Canon Ruimtevaart Nederland

Home , Aviodrome

Canon Ruimtevaart Nederland Bestuur De Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR) werd in Het bestuur van de NVR wordt gekozen door 1951 opgericht met als doel belangstellenden te informeren de leden en bestaat uit: over ruimteonderzoek en ruimtetechniek en hen met elkaar in Voorzitter Dr. G. Blaauw contact te brengen. Nog altijd geldt: Secretaris Drs. R.A. v.d. Berg Penningmeester Ir. J.A. Meijer De NVR stelt zich tot doel de kennis van en de belangstelling voor Algemeen bestuurslid Ir. P.J. Buist de ruimtevaart te bevorderen in de ruimste zin. Dr. M. Heppener De NVR richt zich zowel op professioneel bij de ruimtevaart be- Drs. E.C. Laan trokkenen, studenten bij ruimtevaart-gerelateerde studierich- Drs. T. Masson-Zwaan tingen als ook op andere belangstellenden en biedt haar leden Ir. R. Postema en stakeholders een platform voor informatie, communicatie en activiteiten. De NVR vindt het van belang dat educatieve Redactie ‘Ruimtevaart’ activiteiten op ruimtevaartgebied een vast onderdeel zijn van Ir. P.A.W. Batenburg haar programma. De NVR representeert haar leden en streeft Ir. M.O. van Pelt na een gerespecteerde partij zijn in discussies over ruimtevaart Ir. H.M. Sanders met betrekking tot beleid, onderzoek, onderwijs en industrie Ir. F.J.P. Wokke zowel in Nederlands kader als in internationaal verband. De NVR is daarom aangesloten bij de International Aeronautical NVR ereleden Federation. Ook gaat de NVR strategische allianties aan met Ir. D. (Daan) de Hoop zusterverenigingen en andere belanghebbenden. Leden van de Drs. A. (André) Kuipers NVR ontvangen regelmatig een informatiebulletin waarin ge- Ir. J.H. (Jan) de Koomen organiseerde activiteiten worden aangekondigd zoals lezingen P. (Piet) Smolders en symposia. Alle leden ontvangen ook het blad “Ruimtevaart”. Prof. Ir. K.F. (Karel) Wakker Hierin wordt hoofdzakelijk achtergrondinformatie gegeven over lopende en toekomstige ruimtevaartprojecten en over Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaar (NVR) ontwikkelingen in ruimteonderzoek en ruimtetechnologie. Zo Richelle Scheffers / Giorgia Muirhead veel mogelijk wordt aandacht geschonken aan de Nederlandse inbreng daarbij. Het merendeel van de auteurs in “Ruimtevaart” Postbus 277 is betrokken bij Nederlandse ruimtevaartactiviteiten als weten- 2200 AG Noordwijk schapper, technicus of gebruiker. Het lidmaatschap kost voor Telefoon: 071-36 49 727 individuele leden € 30,00 per jaar. Voor individueel lidmaatschap [email protected] en bedrijfslidmaatschap: zie website. ISBN 1382-2446 Dankwoord namens het NVR-Bestuur: Vormgeving en Opmaak Esger Brunner/NNV Dit jaar bestaat de Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart 60 jaar. Net als bij het 25jarig en 50jarig jubileum vieren we dit met Drukker een speciale uitgave van ons blad Ruimtevaart, met als thema Gildeprint, Enschede Ruimtevaart in Nederland. Het nummer dat voor u ligt, is zelfs het Canon van de Nederlandse ruimtevaart waarin aandacht be- Website NVR steed wordt aan hoogtepunten uit het verleden, heden en nabije www.ruimtevaart-nvr.nl toekomst. De populaire term Canon verwijst hier naar een lijst van missies, projecten en gebeurtenissen die waardevol worden geacht en het referentiekader vormen waarbinnen gewerkt wordt. We zijn blij dat het NVR erelid Daan de Hoop bereid is gevonden om dit Canon samen te stellen. Namens het Bestuur compli- menteren we Daan en de redactie met het behaalde resultaat en danken hen hartelijk voor deze bijdrage.

2 Ruimtevaart 2011 | 4 Ruimtevaart algemeen Ruimtevaart Hoofdstuk 1 5 in Nederland 9 Hoofdstuk 2

Ruimtevaart voor Ruimteonderzoek onze samenleving 13 Hoofdstuk 4 17 Hoofdstuk 3

Thema’s over gebruik en Ruimtevaart organisaties onderzoek 21 en infrastructuur 24 Hoofdstuk 5 Hoofdstuk 6

Innovatie, technologie, Nederlandse spin-off en ESTEC 27 ruimtevaartprojecten 30 Hoofdstuk 7 Hoofdstuk 8

Toekomst NVR, publiciteit en slot Hoofdstuk 9 33 Hoofdstuk 10 35

Ruimtevaart 2011 | 4 3 Voorwoord

Ruimtevaart is niet meer weg te denken vatie en navigatie tot ruimteonderzoek van de Nederlandse Vereniging voor uit onze huidige maatschappij. Ruimte- en technologie. Nederlandse satellieten, Ruimtevaart NVR: www.ruimtevaart- vaart beïnvloedt ons leven elke dag: we instrumenten zoals het Ozon Monitoring nvr.nl. Overigens is in elk hoofdstuk een kunnen inmiddels tientallen toepassingen Instrument (OMI) op een NASA satelliet kaderstuk toegevoegd met een soort noemen die we ons niet eens meer reali- en vele andere lopende en geplande pro- samenvatting en verwijzingen naar web- seren. De NVR brengt ter gelegenheid jecten en producten worden beschreven. sites voor meer informatie. We wensen van haar zestig jarig bestaan dit speciale Uiteraard wordt ingegaan op enige alge- een ieder veel lees- of bladerplezier toe. nummer uit over alle aspecten van de Ne- mene aspecten, zoals het waarom van de derlandse ruimtevaart, eigenlijk een soort ruimtevaart, de historie en de markt. Gerard Blaauw, voorzitter NVR, namens ‘canon’ waarbij in korte verhandelingen De Nederlandse activiteiten worden Bestuur en Redactie tijdschrift Ruimte- wordt ingegaan op de meest in het oog ruimschoots beschreven. De bijdragen vaart springende ruimtevaart-ontwikkelingen aan Europese inspanningen via ESA en en projecten in ons land. Hierbij staat het ESTEC in Nederland komen hierbij tevens gebruik voorop. aan de orde. Deze brochure wordt breed Ons welzijn en onze welvaart neemt aan- verspreid binnen en buiten de Neder- zienlijk toe door betere en tijdige commu- landse ruimtevaartsector, inclusief over- nicatie en navigatie met satellieten. Het heid en velen in de betrokken gouden weer, ons klimaat en tal van bedreigingen driehoek van industrie, kennisinstellingen variërend van orkanen tot vervuilingen in en universiteiten. onze atmosfeer worden nauwkeurig in de De informatie in deze uitgave is beknopt gaten gehouden door satellieten. Door en vooral bedoeld om kort aan te geven de ontwikkeling van steeds meer innova- wat het belang van ruimtevaart voor ons tieve ruimtevaart-systemen komt steeds is, en hoe Nederland nationaal en interna- meer relevante informatie beschikbaar tionaal excelleert bij het aanpakken van voor het aanpakken van de maatschap- maatschappelijke problemen via het ont- pelijke problemen in onze moderne wikkelen van ruimtevaart-gerelateerde samenleving. toepassingen, systemen, technologie en In deze editie zal vooral worden inge- wetenschap. Meer gedetailleerde infor- gaan op het belang en de inbreng van matie kan worden gevonden op websites Nederland op tal van gebieden van de als www.spaceoffice.nl, www.sron.nl, ruimtevaart, variërend van aardobser- www.esa.int, en uiteraard via de website

4 Ruimtevaart 2011 | 4 Ruimtevaart algemeen

Belang van ruimtevaart Space Agency (ESA) is bijvoorbeeld ge- lingen groeit de laatste jaren aanzienlijk. wereldwijd vestigd in Noordwijk. Overheden erkennen steeds vaker de Ons leven, ook in Nederland, wordt sterk Ruimtevaart is inmiddels ingebed in onze grote waarde hiervan. Hierbij gaat het beïnvloed door de ruimtevaart. Echter gehele samenleving. Honderden satellie- om toepassingen waarbij satellietgege- velen beseffen vaak niet hoe groot deze ten verzorgen de communicatie met een vens worden benut voor onder meer het invloed is. We kunnen geen dag zonder ieder op onze aardbol, het weerbericht monitoren van het klimaat, milieuaspec- ruimtevaart. Het heeft een grote invloed wordt toegelicht met satellietbeelden en ten, atmosfeervervuiling, waterbeheer, op ons welzijn en onze welvaart: denk iedereen benut de navigatiesatellieten. ontbossing, bestrijden van rampen en het maar aan communicatie, TV, weerberich- Elk jaar worden tientallen satellieten voorspellen van de invloed van orkanen. ten, het volgen van orkanen en navigatie. gelanceerd voor commerciële toepas- Onze kennis van de aarde, klimaatver- Ruimtevaart is inmiddels een immens singen. Hiermee worden nieuwe diensten anderingen en oceanen is behoorlijk groot marktsegment waarin miljarden aangeboden voor mobiele communica- toegenomen dankzij de ruimtevaart. In euro’s zijn geïnvesteerd. Nederland speelt tie, datavoorziening, verkeer en positie- afgelopen jaren heeft het Europese ruim- hierbij een bescheiden doch belangrijke bepaling, luchtverkeer en scheepvaart. tevaartagentschap ESA bijvoorbeeld een rol. Het grote Europese ruimtevaart tech- Het aantal satellieten met duidelijk maat- aantal satellieten gelanceerd voor onder- nologiecentrum ESTEC van de European schappelijke en humanitaire doelstel- zoek aan het smelten van ijskappen, de toename van broeikasgassen in de atmosfeer en de bewegingen van de aardkorst. ESA en de Europese Unie ontwikkelen nu samen een systeem bestaande uit een vijftal type satellieten genaamd Sentinels voor milieu en veiligheid. Nederland is vooraanstaand op het gebied van atmosfeeronderzoek vanuit de ruimte. De ruimtevaart biedt de wetenschappelijke wereld een keur aan mogelijkheden. Honderden wetenschappelijke satellieten en ruimtemissies verkennen zonder de storende aardse atmosfeer het heelal. Grote ruimtesystemen zoals de Hubble telescoop en recent de Herschel telescoop met het Nederlandse HIFI instrument aan boord hebben de kennis van ons heelal enorm vergroot, waarbij prach-

Figuur 1 Onze aarde en haar atmosfeer worden nauwlettend vanuit de ruimte in de gaten gehou- Figuur 2 Elke dag zien we bij het weerbericht den, onder andere door de satellieten die in het kader van het ESA programma Living mooie satellietbeelden van Neder- Planet worden gelanceerd. [ESA] land en wijde omgeving. [ESA]

Ruimtevaart 2011 | 4 5 tige beelden van sterrenstelsels in menig Historie ruimtevaart jaren 1960 waren er al plannen voor een boek en tijdschrift zijn gepubliceerd. Het ruimtevaarttijdperk is eigenlijk pas eigen satelliet, wat resulteerde in de suc- Aardgericht onderzoek wordt uitgevoerd goed begonnen met de lancering van de cesvolle Astronomische Nederlandse Sa- naar de dynamiek van onze planeet en de eerste satelliet Spoetnik in 1957. Daar- telliet (ANS) die in 1974 werd gelanceerd. interactie tussen oceanen en de atmo- voor waren overigens velen in vooral Daarna volgden vele andere Nederlandse sfeer. Dit aardgericht en meteorologisch Duitsland, Rusland en de VS (onder meer ruimtevaartprojecten waar we behoorlijk wetenschappelijk onderzoek, uitgevoerd Goddard) actief met raketten en onder- trots op kunnen zijn. Nederland heeft bij onder meer de Nederlandse instituten zoek. In Nederland waren reeds vanaf op ruimtevaartgebied zeker een goede KNMI en SRON en bij de universiteiten 1946 personen actief zoals Prof. Kooij naam. van Delft en Utrecht, is van groot belang (hoogleraar bij de KMA Breda en de TU Na Spoetnik werd op 12 april 1961 als voor ons welzijn. Delft; tevens oprichter van de NVR). In de eerste mens Joeri Gagarin in de ruimte gebracht. De Amerikanen waren toen al, maar zeker daarna zeer actief. Er werden communicatiesatellieten als Echo gelanceerd en op 5 mei 1961 maakte de Amerikaan Shepard een ruimtesprong. Daarna lanceerden Rusland en Amerika honderden satellieten en ook landen als Frankrijk deden volop mee. De Europese ruimtevaartorganisaties ESRO en ELDO werden in 1962 opgericht, en gingen beiden in 1975 over in ESA. Het technologiecentrum ESTEC in Noordwijk werd in 1968 door (toenmalig) prinses Beatrix geopend. Uiteraard is Apollo het bekendste ruimtevaartprogramma. Neil Armstrong zette op 21 juli 1969 de eerste stap op de maan tijdens de Apollo-11 missie. De laatste Apollomissie vond plaats in 1972. Tientallen bemande missies met kleinere capsules (Vostok, Mercury, Voskhod, Ge- mini en Sojoez) vonden plaats en grote Figuur 3 Iedereen benut communicatiesatellieten die ons met eenieder waar ook ter wereld ver- ruimtestations in de Saljoet-serie, Skylab bindt. [ESA] en Mir werden van de jaren 1970 tot in de jaren 1990 door tientallen astronauten bezocht. Het Space Shuttle tijdperk brak aan in de jaren 1970. De eerste Shuttle werd in 1981 gelanceerd en de laatste Shuttle missie vond plaats in juli 2011. Europa bouwde en benutte het ruimtela- boratorium Spacelab dat in het laadruim van de Shuttle meevloog. Prof. Wubbo Ockels maakte hiermee zijn ruimtevlucht in 1985. Het eerste deel van het Interna- tional Space Station (ISS) werd in 1998 gelanceerd. Daarna volgde tientallen missies van Shuttle en Sojoez om het ISS verder op te bouwen. André Kuipers deed tijdens de DELTA missie in 2004 experimenten in het ISS voor vele Nederlandse onderzoekers. In 2011/2012 vertoefde André enkele maanden in het ISS. Het huidige accent van de ruimtevaart ligt vooral op het gebruik van satellieten voor maatschappelijke en commerciële doeleinden. In de afgelopen vijftig jaren Figuur 4 Meteorologische satellieten maken elk moment van de dag opnamen van wolkenpartijen, zijn hiervoor honderden satellieten ge- orkanen, vulkaanuitbarstingen en andere weersverschijnselen. [Eumetsat, ESA] lanceerd. Het aantal TV- en telecommu-

6 Ruimtevaart 2011 | 4 nicatiesatellieten alleen al is heel groot. Nagenoeg alle landen van enige omvang hebben eigen satellieten, waaronder Zweden, Nigeria, Brazilië, enzovoort. Ook Nederland heeft eigen satellieten ontwikkeld en gebouwd, zoals ANS, IRAS, Sloshsat-Flevo en Delfi-C3.

