Wonen, werken en recreëren op 43 Waddeneilanden De Wadden bestaan niet

34 blauwe kamer 3 / 2011 3 / 2011 blauwe kamer 35 Voor de kusten van Nederland, Duitsland en Denemarken liggen 43 Waddeneilanden. De eilanden hebben sterk uiteenlopende karakters, van een paar bijna onbewoonde natuureilanden in het Duitse deel tot sommige volgebouwde eilanden in Denemarken. De Nederlandse zijn veelal compromissen tussen natuur, lokale economie en toerisme. Rob van der Bijl en Theo Baart gingen er kijken.

Badplaats . Norderney (op de vorige pagina’s) heeft de uitstraling van chique badplaats. Op het rurale (links) is ruimte voor wonen, werken, cultuurhistorie, natuur en toerisme.

Rob van der Bijl Foto’s Theo Baart

36 blauwe kamer 3 / 2011 3 / 2011 blauwe kamer 37 FotoDe Zwarte Hond

Strandopgang op Schiermonnikoog. Toeristen en zakenlui op het terras van het hotel Graaf Bernstorff. Recreatie in het oude dorp: verkoop van strandspullen Het door Jurjen van de Meer ontworpen huis op Schiermonnikoog en fietsverhuur. wijkt af van het typische beeld van traditionele gevel en blokvorm.

Fanø

Rømø

Sylt

Die

Spiekeroog Norderney Het ‘gewone’ Schiermonnikoog: jarenzestigbuurtje rond de F.H. Gasaustraat. Het recente uitbreidingswijkje aan de Oosterreeweg. Schiermonnikoog Eilanden besturen

