DE WAARDE VAN DE NATUURLIJKE ROTTUMS DE WAARDE VAN DE NATUURLIJKE ROTTUMS

“De ‘Rottums’ noemen we ze in het dagelijks spraakgebruik. Rottumeroog, Rottumerplaat en Zuiderduintjes nemen een aparte plek in het rijtje van onze waddeneilanden in. Het zijn de kleinste, de onbekendste en er vaart geen veer- boot naartoe. Echte waddenliefhebbers zouden graag eens op deze eilanden willen rondlopen. Dat begrijpen we maar al te goed. Maar er is een reden om ze gesloten te houden voor bezoekers: in dit stukje Nederland gaat de natuur vóór de mens.

Het beheer van Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer op de “In dit stukje Rottums is al bijna dertig jaar gericht op zo veel mogelijk rust voor planten, zeehonden en vogels. We bouwen geen dijken of dammen meer en spuiten geen zand op. Hier Nederland mag bepalen wind en water wat er gebeurt. En dat blijkt goed uit te pakken. Lang werd gevreesd dat de Rottums snel in de golven zouden verdwijnen, maar we weten nu dat de natuur vóór we daarvoor voorlopig niet bang hoeven te zijn. Op de eilanden groeien meer dan tweehonderd plantensoorten waarvan veel op de Rode Lijst van bedreigde soorten staan. de mens gaan” Meeuwen broeden er in kolonies van drie- of vierduizend paartjes, rosse grutto’s en bonte strandlopers foerageren met tienduizenden tegelijk op de zandplaten. Deze zomer telden de vogelwachters 138 verschillende vogelsoorten. De rust die de Rottums ze bieden is onmisbaar voor ze.

Met dit boekje willen we u graag laten zien hoe onze meest oostelijke waddeneilanden geworden zijn tot wat ze nu zijn, waar ons beheer (vooral niet) uit bestaat en wat dat betekent voor het planten- en dierenleven. Zodat u zich toch een beetje op de Rottums kunt wanen en het met ons eens zult zijn hoe oneindig groot de waarde van deze wilde waddennatuur is.”

Michèle Blom directeur-generaal Rijkswaterstaat Sylvo Thijsen directeur Staatsbosbeheer BORKUM

ROTTUMERPLAAT ROTTUMEROOG

ONTSTAAN ACTIVITEIT Door wind en golven. Vanaf latere jaren De Rottums kennen maar één koers: ZUIDERDUINTJES geholpen door de mens. Rottumeroog oostwaarts. Zolang ze bestaan duwen komt al voor in 14e-eeuwse geschriften. wind en golven ze in de richting van SCHIERMONNIKOOG Rond 1840 ontwikkelt zich uit de resten Duitsland. Lang werd gedacht dat ze in van een eerder verdwenen eiland een de Eems zouden verdwijnen, Rottumer- nieuw eiland: Rottumerplaat. Halver- oog als eerste. Sinds een paar decennia wege de 20e eeuw splitst een deel van heeft dit eiland zijn koers verlegd naar Rottumeroog zich af en wandelt het het zuidoosten. De angst dat ze zullen ROTTUMERPLAAT wad op, een toekomst als zelfstandig ei- verdwijnen is er voorlopig niet meer. land tegemoet. Het derde eiland van de ROTTUMEROOG Rottums krijgt de naam Zuiderduintjes. STATUS Onderdeel van Werelderfgoed Wad- KENMERKEN denzee, geniet bescherming als Natura ZUIDERDUINTJES Bestaan uit: zand, kwelder en 2000-gebied. (begroeide) duinen. Afmetingen variëren van jaar tot jaar. TOEGANKELIJKHEID LIGGING BEWONING Net als de hele Waddenzee zijn ook De eilanden en directe omgeving zijn Op de grens van Noordzee en Onbewoond (althans door mensen). deze drie eilanden voortdurend in verboden gebied, zowel voor recrean- Waddenzee. Tussen Schiermonnikoog Druk bezocht en uitermate belangrijk beweging. Ze groeien aan, slaan af en ten als voor visserij of andere economi- en Borkum en tussen Lauwers en thuis of doorgangsstation voor broed- groeien weer. sche activiteiten. Rottumeroog is 25 keer Eems. Circa tien kilometer uit de en trekvogels en zeehonden. In het per jaar te bezoeken met een excursie kust van Groningen, ter hoogte van broedseizoen zijn er vogelwachters Oppervlak en hoogste punt van de van Staatsbosbeheer. Noordpolderzijl. De Rottums zijn op ‘Oog’ en ‘Plaat’. Hun aanwezig- eilanden in 2019: de enige waddeneilanden die bij heid staat volledig ten dienste van het Rottumerplaat 9,4 km2 - 12,0 m Groningen horen, gemeente Het natuurbelang van de eilanden. Ze zijn te Rottumeroog 2,8 km2 - 7,8 m Hogeland. gast bij de vogels. Zuiderduintjes 0,6 km2 - 3,0 m Vier maanden op een onbewoond eiland. In de zomer van 2019 waren Aaldrik Pot en Nicolette Branderhorst de gelukkigen die als vogelwachters hun intrek mochten ne- men in de dienstwoning op Rottumerplaat. Het was een droom die uitkwam. Maar wel één met een zwart randje. vogelwachters

