerste tweeverdelings - niveaus isweergegeven .

ACROS STO N=12 M=0 ARTEM MAR 1/11 MATRI MAR N=22 M=1 ATRIP LAC 10/12 HONKE PEP N= 1 0 M=0 9/1

ELYMU FAR SUAED MAR N=6 M=0 SPERL MAR 4/2 PUCCI MAR SALIC BRA geen N=11 M=0 N=5 M=0 5/6 1/4 -39-

BijlageVII .Ontwer pva nee nmethod evoo rhe tmonitore nva nvegetaties .

Hetvolgend e ontwerp isbedoel dal see nbasi svoo rdiscussi ee nzeke rnie tal s eent evolge nmonitor-procedure .D estellighei dva nsommig euitsprake nmoe ti n ditlich tworde nbezien .Vel epunte ndiene nnade ruitgewerk tt eworde ne nsta ­ tistischonderbouwd .

Uitgangspunten Deuitgangspunte nworde ngegeve nvoo ree nvage ,zee rbred emonitor-doelstel ­ ling.Elk especifieker edoelstellin gvereis tee nmethod edi ei ndetail so f zelfsi nglobal eopze tverschil tva nd ehie rvoorgestelde .I nprincip eza lelk e wezenlijkebeperkin gva nd edoelstellin g leidento tee nnauwkeurige rmethode . 1.D emethod eword ttoegepas to phe tNederlands ewaddengebied .Da twi lzegge n dathe tgebie dt egroo ti svoo ree nvlakdekkend ebeschrijvin ge nda tee n steekproefnoodzakelij kis . 2.He tmake nva nvegetatieopname n isee nonderdee lva nd emethode . 3.He tvegetatiekundi gveldwer kka njaarlijk sdoo r5-1 0persone nme tee ngoed e floristischekenni sworde nuitgevoerd . 4.D ebeschrijvin gword to md e5-1 0jaa rherhaald . 5.Voo rhe tverwerke nva nd egegeven szij ne rvoldoend ecomputerfaciliteiten . 6.He twer kword tuitgevoer ddoo rd eMD . 7.D elokalisati eva noud eopnamepunte nka nbi jee nvolgend eopnamerond evol ­ doendenauwkeuri gplaatsvinden ,zonde rvee lextr awerk . 8.He t incorporerenva nreed sbestaand epermanent ewaarnemingspunte nvind t plaatsi noverle gme td einstitute ndi everantwoordelij kzij nvoo rdez epun ­ ten,zoal sRWS-Delfzij1 ,RI Ne nRijksuniversitei tGroningen .

Voorwerkeerst eseizoe n 1.Stratificee rme tbehul pva nluchtfoto's .Nie tt egedetailleerd ,maa rwe l volgensee ngeformaliseerd eprocedure .Kie sgeomorfologisch e ofbodemkundig e stratificatieparameters.I nhe tgeva lva nhe twaddengebie dzij nd evolgend e stratawellich tvoldoende :zeereep ,duinen ,valleien ,hog ee nlag ekwelder , enboerenland . 2.Bepaa lpe rstratu mhe toppervlak . 3.Scha the tgemiddeld eaanta lsoorte nvaatplante npe rstratum . 4.Kie she taanta lopname npe rstratu mo pgron dva nd eoppervlakte ,he tgemid ­ deldeaanta lsoorten ,vegetatiestructuu r ofander eeritéra . 5.Ste lvolgen see nrando mprocedur ed eplaatse nvas twaa rd eopname nmoete n wordengemaakt . 6.Ste ld ekenmerke nvas tdi ei ni nhe tvel dbi jelk eopnam eworde nbeschreven . Dezekenmerke ndiene nadministratieve ,topografisch ee necologisch einforma ­ tieo pt eleveren .Probee raa nt esluite nbi jwa tander eRWS-dienste na laa n gegevensverzamelen :hoogt ete nopzicht eva nNAP ,overvloedingsfrequentie , chloridegehalte,humusgehalte/dikt ehumuslaag ,verstuivingsklasse ,kalkge - halte(?) 7.Ontwer pee nopnameformulie re nmaa kee nhandleidin gvoo rhe tgebrui kervan . Geefduidelij kaa nho ed ekenmerke nmoete nworde nbeschreve no fwannee rbe ­ paaldecategorieë nva ntoepassin gzijn .Gebrui kd eeenduidig eCBS-code . 8.Oefe ni nhe tgebrui kva nhe topnameformulie re nd ehandleiding .Herzi ed e handleiding enhe tformulie rwaa rnodig ,o pgron dva nd eervarin g indez e oefenperiode.D eoefenperiod eheef tmed eto tdoe lall eopnemer so pdezelfd e manier telate nwerken .Di ti so mt evoorkome nda te rindividuel eafwijkin ­ genontstaa ni nhe tbeschrijve nva nd ekenmerke no fd evegetatie .