Wereldwijde ruimtevaartmarkt De ruimtevaartmarkt is inmiddels gigantisch van omvang. De huidige jaarlijkse wereldwijde omzet in satellieten, raketten en grondsystemen is meer dan 100 miljard euro. Hierin is de omvang van de dienstensector (TV-stations, centra voor gebruik van weer- en aardobservatiesatellieten) niet eens opgenomen. De omzet hiervan is vele malen groter! De omzet in de VS is meer dan 40 miljard dollar, terwijl de Europese omzet meer dan 6 miljard euro is. Het jaarlijkse budget van ESA is ruim 4 miljard euro (2011). Ook Rusland, China, Japan en India zijn grootmachten op het gebied van de ruimtevaart. De helft van de ruimtevaartmarkt bestaat uit investeringen van de overheden in vooral de ruimtevaartinfrastructuur, de zogenaamde institutionele markt. Immers burgers (en dus de overheid) hebben baat bij civiele toepassingen op het gebied van milieu, klimaat, enzovoort. De VS hebben het grootste aandeel in deze institutionele markt, namelijk circa 70% (vooral NASA, het Ministerie van Defensie en de organisatie NOAA voor meteorologie). De institutionele markt kan worden ge- splitst in civiele en militaire programma’s. Figuur 5 De grote ESA satelliet ENVISAT heeft ook beelden van orkanen genomen. [ESA] De civiele ruimtevaart-omzet is wereldwijd meer dan 30 miljard euro. De militaire inspanningen en toepassingen groeien de laatste jaren sterk. De commerciële markt is meer dan 50 miljard euro. De belangrijkste activiteiten zijn hierbij lance- ringen en communicatiesatellieten.

Belangrijke internationale ontwikkelingen In de VS zijn vele agentschappen, instellingen, universiteiten en bedrijven zeer actief. NASA is uiteraard heel bekend, maar het Amerikaanse Ministerie van Defensie (Department of Defense, DOD) investeert meer in ruimtevaart dan welke andere organisatie ter wereld dan ook. Ook organisaties als Intelsat (communicatie), NOAA (meteorologie) en andere organisaties investeren veel in de ruimte- Figuur 6 Satellieten uit de VS, Europa en andere werelddelen ondersteunen ons dagelijks weerbe- vaart. richt. [ESA]

Ruimtevaart 2011 | 4 7 Figuur 8 De NASA milieusatelliet Aura met Ne- Figuur 7 In de grote ruimtesimulator bij ESTEC worden vele satellieten getest. [ESA] derlands ozon instrument aan boord. [NASA] China is een belangrijke opkomende informatie over ESA en ESTEC wordt ver- MetOp weersatellieten grote zonnepane- ruimtevaartnatie. Een Chinese astronaut strekt in hoofdstuk 6). De Europese Unie len. Het Franse ruimteagentschap CNES maakte al in 2003 een ruimtevlucht. (EU) is nu ook heel actief betrokken bij de heeft een uitgebreid nationaal ruimte- China wil naar de maan en men werkt nu ruimtevaart, waarbij flink in onderzoek vaartprogramma, waarbij vele ook kleine ook aan een middelgroot ruimtestation en toepassingen wordt geïnvesteerd. satellieten worden vervaardigd voor bestaande uit drie modules. Eind 2011 Zo betaalt de EU het merendeel van de ruimteonderzoek, aardobservatie en mili- vond in dit kader al een lancering van een Galileo navigatiesatellieten en van het taire toepassingen. De Duitse organisatie deel van een ruimtestation plaats. Japan, aardobservatieprogramma GMES met de DLR ontwikkelt met de industrie zelfs sa- Zuid-Korea en India zijn ook belangrijk Sentinel satellieten. tellieten voor onder meer Indonesië. Het op het gebied van ruimtevaart. Rusland De Europese organisaties Eutelsat (com- Engelse bedrijf SSTL in Surrey (nu ver- heeft nog steeds een goede positie, municatie) en Eumetsat (meteorologie) bonden aan EADS) heeft al een dertigtal mede dankzij goede samenwerkings- beheren tientallen satellieten die door kleine satellieten vervaardigd en geleverd programma’s met de VS (onder meer de de Europese industrie in nauwe samen- aan vele landen zoals Nigeria, Turkije en Sojoez-missies naar het ISS) en Europa werking met ESA worden gemaakt, en Maleisië. Zo is elk Europees land op dit (de lancering van Sojoez raketten in Frans waarin Nederland ook een rol speelt. gebied werkzaam, en men tracht ook op Guyana). Eigenlijk heeft elk ontwikkeld Zo levert Dutch Space voor de nieuwe de commerciële markt actief te zijn. land, van Brazilië en Maleisië tot Zuid- Afrika en Turkije een omvangrijk ruimtevaartprogramma met eigen satellieten. Ruimtevaart algemeen en historie; Daar de wereldwijde ruimtevaartontwik- kelingen dermate groot zijn, wordt voor websites nadere informatie verwezen naar de vele websites over elk denkbaar ruimtevaart- Het grote belang van de ruimtevaart voor ons welzijn en welvaart en de historie onderwerp. ervan is goed verwoord in tientallen boekwerken, onder andere van Nederlandse schrijvers zoals Piet Smolders. Vooral na de viering van 50 jaar Spoetnik en Ruimtevaart in Europa 50 jaar bemande ruimtevaart zijn mooie naslagwerken verschenen. Ook op Al in de eerste jaren van het ruimte- de websites van onder meer ESA, de EU, NASA en het NSO is uitgebreide vaarttijdperk waren Europese landen achtergrondinformatie verstrekt en ook is daar nieuws te vinden. De informatie in als Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk deze brochure is vanzelfsprekend slechts het topje van de ijsberg. Op de website en Duitsland actief. In 1956 werden de www.startpagina.ruimtevaart.nl staan links naar sites van ruimtevaartinstellingen Europese organisaties ESRO (ruimteon- en -verenigingen. Het is opvallend hoeveel mooie websites zijn te vinden, waarbij derzoek) en ELDO (raketten) opgericht, ook prachtige videoclips worden vertoond. Het gebruik van de ruimtevaart die beide in 1965 opgingen in het huidige wordt op de vele sites van KNMI, Eumetsat en anderen goed toegelicht. Tevens ESA. ESA telt nu 19 lidstaten en kent di- verstrekken ruimtevaart- en jeugdverenigingen (ook in Nederland) goede verse vestigingen. Het technologiecen- informatie. Via Google is op vrijwel elk ruimtevaart-terrein en onderwerp iets te trum ESTEC in Noordwijk is de grootste vinden. Europese ruimtevaartinstelling (meer

8 Ruimtevaart 2011 | 4 Ruimtevaart in Nederland

Wie doet wat in Nederland als het bewerken van satellietgegevens ondersteunend onderzoek verrichten. De Honderden kennisinstellingen, bedrijven, tot praktische toepassingen. Wellicht het universiteiten van Utrecht en Amsterdam laboratoria, universiteiten en anderen bekendste zijn instellingen als het KNMI zijn bijvoorbeeld actief op het terrein van zijn betrokken bij de ruimtevaart in Ne- en weerbureaus die de satellietbeelden planeetonderzoek. derland. Dit betreft vele instituten en benutten bij de dagelijkse weervoorspel- De Technische Universiteit Delft is op vele duizenden individuele personen die de ling. Op het gebied van aardobservatie gebieden actief. Ten eerste betreft dit de resultaten van ruimtevaart-projecten en aardwetenschappen zijn tientallen Faculteit Lucht- en Ruimtevaart met on- benutten in heel veel toepassingen (ook instituten, universiteiten en bedrijven derzoeksgebieden zoals baanberekenin- bijvoorbeeld tuinders die nauwkeu- actief. De Universiteit van Wageningen, gen, materiaalonderzoek, kleine satellie- rige weerberichten krijgen). Honderden met vele neven-instituten zoals Alterra ten en aardgericht ruimteonderzoek. Ook bedrijven, laboratoria en vele andere en het ITC in Enschede bijvoorbeeld, zijn zijn de faculteiten van Civiele Techniek en organisaties vervaardigen ruimtevaart- wereldwijd bekend. In de Noordoostpol- Geowetenschappen en van Elektrotech- producten en/of verwerken de gegevens der is het Geomatica Business Park (GBP) niek Wiskunde en Informatica (EWI) ac- van satellieten tot eindproducten met gevestigd met ook het bedrijf BMTArgoss tief. Op de Technische Universiteiten van relevante informatie voor de gebruikers. op haar terrein. In volgende hoofdstuk- Eindhoven en Twente zijn vele faculteiten Ook door de aanwezigheid van ESTEC in ken wordt meer in detail ingegaan op geen afdelingen bezig met onderzoek mede Nederland met meer dan 2000 medewer- bieden waarop gebruikers actief zijn. Vele ten behoeve van de ruimtevaart, zoals op kers (waaronder honderden Nederlan- voorbeelden van toepassingen worden het gebied van antennes, telecommuni- ders) zijn tientallen Nederlandse bedrij- daar vermeld. catie, meteorologie en nanotechnologie. ven betrokken bij ruimtevaartprojecten, Wetenschappers op Nederlandse uni- vaak als toeleverancier. versiteiten en onderzoekers bij instel- Bedrijven en laboratoria Een goed overzicht van de meeste univer- lingen en laboratoria verrichten zowel Nederlandse bedrijven, kennisinstituten, siteiten, bedrijven en kennisinstellingen wetenschappelijk ruimteonderzoek als universiteiten en laboratoria ontwik- die in Nederland actief zijn is beschikbaar ondersteunend onderzoek voor gebrui- kelen en vervaardigen producten, syste- op de website van het NSO, via www. kers. Vaak is de stap van onderzoek naar men en dergelijke voor de ruimtevaart. spaceoffice.nl en dan Netherlands Space gebruik gering. Immers, onderzoekers bij Een dertigtal bedrijven en instellingen Catalogue. het KNMI ondersteunen ook praktische vervaardigt hoogwaardige producten, toepassingen met betrekking tot meteo- instrumenten, componenten en soft- Gebruikers en wetenschappers; rologie en het weerbericht. Ook op tech- instituten en universiteiten nische universiteiten wordt bijvoorbeeld Instituten, universiteiten en dergelijke be- aardgericht onderzoek verricht dat bij nutten de gegevens afkomstig van ruim- vele applicaties wordt benut. tesystemen en satellieten. Hierbij vindt De universiteiten van Utrecht, Gronin- zowel wetenschappelijk onderzoek plaats gen, Leiden en Amsterdam doen onderzoek op het gebied van astronomie en astrofysica, waarbij uiteraard wordt samengewerkt met het SRON Nether- lands Institute for Space Research (zie verder hoofdstuk 4). Op het gebied van aardobservatie, aardgericht onderzoek en meteorologie zijn ook universiteiten actief, waaronder de universiteit van Wageningen, de Technische Universiteit Delft en de universiteiten van Amsterdam en Utrecht. Ook zijn medewerkers van het KNMI hoogleraar bij de technische Figuur 1 De nieuwste Europese weersatelliet universiteiten van Eindhoven en Delft. Figuur 2 De tweede nationale astronomische MetOp, met zonnepanelen geleverd Het is ondoenlijk hier alle betrokkenen te satelliet IRAS, gelanceerd in 1983. door Dutch Space. [ESA] noemen, daar ook elders wetenschappers [NIVR]