HET DILEMMA VAN DE VOGELWACHTERS

Echte buitenmensen zijn ze. Ze broedden op een mogelijkheid om eens voor langere tijd helemaal in de natuur op te gaan toen het vogelwachtersverzoek van E Aaldriks werkgever Staatsbosbeheer kwam. Ze wilden, en ze konden het allebei regelen met werk. Eind maart zette de Harder, het inspectieschip van het ministe- rie van LNV, Aaldrik en Nicolette en proviand voor twee weken in het mulle zand van Rottumerplaat af. Het zouden vier maanden van hard werken worden. Hun opdracht? Verstoringen door vliegtuigen melden, vuil ruimen, ongewenste bezoe- kers voorlichten en wegsturen. Maar vooral vogels en planten tellen en monitoren, tot in de verste uithoeken van kwelder of strand. En dan meest bij laagwater, in de uren dat die plekken ook bereikbaar waren en de meeste vogels op het wad foerageerden. Aaldrik gebruikt woorden als ‘ongelooflijk’ en ‘magisch’, om aan te geven wat de enorme hoeveelheden vogels met hen deden. “Half juli kwamen de eerste bonte strandlopers al weer terug uit hun broedgebieden, een stuk of tien. De dag erna waren het honderd, nog een dag later duizenden. Op de uitkijktoren vlogen ze

Overtijende scholeksters EUFORIE ÉN ZORG Die massale aanwezigheid van trek- en broedvogels is te danken aan de rust, weet voor onze neus rond, bijna als een spreeuwenzwerm. Als het licht op hun buikjes Aaldrik. “Er zijn geen landroofdieren die vogels van hun nesten jagen en de men- viel leken het net diamanten, dan weer lichtten hun roestbruine vleugels koper- selijke verstoring is beperkt. Behalve dan dat wij er zaten, hè?” Hij zegt het lachend kleurig op in de zon.” Nicolette: “Het was zó mooi. Op zulke momenten, en daar maar beide vogelwachters voelden het dagelijks als een dilemma. “Alleen al door waren er veel van, stonden we ademloos te kijken en moesten we elkaar wakker er te zijn verstoor je. Maar het is wel nodig. Om te monitoren hoe het de vogels schudden: ‘Hé, we moeten ook nog tellen’.” vergaat en om het eiland te bewaken. Zouden er meer mensen komen, dan is het gedaan met de rust die de vogels nodig hebben.” Nicolette benadrukt een andere rol die zij ook hadden, een wekelijks blog schrij- ven. “Wij waren ook op ‘Plaat’ om mensen voor wie het eiland niet toegankelijk is te laten zien hoe bijzonder dit kwetsbare gebied is en hoe belangrijk dat het afgesloten blijft. Vergeet niet, dit is een van de weinige stukjes Nederland waar de natuur vóór de mens gaat.” In hun blogs deelden ze hun euforie over de natuur maar ook hun zorgen. Over de plastic rotzooi die met elke vloed het strand op komt - “er komt letterlijk geen eind aan.” Over de toekomst van de vogels. Aaldrik: “Zullen de wadplaten waar ze hun eten halen met de zeespiegelstijging nog wel droogvallen? Nemen de zomerstormen zo toe dat alle broedsels op de kwelders straks wegspoelen? Daar maak ik me echt zorgen over. Niet over het voortbestaan van de eilanden. Hoewel we in die vier maanden konden zíen dat Rottumerplaat aan de westkant terrein verliest, groeit het aan de oostkant net zo hard aan. De Rottums blijven wel bestaan.”

‘We willen laten zien hoe bij- zonder dit kwetsbare gebied is en hoe belangrijk dat het afge- sloten blijft. Dit is een van de weinige stukjes Nederland waar de natuur vóór de mens gaat.’

Bontbekplevier met jong

VOGELWACHTERS | 7 Aandeel op de Rottums TANKSTATION ROTTUM t.o.v. Waddenzee KLEINE STIPJES LAND, Van de zilverplevier (seizoensmaxi- zilverplevier 23% mum 23.308) verbleef op gegeven GROTE AANTALLEN moment 3,4% van de wereldpopulatie bontbekplevier 18% en 25% van de Europese populatie op de drie kleine Rottums. Zouden zij VOGELS kanoet 15% hier niet de rust vinden die ze nodig groenpootruiter 15% hebben, dan wordt het veel lastiger om voldoende te eten om elk jaar bonte strandloper 14% opnieuw van Siberië naar Zuid-Afrika en weer terug te vliegen. drieteenstrandloper 14% Ook ten opzichte van de hele Wadden- * Waar over Wadden- scholekster 13% zee* zijn de hoogwatervluchtplaatsen zee wordt gesproken, belangrijk. Van 9 van de 35 soorten uit wordt bedoeld de slechtvalk 11% de hoogwatertellingen zit tenminste hele Waddenzee, van rotgans 11% 10 procent van het aantal vogels in de Texel tot Esbjerg. Waddenzee op een van de Rottums. steenloper 10% In 2019 verschenen twee belangrijke SOVON-rapporten over de Rottums: METEN = WETEN I broedvogelmonitoring en hoogwa- Jasper Schut, boswachter ecologie: tertellingen over de jaren 2006 - 2017. “Het is essentieel voor de vogels van de De frequente tellingen in die periode Waddenzee dat wij ze goed monitoren. illustreren opnieuw het belang van de We hebben in internationaal verband In augustus en Rottums. Net als bij de broedvogels ook die verplichting, maar dat vind ik september is het vallen ook bij de vogels die tijdens niet het belangrijkste. Het gaat erom topdrukte: in deze hoogwater op de eilanden overtijen 11% de vinger aan de pols te houden. En maanden komen de grote aantallen op. De grootste rotgans daarbij is zo’n langjarige reeks van tijdens hoogwater concentraties (seizoensmaxima) getallen belangrijk. Gaat het met een gemiddeld 120.000 werden geteld bij de bonte strandloper soort minder goed, dan kun je op zoek vogels op de Rottums (108.840), kanoet (47.520) en naar de oorzaken en proberen die weg samen. scholekster (30.943). te nemen. Meten is weten. Zodra je weet, kun je tot actie overgaan.”