Veldwerk 1.Maa kd eopname no pd eaangegeve nplaatse ne nnotee rall esoorten .Kiemplan - tenkunne nbuite nbeschouwin gblijven ,maa rgrasse ne nschijngrasse nzoal s -40-

russen,bieze n en zeggen,moete n alle op naamworde n gebracht omdat juist deze groepen ecologisch informatief zijn. Laathe tveldwer k eventueelbege ­ leiden door een ervaren florist. Dit geldt zeker voor de determinatie van lagere planten. 2. Laat elke opnemer aanhe t eindva n elke werkdag zijn eigen opnamen controle­ ren opvolledighei d enjuistheid , zodathi j nog de gelegenheid heeft zijn opnamen te corrigeren of aan tevullen . Laat ook alle opnamen controleren door iemand die zenie t zelfheef t gemaakt. Doe ditvoo r het einde van het veldwerk, zodat ook de indez e correctieronde gevonden onvolmaaktheden nog kunnenworde n hersteld. 3.Wer k inkoppel s van twee,da tverhoog t vooral de floristische nauwkeurig­ heid. Bovendien geldtbi j slechtweer : gedeelde smart ishalv e smart. 4. Maak een schatting van dewaarnemersfou t door een ervaren florist een aantal reeds gemaakte opnamen opnieuw te latenmaken .

Archivering 1. Controleer alle formulieren opvolledigheid , voor zehe t archief ingaan of wordenvertoetst . 2. Controleer de ind e computer ingevoerde gegevens automatisch enme t dehand , of zorgvoo r dubbele vertoetsing. 3.Bren g de gegevens onder inee n database. Deze maakthe t gemakkelijk het overzicht tebehouden . 4. Bewaar develdformuliere n zorgvuldig; de computer maakt eenpapiere n archief niet overbodig.

Voorwerk tweede seizoen 1. Stratificeer als inhe t eerste seizoen,maa r met nieuwe luchtfoto's. 2. Bepaal de oppervlakte per stratum en schathe t soortenaantal. 3.Kie s random (ofpseudorandom ) 50-75% van de oude opnamepunten en handhaaf deze gedurende allevolgend e ronden. 4. Bepaal het aantal opnamen per stratum volgens dezelfde vuistregel als inhe t eerste seizoen. 5.Kie s random 50-25% nieuwe puntenpe r stratum. 6. Gebruik dezelfde kenmerken en daarbij dezelfde toepassingsvoorschriften als inhe t eerste seizoen. 7. Oefen inhe t gebruik van develdformuliere n en dehandleidin g vanhe t eerste seizoen.

Veldwerk tweede seizoen 1.He t veldwerk isal s inhe t eerste seizoen,maa r ermoe t nu extra zorg worden besteed aanhe t opsporenva n de op teneme n oude punten, omdathe t onnauw­ keurig lokaliseren een grote foutenbron kanzijn .

Punten die nader onderzoek vragen Eenjuist e stratificatie isva n grootbelan g voor het verhogenva n debetrouw ­ baarheid van de oppervlakteschattingen per kenmerk. Voor een goede stratifica­ tie zijn goede stratificatieparameters nodig, die duidelijk verband houden met debelangrijkst e ecologische gradiënten (zoals droog-nat, zoet-zout, kalkarm- kalkrijk enhumeus-mineraal) . Om tot een goede keuze tekome nva n de parameters enhe t aantal strata is enigvooronderzoe k gewenst. Het aantal opnamen per stratum bepaalt de representativiteit van demonster - name en debetrouwbaarhei d van devegetatiebeschrijving . De uitwerking van een vuistregel voor debepalin g van dit aantal op grondva n de oppervlakte van een stratum en de gemiddelde soortendichtheid gaatnie t zonder enig onderzoek. Devolgend eRIN-rapporte nkunne nbestel dworde ndoo roverschrijvin gva nhe t verschuldigdebedra go ppostbanknumme r51 60 64 8va nhe tRI Nt eLeersu monde r vermeldingva nhe trapportnummer .U woverschrijvin g geldtal sbestelformulier ; toezendinggeschied tfranco .Gebrui kgee nverzamelgir oomda the tadre sva nd e bestellernie to ponz ebijschrijvin gword tvermel dzoda the tbesteld enie tka n wordentoegezonden .