Vorig jaar is voor het eerst sinds jaren een Dat is een gemis, vindt Jurjen van der Meer, huis dat voldoet aan de formele eisen van de Er zijn pakweg 43 Waddeneilanden. nieuw wijkje bij het dorp van het Waddeneiland algemeen directeur van De Zwarte Hond, het gemeente Schiermonnikoog maar sterk afwijkt Dat is tenminste het aantal dat Marina Schiermonnikoog opgeleverd. De woningen bureau dat het woningbouwplan op Schier- van het gewenste beeld met een traditionele Goudsblom en Ruud Koot hanteren in voorzien in een grote behoefte voor de zittende monnikoog maakte. Van der Meer ziet het gevel en de blokvorm. De dakgoot ligt in het hun boek ‘43 Waddeneilanden’. Het bevolking. Corporatie WoonFriesland speelde Waddengebied ook, om niet te zeggen in de midden van de voorgevel en de nokhoogte is maar wat je eiland noemt. Is bij- bespreekbaar. Onlangs bedankte de hun Nederlandse buren. Van oudsher ten minste een lokale deelraad moeten met dit project in op de vraag naar betaalbare eerste plaats, als een gebied om te wonen. Dat wordt bepaald door de beide zijgevels. Hoewel voorbeeld , tussen en gemeente voor een intensievere waren de gemeenten op de Duitse bestaan. Anders is zo’n eiland volgens woningen voor starters en ouderen. Door de geldt voor al die eilanders en voor de voorma- Van der Meer met het huis een lange neus , een eiland? Of de zandplaat samenwerking met de andere eilanden. eilanden zwak en deelden de kuur- hem ‘ontzield’. hoge grond- en huizenprijzen dreigen steeds lige eilanders die zich in de kuststrook aan de maakt naar de bedilzucht van de gemeente, Zuiderduintjes ten oosten van Rottu- Volgens Oeds Bijlsma, directeur beleid oordbazen er de lakens uit. Bovendien Recentelijk is het lokale en regionale meer jonge eilanders weg te trekken en is er andere kant van de Waddenzee hebben geves- blijkt nu dat de nieuwe woning heel goed meroog, vlak bij de voormalige Duitse van de provincie Fryslân en bewoner hebben de deelstaten meer invloed bestuur van Denemarken volledig op de geen duurzame toekomst voor een vitale tigd. Behalve voor de nationale economie is het past in het bestaande dorpsbeeld. marinebasis Borkum? En wat te doen van Terschelling, verdient het de op de eilanden dan onze provincies. schop gegaan. De provincies zijn opge- eilandeconomie. Waddengebied van economisch belang voor Het huis was daarmee de opmaat tot twee met eilanden die aan het vasteland voorkeur dat de Waddeneilanden één Sommige eilanden worden zelfs vol- heven en vervangen door vijf regio’s Dat onderwerp was een van de redenen voor de de plaatselijke bevolking. Wonen en werken grote opdrachten voor De Zwarte Hond. In het vastzitten zoals Rømø, of Nord- bestuurlijk geheel vormen, met sterke ledig vanaf het vasteland bestuurd, en ter grootte van landsdelen. Deze rigou- drie Waddenlanden om in 2001 het Wadden- zijn zo bezien een samenhangende opgave die complex vakantiewoningen De Ville Buiten ? En verdwijnende eilanden, binding op de eilanden zelf. Maar Bijls- eilanden in de monding van de Elbe, reuze bestuurlijke vernieuwing is ook zeeforum (WSF) op te richten. In 2004 zetten ondergeschikt is aan natuurwaarde en cultuur- wordt in het duinlandschap een nieuw accent zoals het Deense ? Geen discus- ma ervaart dat het moeilijk is om over zoals , vallen bestuurlijk onder gepaard gegaan met een ingrijpende de landen hun handtekening onder een geza- historie. toegevoegd. In het uitbreidingsplan aan de sie is er over de eilanden waar mensen dit soort bestuurlijke zaken met eilan- de stad Hamburg. gemeentelijke samenvoeging. Niet- menlijk plan met strategieën voor een duur- Oosterreeweg komen Van der Meer en zijn wonen, werken en hun kinderen groot- ders afspraken te maken. ‘Als ze met Is dat een model voor Nederland? Bij- temin heeft het eiland Fanø – met iets zame ontwikkeling van het Waddengebied. De Luxe resorts medeontwerpers tot een synthese met de archi- brengen. elkaar aan de wal vergaderen en zaken voorbeeld door Schiermonnikoog bij meer dan 3000 inwoners op een steen- sector werken is in dit plan goed vertegenwoor- Het architectenbureau De Zwarte Hond heeft tectonische en stedenbouwkundige karakteris- De afzonderlijke Waddeneilanden zijn afspreken lijkt het wel of op de boot de gemeente onder te bren- worp afstand van de havenstad Esbjerg digd met landbouw, visserij, toerisme, energie, meerdere projecten uitgevoerd op de Neder- tieken van het dorp. eigenlijk te klein voor een gemeentelijk op weg naar huis dezelfde afspraken al gen? Bijlsma acht dit volstrekt onhaal- – zijn eigen gemeentebestuur na veel industrie en havens. Ook infrastructuur, kust- landse Waddeneilanden. Het begon eind jaren In weerwil van de bouw van een nieuwe woon- apparaat, wat ze toch allemaal hebben. weer gedeeltelijk vergeten zijn.’ baar. Hij benadrukt dat het niet goed protest weten te behouden. bescherming en scheepvaart staan in dit plan. tachtig. Van der Meer, geboren en getogen wijk voor de eilanders, bestaat het gevaar dat In Nederland is een fusie van de eilan- Bestuurlijk zijn de Duitse en Deense zou zijn als een Waddeneiland geen Opvallend genoeg ontbreekt het thema wonen. op Schiermonnikoog, realiseerde een woon- Waddeneilanden zoals Schiermonnikoog de den tot één gemeente tot nu toe niet eilanden moeilijk te vergelijken met enkel eigen bestuur meer heeft. Er zou

38 blauwe kamer 3 / 2011 3 / 2011 blauwe kamer 39 De stedenbouwkundige geleding van het nieuwe wijkje aan de Oostrand sluit aan op de structuur van het dorp. De modernistische vakantiewoningen van De Ville Buiten.

Analyse van de stedenbouwkundige structuur van Schiermonnikoog: Het stedenbouwkundig en landschapsplan van De Ville Buiten is gebaseerd op de topografie en de beplanting van het duingebied. het uitgangspunt voor de locatie en de stedenbouw­kundige opzet van het nieuwe buurtje.