Van de zilverplevier verbleef op gegeven moment 3,4% van de wereldpopulatie en 25% van de Europese populatie op de drie kleine Rottums.

23% scholekster 11% zilverplevier 13% slechtvalk bonte strandloper

14% AANTALLEN | 9 De Stichting Verdronken Geschiedenis DE ROTTUMS bevordert onderzoek naar de ontwikkelings- geschiedenis, menselijk gebruik en cultuur- VAN TOEN historie van het Waddenzeegebied. TOT NU www.verdronkengeschiedenis.nl historie

De voogdwoning tussen 1930 en 1956

Rottumerplaat Rottumeroog 1838 Rottumeroog wandelt al eeuwen oostwaarts. Waar ooit 1354 Eerste vermelding van het eiland Ach (‘Oog’ = eiland). Voor ‘Oog’ lag, ontwikkelt zich op de locatie van het eerder het grootste deel in bezit van het klooster Juliana in Rottum, verdwenen eiland Bosch een nieuwe zandplaat. bij Usquert. Er was een dorp en er graasde vee. 1860 De zandplaat groeit vast aan de al bestaande Kaapplaat en 1438 Een bewapend schip uit Hamburg plundert de Rottumer krijgt de naam Rottumerplaat. pakhuizen van de Groningers die handel drijven met Enge- land en de Oostzeelanden. 1950 Er zijn plannen om Rottumerplaat in de toekomst te gebrui- ken als werkeiland voor de inpoldering van de Waddenzee. 1539 Er komen twee houten kapen op de oostpunt om de Twintig werknemers van Rijkswaterstaat, de ‘zandpioniers’, scheepvaart veilig de Westereems in te leiden. wonen er van maandag tot vrijdag om een stuifdijk, puin- 1659 Geldgebrek noodzaakt de provincie Groningen het eiland dammen en rijshoutschermen aan te leggen. te verkopen. Als handelswaar gaat het van hand tot hand. 1971 Jan Wolkers en Godfried Bomans brengen beiden een In 1706 koopt de Ierse ‘malle’ graaf Donough MacCarthy eenzame week in een tentje op het eiland door. Wolkers is Rottum, met het enige huis dat er nog staat, een schip, twee euforisch, Bomans bang voor ‘die krijsende meeuwen’. paarden en netten om konijnen te vangen. De graaf wordt berucht vanwege de overdadige feesten die hij geeft. Over onderhoud aan het duin maakt hij zich niet al te druk. 1738 De provincie wil het onderhoud serieuzer ter hand nemen om het eiland in stand te houden als bescherming voor de kust en koopt Rottumeroog terug. Jan Wijbrands wordt aangesteld als eerste van een lange rij strandvoogden. Later zullen de vier generaties Van Dijk en de twee generaties Toxopeus legendarisch worden. 1876 Het Rijk neemt Rottum over, het kustbeheer komt in han- den van Rijkswaterstaat. 1883 De twee houten kapen worden vervangen door gietijzeren exemplaren. De Emder Kaap is de enige die er nu nog staat. 1940-1945 Ruim zeventig Duitse soldaten zijn in barakken op ‘Oog’ gelegerd. In 1978 begint Staatsbosbeheer met de natuurtaken. In 1991 besluit het Rijk tot 1965 Strandvoogd Jan Toxopeus en zijn gezin verlaten het eiland dynamisch kustbeheer. De toekomst van de dat daarmee zijn laatste bewoners verliest. Ondanks veel Rottums wordt weer door wind en water protest vindt Rijkswaterstaat jaarrond toezicht door perma- bepaald. nente aanwezigheid niet langer nodig. Strandvoogd Jan Toxopeus en zijn gezin

HISTORIE | 11 TROUW AAN ROTTUM ROTTUM: KLEINE KOLONIES NATURA 2000 Lepelaars zijn extreem trouw aan hun broedplaats. Ze komen elk jaar naar Sinds de jaren ‘60 neemt het aantal broedparen van de lepe- DOELSOORT dezelfde paar vierkante kilometers laar in Nederland toe. De stijging is te danken aan de aanpak terug. Rond september trekken ze naar van de watervervuiling en het verbod op pcb’s, vervuilende Icoonsoort voor de Waddenzee: als het het zuiden: Bretagne, Zuid-Spanje, stoffen die via het milieu in voedsel terechtkwamen. En begin met een icoonsoort in een bepaalde Portugal of Mauritanië. De laatste jaren jaren ‘80 liet de opmars van de vos op het vasteland ze zo biotoop goed gaat, profiteren vele verkiezen steeds meer vogels Zuid-Eu- schrikken dat de lepelaars de wijk naar de Waddeneilanden andere soorten hiervan mee. ropa boven Afrika en dat blijkt goed te namen. Daar zijn ze nu het talrijkst. Lepelaars broeden in veel zijn voor hun overleving. Europese landen, de Nederlandse populatie is de grootste.