Ruimtevaart 2011 | 4 9 medewerkers) is al meer dan 25 jaar erg actief. Er werden een achttal gloveboxen vervaardigd voor onderzoek aan materialen en biologische systemen in de Space Shuttle en in de ruimtestations Mir en het ISS. Tevens levert Bradford componenten aan tientallen internationale instellingen en agentschappen. Zo worden zonne- sensoren vervaardigd voor satellieten en constellaties waaronder Galileo en Glo- balstar. Kleppen en andere componenten worden gemaakt voor satellieten, het ruimtevoertuig ATV en het ISS. Het Nationaal Luchtvaart en Ruimte- vaart laboratorium (NLR) kent diverse researchprogramma’s en projecten zoals Sloshsat-FLEVO. Hierbij wordt samengewerkt met de Nederlandse industrie. Het NLR is actief op vele gebieden waaronder aardobservatie (ook assistentie aan GBP, BMTArgoss en andere), systemen voor de warmtehuishouding van satellieten, Figuur 3 André Kuipers in het ISS in 2004. In 2011-2012 zal hij daar een half jaar verblijven. [ESA] werkstations voor het ISS en testen in windtunnels voor raketten. TNO heeft diverse divisies en afdelingen die betrokken zijn bij ruimtevaartprojecten. Zo is TNO al een vijftigtal jaren vooraanstaand op het gebied van opti- sche instrumenten. Grote instrumenten voor astrofysica zijn geleverd voor een tiental Europese satellieten. TNO kent ook vele projecten op het gebied van onder meer voortstuwing, telecommunicatie en aardobservatie. Hierbij wordt nauw samengewerkt met de industrie. Zo ondersteunt TNO het onderzoek bij APP aan ontstekers. APP levert ontstekers voor onder meer Ariane 5 en de kleine raket Vega en heeft daarmee een goede marktpositie. Verder zijn bedrijven waaronder APP, cosine, SSBV, ISIS, S&T, Stork Aerospace, LioniX, Logica, Mecon en Bioclear actief op diverse terreinen als voortstuwingscomponenten, ontstekers, instrumenten, Figuur 4 NIVR/NSO heeft een verplaatsbare ruimtevaartexpositie samengesteld, bestaande uit systemen, programmatuur, grondtest- drie capsules met beeldschermen die nu in het Planetron staan. [foto: Daan de Hoop] apparatuur, nanosatellieten, structuren, software en engineering. Zo levert SSBV ware, zoals zonnepanelen, zonsensoren, EADS) met circa 230 medewerkers. De (meer dan 60 medewerkers) al meer instrumenten voor astrofysica en atmo- belangrijkste producten zijn zonnepane- dan 25 jaar elektrisch testapparatuur en sfeeronderzoek, kleppen, gloveboxen en len en delen van Ariane 5, zoals het grote componenten aan ESA en vele interna- grondtestapparatuur. Meer dan 70 bedrij- motorframe. Tevens is Dutch Space actief tionale bedrijven. Mecon in Doetinchem ven leveren producten aan vooral ESTEC op tal van andere gebieden waaronder was actief in het Herschel-HIFI project. De en aan de grotere Nederlandse bedrijven, systeemanalyses, simulaties, construc- laatste vijf jaar is het bedrijf ISIS erg actief zoals software en mechanische onderde- ties en robotica. Dutch Space kent een op het gebied van kleine satellieten. len. Hieronder zullen enkele industriële aantal grote projecten zoals de robotarm Vele bedrijven en instellingen zijn aan- activiteiten worden toegelicht. ERA voor het ISS en instrumenten zoals gesloten bij de branche-organisatie Dutch Space is het grootste Nederlandse TROPOMI. SpaceNed, dat actief is bij het promoten ruimtevaartbedrijf (nu verbonden aan Bradford Engineering (meer dan 60 van ruimtevaart bij de overheid en ook

10 Ruimtevaart 2011 | 4 haar leden informeert over nieuwe ontwikkelingen (zie ook de website www. spacened.nl). Uiteraard kan op de eigen websites van Dutch Space, TNO, NLR, Bradford en vele andere goede informatie worden verkregen.

Overheid en ruimtevaartagentschappen De Nederlandse overheid (ministeries, rijksinstellingen) is al vanaf de begintijd van de ruimtevaart betrokken bij tientallen ruimtevaartprogramma’s. Nederland steunt en draagt bij aan ESA. Figuur 5 De Space Expo in Noordwijk heeft een nieuwe attractie: de Sojoez simulator waarin een Van 1969 tot 2009 was vooral het NIVR gevoel van een lancering wordt verkregen. [Space Expo] (Nederlands Instituut voor Vliegtuigont- wikkeling en Ruimtevaart) actief om de Nederlandse belangen wereldwijd en bij ESA te behartigen. Vanaf 2009 heeft het Netherlands Space Office (NSO) deze taken overgenomen en zelfs uitgebreid. Medewerkers van ministeries en SRON zijn toegetreden tot NSO, waarbij ze hun ruimtevaart-expertise hebben meegeno- men. SRON Netherlands Institute for Space Research is wereldwijd vooraanstaand op een aantal gebieden van instrumentont- wikkeling voor astrofysica en atmosfeeronderzoek. De laboratoria in Utrecht en Groningen hebben in de afgelopen 50 jaar ruimtevaartinstrumenten ontwikkeld voor Nederlandse, Europese en Amerikaanse satellieten als ANS, IRAS, BeppoSax, ISO, Chandra en Herschel. Nederland kan trots zijn op SRON. Figuur 6 SRON was de hoofdcontractant van het HIFI instrument aan boord van de ESA Herschel satelliet. [ESA] Burgers, musea en communicatie De burger zelf is uiteraard (vaak onge- merkt) betrokken bij de ruimtevaart en Ruimtevaart in Nederland: men is zelfs afhankelijk geworden van ruimtevaarttoepassingen. Denk maar meer informatie aan de veelheid aan TV zenders die men via satellieten kan ontvangen. Verder kijkt Een honderdtal Nederlandse universiteiten, bedrijven en instellingen zijn een ieder dagelijks naar het weerbericht behoorlijk actief betrokken bij ruimtevaartprojecten. Ze hebben op hun websites dat wordt toegelicht met satellietbeel- gedetailleerde informatie over hun werkzaamheden. Het NSO heeft een speciale den. Space Directory waarop de meest actieve ruimtevaartspelers zijn te vinden. Iedereen kan informatie over tal van Ook ESA geeft op haar website informatie over ruimtevaart in Nederland. ruimtevaartprogramma’s verkrijgen in Nederlandse wetenschappers en gebruikers zijn bij vele ruimtevaartprojecten musea en expo’s zoals het Space Expo betrokken. Vrijwel alle Nederlanders, individueel of via hun bedrijf en/of instelling, (SE) in Noordwijk. Het is zeker de moeite benutten de eindproducten van satellietgegevens. Ruimtevaart is zodoende waard om het SE te bezoeken: alle ruim- van groot belang voor Nederland. De investeringen in ruimtevaart komen er in tevaartactiviteiten worden hier toege- veelvoud uit. Daarbij is de vestiging van ESTEC in Noordwijk ook goed voor onze licht. Verder zijn er nog tientallen andere economie. Mede door de aanwezigheid van ESTEC zijn er vele bedrijven die de exposities over ruimtevaart te bewon- meest uiteenlopende producten en diensten leveren, waaronder programmatuur deren in onder meer het Aviodrome in en delen van testinstallaties. Hopelijk kan Nederland blijvend goed profiteren van Lelystad, Artis Planetarium Amsterdam de ruimtevaart door een adequate deelname van de Nederlandse overheid aan en het Planetron in Dwingelo. programma’s van ESA en internationale instellingen.

Ruimtevaart 2011 | 4 11 Grenzeloos vernieuwend Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium

‘the sky is not our limit’

Het NLR ondersteunt de Nederlandse overheid en industrie en de Europese ruimtevaartsector door het ontwikkelen, toepassen en testen van ruimtevaarttechnologie

NLR - Dedicated to innovation in aerospace www.nlr.nl 12 Ruimtevaart 2011 | 4 Ruimtevaart voor onze samenleving

Het gebruik van (onderdeel Space Plaza). Via Google zijn toepassingen (in het Nederlands) te ruimtevaartgegevens kan men nog meer informatie vinden bij vinden met ook een database van aar- Steeds meer Europese overheden, ESA, onder meer de U.S. Geological Survey, dobservatiesatellieten. Tevens is op de de EU en internationale instellingen sti- EarthExplorer, ITC databases, Google Nederlandse website van de Verenigde muleren het gebruik van ruimtevaartge- Earth en EOSDIS. Naties UNSDI-NCO (www.unsdi.nl) in- gevens voor onze samenleving. De om- ESA heeft een uitgebreid Earth Observa- formatie over het gebruik wereldwijd te vang van de activiteiten betreffende de tion Handbook (zie www.esa.int; onder- vinden. ontvangst, verwerking en toepassingen deel Planet Earth). Op deze site zijn vele van satellietgegevens is wereldwijd zeer handboeken, toepassingen en satellieten Diensten en eindgebruikers omvangrijk, ook in Nederland. Het ge- genoemd. Professionele gebruikers en De markt voor het verwerken en gebrui- bruik op de gebieden van aardobservatie, burgers kunnen hierbij waardevolle infor- ken van satellietgegeven en de daarbij geowetenschappen, navigatie en com- matie verkrijgen van toepassingen over betrokken dienstensector is gigantisch municatie met duizenden toepassingen calamiteiten, orkanen, El Nino, overstro- van omvang. De satellietdata wordt ont- is zeer divers. Er bestaan vele databases mingen en branden. In Nederland on- vangen in honderden grondstations. De waarbij satellieten, instrumenten en sen- derhouden NLR en GBP een geomatica aandacht voor het gebruik bij overheden soren zijn beschreven. In deze brochure database op de site www.gdsc.nl. Hierop stijgt. Natuurlijk gaan de programma’s zullen enkele voorbeelden van toepassingen en actieve gebruikersinstellingen worden toegelicht. Het aantal aardobservatiesatellieten zal overigens aanzienlijk toenemen in de komende jaren. ESA alleen al lanceert een tiental nieuwe satellieten in ondermeer de Sentinel-serie. De hoeveelheid data zal daarmee erg toenemen en ook worden steeds meer gebruikers geïnte- resseerd in de ruimtevaart, waardoor er ook vele nieuwe toepassingen bijkomen. Daarbij worden de instrumenten en sensoren steeds innovatiever, lichter en goedkoper, en krijgen ze een steeds grotere resolutie en nauwkeurigheid.

Toepassingen en informatie op websites Het aantal toepassingen die op websites wordt toegelicht is gigantisch. Vele instellingen, organisaties en bedrijven benutten de ruimtevaartdata voor tien- duizenden toepassingen. De websites van Amerikaanse instellingen (NASA en NOAA) en websites van ESA en de EU tonen vele hiervan. Een goed overzicht van toepassingen is te vinden op de Figuur 1 Beeld van Nederland. De firma NEO (www.neo.nl) verspreidt onder meer satellietbeelden website www.spaceoffice.nl van NSO voor vele toepassingen. [NEOBV]

Ruimtevaart 2011 | 4 13 Figuur 2 Satellieten brengen nauwkeurig Figuur 3 Aardobservatiesatellieten maken nauwkeurige beelden van steden, landbouwgebieden overstromingen in beeld, zoals op en wateren; bijvoorbeeld hier van de stad Venetië. [ESA-IKONOS] deze foto van Thailand. [ESA]

voor bijvoorbeeld astronomie en pla- investeringsprogramma voor het gebruik Gebruik van satellietbeelden neetonderzoek gewoon door, maar men van satellietdata Geo Valley. Hierbij voor ons dagelijks leven kan toch een zekere accentverschuiving werken vele met elkaar samen. Ook NLR Een ieder is inmiddels bekend met de constateren. De laatste twintig jaren benut de nieuwste beeldverwerkings- en beelden van weersatellieten, waardoor wordt dan ook veel meer geïnvesteerd beeldanalyse-technieken in ook dit Geo ons dagelijks weer, bedreigingen, stor- in satellieten voor het gebruik en weten- Valley project. BMTArgoss verzorgt in- men, orkanen en overstromingen in schappelijk onderzoek op tal van gebie- novatieve diensten voor onder meer de gaten worden gehouden. Dit is van den variërend van aardgericht onderzoek scheepvaart, offshore, havenautoriteiten het grootste belang voor ons allen. Ook tot commerciële toepassingen op de en stadsbesturen, waarbij informatie benut nagenoeg iedereen de navigatie- terreinen van communicatie, aardobser- verkregen van satellieten worden samen- satellieten voor ons dagelijks verkeer in vatie en navigatie. gevoegd met aardse geomatica-data. de auto. Er zijn vele toepassingen voor Enige voorbeelden van VA-bedrijven het vrachtvervoer, lucht- en scheepvaart, Value Adding bedrijven zijn BMTArgoss, eLeaf, EARS, Hansje zoals het voorkomen van diefstal van en instituten Brinker, NEO en SARVision. Tevens zijn auto’s. De Value Adding bedrijven verwerken de instituten ook hierbij actief, zoals het digitale satellietgegevens in waardevolle KNMI, het Centre for Geo-information Satellieten voor onze veiligheid: producten die de eindgebruikers nodig Wageningen, ITC, NLR, RIVM, SRON en volgen van orkanen, defensie hebben. Deze bedrijven verhogen de TNO. Eigenlijk is de hele Nederlandse en overstromingen waarde van de satellietdata door niet universiteitswereld betrokken bij de Satellieten hebben al tientallen jaren alleen het intelligent verwerken van ruimtevaart, waaronder de Universiteit tropische orkanen en stormen gevolgd, satellietdata, maar ook door het toevoe- van Wageningen (Alterra en anderen), waarbij men de baan en sterkte met gen van aardse geo-informatie en waar- het ITC/UT in Enschede en de universitei- satellietbeelden kon monitoren. Tijdige nemingen. Zodoende worden nieuwe ten van Delft, Amsterdam en Utrecht. Op waarschuwingen worden gegeven voor en innovatieve producten en diensten de website van GeoBusiness Nederland tornado’s en overvloedige waterval door voor onder meer wateren landbeheer zijn tientallen bedrijven en instellingen te het raadplegen van satellietgegevens. vervaardigd. De eindgebruikers en we- vinden die satellietgegevens benutten. Ook kustbewoners en werknemers op tenschappers verwerken deze gegevens olieplatforms worden zo tijdig geëvacu- verder tot weer andere producten zoals Enkele belangrijke toepassingen eerd. Zodoende zijn duizenden mensen- landkaarten. Ter illustratie van de vele toepassingen levens gered. Met nauwkeurige satel- In Nederland zijn vele bedrijven en insti- zullen hier enige voorbeelden kort wor- lietinstrumenten wordt een goed inzicht tuten actief bij het verwerken van data. In den toegelicht. In de tabel zijn schema- verkregen over de snelle intensivering en het Geomatica Business Park (GBP) zijn tisch enige toepassingen vermeld op de het ontstaan van orkanen en kunnen ge- enkele belangrijke bedrijven zoals BM- gebieden van onder meer ons dagelijks vaarlijke weersituaties nog beter worden TArgoss gevestigd. GBP kent vele projec- leven, veiligheid, milieu, rampen en land- voorspeld. ten, waaronder het belangrijke Europese bouw. Er bestaan tal van toepassingen met