Plan van De Zwarte Hond voor het wijkje aan de Oosterreeweg.

komende jaren verworden tot luxe resorts die zorgen voor de toeristen, met verhuur van plaatselijke bevolking te bouwen, maar dat het Een heel ander karakter heeft De Ville Buiten, voor rijken uit de Randstad. Door speculatie woningen maar ook door werk in de horeca of ook mogelijk is om kansen te scheppen voor de het complex modernistische vakantiewoningen zijn de prijzen van woningen torenhoog en voorzieningen. Als gevolg daarvan blijven de komende generatie eilanders. van De Zwarte Hond iets buiten het dorp. Teza- onbetaalbaar voor veel eilanders, vooral voor toeristen weg en zal de lokale, hoofdzakelijk Het wijkje van De Zwarte Hond ligt net buiten men laten deze twee projecten zien dat er veel starters is de woningmarkt slecht toegankelijk. op toerisme gebaseerde economie worden uit- het dorp. Als we vanuit de oude dorpskern de oplossingen mogelijk zijn tussen historiserende Op Schiermonnikoog komt daarbij dat Staats- gehold. Langestreek zijn afgelopen, is het alsof de wijk conservaties die we aantroffen op menig Duits bosbeheer, eigenaar van het eiland, dreigt om altijd al hier aan de Oostrand heeft gelegen. eiland en het radicale modernisme van som- na afloop van het erfpachtcanon, tussen 2010 Het radicale modernisme In combinatie met een stedenbouwkundige mige vakantiehuiscomplexen op bijvoorbeeld en 2015, de erfpacht ‘marktconform’ te maken, Jurjen van der Meer wijst erop dat dit proces geleding die aansluit op de streekstructuur het Deense Rømø. Dat is goed nieuws voor het waardoor de prijzen van het vastgoed waar- al in volle gang is. Zo verhuizen veel jonge van het dorp biedt de Oostrand een prachtige toekomstige wonen en werken op en rond de schijnlijk nog veel verder oplopen. Als daar- eilanders naar het vasteland om hun kinderen oplossing. Het programma met 30 woningen Wadden. door gefortuneerden de huidige bevolking op scholen in de stad te laten gaan. Ze blij- is voor de kleine dorpskern een substantiële Ondanks tegenwerking van de stad Hamburg verdrijven, neemt de bezettingsgraad van de ven wel werken op de eilanden, maar wonen vergroting. Met de vorm en dimensies van elk is het Duitse, net als het Nederlandse Wad- Impressie van de Oosterreeweg. woningen sterk af. Meer huizen zullen immers er niet meer. Daar staat tegenover dat het van de woningen voegt het wijkje zich in de dengebied in 2009 op de Werelderfgoedlijst slechts gedurende korte tijd in het jaar worden woningbouwproject van De Zwarte Hond laat Schiermonnikoogse identiteit van de histori- van Unesco geplaatst. De havenstad vreesde bewoond. Bovendien trekken de mensen weg zien dat het niet alleen wenselijk is om voor de sche bebouwing in de directe omgeving. beperkingen die de economische belangen van

40 blauwe kamer 3 / 2011 3 / 2011 blauwe kamer 41 Dammen en pontveren

De infrastructuur van de Duitse en zou de rederij die sinds jaar en dag de Deense eilanden is veel verder ont- dienst verzorgt, hebben bevoordeeld wikkeld dan die van de Nederlandse. boven een commerciële nieuwkomer De zeeweringen zijn bijna overal veel die eigenlijk meer zou willen varen. In zwaarder en omvangrijker uitgevoerd. de zomer is het mogelijk via pontjes Ook over verbindingen met de wal van eiland naar eiland te hoppen. Hoe- wordt bij de noorderburen anders wel er ooit plannen waren om de eilan- gedacht met hier en daar recht- den met dammen met elkaar en met de streekse verbindingen met de vaste wal te verbinden, is daar nooit wat van wal, waarover treinen rijden, zoals gekomen. Kortgeleden nog hebben de het smalspoor van het Halligeneiland Texelaars het idee verworpen om hun . In Denemarken eiland via een tunnel met het Noord- Compacte en massieve bebouwing op het Duitse Waddenwonen op zijn Duits: in betonnen flatgebouwen of in landelijke woonhuizen (onder). regeert de auto. De dam van Rømø is Hollandse vasteland te verbinden. stadseiland Norderney. FotoRob van der Bijl

Het smalspoor naar Nordstrandischmoor, een van de Duitse Halligen-eilanden Elitaire hotelarchitectuur en modernistische woongebouwen wisselen elkaar af. Mondain recreëren op Norderney. waar mensen wonen op terpen zonder dijken.