86/9 K. Stoker,D everspreidin gva nd erod ebosmiere no pd eHog eVeluwe . 110p .f 15,6 0

87/1 W.O.va nde rKnaa p& H.F.va nDobben ,Veranderinge n ind eepifytenflor a vanRijnmon d sinds1972 .3 6p . f6,- 87/2 A.va nWinde ne tal. ,Ruimtelijk erelatie svi avogel si nhe tStrijper-Aa - gebiedgedurend ebroedtij de nzomer .9 7p .f 14,5 0 87/6 G.F.Willemsen ,Bijzonder eplantesoorte ni nhe tnational epar kd e HogeVeluwe ;voorkome ne nveranderingen .9 2p .f 13,5 0 87/9 K.S.Dijkema ,Selectio no fsalt-mars hsite sfo rth eEuropea nnetwor ko f biogenetic reserves.3 0p .f 5,5 0 87/14N .Dankers ,K.S .Dijkema ,G .Lond o& P.A . Slim,D eecologisch eeffecte n vanbodemdalin g opAmeland .9 0p .f 13,5 0 87/16J .Wiertz ,Modelvormin gbi jd eprojecte nva nWAFL Oe nSWNBL .3 4p .f 6, - 87/18Effecte nva nd ekokkelvisseri j ind eWaddenzee .2 3p .f 3,7 5 87/19H .va nDam ,Monitorin go fchemistry ,macrophytes ,an ddiatom si n acidifyingmoorlan dpools .11 3p .f 16, - 87/20R .Torenbeek ,P.F.M .Verdonscho t& L.W.G .Higler ,Biologisch egevolge n vanvergrotin gva nwaterinlaa t ind eprovinci eDrenthe .17 8p .f 23, - 87/22B .va nDessel ,T everwachte necologisch eeffecte nva npekellozin g inhe t Eems-Dollardgebied.7 1p .f 10, - 87/23W.D .Dennema n& R .Torenbeek ,Nitraatemissi e enNederlands eecosystemen : eenglobal erisico-analyse .16 4p .f 21, - 87/24M .Buil ,Begrazin gva nheidevegetatie sdoo redelher te nmoeflon ;ee n literatuurstudie.3 1p .f 5,6 0 87/26H.A.T.M .va nWezel ,Heidefaun ai nhe tnational epar kd eHog eVeluwe . 54p . f8,- 87/28G.M . Dirkse,D enatuu rva nhe tNederlands ebos .21 7p .f 27,5 0 87/29H .Siepe le tal. ,Behee rva ngraslande n inrelati eto td eongewerveld e fauna:ontwikkelin gva nee nmonitorsysteem . 127p .f 17,9 5 88/30P.F.M .Verdonscho t& R .Torenbeek ,Lettercoderin gva nd eNederlands e aquatischemacrofaun avoo rmathematisch everwerking .7 5p .f 10, - 88/31P.F.M .Verdonschot ,G .Schmidt ,P.H.J ,va nLeeuwe n& J.A .Schot ,Steek - muggen(Culicidae )i nd eEngbertsdijksvenen .10 9p .f 15,5 0 88/33H .Eijsackers ,C.F .va nd eBund ,P .Doelma n& Wei-chu nMa ,Fluctuerend e aantallene nactiviteite nva nbodemorganismen .8 5p .f 13, - 88/35A.J .d eBakke r6 eH.F .va nDobben ,Effecte nva nammoniakemissi eo pepify - tischekorstmossen ;ee ncorrelatie fonderzoe k ind ePeel .4 8p .f 7,5 0 88/36B .va nDessel ,Ecologisch e inventarisatieva nhe tIJsselmeer . 82p .f 12,7 5 88/38P .Opda m& H .va nde nBi jtel ,Vogelgemeenschappe nva nhe tlandgoe d Noordhout.6 5p . f9,- 88/39P .Doelman ,H .Loone n& A .Vos ,Ecotoxicologisc h onderzoek inmet . Endosulfanverontreinigd e grond:toxicitei te nsanering .3 4p . f6,- 88/40G.P .Gonggrijp ,Voorste lvoo rd eafwerkin gva nd egroev eBelvédèr eal s archeologisch-geologisch element.1 3p . f3,- 88/41J.L .Mulde r (red.). Devo s inhe tNoordholland sDuinreservaat .Dee l1 : Organisatiee nsamenvatting . 32p . 88/42J.L .Mulder ,idem .Dee l2 :He tvoedse lva nd evos .7 8p . 88/43J.L .Mulder ,idem .Dee l3 :D evossenpopulatie .12 9p . 88/44J.L .Mulder ,idem .Dee l4 :D efazantenpopulatie .5 9p . 88/45J.L .Mulde r& A.H.Swaan ,idem .Dee l5 :D ewulpenpopulatie .7 6p . Derapporte n41-4 5worde nnie tlo sverkoch tmaa ral sseri eva nvij fvoo rf 25 .