14 Ruimtevaart 2011 | 4 betrekking tot onze veiligheid op het den voor het beschermen van wereldna- gebied van defensie, strijd tegen terreur tuurmonumenten. Vele vulkaanuitbar- en piraterij en grensbewaking. Zo werden stingen worden via satellieten gevolgd. begin 2011 beelden van een gekaapte Midden 2011 meldde BBC nog dat een olietanker genomen door de Italiaanse honderdtal piramiden in Egypte zijn ont- Cosmo-SkyMed satellieten. Vele nieuwe dekt met satellietsensoren die werken in technieken om schepen snel te lokalise- het infrarood frequentiegebied. ren en te volgen worden nu ontwikkeld in het kader van het GMES-programma. De Scheepvaart, industrie en satellietgegevens worden gecombineerd commerciële toepassingen met conventionele informatiestromen, Honderden satellieten zijn gelanceerd waardoor kustwachten en andere dien- Figuur 4 Telecommunicatiesatellieten voor voor commerciële toepassingen in de sten nog nauwkeurigere en beter pas- vele toepassingen. [ESA] industrie, scheepvaart en dergelijke: sende maatregelen kunnen nemen. Ook denk maar aan communicatiesatellieten. kan men zo schepen volgen ver buiten het bosbeheer, bosbranden en mariene Deze ruimtevaartmarkt is gigantisch van bereik van aardse monitoringsystemen. diensten. De nieuwe Sentinel satellieten omvang. Recent zijn er toepassingen zullen in de komende jaren voor vele van met vooral kleine satellieten bij gekomen Klimaat, milieu en gezondheid de genoemde diensten worden benut. voor de scheepvaart en de luchtvaart. Het Ruimtevaartinstanties hebben pro- De Sentinel-3 satelliet zal een breed scala betreft onder meer de toepassing van de gramma’s voor klimaat, gezondheid en aan gegevens leveren gerelateerd aan het zogenaamde Automatic Identification milieu, waaronder ESA, de EU, NASA mariene milieu, zoals voorspellingen van Systems (AIS), waarmee het scheepsver- en NOAA. Onlangs heeft de Europese oceaanstromingen, zeewaterkwaliteit, keer veel beter in kaart wordt gebracht, commissaris verantwoordelijk voor het vervuiling van oceanen, golfhoogten, met grote voordelen van dien wat betreft klimaatbeleid tijdens een hoorzitting afbreken van ijskappen en de mondiale veiligheid, logistiek, brandstofbesparen nogmaals bevestigd dat waarnemingen stijging van de zeespiegel. Ook zijn dien- en veel meer. vanuit de ruimte absoluut noodzakelijk sten voorzien met betrekking tot aardse zijn voor onderzoek en bestrijding van toepassingen, voor onder meer brand- Ontwikkelingssamenwerking: klimaatverandering. De vervoersector detectie en bodembedekkingen. Hiertoe land, waterbeheer, rampen draagt behoorlijk bij tot de Europese heeft Sentinel-3 vele instrumenten aan Er worden steeds meer landen uit Afrika uitstoot van schadelijke gassen. Ook boord zoals een precisie radar-hoogte- en Azië bij de ruimtevaart betrokken. satellietnavigatie-systemen helpen bij de meter, een infrarood hoogtemeter en di- Dit betreft zowel landen met een goede ontwikkeling van intelligente verkeersys- verse radiometers. De eerste Sentinel-3 infrastructuur als ontwikkelingslanden temen om deze emissie te beperken. zal mogelijk in 2013 worden gelanceerd, zoals Indonesië, Thailand, Nigeria, Alge- Met behulp van de Sentinel satellieten gevolgd door een tweede satelliet om de rije, Vietnam en Bangladesh. De meeste wordt een monitoringsysteem voor mi- dekking te maximaliseren. landen werken al goed met elkaar samen, lieu en veiligheid gerealiseerd, waarbij de Tenslotte worden hier kort enige voor- hoewel vaak nationale belangen over- landbedekkingskaarten worden benut beelden van natuur- en cultuurbeheer heersend zijn. Er zijn wereldwijd dermate voor maatregelen tegen emissie, ontbos- genoemd. UNESCO benut satellietbeel- veel problemen met waterbeheer, water- sing en dergelijke. Ook de huidige ESA Explorer missies GOCE, SMOS en Cryo- Onderwerp Voorbeelden sat-2 worden benut bij het ESA Climate Change Initiatief. ESA bereidt nu al een Dagelijks leven Weerbericht tiental nieuwe missies voor met betrek- Veiligheid Orkanen, ijskappen, defensie king tot deze problematiek. Voorbeelden hiervan zijn de pas geselecteerde voor- Klimaat Veranderingen bereidende projecten FLEX en Carbon- Milieu Vervuilingen land, zee, lucht Sat, waarmee onder andere dagelijkse metingen zullen worden gedaan aan de Gezondheid Smog-waarschuwing atmosferische koolstofdioxide. Al met Natuur Kwaliteit water; droogte al een behoorlijke bijdrage van de ruimtevaart tot het oplossen van essentiële Land Oogstvoorspelling aardse problemen. Een mooi voorbeeld Oceanen Visserij, zeespiegel, golfhoogten van een ruimtevaartproject voor gezondheid is het waarschuwen voor smog. Ontwikkelingssamenwerking Water- en landbeheer

Natuur, land en oceanen: Scheepvaart AIS-toepassingen Sentinel-3 satellieten Industrie Miniaturisatie; spin-off Vele satellieten zijn gelanceerd voor toepassingen op het gebied van landbouw, Tabel 1 Een lijst van enige aardige toepassingen.

Ruimtevaart 2011 | 4 15 Figuur 5 Warmtebeeld van het Middellandse Zee gebied. [ESA]

kwaliteit, droogte, overstromingen, rampen en dergelijke dat een gezamenlijke Meer informatie over het gebruik aanpak wenselijk is. SSTL (Engeland) kent bijvoorbeeld samenwerkingsprojecten De gebruikersmarkt (waterschappen, landbouwers, tuinders, enzovoort) is vele in het kader van het Disaster Monitoring malen zo groot als de ruimtevaartmarkt (satellieten, raketten en dergelijke) Constellation (DMC) programma, waarbij zelf. Het gebruik wordt steeds beter gestimuleerd, ook door de EU en NSO in samen met onder meer Nigeria, Algerije Nederland. Op de tientallen websites van onder meer het KNMI, NSO, NLR, GBP, en Turkije satellieten voor rampenbe- ESA, de EU en universiteiten kan gedetailleerde informatie worden verkregen. Op strijding zijn gelanceerd. Ook Indonesië, de website van NSO zijn vooral op het onderdeel Space Plaza goede voorbeelden Thailand en anderen hebben satellietpro- van programma’s toegelicht over de verwerking van satellietgegevens voor jecten waarbij met Europa wordt samen- milieu, waterbeheer, natuur en landbouw, met vaak mooie satellietbeelden. gewerkt.

Website 50 jaar Nederlands ruimteonderzoek: lancering 21 december 2011…

5 TOPTIENLIJSTJES BEELDBEPALENDE WETENSCHAPPELIJKE GROTE VRAGEN VOOR ONDERZOEKERS (O.A.) DOORBRAKEN (O.A.) DE TOEKOMST (O.A.)

• Rijk geïllustreerde canon • Henk van de Hulst • Oerkrachten in de zon • Hoe ontstonden de • Wetenschap en techno- • Kees de Jager • De zwaarste ster- eerste sterren? logie • Ed van den Heuvel explosies • Wat is donkere materie? • Brede doelgroep • Ewine van Dishoeck • Bouwstenen voor leven • Wat is het lot van het • 50 jaar terugkijkend • Harm Habing • De hemel gemeten heelal? • Oog voor de toekomst • De atmosfeer ontrafeld • Is leven onvermijdelijk? www.sron.nl/50jaar

SRON Netherlands Institute for Space Research Image: ESA

16 Ruimtevaart 2011 | 4 Ruimteonderzoek

Astrofysica voor de specifieke zoektocht naar water Aardgericht ruimteonderzoek: Nederland vervult al eeuwenlang een en andere moleculen in het universum aardobservatie, geodesie, prominente rol op het gebied van astro- is HIFI ontworpen om meer te weten te oceanografie nomie en astrofysica. In de Gouden Eeuw komen over de geboorte en dood van Veel processen op aarde kunnen het best en daarvoor waren Christiaan Huygens en sterren, processen die we nog niet goed onderzocht of geobserveerd worden Simon Stevin al zeer bekend in Europa. begrijpen. HIFI ontdekte onder andere vanuit een satelliet. Bewegingen van de Nederlandse astronomen doen overal water in de stofschijf rond jonge sterren aardkorst, oceaanstromingen, ontwik- ter wereld baanbrekend onderzoek, en leverde veel verrassende gegevens op kelingen in het weer, het klimaat en de terwijl Nederlandse wetenschappers een over water in kometen en manen in ons atmosfeer kunnen praktisch alleen mon- grote rol spelen in ruimteonderzoekpro- eigen zonnestelsel. diaal worden gevolgd en geanalyseerd gramma’s van onder meer NASA en ESA. Nederlandse astronomen zijn al een vanuit de ruimte. Hiermee ontstaat meer De Amerikaanse en Europese overheden vijftigtal jaren nauw betrokken bij de inzicht in de mogelijke gevolgen van ons achten ruimteonderzoek nog steeds van astronomische satellieten van NASA en handelen voor de aarde en kunnen voor- groot belang, evenals de Nederlandse ESA. Het onderzoek met de Nederlandse spellingen worden gedaan over ontwik- overheid. satellieten ANS en IRAS en met Bep- kelingen in de nabije toekomst. Ruimteonderzoek heeft de kennis van poSAX en HIFI (zie ook de hoofdstukken Onze kennis van de aarde, de atmosfeer ons heelal enorm vergroot doordat boven over projecten en instrumenten) heeft en oceanen is significant toegenomen de (belemmerde) aardse atmosfeer met onze wereldnaam nog groter gemaakt. door de ruimtevaart. De satellietgegevens grote nauwkeurigheid en in alle delen van NASA was bijzonder ingenomen met de worden benut voor vele toepassingen het spectrum baanbrekende ontdekkin- Nederlandse bijdragen (detectortechno- voor landen waterbeheer zoals water- gen kunnen worden gedaan. Inmiddels is logie) aan projecten als Chandra (röntgen kwaliteit, precisie-landbouw, vegetatie, de Hubble telescoop wellicht het meest en infrarood astronomie). Bij ESA vervul- dijkbewaking en de detectie van olievlek- bekend bij het grote publiek. Een ieder len Nederlanders steeds een hoofdrol. ken. Zeestromingen, zeegolfinformatie die de IMAX film Hubble heeft gezien is Voorbeelden te over: de infrarood satel- en dergelijke verkregen uit satellietdata verbaasd over hoe immens het heelal is liet ISO en de satelliet Newton-XMM zijn belangrijk voor de scheepvaart, off- en hoeveel ontdekkingen zijn gedaan. voor röntgen astrofysica. Dankzij de shore en kustbewaking. De ESA Herschel telescoop (gelanceerd Nederlandse bijdragen is onze kijk op het Tientallen Nederlandse instituten en in 2009) is een van de opvolgers van Hub- heelal ingrijpend veranderd en heeft onze laboratoria, en vooral afdelingen bij de ble, en er zijn nog meer grote telescopen kennis zich verdiept. universiteiten van Wageningen, Delft en in ontwikkeling. De grote infrarood- en submillimeter ruimtetelescoop Herschel heeft maar liefst een lengte van 9,5 m en weegt 3,3 ton. De spiegel is met een diameter van 3,5 meter tot op heden de grootste ooit gemaakt voor een satelliet. Aan boord van Herschel bevindt zich de Nederlandse moleculenjager HIFI (Heterodyne Instrument for the Far Infrared). HIFI is voor het grootste deel van Nederlandse herkomst, als belangrijk onderdeel van het ESA wetenschappelijk programma. SRON leidde een internationaal consortium met een grote Nederlandse inbreng van maar liefst ruim 60 miljoen euro. Naast SRON vervulden vooral TNO, de TU Delft en het Nederlandse bedrijf Mecon hierbij een belangrijke rol. Inmiddels zijn belangrijke resultaten geboekt met HIFI. Behalve Figuur 1 Het instrument HIFI wordt getest bij ESTEC. [ESA]

Ruimtevaart 2011 | 4 17 Figuur 2 De ESA satelliet GOCE, voor onderzoek aan het zwaartekrachtsveld van de aarde. [ESA]