er niet voor treinen, maar voor auto’s de stad kunnen schaden. Daarmee zijn de bij- de eilanden onderling per land. De bewoonde ecologie en cultuurhistorie. len vervoerd. Sylt heeft ook een echt vliegveld, – en een smal strookje voor fietsen. zondere kwaliteiten van dit gebied internatio- Nederlandse eilanden vertegenwoordigen Tijdens onze tocht door het Waddengebied met charter- en lijnvluchten naar plaatsen in Het brede strand van dit eiland is naal erkend. Het tekent meteen de spanning allemaal een compromis tussen natuur en wordt ons wel duidelijk dat men in Duitsland Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland, Italië en toegankelijk voor auto’s en ’s zomers die er bestaat tussen de Wadden als regulier economie, of tussen wonen en werken. Ter- meer uitgesproken keuzen maakt. Het mon- Engeland. parkeren de Denen hun auto naast hun economisch gebied en de Wadden als ecolo- schelling is zonder enige twijfel een van de daine Duitse Waddeneiland met de grootste Op Duitse Waddeneilanden die als badplaats badlaken. De andere Deense eilanden gisch waardevol territorium. Die spanning zal aantrekkelijkste Waddeneilanden. Er is goed te bevolkingsomvang Sylt (21.000 inwoners) dienstdoen (behalve Sylt ook eilanden als moeten het stellen met een veerver- ook de leidraad moeten zijn bij de toekomst zien hoe een voor Europa uniek natuurgebied is daarvan wel een duidelijk voorbeeld. Het Norderney en Borkum), is vrijwel alles daar- binding. van de Wadden waarbij wonen, werken en (de Boschplaat) op het hetzelfde eiland kan eiland spant de kroon waar het gaat om eco- aan ondergeschikt gemaakt. Zo is Borkum nog Tegen dit infrastructureel geweld ste- recreëren onlosmakelijk zijn verbonden met bestaan naast een enorm toeristisch areaal, nomische ontwikkelingen, wat vooral blijkt uit kleiner dan Schiermonnikoog, maar telt wel ken de bewoonde Nederlandse eilan- de conservatie van cultuur en protectie van grote festivals (zoals Oerol) en reguliere eco- het winkelapparaat dat in een middelgrote stad ruim vijf keer zoveel inwoners (5000) en heeft den bescheiden af. Ze zijn slechts met natuur. nomische activiteiten. niet zou misstaan. En ook qua infrastructuur dan ook een buitenwijk die sterke gelijkenis veren verbonden met het vasteland. Vanuit Schiermonnikoog gezien is het moei- spant Sylt de kroon. Een dam dient als basis vertoont met middelhoogbouwwijken in gro- Het veer van Texel is van de Texelaars, lijk om over ‘de’ Wadden te spreken. Daar- Middelgrote stad voor een spoorlijn die aantakt op het nationale tere steden op het Duitse vasteland (zie ook de en de meesten van hen zijn aandeel- voor zijn de verschillen tussen Nederlandse, Op Schiermonnikoog wordt met het woning- net en waarover een lokale pendel het eiland rubriek Plattegrond, achter in dit nummer). De houder. Over de veren naar Terschel- Duitse en Deense Wadden simpelweg te groot bouwplan van De Zwarte Hond geprobeerd met de wal verbindt. Met de pendeltrein wor- tegenstelling met de kleine huizen op Schier- ling bestaat onenigheid. Het ministerie – nog afgezien van de grote verschillen tussen wonen, werken en recreëren te verenigen met den auto’s, fietsen en andere transportmidde- monnikoog is opmerkelijk. Norderney is tradi-

42 blauwe kamer 3 / 2011 3 / 2011 blauwe kamer 43 FotoRob van der Bijl FotoRob van der Bijl

Vertrouwd beeld: vakantiehuisjes, verspreid in het duinlandschap van Schiermonnikoog. De tien kilometer lange verbindingsdam van de Een ongeëvenaarde diversiteit in architectuur op het Deense Waddeneiland Rømø: van boerderettes Deense westkust naar Rømø. tot modernistische complexen. Hierboven: zogenoemde Genz-vakantieappartementen. Hieronder: vakantieappartementen van Arkitema Architects.