88/46J.E .Winkelman ,Methodologisch e aspectenvogelonderzoe k SEP-proefwind- centraleOosterbieru m (Fr.).Dee l1 .14 5p .f 20, - 88/47T.A .Renssen ,D eherintroducti eva nd eraa f (Corvus corax) inNederland : eenoverzicht .3 0p .f 5,5 0 88/48J.J . Smit,He tEemlan de nd epolde rArkemhee nron dhe tbegi nva nd e twintigsteeeuw .6 4p . f9,- 88/49G.W . Gerritsen,M .de nBoe r& F.J.J .Niewold ,Voedselecologi eva nd evo s inNederland . 96p .f 14,2 5 88/50G.P .Gonggrijp ,Permanent egeologisch eontsluitinge n ind etalud sva n RijkswegA 1bi jOldenzaal .1 8p .f 3,5 0 88/51P .Spaak ,Ee nmodelmatig ebenaderin gva nd eeffecte nva ngraslandbehee r ophe tpopulatieverloo pva nweidevogels .4 2p .f 7,5 0 88/52H .Sierdsema ,Broedvogel se nlandschapsstructuu r inee nhoutwallandscha p bijSteenwijk .11 2p .f 16, - 88/54H.W . deNi e& A.E .Jansen ,D eachteruitgan gva nd eoevervegetati eva nhe t Tjeukemeer tussenOosterze e (Buren)e nEchten .1 8p .f 4,5 0 88/56P.A.J .Frigg e& C.M .va nKessel ,Adde re nzandhagedi so pd eHog eVeluwe : biotopene nbeheer .1 6p .f 3,5 0 88/59F.J.J .Niewol d6 eH .Nijland ,D eSallands eHeuvelru g alsreservaa tvoo r hetWesteuropes eheidekorhoen .10 2p .f 14,5 0 88/62K .Romeyn ,Estuarien enematode ne norganisch everontreinigin g ind e Dollard.2 3p . f5,- 88/63S.E .va nWiere n& J.J . Borgesius,Evaluati eva nbosbegrazingsobjecte ni n Nederland. 133p .f 19, - 88/66K.S .Dijkem ae tal. ,Effecte nva nrijzendamme no popslibbin ge nomvan g vand evegetatiezone s ind eFries ee nGroninge r landaanwinningswerken. Rapport insamenwerkin gme tRW SDirecti eGroninge ne nRIJ PLelystad . 130p . f 18,50 88/67G .Schmid t& J.C.M ,va nHaren ,Achtergronde nva nee nsteekmuggenplaag ; steekmuggen (Culicidae)i nd eEngbertsdijksvene n 2.16 2p .f 20,5 0 88/68R .Noordhuis ,Maatregele nte rvoorkomin g enbeperkin gva nschad edoo r zilvermeeuwen.4 8p .f 7,5 0