Bouwen hun nesten (ca. 40 cm doorsnee) van takken. Ze hebben meestal één legsel per jaar van vier eieren. In het waddengebied overleeft gemiddeld maar één jong per nest. In kleine kolonies (met minder dan 75 paren, zoals op de VLUCHTBEELD Rottums) is de overleving met 1,5 tot twee kuikens iets groter. De oorzaak is vermoedelijk dat in de grote kolonies te veel De lepelaar is makkelijk te verwarren concurrentie speelt bij het schaarse voedselaanbod in de met de zilverreiger. Natuurlijk is de Waddenzee. vogel te herkennen aan zijn bijzondere snavel, maar ook aan zijn gestrekte hals. Bij broedende lepelaars op het vasteland worden gemiddeld Platalea leucorodia Zilverreigers trekken hun hals tijdens de drie kuikens per nest groot. Ook hier speelt het voedselaan- vlucht in. bod waarschijnlijk een rol: behalve vis hebben deze lepelaars ook kikkers en Amerikaanse rivierkreeften op het menu.

Brede platvis- sen krijgen ze met hun smalle snavel moeilijk BROEDPAREN OP DE ROTTUMS (2018) weggewerkt, lepelaars eten De eerste lepelaars broeden al eind ROTTUMERPLAAT het liefst smalle maart, de laatste beginnen in mei. Vaak 51 ROTTUMEROOG 250 3200 visjes als grondels, D broeden ze temidden van een meeuw- stekelbaarzen en enkolonie. Met hun stompe snavels voorntjes. Zijn die beginnen ze niks tegen indringers die 28 er onvoldoende, het op hun eieren of kuikens voor- dan wijken ze uit zien hebben, dus maken ze dankbaar naar garnalen. gebruik van de meeuwen die meteen ONTWIKKELING 79 ZUIDERDUINTJES Die bieden helaas in de verdediging gaan als het nodig AANTAL BROEDPAREN lang niet dezelfde is. Gaat het de meeuwenkuikens, door OP DE ROTTUMS voedingswaarde. bijvoorbeeld slecht weer, niet goed dan 1970 2018 willen de meeuwen nog wel eens lepe- laarskuikens pakken om aan hun jongen Inmiddels op alle Waddeneilanden gevestigd. Van Texel tot te voeren. De ouders beschermen hun en met de Rottums broeden ze in beschermd gebied, dat niet nageslacht dan door hun vleugels over toegankelijk is tijdens het broedseizoen. AANTAL BROEDPAREN het nest te spreiden. 55 131 144 158 Aantal kolonies in Nederland: 50. IN NEDERLAND

2006 2016 2017 2018 “Met dit open, dynamische karakter hebben we het oerland- schap terug dat we hadden vóór de tijd dat de mens de eilanden ontdekte en ze naar zijn hand zette om vee te kunnen weiden. We weten nu dat we niet hoeven in te grijpen om de unieke natuur van dit landschap te behouden.”

Ernst Lofvers, morfoloog Rijkswaterstaat. Zie ook pagina 22/23 voor het interview met Ernst. DE GLOBETROTTER VAN TREK VAN BLAUW HT ROTTUMERPLAAT 1 AUGUSTUS 2014 In juni 2016 vingen vogelwachters Bart Ebbinge en Doortje Sterna paradisaea vertrek van Rottumerplaat Dallmeijer een mannetjesstern die op de puindammen van Rottumerplaat samen met zijn partner één jong grootbracht. 1 OKTOBER Om zijn poot een ring met daaraan een geolocator. Uit de ring Blauw HT viel af te leiden dat de vogel in 2009 als kui- aankomst zuidpunt van Afrika en verder ken was geringd op de kwelder van het Noorderleech aan in zuidoostelijke richting de Zuidelijke de Noord-Friese kust. Oceaan op

De geolocator (code M119, aangebracht mei 2014 in 11 NOVEMBER Eemshaven) had de lange trekroute van Blauw HT van dag aankomst op Antarctica rond de 65e tot dag vastgelegd. Zie kaartje op de rechterpagina. LICHT EN lengtegraad (ter hoogte van Pakistan); DONKER LEZEN vliegt al vissend rustig westwaarts langs de rand van het zuidpoolijs Een geolocator is klok, lichtsensor en geheugenchip in één. Door licht en 10 MAART 2015 donker te registreren, levert het appa- aangekomen op zijn meest westelijke raatje dagelijkse positiebepalingen op. positie op Antarctica (rond de 30e lengte- Een zendertje zou te zwaar zijn voor dit Een betere benaming dan ‘noordse’ stern had deze vogel graad) vliegt hij in noordoostelijke vogeltje van rond de 100 gram. Om de niet kunnen krijgen. Hij broedt tot in IJsland en Spitsbergen. richting gegevens van de geolocator uit te lezen E Nederland ligt op de zuidgrens van zijn broedgebied. Het moet hij opnieuw gevangen worden. grootste deel van de populatie broedt in het waddengebied, 18 MAART enkele tientallen paren in de Zeeuwse/Zuid-Hollandse delta. aankomst Zuid-Afrika

VAN NOORD NAAR ZUID 31 MAART Kampioen onder de trekvogels. Vliegt na de broedtijd naar Mauritanië zuidelijk Afrika, soms zelfs Antarctica, om te overwinteren. Dat is al gauw een retourtje van 35.000 kilometer. 22 APRIL Eemshaven