Economie op de Nederlandse Wadden

De Nederlandse eilanden zijn voor hun tioneel de belangrijkste badplaats van Duits- lopen tientallen keren per jaar onder water. De werkgelegenheid nagenoeg geheel land en in wezen een stadseiland. Als badplaat- niet door dijken beschermde eilanders leven afhankelijk van toerisme. Alleen Texel sen en kuuroorden steekt dit soort eilanden in van bescheiden toerisme en veeteelt op de heeft een gevarieerdere economie, positieve zin af tegen de commercieel ontwik- kwelders. bijvoorbeeld door de landbouw en kelde eilanden. Overigens hebben de Duitse schapenfokkerij. Texel heeft de enige eilanden vergeleken met de Nederlandse een Verbindingsdam bierbrouwer op de Nederlandse Wad- elitairder karakter, wat onder meer blijkt uit Denemarken heeft de twee grote eilanden den. Het Texels Witbier wordt goed de luxevoorzieningen. Deze eigenschap stamt Rømø en Fanø zonder terughoudendheid in de Amsterdamse cafés verkocht. uit de tijd toen rijke grondbezitters de eilan- commercieel ontwikkeld. Dat komt niet zozeer Verder is het Koninklijk Nederlands den domineerden en elke dag arbeiders lieten door een bewuste politiek, vertellen Deense Instituut voor Zeeonderzoek (NIOZ) op aanvoeren van de vaste wal. Dat was mogelijk, planners ons bij ons bezoek, maar veeleer door Texel gevestigd. Ook Terschelling heeft omdat die eilanden over het algemeen dicht een nonchalante houding tegenover de eilan- een iets bredere economie, met onder tegen de kust aanliggen. den. Immers, langs de immens lange Deense meer agrarische activiteiten, de Hogere Bij ons bezoek aan Norderney valt op hoe mas- kustlijn liggen er nogal wat. Rømø heeft weinig Zeevaartschool en onderhoudswerk- sief de bebouwing eruitziet. De woningbouw vaste bewoners (minder dan duizend), maar plaats De Betonning van Rijkswater- oogt met zijn grote, zware volumes onmisken- toch wordt er veel gebouwd. Dit Deense eiland staat. Schiermonnikoog heeft zich de baar Duits. We passeren hotels, kuuroorden, heeft ongetwijfeld de hoogste dichtheid aan afgelopen jaren sterk op het bezoek woningbouw maar ook echt stadse winkels en vakantiecomplexen van alle Waddeneilanden. van dagjesmensen gericht. Het eiland andere voorzieningen. Dat hadden we ook al Als we de tien kilometer lange verbindingsdam is een nationaal park en wordt beheerd gezien op Sylt, dat echter groter en mondainer afrijden, vermoeden we halverwege al dat we door Natuurmonumenten. is. Daarentegen zagen we op het sloom-groene niet veel eilandsfeer zullen aantreffen – de ligt het meest afgelegen, want de boot wat het betekent als radicaal voor dam verbindt Rømø direct met de toeristisch- naar dit eiland vertrekt vanaf Hol- natuur wordt kozen. De tijd lijkt hier stil te commercieel geëxploiteerde Deense westkust. werd, achter Dokkum. Dit eiland heeft staan. Tot onze verrassing is het zelfs niet De woningbouwarchitectuur blijkt op dit nog een agrarisch karakter maar de mogelijk om fietsen te huren. eiland ongeëvenaard gevarieerd. Elke histo- hotelbouw heeft eind vorige eeuw een Maar onze grootste verrassing zijn de Hal- rische stijl is er te vinden, zelfs het modernis- stevige impuls gekregen. Voor Neder- ligen, een groepje kleine eilanden in het tische ontwerp van Arkitema Architects voor landse begrippen is het toerisme er Noorden van de Duitse Wadden. Als we per een woon- en winkelcomplex bij de haven van tamelijk onbezonnen ontwikkeld. Het auto in noordoostelijke richting langs de dijk Rømø, dat onlangs zijn deuren opende. Zo’n kleine Vlieland richt zich op het hogere van het voormalige eiland Nordstrand rijden, woonproject is op de Duitse of Nederlandse toeristische segment. Er wordt wel doemen verderop in de zee vier terpen op van eilanden niet te vinden, ondanks het goede gezegd dat ‘je hier meer elite aantreft’. het eiland Nordstrandischmoor. Hier wonen werk van ontwerpers zoals De Zwarte Hond. De prijzen liggen in ieder geval hoger enkele tientallen mensen onbeschermd door dan op Terschelling, bijvoorbeeld de dijken op terpen. Langeneß (16 terpen), Foto Rob van der Bijl havengelden, of de prijzen voor over- Hooge (10 terpen), Gröde (2 terpen), Nord- nachtingen. strandischmoor (4 terpen) en (1 terp)

44 blauwe kamer 3 / 2011 3 / 2011 blauwe kamer 45