89/1E.J .va nKootwijk ,Inventarisati eva nd evergrassin gva nd eNederlands e heide.4 9p .f 7,5 0 89/2E.J .va nKootwij k& H .va nde rVoet ,D ekarterin gva nheidevergrassin g metbehul pva nLandsa tThemati cMappe rsatellietbeelden .8 6p .f 13, - 89/3F .Maaskamp ,H .Siepe l& W.K.R.E .va nWingerden ,Ee nmonitorin gexperimen t metongewerveld ediere ni ngraslande no pzandgrond .4 4p .f 13,5 0 89/4R .Noordhuis ,D erelati e tussenzilvermeeuwe no pvuilstortplaatse ne nd e schadeo pmosselpercele ne ni nweidevogelgebiede n inZuidwest-Nederland . 108p .f 15,5 0 89/5R.J .Bijlsma ,Remot esensin gvoo rclassificati eva nd evegetati ee n schattingva nd ebiomass ao pganzenpleisterplaatse n inhe twaddengebied . 62p .f 8,5 0 89/7R .Ketner-Oostra ,Lichene ne nmosse ni nd eduine nva nTerschelling . 157p .f 20,5 0 89/8A.L.J .Wijnhoven ,Effecte nva naanleg ,behee re ngebrui kva ngolfbane ne n mogelijkhedenvoo rnatuurtechnisch emilieubouw . 19p .f 4,5 0 89/9N .Dankers ,K .Koelemai j& J . Zegers,D ero lva nd emosse le nd emossel - cultuur inhe tecosystee mva nd eWaddenzee .6 6p . f9,- 89/10P.G.A .te nDen ,Patrijze no pe nron dD eHog eVeluwe .4 0p .f 6,5 0 89/11C.J . Smit& G.J.M .Visser ,Verstorin gva nvogel sdoo rvliegverkeer ,me t namedoo rultra-licht evliegtuigen .1 2p .f 3,5 0 89/12R .va nHalewijn ,Beschermin gva nzeevogel so phe tLago-rif ,Aruba ,i n 1988. 73p .f 10, - 89/13K .Lankester ,Effecte nva nhabitatversnipperin gvoo rd eda s (Meles meles); eenmodelbenadering . 101p .f 14,5 0 89/14A.J .d eBakker ,Monitorin gva nepifytisch ekorstmosse n in1988 . 53p .f 8, - 89/15J.E .Winkelman ,Vogel se nhe twindpar knabi jUr k (NOP):aanvarings - slachtofferse nverstorin gva npleisterend e eenden,ganze ne nzwanen . 169p .f 21,5 0 89/16J.J.M .Berdowsk ie tal. ,Effecte nva nrookga so pwild eplanten . 108p .f 15,5 0 89/17E.C .Gleichman-Verheije n& W .Ma ,Consequentie sva nverontreinigin gva n de (water)bodemvoo rnatuurwaarde n ind eBiesbosch .9 1p .f 13,5 0 89/18A .Farjo n& J .Wiertz ,Milieu -e nvegetatieveranderinge n inhe tschraal - landva nKoolmansdij k (gemeenteLichtenvoorde) ;1952-1988 .13 4p .f 18, - 89/19P.G.A .te nDen ,Achtergronde ne noorzake nva nd erecent eaantalsontwikke ­ lingva nd efazan ti nNederland .16 8p .f 21,5 0 89/20J.C.M ,va nHaren ,Chironomiden-exuvia eal sindicatore nva nwaterkwali ­ teitsveranderingen ind eLoosdrechts ePlasse nove rd eperiod e1984-1988 . 28p .f 5, -

90/1R.J .Bijlsma ,He tRIN-bosecologisc hinformatiesystee mSILVI-STAR ; documentatieva nFOREYE-programmatuu re nsubprogramma's .9 6p .f 14, - 90/2J.E .Winkelman ,Vogelslachtoffer si nd eSep-proefwindcentral et eOoster - bierum (Fr.)tijden sbouwfas ee nhalf-operationel esituatie s (1986-1989). 74p .f 10, - 90/5G.M . Dirkse& P.A . Slim,Naa ree nmethod evoo rhe tmonitore nva nvegeta ­ tieontwikkeling inhe twaddengebied .4 0p .f 6,5 0 Ecologie van kleine landschapselementen

Kleine landschapselementen vormen voor veel soorten planten en dieren van het cultuurlandschap biotoop en ecologische infrastructuur. In 1986 wijdde het RIN een studiedag aan dit thema. Inhet verslag hiervan werd een overzicht gegevenva n de standva nhe t onderzoek en er is ruime aandacht besteed aan praktijkproblemen van de landinrichting.

88pagina's , geïllustreerd prijs ƒ20, - bestelcode: KLE

Ecologie van kleine landschapselemente n

Rijksinstituut u\>r N.tiuurMH'cr

Biologische waterbeoordeline : insr.nimpnt- voor waterbeheer?

De Werkgroep Biologische Waterbeoorde­ ling organiseerde in 1987 insamenwer ­ kingme the t RIN een symposium waarvan debijdrage n gebundeld zijn in ditboek .

"Dewerkgroe p heeft een rijk enplezie ­ rig geïllustreerd kader uitputtend op poten gezet. Latenw e voortaan spreken van deblauw e gids enwi ehe m onverhoopt nog nietheeft : aanschaffen!"

Jaap Dorgelo inHydrobiologica l Bulletin 22,2: 209.

184pagina' s prijs ƒ35, - bestelcode: BW

Beide boeken zijn tebestelle n door overschrijving vanhet verschuldigde bedrag op giro 516 06 48va nhe t RIN te Leersum onder vermelding van de bestelcode. Uw giro-overschrijving geldt alsbestelformulier ; toezendin geschiedt franco. nding