KWETSBAAR Natura 2000-doelsoort, bedreigd. Aantallen broedparen variëren sterk per jaar. In 2016 telde het waddengebied 719 BROEDPAREN ROTTUM paartjes, verdeeld over 25 kolonies. Zeventig procent van de broedparen was op slechts drie locaties te vinden. Die sterke Sinds 2006 neemt het aantal broedende noordse sterns op de DUBBELGANGER concentratie maakt de vogels extra kwetsbaar. Rottums af terwijl de trend in het hele waddengebied stabiel is. De oorzaak hiervan is niet bekend. Recent lijkt het aantal op de Rottums weer iets toe te nemen. De noordse stern lijkt heel sterk op de visdief. Onderschei- dende kenmerken zijn dat de snavel meestal geen zwarte punt heeft, zijn poten en hals iets korter zijn en de staart juist GROTE KOLONIES weer langer dan die van de visdief. Op afstand kunnen zelfs 210 6 kenners moeite hebben de dieren te onderscheiden. Voor het De dichtst bij de Rottums gelegen grote kolonies zijn te gemak worden ze dan maar als ‘noordse dief’ geregistreerd. vinden op Het Rif bij Engelsmanplaat en in Eemshaven. 2006 2012 Ernst Lofvers: “De VRIJ SPEL In 1990 nam het Rijk een ingrijpend besluit. Dynamisch voortdurende ver- kustbeheer was de toekomst. Sindsdien doet de natuur als nieuwing levert de VOOR HET enige het werk op de Rottums. En met resultaat. natuur unieke kansen ZAND op.”

229000 230000 231000 232000 233000 234000 235000 236000 237000 238000

0 500 1.000 1.500 2.000 Meters 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 6 6 0 0 0 0 0 0 9 9 1 1 6 6

1916

1930 1956 0 0 0 0 0 0

8 1743 8 1 1

6 1887 6 1999-2014

1799 0 0 0 0 0 0 7 7

1 1964 1 6 6

Legenda posities gebouwen 0 0 0 0 0 0 6 6 1 1

6 Huis Rottumeroog 6 Huis Rottumerplaat Hoogwater, Jaar HW, 1779 0 0

0 0 * morfologie is de stu-

0 0 dijk klinkt alleen maar in, de kwelders kant sterk aan. Op Rottumeroog was na 5 5

1 HW, 1861 1 6 6 HW, 1916 vóór de dijk komen jaarlijks tot wel één een zware storm in 2014 veel afslag en die van de vorming HW, 1957 van het landschap HW, 2012 of twee centimeter omhoog doordat gaat de erosie aan de noordzijde gestaag

229000 230000 231000 232000 233000 234000 235000 236000 237000 238000 getij en golven bij flink hoogwater door. Maar ondertussen breidt het en de processen die sediment afzetten.” Eenzelfde proces is eiland zich naar het westen en oosten uit. daarbij een rol spelen op de Rottums te zien. Na het stoppen Rottumeroog en Zuiderduintjes lijken van het actieve beheer veranderde het zelfs weer langzaam aan elkaar vast karakter van de eilanden. “Op Rottu- te groeien, de vroegere geul is vrijwel Zo’n vier decennia geleden kwam het van rijshoutschermen, stuifdijken en meroog sloegen wind en water een verdwenen en staat nu vol met zeekraal. inzicht dat de vrije beweging van zand puindammen. gat in de stuifdijk. Bij hoge waterstan- De conclusie na dertig jaar dynamisch Z de kust veel meer oplevert dan blok- den overstroomt het zeewater nu de kustbeheer is dat beide eilanden zich pri- kades door steen en stuifdijken. Onze achterliggende vlakte. Dat was lang een ma redden. Ze veranderen van uiterlijk, VAN SCHRIKBEELD duinen hebben stuivend zand nodig om schrikbeeld, nu zien we wat een rijk- maar ze verdwijnen niet. NAAR RIJKDOM mee te kunnen groeien met de stijgen- dom aan natuur het oplevert. Tijdens Ernst: “Met dit open, dynamische de zeespiegel. Dynamisch kustbeheer “Als we begrijpen hoe de processen winterstormen stroomt zand met het karakter hebben we het oerlandschap moest het worden: zo veel mogelijk werken, kunnen we betere beslissin- water mee het eiland op. In de zomer terug dat we hadden vóór de tijd dat ruimte voor natuurlijke processen en - gen voor de toekomst nemen,” zegt gaat dat stuiven en ontstaan nieuwe de mens de eilanden ontdekte en ze waar nodig om doorgaande kustafslag Ernst Lofvers van Rijkswaterstaat. Als stuivende duintjes. Vervolgens ont- naar zijn hand zette om vee te kunnen tegen te gaan - liever zandsuppleties adviseur morfologie* volgt hij op de wikkelt zich in de luwte van het eiland weiden. We weten nu dat we niet dan harde dijken. Het zo veel mogelijk voet hoe de sedimenten rond en op de een gebied met zeekraal, het begin van hoeven in te grijpen om de unieke vrij laten bewegen van zand bleek ook eilanden bewegen en hoe de kustlijn een nieuwe kwelder. Als er eenmaal natuur van dit landschap te behouden. de natuur goed te doen. Een logisch zich ontwikkelt. “Als stroming en wind planten staan, kan het hard gaan.” Het vrije spel van getijdedynamiek gevolg was dat de kustbescherming van door een dijk geblokkeerd worden, en verstuiving doet het werk. De de onbewoonde Rottums niet langer houd je ook de aanvoer van nieuw afwisseling van afslag en aangroei, OERLANDSCHAP TERUG werd onderhouden. Na eeuwen vech- sediment, zoals zand, slib en schelpen, de voortdurende vernieuwing... dát ten tegen de zee kwam er een eind aan tegen. Dat effect is vooral aan de vaste Aan de westkant slaat Rottumerplaat af, levert unieke kansen voor de pionie- het planten van helmgras en de aanleg wal goed te zien. Het land achter de tegelijkertijd groeit het aan de andere rende natuur op.”