Utrecht, zijn actief met betrekking tot on- samen met de EU) is Global Monitoring van het luchtvervuilende koolmonoxide derzoek aan onze eigen planeet. Bij grote for Environment and Security (GMES). en het broeikasgas methaan veel beter in instituten zoals KNMI, ITC in Enschede, In dit kader worden een vijftal Sentinel kaart. Ook geeft TROPOMI meer inzicht Rijkswaterstaat en Alterra in Wagenin- satellieten ontwikkeld en gebouwd. De in chemische en natuurkundige proces- gen zijn vele medewerkers actief bij het radarsatelliet Sentinel-1A zal volgens sen in de atmosfeer, zoals de mondiale verwerken van satellietgegevens voor de huidige planning in 2013 worden watercyclus. tientallen toepassingen. Nederlandse gelanceerd. Redelijk kort daarna volgen In dit kader dient ook de ESA satelliet bedrijven benutten de satellietdata van Sentinel-2A en Sentinel-3A. Van elk type GOCE te worden vermeld, waaraan Ne- onder meer ESA en NASA. Het Geoma- satelliet zullen er twee (Sentinel–1,2,3A derland behoorlijk heeft bijgedragen. De tica Business Park (GBP) met daarbij de en Sentinel–1,2,3B) worden gelanceerd. grote satelliet GOCE (Gravity field and eerder beschreven Value Adding bedrij- Deze satellieten hebben instrumenten steady Ocean Circulation Explorer) weegt ven verwerken satellietbeelden voor aan boord voor onderzoek aan land, oce- 1100 kilo, heeft een afmeting van 5,3 bij eindgebruikers. Deze bedrijven verkrij- anen en atmosfeer, waarbij tal van toe- 1 meter en werd in 2009 gelanceerd. Het gen ruwe satellietgegevens, waarna door passingen zijn voorzien voor onder meer doel van de missie is onderzoek aan het het toevoegen van aardse informatie, veiligheid, milieu, bosbranden, gewassen zwaartekrachtsveld van de aarde, niet al- algoritmen en dergelijke aan de satel- en droogte. leen voor meer kennis over het inwendige lietdata, de eindproducten voor bepaalde Eind 2014 staat de lancering gepland van onze planeet, maar ook worden de toepassingen worden vervaardigd. Dit van de Sentinel 5-Precursor, een voor- gegevens benut voor klimaatonderzoek gebeurt vaak in directe samenwerking loper van de vijfde en laatste satelliet en studies over zeeniveaus, oceaancircu- met de eindgebruiker, bijvoorbeeld Fugro in de Sentinel-serie die een Nederlands laties en de dynamiek van ijskappen. en Rijkswaterstaat. BMTArgoss is betrok- instrument aan boord heeft: TROPOMI De heterogene massaverdeling van de ken bij projecten voor het aanleggen van gaat vanaf 2020 gassen meten die van aarde zorgt voor een heterogeen zwaar- havens en dammen, waarbij vele satel- invloed zijn op de ozonlaag, luchtvervui- tekrachtsveld. Hierdoor varieert het zee- lietgegevens worden benut. ling en het klimaat. Het instrument moet niveau in rust tot meer dan 100 meter ten Uiteraard doet Nederland mee aan de voorkomen dat er lacunes ontstaan in de opzichte van de best passende ellipsoïde. diverse aardgerichte projecten van ESA, aanvoer van gegevens tussen de eerder Een nauwkeurige bepaling van dit zwaar- als onderdeel van het Living Planet gelanceerde Nederlandse instrumenten tekrachtsveld is cruciaal voor onderzoek programma dat bestaat uit twee typen SCIAMACHY (Envisat) en OMI (EOS- naar de vaste aarde, maar ook in de oce- satellieten. Ten eerste zijn dat de Earth Aura), en vergelijkbare instrumenten op anografie. In dit laatste onderzoeksveld Explorer missies, die zich richten op be- latere Sentinel-5 missies. TROPOMI kan liep de bepaling van het zwaartekrachts- paalde onderzoeksgebieden om meer te veel verfijnder observeren dan zijn voor- veld achter bij de andere metingen. Met weten te komen over het systeem aarde. gangers: het instrument kan straks ook de lancering van GOCE is dit probleem Tot het tweede type behoren de Earth tussen de wolken door kijken en de uit- voorlopig opgelost. Met ongekende Watch missies, die prototypen zijn voor stoot van luchtvervuiling door individuele precisie (1 - 2 cm) wordt het zeeniveau in operationele vluchten. Een belangrijk Eu- steden onderscheiden. Bovendien brengt rust bepaald door middel van een zestal ropees aardobservatieprogramma (ESA TROPOMI de uitstoot en verspreiding hoog-gevoelige versnellingsmeters. Data

18 Ruimtevaart 2011 | 4 Figuur 3 De MetOp satelliet, ontwikkeld door Figuur 4 In 2011 zijn de eerste twee van de geplande dertig Galileo navigatiesatellieten in een baan ESA en gebruikt door Eumetsat. [ESA] om de aarde gebracht. [ESA] van GOCE wordt gebruikt in combinatie Informatie over wind, temperatuur, druk, de World Meteorological Organisation met die van de GRACE missie van NASA wolken, enzovoort wordt verkregen uit (WMO). Zodoende worden vele weer- en DLR. GRACE bestaat uit een tweetal de enorme hoeveelheid satellietdata. De satellieten benut, zoals de Amerikaanse satellieten die heel nauwkeurig hun on- metingen met tientallen instrumenten GOES satellieten, de Europese MetOps, derlinge afstand meten. Hierdoor kunnen en sensoren leveren nieuwe inzichten de Japanse GMS en vele Russische en met name de temporele veranderingen op over het klimaat. De mondiale dek- Chinese satellieten. van het zwaartekrachtsveld in kaart wor- king helpt ons klimaatveranderingen te In dit kader zou eigenlijk ook atmosfeer- den gebracht, hetgeen een belangrijke begrijpen. Vele, ook Nederlandse, instru- onderzoek moeten worden vermeld. informatiebron is in het huidige klimaat- menten meten vervuilingen en schade- Hierover wordt echter informatie ver- debat. Deze metingen, gecombineerd lijke gassen in onze dunne atmosfeer en strekt in de volgende hoofdstukken 5 en met ijshoogtemetingen van de CryoSat vooral de ozon-niveaus worden nauwkeu- 8 over onderzoek en Nederlandse projec- satelliet (ESA) en de ICESat satelliet rig bijgehouden. ten als Sciamachy en OMI. (NASA) laten een duidelijke trend zien in Het KNMI en instellingen zoals Meteo- de afname van het ijs op Groenland en consult vervullen een belangrijke rol bij Communicatie Antarctica. het onderzoek naar ons weer, het klimaat Het aantal communicatiesatellieten is en dergelijke, waarbij satellietgegevens zeer groot. In Europa beheren internatio- Meteorologie worden benut. Het merendeel van deze nale organisaties zoals Intelsat en Eutelsat Weersatellieten zijn al een gewoon, maar informatie komt van de Meteosat satel- tientallen vaak zeer grote satellieten. Vele erg belangrijk onderdeel van ons leven. lieten van Eumetsat, dat is gevestigd in landen hebben ook eigen communicatie- Elke dag kijken we bij het weerbericht Darmstadt. Echter ook informatie van en TV-satellieten. Nederland profiteert naar beelden opgenomen door satellie- Nederlandse instrumenten voor atmo- daarvan uiteraard. In Burum (Friesland) ten. De precisie van de huidige generatie sfeeronderzoek en het monitoren van staat een groot grondstation park, waar geavanceerde weersatellieten is onge- ozon, zoals Sciamachy op een grote ESA ook data van de Intelsat satellieten wordt kend. De supersnelle satellietbeelden satelliet en OMI op een NASA satelliet ontvangen. van orkanen, stofstormen en depressies wordt benut voor klimaat- en weeronder- Er wordt uiteraard veel onderzoek verricht tonen gedetailleerd verschillende weer- zoek. naar nieuwe communicatiesystemen en verschijnselen. Wereldwijd worden vele Op de websites van ESA, Eumetsat en componenten. ESA besteedt hieraan veel satellieten van de VS, Rusland, Japan en NOAA zijn Europese meteorologische aandacht, waardoor ook de Europese in- Europa benut. Kennis van ons weer is van satellieten genoemd van het type dustrie wordt gestimuleerd om een goed grote betekenis voor landbouw, scheep- Meteosat, MSG en MetOp. De eerste aandeel in de wereldwijde commerciële vaart, toerisme, bouw en tientallen an- Amerikaanse weersatelliet TIROS werd markt te verwerven. Nederland doet mee dere disciplines. Mensenlevens worden in 1960 gelanceerd; sindsdien benut men aan diverse technologieprogramma’s van gered door orkanen nauwkeurig te vol- al wereldwijd weersatellieten. De eerste ESA voor nieuwe communicatiesatellie- gen. Tuinders en vele anderen zijn maar Europese weersatelliet, Meteosat-1, ten. Nederlandse bedrijven leveren vele wat blij met goede weerberichten. Zo werd in 1977 gelanceerd. Alle wereldwijde producten zoals zonnepanelen en zonsen- profiteert een ieder van de ruimtevaart. activiteiten worden gecoördineerd door soren aan menige communicatiesatelliet.

Ruimtevaart 2011 | 4 19 Er kan nog veel meer informatie worden verstrekt over de honderden communicatiesatellieten en de commerciële markt hiervan dan waarvoor ruimte is in dit blad. Nagenoeg ieder land van enige omvang heeft communicatiesatellieten: Frank- rijk, Scandinavië, Turkije, Saoedi-Arabië, Thailand enz. Grote Europese bedrijven en consortia zoals Thales Alenia Space (TAS) en EADS Astrium hebben voor de internationale markt tientallen satellieten vervaardigd. De vele TV-satellieten zijn overbekend. Op de websites van ESA, Eu- telsat en TAS is hierover meer informatie te vinden.

Navigatie Het gebruik van satellietnavigatie-systemen heeft een enorme vlucht genomen. Naast het Amerikaanse GPS, het Russi- sche GLONASS en andere systemen zul- Figuur 5 De grote ESA Herschel telescoop. [ESA] len we over enkele jaren ook het moderne Europese Galileo systeem gebruiken. Uiteraard vullen systemen op aarde en in de ruimte elkaar aan. De eerste GPS satelliet werd zelfs al in 1978 in de ruimte gebracht. De GPS constellatie is vooral in handen van het Amerikaanse Ministerie van Defensie en ook dat is een reden dat Europa zijn eigen Galileo satellieten lanceert. Navigatiesatellieten worden al tientallen jaren benut voor honderden toepassingen. Velen benutten GPS en andere systemen in hun auto’s, vliegtuigen landen er veilig door, en ook het scheepsverkeer van grote vrachtschepen tot zeilbootjes benutten wereldwijd satellietnavigatiesystemen. In de afgelopen jaren is in het kader van ESA technologieprogramma’s veel onderzoek verricht aan nieuwe navigatie- systemen, dat uiteindelijk heeft geleid tot de definitie van het Galileo-programma. Figuur 6 Galileo navigatie satellieten.[ESA] In oktober 2011 zijn al de eerste twee Galileo satellieten door een Sojoez raket vanuit Frans Guyana gelanceerd. In de Nederlands ruimteonderzoek komende jaren zullen dertig Galileo satellieten worden gebruikt voor tientallen wereldwijd bekend nieuwe toepassingen, zoals informatievoorziening bij rampen. Hierbij werken de Nederland is op een aantal gebieden van ruimteonderzoek een wereldspeler, EU en ESA nauw met elkaar samen. Het met name op de terreinen van astronomie, astrofysica en atmosfeeronderzoek. gehele Europese bedrijfsleven, variërend SRON Netherlands Institute for Space Research heeft een fraaie website over van OHB in Duitsland tot Astrium, doet tientallen Nederlandse projecten op deze gebieden, waarbij onder andere de mee aan de bouw en het benutten van huidige Nederlandse moleculenjager HIFI aan boord van de Herschel satelliet Galileo. Firma’s als OHB vervullen hierbij (ESA) ruimschoots wordt belicht. Ook is daar aandacht voor HIFI’s opvolger een hoofdrol. Ook Nederlandse bedrijven SAFARI, het Europese ‘zenuwcentrum’ van de Japanse ruimtetelescoop SPICA. doen mee. Zo leveren Dutch Space zonnepanelen en Bradford zonsensoren aan OHB.