DYNAMISCH KUSTBEHEER | 23 Elk jaar ruimen de Vrienden van OOK LEUK Rottumeroog en Rottumerplaat gemiddeld 20 kuub afval op beide OM TE WETEN eilanden, dat is 20 big bags vol. In 2019 - na ‘MSC Zoe’ - brachten Rijkswaterstaat, de Harder en een particuliere berger tot oktober per Vanaf de jaren ‘50 bouwden werk- In 2014 kreeg het zandpad nabij de Emder Kaap op Rot- eiland al 120 kuub aan land. Exclusief nemers van Rijkswaterstaat dammen tumeroog de naam Marten Toonder Sr.-pad en werd het grote stukken als autobanden, was- om de stroming van de eilanden weg pad op de oostpunt van ‘Plaat’ vernoemd naar Jan Brands. machines en compressoren. te houden. Stenen van afgebroken In 1894 overleefde deze robbenjager uit Noordpolderzijl visserhuisjes uit Zoutkamp en over- ternauwernood een schipbreuk bij het eiland. Straat- bodig geworden treinstationnetjes naambordjes hebben de paden niet en post wordt er niet gingen de Waddenzee over en kre- bezorgd. gen een tweede leven als golfbreker.

De 21 meter hoge gietijzeren Emder Kaap (1883, eigendom van Op de Rottums groeien meer dan de gemeente Het Hogeland) op 200 plantensoorten waarvan veel Rottumeroog is het meest noorde- op de Rode Lijst staan. Blauwe lijke rijksmonument van ons land. zeedistel groeit op open plekken in In november 1990 stond de kaap de duintjes. Zeewinde, familie van bijna met zijn voeten in zee en werd de bekendere haagwinde en akker- besloten hem 150 meter naar het zui- winde, kan grote oppervlaktes in de den te verplaatsen. Om de natuur te zeereep bedekken. ontzien maakte de 64-wielige wagen die de kaap vervoerde een omweg van twee kilometer.

Tijdens de najaarstrek kunnen de Van 1911 tot 1931 was Rottumeroog een officieel reddingstation van de (voor- aantallen trekvogels tot 300.000 loper van de) KNRM. In de eerste jaren rukten de strandvoogd en zijn twee oplopen. Bij laagwater zoeken knechten met de roeireddingboot uit als er een schip in nood was. Toen er een ze krabben, slakken, kokkels en motorreddingboot kwam, waren een vaste schipper en stuurman-machinist wormen op het wad, bij hoogwater nodig. Zij logeerden in het stormseizoen permanent op het eiland. Bij gebrek wachten ze op de eilanden tot het In de periode 2006-2017 telde aan een haven lag de boot op de rede van het eiland voor anker. (foto KNRM) water voldoende gezakt is voor de SOVON 55 soorten broedvogels op volgende maaltijd. de Rottums. Zeventien daarvan staan op de Rode Lijst, elf soorten vallen onder de maatregelen van Natura In 2019 broedden vier van de circa 2000, het Europese netwerk van 200 Nederlandse paartjes slecht- beschermde natuurgebieden. Kleine valken op de grond: op Vlieland mantelmeeuw en zilvermeeuw zijn (1 paar), op Terschelling (1 paar) en het meest talrijk aanwezig. Samen Rottumerplaat (2). Op de eilanden zijn ze goed voor zeventig procent hebben ze geen hinder van grond- van het totale aantal broedvogels. predatoren. Jonge zeehond GESMEERD BEHEER

Rijkswaterstaat is beheerder van de eilanden, het omringende water en de gebouwen. Staatsbosbeheer BEVOORRADEN voert het natuurbeheer uit. Als een Jaap en Henk schepen alleen bij Freek Jan in voor een over- DUURZAME NIEUWBOUW geoliede machine werken beheerder tochtje als het nodig is. “De aanwezigheid van mensen op het De vogelwachtersbehuizing op Rottumerplaat en boswachter samen met de Wad- eiland moet altijd een goed afgewogen doel dienen,” zegt bestaat uit barakken en een romneyloods uit denunit van LNV. Combineren is hun Henk. “Dat geldt ook voor ons. We doen er alles aan om de 1965; inmiddels ver over de houdbaarheids- toverwoord. verstoring minimaal te houden. Daarom proberen we onze datum. Rijkswaterstaat bereidt daarom, on- bezoeken ook altijd te combineren.” Moet Henk de gebou- dersteund door Staatsbosbeheer, nieuwbouw wen inspecteren, dan plant hij zijn bezoek op een dag dat de voor. Er komt een duurzaam onderkomen Harder toch al die kant al op gaat, bijvoorbeeld voor de be- dat minimaal dertig jaar meekan. Henk: “We voorrading van de vogelwachters. Als Freek Jan aan het begin proberen de bouwwerken zo veel mogelijk Henk Middendorp, Er gaan weinig dagen voorbij dat de Harder, het zwartgele van het seizoen de verbodsborden van Staatsbosbeheer rond zelfvoorzienend te maken. Dat lukt niet overal. Freek Jan de Wal en inspectieschip van de Waddenunit, niet op de oostelijke de eilanden plaatst, neemt hij de vogelwachters mee. “De Er is bijvoorbeeld geen waterleiding en een Jaap Kloosterhuis E Waddenzee vaart. Schipper Freek Jan de Wal weet waar de grenzen van het afgesloten gebied lopen elk jaar anders. Als windmolen is ook niet handig in het rijkste vo- (vlnr) opereren als zeehonden liggen en hoe geulen en prielen haast van de ene ik ze meeneem hoeven ze dat niet midden in het broedsei- gelgebied van Nederland. Maar we gaan zeker ‘één beheerder’ dag op de andere dichtslibben en elders weer ontstaan. zoen vanaf het eiland zelf te onderzoeken.” voor zonnepanelen, stevige isolatie en zo veel De Harder vormt de enige, zeer onregelmatige, verbinding mogelijk hergebruik van materialen. Misschien tussen Eemshaven en de Rottums. Twee passagiers die kunnen fundering en gemetselde muren herge- schipper De Wal met enige regelmaat aan boord verwelkomt, bruikt worden. Dat is de uitdaging die we aan zijn Henk Middendorp, operationeel beheerder Waddenzee de aannemer meegeven: met de technieken bij Rijkswaterstaat, en Rottums boswachter Jaap Klooster- van tegenwoordig is opwaarderen vaak goed huis. Vanuit hun functies zijn zij, samen met collega’s Dennis mogelijk.” Naar verwachting duurt het vier Moerkerken en Jan Kostwinner, ongetwijfeld de mensen die tot vijf jaar voor de nieuwbouw er staat. Het het vaakst voet op de bodem van Rottumeroog of Rottumer- project zit nu nog in de planfase en ook voor plaat zetten. Gedrieën kregen Staatsbosbeheer, Rijkswater- de bouw moet de nodige tijd gereserveerd staat en Waddenunit de opdracht om zorg te dragen voor worden. Bouwen kan alleen tussen broed- en het beheer van de Rottums. De mannen hebben alledrie een stormseizoen. ander logo op hun dienstkleding staan, maar ze opereren als één beheerder en hebben aan een half woord genoeg. “Het is best uitzonderlijk,” zegt Jaap, “dat drie overheidsorganisa- ties de opdracht krijgen zo nauw met elkaar samen te werken. Het loopt prima, we zijn gewoon directe collega’s.” De huidige bebouwing op Rottumeroog BEHEER | 27 DERTIG WADDEN- lopers. Daarnaast zijn we elk moment AMBASSADEURS goed voorbereid op calamiteiten, zoals MSC Zoe of een olieverontreiniging. Jaap: “Om vast te kunnen stellen of Bij een gebied dat zo snel verandert, is ons natuurbeleid werkt, moeten we het zaak de draaiboeken goed actueel regelmatig monitoren. Daarom zitten te houden.” de vogelwachters in het broedseizoen op de eilanden, doen we regelmatig vogeltellingen en faciliteren we weten- schappelijk onderzoek. Bij elk bezoek wegen we de noodzaak af.” Aanvragen voor bezoeken aan een van de eilanden beoordelen de mannen met elkaar, elk vanuit zijn eigen expertise. De meeste worden afgewezen, ook die van jour- nalisten. “Ik vraag vaak: ‘wat wil je op Rottumerplaat filmen dat je niet op de Boschplaat kunt filmen,’ omschrijft Jaap het. “We willen niet verstoren, maar publieksvoorlichting is ook belangrijk. We willen graag laten zien hoe mooi de dynamische waddennatuur is en wat er gebeurt als je niet ingrijpt. Om die De taken van Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer vertonen veel overlap. reden koesteren we ook de excursies In grote lijnen zijn de verantwoordelijkheden als volgt verdeeld: naar Rottumeroog in het najaar. Als het goed is, kom ik na elke excursie met dertig waddenambassadeurs terug. Dat RIJKSWATERSTAAT is de winst waarmee we de verstoring • Toezicht en handhaving kunnen verantwoorden.” De huidige bebouwing op Rottumerplaat • Fysiek beheer (onderhoud bouwwerken / aanvoeren materieel) • Schoonmaken en schoonhouden van de eilanden, o.a. door: ONWEER • Tweemaal per jaar een opruimweek i.s.m. met de ‘Vrienden’ ‘Een noodzakelijk kwaad’, noemt Henk • Opruimen van verontreinigingen zoals paraffine of oliehoudende stoffen de tochtjes naar de eilanden om rom- • Voorbereid zijn op calamiteiten: incidentmanagement mel op te ruimen. “Ook dat veroorzaakt • Monitoring van kustontwikkeling en de bewegingen van geulen en zand in de natuurlijk verstoring. Gelukkig werken Waddenzee (morfologie) we nauw samen met de ‘Vrienden’. Zij • Ecologische karteringen van de flora op de eilanden kennen de eilanden, kunnen de risico’s van een naderend onweer inschatten en weten dat ze niet tussen de zeehon- STAATSBOSBEHEER den moeten gaan lopen. Na de MSC • Bewaking (ruim vier maanden, in het broedseizoen, permanent; Zoe-ramp stonden ze razendsnel met daarna periodiek) meer dan twintig man klaar.” Opruim- • Vogeltellingen (14 keer per jaar) werkzaamheden vormen maar een • Monitoring van broedvogels, insecten en planten klein deel van het incidentmanagement • Publieksvoorlichting: het begeleiden van mediabezoek en het organiseren en dat Henk in zijn portefeuille heeft. “In begeleiden van 25 excursies naar Rottumeroog (buiten het broedseizoen) de ‘koude fase’ onderhoud ik alle • Faciliteren/ondersteunen wetenschappelijk onderzoek contacten, ook met andere professio- nele vrijwilligers als de mensen van de Bij al deze taken zijn advies en (logistieke) ondersteuning van de Waddenunit onmisbaar. KNRM en de georganiseerde wad-