20 Ruimtevaart 2011 | 4 Thema’s over gebruik en onderzoek

Thema’s met betrekking veel aandacht aan deze sector. Teneinde overstromingen in Pakistan, de VS en tot toepassingen de problemen op het gebied van water- overal ter wereld satellietbeelden worden Het belang van het gebruik van satelliet- schaarste, klimaatverandering en derge- benut bij de hulpverlening. De actuele en gegevens en het wetenschappelijk voor- lijke beter aan te pakken, is een goede nauwkeurige gegevens over de omvang onderzoek dat hierbij onontbeerlijk is, kan informatievoorziening onontbeerlijk. van overstromingen zijn hierbij vaak van mogelijk het best worden geïllustreerd Zodoende zal ook dit onderzoek nauw levensbelang. aan de hand van enkele toepassingen aansluiten bij de nieuwe topprioriteiten. Er zijn al tientallen remote sensing op het terrein van waterbeheer, klimaat, satellieten gelanceerd die genoemde landbouw en vervoer. Bij het verwerken Waterbeheer informatie hebben verstrekt en die door van satellietgegeven is een hele keten van Water is wereldwijd van groot belang bedrijven als BMTArgoss samen met onderzoekers, Value Adding bedrijven en voor ons bestaan. Een goed systeem voor eindgebruikers zijn verwerkt. Overigens eindgebruikers actief. Hierbij werken uni- waterbeheer is onontbeerlijk om de vele kan er veel meer gebeuren op dit gebied, versiteiten, instellingen als KNMI, TNO problemen op te lossen, zoals verdroging, en vele instellingen in niet alleen grote en NLR, bedrijven als BMTArgoss, en ook overstromingen, vervuiling van water, landen als de VS en het Verenigd Konink- bedrijven en eindgebruikers als Fugro uitputting van watervoorraden, zeespie- rijk, maar ook Spanje en Turkije hebben nauw met elkaar samen. De ruimtevaart- gelstijging, dijkverzakking en schade- plannen voor nieuwe, vooral kleine satel- data zal dan ook worden benut in tal van lijke algengroei. Hierbij worden uit zowel lieten voor onderzoek aan waterbeheer. nieuwe innovatieve projecten die onze aardse als ruimtevaartbronnen fysische Ook Nederland (NLR en andere) hebben overheid nu definieert op het gebied van informatie en voorspellingen over wa- op dit gebied goede plannen opgesteld, topprioriteiten, zoals klimaat en milieu. terkwaliteit verkregen over bijvoorbeeld die hopelijk kunnen worden gerealiseerd. Een goed voorbeeld van de groeiende de watertemperatuur en de concentratie Als voorbeeld zal hier informatie wor- samenwerking tussen ruimtevaartinstel- van schadelijke stoffen in het water. Met den verstrekt over het benutten van lingen en anderen is de wateren kli- deze gegevens kunnen waterbeheer- maatsector die begin 2011 een convenant ders, bedrijven, landbouwinstellingen en tussen de terreinen ruimtevaart en geo- ook burgers preventieve maatregelen matica tekenden. Nederland besteedt nemen. Het is evident dat bij de recente

Figuur 2 Aan boord van de grote ESA satelliet Figuur 1 Deformaties in de Maasvlakte gemeten door Hansje Brinker BV met behulp van satelliet ENVISAT bevonden zich vele instru- radar interferometrie. De kleurenschaal geeft de lineaire deformatiesnelheid in mm/jaar menten voor atmosfeeronderzoek weer; achtergrond: Google Earth. [Hansje Brinker] (zoals Sciamachy) en landapplicaties. [ESA]

Ruimtevaart 2011 | 4 21 satellietbeelden door waterschappen uiterst precieze positionering van de trac- voor het verkrijgen van een optimale tor. Biomassa-kaarten worden gebruikt waterhuishouding. De satellietbeelden voor loofdoding bij aardappelen, waarbij geven nauwkeurig aan hoe het met het gebruik van gif geminimaliseerd kan het grond- en oppervlaktewater staat, worden. Ziektes in de gewassen kunnen zoals de hoeveelheid bodemvocht en de vroegtijdig opgespoord worden door verdamping. Zodoende kunnen betere gebruik te maken van een combinatie maatregelen worden genomen bij teveel van satellietgegevens. Regionale oogst- nat of droogte. Het bedrijf Hansje Brinker voorspellingen worden gebruikt in de heeft al diverse projecten om met satel- Europese landbouwpolitiek (MARSOP- lietradars de Nederlandse waterkeringen project), bij microverzekeringen in ont- en dijken waar te nemen. Door interfero- wikkelingslanden (FESA-project) en voor metrische verwerking kan de deformatie het vroegtijdig signaleren van hongers- Figuur 3 Nederlandse wateren worden door van dijken met een millimeter precisie nood. Sinds 1994 worden al maandelijkse satellieten in de gaten gehouden. worden gemonitord. Dit kan leiden tot opbrengstverwachtingen van onder meer [ESA] een vroegtijdige detectie van gevaren granen en bieten gemaakt met gewas- Figuur 4 De Galapagos eilanden gezien vanuit met een efficiënte inzet van inspectie- groeimodellen. Inmiddels worden oogst- de ruimte. [ESA] technieken. voorspellingen en meer applicaties geleverd voor een gebied van Marokko tot de Klimaatmonitoring en Oeral. Het MARSOP project is sinds 2000 atmosfeeronderzoek: operationeel en levert informatie over ozonmonitoring en aerosolen gewasgroei en droogte over vele wereld- Het KNMI heeft een infrastructuur voor delen. Dit project wordt uitgevoerd door satellietgegevens ten behoeve van ope- Alterra, Meteo Consult en het Belgische rationele meteorologie en klimaatmoni- VITO. toring. Hierbij wordt data gebruikt van ESA en andere organisaties hebben nieu- meteorologische satellieten zoals MetOp we projecten opgezet voor het monitoren en gegevens afkomstig van instrumenten van bossen met behulp van satellietdata. zoals GOME, Sciamachy en OMI. Het De kap van natuurlijke bossen heeft een KNMI maakt regelmatig beelden met grote invloed op biodiversiteit en klimaat- OMI van de gemiddelde hoeveelheid veranderingen. Eén van deze projecten ozon boven bepaalde gebieden. Hierbij is behelst het uitgeven van een zogenaamd dikwijls een gebied van verminderd ozon FSC certificaat dat boseigenaren en an- dan duidelijk zichtbaar. Deze instrumen- deren krijgen als aan de criteria van goed ten meten ook gassen die bijdragen aan beheer wordt voldaan. Dit wordt vanuit het broeikaseffect. de ruimte gecontroleerd middels opti- Aerosolen zijn kleine stofdeeltjes in de sche en radarsensoren. Ook bosbranden lucht die kunnen ontstaan door onder en branden in duinengebieden worden meer vulkaanuitbarstingen en bosbran- met satellieten gevolgd. Een aardig den. Ze hebben een grote invloed op voorbeeld hiervan is de hulp van ESA aan ons klimaat. De processen en de invloed de brandweer tijdens het bestrijden van hiervan is nog enigszins onduidelijk. de duinbranden bij Schoorl in 2011. Er ESA heeft daartoe projecten zoals Glo- werden bijna real-time satellietbeelden bAerosol gedefinieerd om met satel- en kaarten van het rampgebied verstrekt, lietgegevens verkregen van onder meer zodat de omvang van de ramp zichtbaar instrumenten op ERS-2, Envisat en MSG was. Op de GMES website www.emer- betere aerosolmodellen te maken. gencyresponse.eu worden steeds de meest recente problemen (bosbranden, Land applicaties aardbevingen en dergelijk) zichtbaar Binnen de landbouw en dan met name gemaakt met satellietbeelden afkomstig de akkerbouw zijn inmiddels vele toepas- van zeer hoge resolutie satellieten als singen te vinden, die gebruik maken van GeoEye. satellieten. Zo kunnen de boeren de groei van de gewassen meten met satellieten Vervoer, scheepvaart en zo een betere oogstvoorspelling doen. en luchtvaart Ze kunnen ook actief handelen door mid- Eigenlijk hoeven toepassingen van te- del van satellietgegevens die input geven lecommunicatie en TV satellieten niet voor hun beregening en bemesting. Sa- uitgebreid te worden genoemd. Eenieder tellietnavigatiesystemen zorgen voor een kent de grote impact van deze satellieten Figuur 5 Galileo IOV satelliet onder test. [TAS] voor ons allen. Eenieder communiceert zienlijk verbeterd. aarde nog moet worden toegevoegd. via satellieten en vele TV-kanalen berei- Inmiddels is het aantal toepassingen Spoorlijnen worden sneller en veiliger ken ons via de satelliet. Er zullen hieronder van navigatiesatellieten drastisch toe- aangelegd doordat hellingshoeken enzo- twee voorbeelden worden genoemd van genomen. Een ieder kent natuurlijk voort nauwkeurig bekend zijn. De Hoge relatief nieuwe communicatiesystemen. satellietnavigatie met het scherm in Snelheid en de Betuwe spoorlijnen zijn Het Automatic Identification System de auto dat routeaanwijzingen geeft. zo beter en goedkoper aangelegd. Ter (AIS) voor de scheepvaart en het Auto- Meer professionele voorbeelden zijn voorkomen van diefstal worden in auto’s matic Dependent Surveillance Broadcast het gebruik van satellietnavigatie in de de meest moderne satellietnavigatie- (ADS-B) voor Air Traffic Management zul- precisielandbouw, en het aanleggen van volgsystemen ingebouwd, waardoor de len in toenemende mate worden benut. wegen en spoorlijnen. De boer kan met dief kan worden gevolgd en daarna wor- Beide systemen maken gebruik van kleine een satellietontvanger de positie van den ingerekend. Last but not least is het berichten die primair de schepen danwel een landbouwvoertuig precies bepalen gebruik van satellietnavigatiesystemen vliegtuigen binnen een bepaald gebied en kan nagaan waar de bemesting moet van groot belang voor nauwkeurige tijds- onderling uitwisselen om hun locatie en worden aangebracht, waardoor de oogst bepaling, bijvoorbeeld bij het schakelen koers aan elkaar bekend te maken. Het is beter wordt. De aannemer weet door een van energienetwerken of het uitvoeren ook mogelijk om deze berichten met be- antenne op zijn bulldozer precies hoeveel van financiële transacties. hulp van gevoelige satellieten te ontvangen en zo een beeld over een veel groter gebied op te bouwen. Met AIS kan zo het Meer informatie over applicaties internationale scheepsverkeer beter en efficiënter worden geregeld. Zo kunnen De genoemde applicatieprojecten voor waterbeheer, klimaat, scheepvaart wachttijden in havens worden bekort en communicatie zijn slechts een topje van de ijsberg. Vele applicaties kunnen en scheepsrampen en aanvaringen wor- worden gevonden op de websites van Value Adding bedrijven, ESA, de EU, den voorkomen. Ook kunnen schepen NASA, NSO, ITC en de Universiteit van Wageningen. De EU en ESA stimuleren nauwkeuriger worden genavigeerd met het gebruik sterk via onder meer het GMES-programma. Op de website van NSO kortere vaarroutes. Overheden worden zijn op de twee onderdelen Space Directory en Space Plaza vele Nederlandse geassisteerd bij het handhaven van regel- gebruikers vermeld en mooie voorbeelden van applicaties te vinden. We raden gevingen en het bestrijden van delicten. eenieder aan een uurtje op de genoemde websites te surfen. Het vliegverkeer wordt met ADS-B aan-

Ruimtevaart 2011 | 4 23 Ruimtevaart organisaties en infrastructuur

Ruimtevaartorganisaties Ozon Monitoring Instrument (OMI) werd het ISS. De grootste vestiging van ESA, NASA hoeft eigenlijk geen nadere uitleg. in 2004 gelanceerd aan boord van de het technologiecentrum ESTEC, staat in De websites van NASA en de sites van Amerikaanse EOS-Aura satelliet. NASA Noordwijk. ESTEC is ook goed voor onze centra zoals Kennedy Space Centre en en bedrijven als Boeing gaven grote economie. Er werken meer dan 2000 Johnson Space Centre worden steeds commerciële opdrachten aan Bradford personen, waaronder vele Nederlanders. mooier met ook veel video’s. Nederland voor de bouw van een zestal gloveboxen, Vele Nederlandse bedrijven leveren pro- kent vele samenwerkingsprojecten met waaronder twee grote instrumenten voor ducten en diensten aan ESTEC. De Space NASA (meer dan menig Europees land). het ISS. Er is dus een goede samenwer- Expo staat naast ESTEC: een bezoek De eerste Nederlandse satelliet ANS king tussen Nederland BV en NASA en meer dan waard. Veel informatie in het werd nagenoeg geheel ontwikkeld en Amerikaanse bedrijven en universiteiten. Nederlands kan worden verkregen op gebouwd door bedrijven als Fokker en Ruimtevaart in Europa is georganiseerd www.esa.int, via selectie van het Neder- Philips. NASA deed bescheiden mee en rondom het European Space Agency landse vlaggetje. verzorgde een gratis lancering in 1974. (ESA), dat inmiddels 19 deelnemende Het Netherlands Space Office (NSO) NASA was zo tevreden met de samen- lidstaten kent. Uiteraard is Nederland werd in 2009 opgericht als opvolger van werking met Nederland dat NASA aan al vanaf de oprichting van ESA actief bij het Nederlands Instituut voor Vliegtuig- Nederland vroeg deel te nemen aan de vele programma’s, variërend van ruim- ontwikkeling en Ruimtevaart (NIVR). Het satelliet voor infrarood onderzoek IRAS teonderzoek tot aardobservatie en het instituut (opgericht in 1946) had al vanaf (lancering 1985). Het grote Nederlandse ontwikkelen van delen van Ariane en 1969 een afdeling Ruimtevaart. NSO

Figuur 1 De lancering van een Ariane 5 raket vanaf de lanceerbasis Kourou in Frans Guyana. [ESA]

24 Ruimtevaart 2011 | 4 nam ook diverse ruimtevaart-activiteiten portsysteem ATV werd midden 2011 met In 1965 werd de eerste (van de twaalf) Ge- over van diverse ministeries en SRON. alweer de 200ste Ariane lancering naar het mini tweepersoonscapsule gelanceerd. Uiteraard spelen ministeries nog steeds ISS gebracht. Onlangs is de eerste Sojoez In de jaren ‘70 en ’80 werden grote ruim- een belangrijke rol bij het vaststellen van raket vanaf de Europese lanceerbasis in testations benut van het type Saljoet, het beleid. SRON werkt nauw samen met Kourou (Zuid-Amerika) gelanceerd en Skylab en Mir. De Space Shuttle maakte NSO. NSO heeft een mooie website, binnenkort volgen kleinere raketten van zijn eerste vlucht in 1981. De 135ste en waarin naast allerlei acties en dergelijke, het type Vega. laatste vlucht met de Endeavour vond ook algemene ruimtevaartgebeurtenis- In de VS worden vooral raketten van het in juli 2011 plaats. Europa deed ook mee sen worden beschreven. type Atlas en Delta gebruikt. Een nieuwe aan het Space Shuttle-programma door grote raket genaamd Space Launch Sys- de ontwikkeling en bouw van het ruim- Ruimtevaart infrastructuur tem (SLS, gelijkend op het eerdere Ares-V telaboratorium Spacelab. Prof. Wubbo In het navolgende wordt de ruimtevaart ontwerp) wordt ontwikkeld. Het bedrijfs- Ockels verrichtte in 1985 onderzoek infrastructuur kort beschreven. Hiermee leven heeft nieuwe raketten ontwikkeld, tijdens de Spacelab D1 missie, ook voor wordt bedoeld de ruimtevaartsystemen zoals de Falcon van SpaceX. De VS en Nederlandse wetenschappers. die onderzoek en applicaties mogelijk Europa werken aan nieuwe lanceersyste- Het Apollo-programma is vanzelfspre- maken, zoals raketten, satellieten, ruim- men, waarbij delen worden hergebruikt. kend het meest bekend. Bij de Apollo-11 telaboratoria en grondstations. Op de Vanwege de enorme ontwikkelingskos- missie zette Neil Armstrong op 21 juli grond staat een veelheid aan antenne- ten voor herbruikbare lanceerders is het 1969 de eerste stap op de maan. Daarna parken voor de ontvangst en verwerking ontwerp hiervan tot heden voornamelijk volgden nog zes missies, met Apollo 17 in van gegevens. Zogenaamde Operation tot studies beperkt gebleven. 1972 als laatste. In de jaren ‘80 tot heden Centers volgen en besturen satellieten. werd druk gewerkt aan een nieuw groot Duizenden grondstations en datacentra Bemande ruimtevaart internationaal ruimtestation. verwerken de satellietgegevens. Al vanaf het begin van het ruimtevaarttijdperk in de jaren ‘50 van de vorige eeuw Het International Raketten en lanceersystemen werd onderzoek uitgevoerd door de Space Station ISS Wereldwijd hebben vele landen en orga- Russen en Amerikanen om de mens in de In de jaren ‘90 werd het grote interna- nisaties tientallen raketten en lanceersys- ruimte te brengen. Overigens droomden tionale ruimtestation ISS ontworpen, temen. Het Europese Ariane-programma Chinezen, Grieken en anderen al eeuwen waarbij de Amerikanen en Russen nauw is al vanaf de jaren ‘60 erg succesvol. Ari- eerder van het omhoog brengen van de samenwerken met vooral Europa, Japan ane heeft steeds het grootste deel van de mens en in de jaren 1880 ging Jules Verne en Canada. Het eerste onderdeel van het vrije lanceermarkt in handen gehouden. nog een stapje verder in zijn boeken. Tot ISS, de Russische Zarya module, werd in Er hebben sinds 1979 meer dan 200 lan- ieders grote bewondering maakte Joeri 1998 in de ruimte gebracht. Daarna von- ceringen plaatsgevonden met een vijftal Gagarin in april 1961 enkele rondjes om den vele vluchten van de Space Shuttle, Ariane-typen, waarmee honderden satel- de aarde. De Amerikaan Shepard maakte Sojoez en andere voertuigen plaats om lieten van onder meer Intelsat, Eumetsat enige stapjes in de ruimte in mei 1961. het station verder op te bouwen tot de en ook ESA zelf zijn gelanceerd. Momen- Glenn maakte al in 1962 enkele rondjes huidige configuratie, die nagenoeg is vol- teel wordt van deze serie alleen de grote om de aarde. Daarna ging het snel met tooid. Het ISS beslaat een oppervlak van Ariane 5 raket benut. Het Europese trans- allerlei ruimtecapsules en ruimtestations. meer dan 100 m lang en circa 80 m breed.

Figuur 2 Dutch Space ontwikkelt en levert Figuur 3 Het Internationale Ruimtestation ISS is nu operationeel. [NASA] vele structuurdelen aan ArianeSpace, zoals motorframes voor Ariane 5. [Dutch Space]

Ruimtevaart 2011 | 4 25 Er zijn diverse laboratoria gekoppeld, zo- een Sojoez voor de twee keer naar het ISS als het Europese Columbus-laboratorium gebracht, nu voor zes maanden. dat in 2008 werd toegevoegd. Nederlandse bedrijven en laboratoria Grondstations, centra voor hebben meegewerkt aan de opbouw van verwerking van gegevens het ISS en het gebruik hiervan, waarbij in- De markt met betrekking tot het grond- strumenten, gloveboxen, zonnepanelen, segment (grondstations, verwerking en apparatuur, simulatiesoftware en derge- gebruik van gegevens, operations) is vele lijke werden ontwikkeld en vervaardigd malen groter dan de eigenlijke ruimte- voor onder meer het Columbus laborato- vaartmarkt (satellieten, raketten en der- rium en het Advanced Transport Vehicle gelijke). Zeer veel instituten, Value Adding (ATV). Dutch Space is de hoofdaannemer bedrijven en gebruikers verwerken met van het grote European Robotic Arm hoogwaardige algoritmen en programma- (ERA) project. Nederlandse wetenschap- tuur de satellietgegevens. De ruimtevaart- pers hebben het ruimtestation benut, gegevens zijn inmiddels onontbeerlijk voor met als hoogtepunt de DELTA missie in bijvoorbeeld onderzoek aan ons klimaat en Figuur 4 Dutch Space is de hoofdaannemer 2004, waarbij André Kuipers tientallen het milieu. Er zijn vele toepassingen op het voor het European Robot Arm ESA (vooral Nederlandse) experimenten uit- terrein van geomatica, die ook al in eerdere programma. [Dutch Space] voerde. In december 2011 wordt hij met hoofdstukken zijn genoemd. Overal ter wereld staan grote of minder grote grondstations met soms grote antenneparken, Ruimtevaartinfrastructuur zoals het Intelsat grondstation in Burum, Friesland. ESA (en ook Eumetsat en Eutel- Blijkbaar spreken onderwerpen als raketten en bemande ruimtevaart nog steeds sat) kennen een aantal grote zogenaamde tot ieders verbeelding. Op het internet is hierover dan ook veel te vinden. De Operation Centers. In Darmstadt, Duits- NASA spaceflight website is zeer uitgebreid, waarbij bijvoorbeeld honderden land staat bijvoorbeeld ESA’s European foto’s en video’s over de Space Shuttle en het ISS kunnen worden gevonden. Space Operations Centre (ESOC) van waar- Op het onderdeel historie is ook informatie verstrekt over projecten als Apollo, uit de ESA satellieten in de gaten worden Skylab en de vele kleinere missies. Het ISS is inmiddels operationeel. Ook de gehouden en de operations worden geleid. verrichtingen van André Kuipers in het ISS in 2012 kunnen goed via de websites Bij Rome staat het grote ESA centrum van ESA en NASA worden gevolgd. ESRIN, waar gegevens van aardobservatiesatellieten worden verwerkt.

Figuur 5 Honderden grondstations en centra ontvangen en verwerken satellietgegevens. [ESA]

26 Ruimtevaart 2011 | 4 Innovatie, technologie, spin-off en ESTEC

Innovatie en technologie gramma’s en ook Nederland kent eigen ford Engineering haar producten zoals Innovatie en ruimtevaart gaan nauw onderzoeken technologieprogramma’s. kleppen via ESA technologieprojecten. samen, dat is logisch. Ruimtevoertuigen Technologieprogramma’s Nederland zal overigens aan diverse en componenten moeten feilloos werken bij ESA en in Nederland nieuwe technologieprogramma’s ade- onder vaak extreme omstandigheden. ESA heeft diverse technologiepro- quaat moeten deelnemen om de huidige Daardoor moeten vaak innovatieve gramma’s op nagenoeg alle gebieden van concurrentiepositie te behouden. technologieën worden toegepast, en juist de ruimtevaart. De bekendste hiervan Teneinde bij projecten van ESA, NASA en deze ruimtevaartproducten zijn dikwijls zijn de algemene technologieprojecten andere de concurrentiepositie te verbete- ook toepasbaar in aardse systemen en voor een ieder ESA-project. Echter ook ren, kent Nederland naast deelname aan componenten. Dat wordt de spin-off van de telecommunicatie- en aardobserva- technologieprojecten van ESA ook diverse de ruimtevaart genoemd. tiesector hebben aanzienlijke research- nationale technologie-projecten. Immers, Uiteraard moeten satellietprojecten programma’s. Nederland doet mee aan ESA en NASA moeten wel overtuigd en dergelijke grondig worden voorbe- vele gerelateerde ESA-programma’s. blijven van de expertise van Nederland. reid. Instrumenten, componenten en Een groot voordeel voor Nederland is dat Met goede nationale projecten hebben de benodigde software moeten goed de meeste van deze projecten worden bijvoorbeeld Dutch Space en Bradford functioneren, waarvoor vaak langdurig gemanaged door ESTEC, zodat Neder- aangetoond dat ze goede zonnepanelen vooronderzoek noodzakelijk is. ESA heeft landse instellingen en bedrijven ook vaak en onderdelen voor de voortstuwing van een tiental van zulke technologiepro- ESTEC bezoeken. Zo kwalificeert Brad- satellieten kunnen ontwikkelen.

Figuur 1 ESTEC in Noordwijk. [ESA]

Ruimtevaart 2011 | 4 27 NIVR (en nu dus NSO) heeft al vanaf 1976 een uitgebreid nationaal technologieprogramma in welk kader honderden studies werden uitgevoerd naar vele instrumenten, zonnepaneel-typen, componenten, systemen, delen van gloveboxen, zonsensoren, enzovoort. Vooral door dit grondig vooronderzoek heeft Nederland vele interessante opdrachten wereldwijd verkregen, die zonder het tonen van de resultaten niet zouden zijn verworven. Zowaar een geweldige presentatie van het Nederlandse bedrijfsleven. SRON heeft een uitgebreid research- en technologieprogramma ter voorbereiding op grootse nieuwe projecten op het gebied van ruimteonderzoek. Ook bedrijven, NLR en TNO kennen eigen researchpro- Figuur 2 MetOp tijdens een test in de Large Space Simulator LSS bij ESTEC. [ESA] gramma’s om hun positie te verbeteren.

Technologieoverdracht: spin-off en spin-in Ruimtetechnologie en ruimtevaartproducten worden al vele jaren in aardse systemen en componenten toegepast. NASA maakt de spin-off en de technologie-transfer bekend in jaarboeken en op het web. Zo is het Apollo-programma van onschatbare waarde geweest voor de Amerikaanse economie. De spin-off voortgekomen uit Apollo en andere ruimteonderzoek-programma’s zijn gigan- Figuur 3 Bradford Engineering ontwikkelt diverse nieuwe voortstuwingscomponenten. [Bradford tisch. Vele internationale onderzoeken Engineering] wijzen uit dat elke dollar of euro geïnves- teerd in ruimtevaart er in veelvoud uit- komt. De Tefal pan en brandweerpakken zijn wellicht een overbekend voorbeeld hiervan. ESA (en ook Nederland) besteden de laatste jaren veel aandacht aan deze technologie-transfer. Er is een apart sa- menwerkingsprogramma met ESA, het Dutch Technology Transfer Programme (DTTP). Dit programma ondersteunt bedrijven bij het zoeken naar aardse toepassingen van ruimtetechnologie. Hieruit zijn tientallen goed lopende projecten voortgekomen met vaak mooie succes- sen. Een voorbeeld hiervan is de toepassing van ruimtevaart-koelgasgeneratoren in diverse aardse systemen. Deze componenten kunnen gassen op kamertem- peratuur produceren uit een vaste stof. Bradford en TNO hebben onder meer voor de ESA satelliet Proba-2 dergelijke systemen ontwikkeld. Nu kan deze technologie worden benut voor onder meer Figuur 4 Dutch Space ontwikkelt vele typen zonnepanelen, zoals die voor ENVISAT op deze foto. het opblazen van reddingsvlotten. Er is [Dutch Space] zelfs al een nieuw bedrijf voor deze spin-

28 Ruimtevaart 2011 | 4 off opgericht, namelijk CGG dat nauw samenwerkt met TNO en APP. Op het terrein van ESTEC staat al jaren het Business Incubator Centre (BIC) dat vele jonge ondernemers stimuleert om ruimtevaarttechnologie elders te benutten. Een gloednieuw BIC gebouw staat nu net buiten het ESTEC terrein, alwaar men nu nog beter technologie-transfer kan stimuleren.