BEHEER | 29 ALTIJD AANDACHT dankwoord van Staatsbosbeheer met Een andere belangrijke missie van de ‘Vrien- VOOR DE ROTTUMS ‘complimenten en waardering voor den’ is het onder de aandacht brengen van de de ervaren vrijwilligers van de Vrien- Rottums als cultuurhistorisch erfgoed. den die andermaal bezig zijn met het Dit doen ze door middel van donateursdagen oplossen van een crisis op de Rottums’. met lezingen en excursies. De stichting is ook Van opponent werd de stichting een aanwezig als cultuurhistorische gids tijdens gewaardeerd partner van beheerders excursies van Staatsbosbeheer naar Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer, Rottumeroog. Uit zorg om het voortbestaan van de met de zorg voor de Rottums als bin- eilanden werd de stichting Vrienden dende factor. van Rottumeroog en Rottumerplaat opgericht. Van criticasters werden de Vrienden gewaardeerde partners van de beheerders.

Voor- en tegenstanders buitelden over elkaar heen toen het Rijk in 1991 besloot alle ‘stabiliserende onderhoudsmaatre- V gelen’ aan Rottumeroog en Rottumerplaat te beëindigen. De kranten stonden er vol van, de koppen werden nog vetter toen Hendrik Toxopeus, zoon van strandvoogd Jan Nest van de grauwe gans met één ‘adoptie-ei’. die Rottumeroog in 1965 met zijn gezin moest verlaten, het eiland uit protest bezette. Een aantal medestanders besloot de Stichting Vrienden van Rottumeroog op te richten. ‘Als Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer niks meer doen, gaan we zelf wel helm planten en rijshoutschermen bouwen’, was het idee. De gedachte om het beheer over te nemen, bleek iets te groot, de Vrienden besloten echter wel om ‘Oog’ en later ook ‘Plaat’ niet aan de aandacht te laten ont- snappen.

In de eerste jaren hadden de partijen weinig begrip voor elkaars standpunten. Na verloop van tijd sleten de scherpe randjes en ontstonden wederzijds respect en zelfs samen- werking. De Vrienden werken al jaren structureel mee aan het onderhoud van de gebouwen, samen met Rijkswater- staat organiseren ze werkweken en opruimacties. Begin 2019 ‘levert’ de stichting in één dag tijd twintig ervaren vrij- willigers (en een kok, en eten en drinken) om op de beide Stichting Vrienden van Rottumeroog en eilanden rommel te rapen uit de containers van MSC Zoe. Rottumerplaat: www.rottumeroog.org In drie dagen tijd vullen ze 32 big bags. Al snel volgt een

VRIENDEN | 31 MEER OVER DE ROTTUMS

ONLINE BOEKEN Colofon

Bekijk op topografische kaarten vanaf Jan Wolkers - Groeten van Deze brochure werd 1815 hoe (snel) de Rottums naar het Rottumerplaat, over zijn legendarisch gemaakt in opdracht oosten bewegen. www.topotijdreis.nl. geworden eenzame week op Rottu- van Rijkswaterstaat merplaat in 1971 (alleen nog tweede- en Staatsbosbeheer. Voor de Rottums van nu kies het hands verkrijgbaar). tekst satellietbeeld Annemarie Bergfeld op www.google.nl/maps. Wiepke Toxopeus - Ik ben van Rottum (2010), de herinneringen van vormgeving Uit SOVON-onderzoeken blijkt het de dochter van de laatste strandvoogd Klaas Huizenga belang van de Rottums voor broed- en (via: ikbenvanrottum.nl). drukwerk trekvogels. De rapporten Broedvo- Drukkerij Tienkamp gels van de Rottums in 2006-2017 en Mark Zekhuis en Nico de Vries - Hoogwatertellingen op de Rottums in Fauna van Rottum (2012), naslagwerk Met dank aan 2006/07 en 2016/17 staan op voor vogelaars, waddenliefhebbers en Maarten Loonen, www.sovon.nl/nl/search/site/rottu- eilandbewonderaars. Derick Hiemstra, merplaat. Sovon, Doortje Erik de Graaf - Marten Toonder Dallmeijer, Bart Veel wetenswaardigs over beheer, senior. Van eierzoeker tot zee- Ebbinge, Silvan bewoning en geschiedenis (incl. kapitein (2015). De vader van stripau- Puijman, Aaldrik ooggetuigenverslagen van op Rottum teur Marten Toonder begon zijn Pot, Petra de Goeij gelegerde soldaten in WO II) staat op werkzame leven als tienjarige met de website van de ‘Vrienden’. www. het zoeken van meeuweneieren op www.staatsbos- rottumeroog.org. Rottumeroog. beheer.nl; www. rijkswaterstaat.nl Brede informatie van waddenover- Egge Knol - Kapen op Rottum © december 2019 heden, onderzoeksinstellingen en be- (2017). Een kroniek van de monumen- langenorganisaties. www.waddenzee. tale Emder Kaap, met verhalen waar nl/beheren/onbewoonde-eilanden/ zelfs Michiel de Ruyter om de hoek onbewoonde-eilanden-en-zandplaten. komt kijken. (via groningerboeken.nl).

Onder de button ‘Eems-Dollard’ Aaldrik Pot en Nicolette Brander- verhalen over werken en vakanties, horst - Terug naar Rottumerplaat. voogden en kapen. Vogelwachtersdagboek (2019). www.verdronkengeschiedenis.nl.

Boswachter en vogelwachters delen hun ontdekkingen en ervaringen op www.boswachtersblog.nl/rottum.