Nederlandse prioriteiten Nederlandse wetenschappers, commer- ciële bedrijven, overheidsinstellingen en veel andere gebruikers benutten ruimtevaartgegevens variërend van weerbeelden tot wetenschappelijke gegevens. Daar de ruimtevaartbudgetten efficiënt moeten worden besteed, kent Nederland bepaalde prioriteiten op vooral de gebieden van astrofysica, onderzoek aan de aarde, atmosfeeronderzoek en planeten. Neder- landse bedrijven (hierbij gestuurd door Figuur 5 In de grote ruimtesimulator bij ESTEC wordt de GOCE satelliet getest. [ESA] ESA en NSO) richten zich primair op het aanmaken van hoogwaardige satellietde- grote testfaciliteiten zijn de Thermal Va- ESTEC besteedt veel aandacht aan toe- len. Teneinde het proces van concentratie cuum kamers en vibratietafels. Ook is er komstige missies, waarvoor ook nieuwe op prioriteiten te bevorderen, heeft het een apart Erasmus-gebouw ten behoeve technologische ontwikkelingen worden NSO zogenaamde roadmaps gemaakt van bemande ruimtevaart. Tevens wordt onderzocht. Hierbij wordt tevens gebruik om vooral het bedrijfsleden te stimuleren veel aandacht besteed aan de spin-off gemaakt van de nieuwe middelen, zoals op gebieden te opereren waar Nederland van ruimtevaart. de Concurrent Design Facility(CDF). goede kansen heeft. Ook door het gericht Bij ESTEC vindt een grote hoeveelheid De testfaciliteiten zijn wellicht het meest sturen van de industrie en instituten door aan activiteiten plaats. We noemen de be- bekend. Er zijn diverse vibratietafels het NSO en ESA, via het harmonisatiepro- langrijkste hiervan. Ten eerste betreft dit waarop de satellieten worden blootge- gramma en gerichte technologieprojec- de ontwikkeling en management van alle steld aan hevige trillingen die bij de lan- ten, kunnen velen betere kansen krijgen typen ESA missies variërend van ruimte- cering worden ondervonden. In de Large om zich op een vaak behoorlijk concur- onderzoek, exploratie tot telecommuni- Space Simulator worden ruimtesystemen rerend marktsegment staande te houden. catie, bemande ruimtevaart en technolo- blootgesteld aan vacuümcondities en Er zijn een tiental roadmaps gedefinieerd gie. Ten tweede geeft ESTEC technische extreme temperatuur-condities. Er zijn voor onder meer instrumenten voor astro- ondersteuning aan elk ESA project. Ver- diverse kleinere testfaciliteiten zoals een fysica en atmosfeeronderzoek, zonnepa- der worden satellieten en ruimtesyste- meetkamer voor antennes. Verder zijn er nelen, componenten voor voortstuwing men getest in de vele faciliteiten. Ook sti- vele kleinere laboratoria waarin technolo- en zonsensoren. muleert ESTEC de Europese industrie en gisch onderzoek wordt verricht. wordt de technologie-transfer bevorderd. ESTEC: het Europese centrum voor technologie-onderzoek De grootste vestiging van ESA, het tech- Technologie en ESTEC nologiecentrum ESTEC, bevindt zich al meer dan veertig jaren in Nederland. In Het ESA technologiecentrum ESTEC is een belangrijk centrum voor de Delft vond al in de jaren ‘60 onderzoek verdere ontwikkeling van hightech ruimtevaartsystemen, -instrumenten en aan nieuwe ruimtevaarttechnologieën -technologie. Ook de spin-off en technologietransfer wordt tevens door ESA/ plaats. In 1968 werd de nieuwe ESTEC- ESTEC gestimuleerd. Onlangs is naast het ESTEC terrein in Noordwijk een vestiging in Noordwijk door (toen nog) prachtig nieuw gebouw geopend, het zogenaamde European Space Innovation prinses Beatrix geopend. Nu staat in Centre in het nieuwe Space Business Park. Hierin bevindt zich ook het belangrijke Noordwijk een immens groot complex Business Incubation Centre (BIC). Dit incubator centrum ondersteunt pionierende met vele grote testfaciliteiten, waarop ondernemers met het opzetten van bedrijven rondom vernieuwende ideeën. Nederland trots kan zijn. Er werken daar Hierbij worden met name beginnende bedrijfjes gestimuleerd kennis en/of meer dan 2000 personen, waaronder zeer diensten uit de ruimtevaart te gebruiken op niet-ruimtevaart markten. De ESA veel Nederlanders. ESTEC is belangrijk BIC werkt nauw samen met onder meer NSO en TNO. voor onze economie. De belangrijkste

Ruimtevaart 2011 | 4 29 Nederlandse ruimtevaartprojecten

Projecten en instrumenten Nederland, naast bijdragen aan satellieten bedrijf Mecon een hoofdrol. Inmiddels zijn voor astrofysica van ESA en NASA, ook een drietal grote belangrijke resultaten geboekt met HIFI, Nederland speelt al meer dan vijftig jaar nationale projecten. Dit betrof de Astro- ontworpen om meer te weten te komen internationaal een belangrijke rol in de nomische Nederlandse Satelliet (ANS), over de geboorte en dood van sterren, ontwikkeling en de bouw van instrumen- de InfraRed Astronomical Satellite (IRAS) processen die we nog niet goed begrijpen. ten voor ruimteonderzoek. Momenteel en BeppoSAX, een goede samenwerking HIFI ontdekte water op verrassende plaat- wordt gewerkt aan nieuwe internationale met onze Italiaanse collega’s. Met al deze sen in het heelal en versterkte de theorie instrumenten als SAFARI, het Europese Nederlandse satellieten en instrumenten dat het water op aarde afkomstig is van ‘zenuwcentrum’ van de Japanse ruim- zijn heel goede resultaten geboekt, wat kometen. tetelescoop SPICA. De 3,5 meter grote het aanzien van Nederlandse weten- ANS werd op 30 augustus 1974 gelanceerd spiegel van de Japanse ruimtetelescoop schappers en technologen aanzienlijk in Californië. De satelliet heeft 15 maan- SPICA is bijna een exacte kopie van die heeft versterkt. den naar zeer grote tevredenheid haar van Herschel, alleen wordt hij in SPICA Het Heterodyne Instrument for the Far taken volbracht. De massa van ANS was gekoeld tot bijna het absolute nulpunt Infrared (HIFI) is één van de drie instru- 131 kg en de hoogte was 1,23 meter. Het (-273 °C). Daardoor worden de detectoren menten op de grote infrarood- en submil- bevatte vier instrumenten voor astrofy- niet meer ‘verblind’ door de warmtestra- limeter ruimtetelescoop Herschel. De sisch onderzoek met betrekking tot rönt- ling van de spiegel zelf en kan SAFARI nog moleculenjager HIFI is voor het grootste gen- en ultraviolette- straling. ANS heeft dieper het heelal in kijken dan Herschel, deel van Nederlandse herkomst. Dit in- ons veel geleerd over de levensloop van onder andere om te onderzoeken hoe zich strument werd ontwikkeld en gebouwd in sterren, en werd geheel door de Neder- de eerste sterrenstelsels vormden. het kader van het ESA wetenschappelijk landse industrie (vooral Fokker en Philips) Er wordt nu veel aandacht besteed aan programma. SRON Netherlands Institute ontworpen en vervaardigd. ANS had als het verwerken van gegevens van het Ne- for Space Research leidde een internati- eerste satelliet een her-programmeerbare derlandse HIFI instrument, dat in 2009 aan onaal consortium met een grote Neder- computer, geheel ontworpen door Philips: boord van de ESA Herschel satelliet werd landse inbreng. Naast SRON vervulden een primeur die destijds internationaal gelanceerd. Tussen 1960 en 2000 kende vooral TNO, TU Delft en het Nederlandse veel aandacht trok. De tweede nationale satelliet IRAS (voor de helft door Nederland gemaakt) werd in Californië gelanceerd op 25 januari 1983. Deze satelliet was behoorlijk groot: 3,57 meter hoog en de massa was 1076 kg. Ne- derland ontwierp en maakte vooral de satelliet zelf, namelijk de structuur, warmtehuishouding, zonnepanelen en dergelijke. De VS verzorgde het grote, door een tank met vloeibaar helium gekoelde cryogene instrument. Nederland leverde ook een klein instrument, de Dutch Additional eX- periment (DAX), IRAS was internationaal een groot succes: zeer vele publicaties en een allereerste overzichtskaart van in- fraroodbronnen in ons heelal. IRAS heeft eigenlijk als eerste een nauwkeurige kaart van het heelal in het infrarode spectrum gemaakt. Figuur 1 SRON is nauw betrokken bij de nieuwe astrofysica-missie SPICA-SAFARI. [ESA] BeppoSAX was een samenwerkingspro-

30 Ruimtevaart 2011 | 4 ject met Italië. Er was een groot instrument Hiermee kregen we nog meer inzicht in van SRON aan boord. Fokker leverde ook luchtvervuiling, broeikasgassen en andere op commerciële basis de zonnepanelen. schadelijke gassen. Ook wordt het gat in De satelliet werd in 1996 gelanceerd. de ozonlaag hiermee nauwkeurig in de Verder zijn vooral in ESA-verband vele gaten gehouden. astronomische instrumenten gebouwd Het Global Ozone Monitoring Experiment met een groot Nederlands aandeel hierin. (GOME-1) bevindt zich aan boord van de Nederland heeft op dit gebied dan ook ESA ERS-2 satelliet, die werd gelanceerd een wereldnaam. in 1995. Dit instrument was eigenlijk een voorloper van Sciamachy en OMI. GOME- Projecten en instrumenten 2 bevindt zich op de MetOp-1 satelliet, die voor atmosfeeronderzoek in 2006 werd gelanceerd. Hiermee zijn on- Nederland is al een tiental jaren actief op der meer veranderingen in de ozonlaag in het gebied van atmosfeeronderzoek. Vele kaart gebracht. TNO speelde een hoofdrol instrumenten zoals Sciamachy en OMI bij de ontwikkeling van GOME-1 en -2. zijn in nauwe samenwerking met Duits- Ook KNMI en SRON waren hierbij nauw land, België, Finland en de VS ontwikkeld betrokken. en vervaardigd. ESA heeft hierbij vaak een stimulerende rol vervuld. Momenteel Instrumenten voor wordt een nieuw, groot innovatief instru- microgewichtonderzoek Figuur 2 De eerste Astronomische Nederland- ment, TROPOMI, ontwikkeld dat kan Nederlandse bedrijven hebben voor se Satelliet ANS, gelanceerd in 1974. worden beschouwd als een opvolger (met ruimtesystemen, zoals het Europese [NIVR] vele nieuwe eigenschappen) van Sciama- laboratorium Spacelab, Space Shuttle en chy en OMI. het ISS, diverse instrumenten vervaardigd TROPOMI wordt door Dutch Space in waarmee onderzoek kan worden gedaan nauwe samenwerking met TNO en an- onder gewichtloze omstandigheden. Ne- dere bedrijven en instellingen ontwikkeld derland heeft voor onder meer Spacelab, in opdracht van ESA en NSO. Nederland Mir en het ISS een achttal typen glove- betaalt het grootste deel van de kosten boxen gemaakt. Dit zijn instrumenten van dit instrument dat volgens de huidige waarin astronauten via handschoenen vei- planning in 2014 aan boord van de Senti- lig hun werk kunnen doen aan materialen nel-5 precursor satelliet wordt gelanceerd. en biologische experimenten. Bradford Het is overigens een voorloper van een Engineering in Heerle heeft hierbij steeds nog nauwkeuriger instrument, dat in de een hoofdrol vervuld, waarbij opdrachten jaren 2020 operationeel moet zijn. TRO- van totaal meer dan 40 miljoen euro zijn POMI zal zes keer zoveel atmosferische verkregen van ESA, NASA, Boeing en informatie leveren dan nu al wereldwijd anderen, vaak op puur commerciële basis. Figuur 3 Het Ozon Monitoring Instrument OMI wordt verzameld. Twee grote gloveboxen voor het ISS wer- dat werd gelanceerd aan boord van Sciamachy is een grote spectrometer den gemaakt en enkele kleinere voor Mir, de NASA Aura satelliet. [TNO] die de fysische en chemische processen Space Shuttle en Spacelab. NASA toonde in de troposfeer en stratosfeer meet die zich zeer tevreden over de Nederlandse was Dutch Space voor vele satellieten zijn betrokken bij de afbraak van ozon. prestaties. André Kuipers heeft in 2004 in verantwoordelijk voor het ontwerp van de Nederland speelde hierbij een hoofdrol. de grote Microgravity Science Glovebox standregeling en de warmtehuishouding. Dit belangrijke instrument werd in 2002 (MSG) met groot succes experimenten Een andere systeemactiviteit is het simu- aan boord van de grote ESA ENVISAT ge- verricht, en zal dat in 2012 opnieuw kun- leren van diverse ruimtevaartsystemen, lanceerd. Inmiddels heeft dit instrument nen doen. Zo is bij de DELTA-missie van waarbij software en programmatuur van belangwekkende metingen verricht aan 2004 onderzoek verricht aan een twin- vaak grote omvang werden ontwikkeld. vele broeikasgassen. tigtal lampen van Philips/TU Eindhoven. Het grootste Nederlandse simulatiepro- Ook bij het Ozon Monitoring Instrument Men weet nu waarom deze gloednieuwe gramma was EUROSIM, waarbij Dutch OMI speelde Nederland een hoofdrol. lampen voor onder meer stadsverlichting Space, NLR en ATOS-Origin nauw met OMI werd in 2004 gelanceerd op de onverwachte verschijnselen vertoonden. elkaar samenwerkten. ATOS (eerder ook NASA EOS-Aura satelliet. Dit instrument BSO) ontwikkelde veel simulatieprogram- had veel nieuwe features zoals tweedi- Systemen, software, matuur voor gebruik bij onder meer ATV mensionale CCD-detectoren. Het maakt simulaties, componenten en Columbus. SSBV in Noordwijk leverde metingen met een hoge resolutie en Nederlandse bedrijven en instellingen, veel programmatuur voor onder meer de een grote kijkhoek in het frequentiege- met name Dutch Space en NLR, hebben simulatie van wetenschappelijke instru- bied van ultraviolet tot zichtbaar licht. vele activiteiten verricht op systeemni- menten. Een ander ruimtevaartproduct OMI meet mondiale concentraties van veau. Dit houdt in dat ze bijdragen aan met systeemkennis is de EGSE (Electrical atmosferische ozon en andere gassen. het ontwerp van de satellieten zelf. Zo Ground Support Equipment), dat wordt

Ruimtevaart 2011 | 4 31 benut bij het testen van vele satellietsys- temen op de grond. SSBV levert EGSE en ander grondapparatuur voor bijna alle ESA satellieten. Dutch Space heeft al vanaf de jaren ’70 vele zonnepanelen geleverd (een tiental verschillende typen) aan ESA, NASA, Astrium en vele anderen voor een grote variëteit aan satellieten. Zeer grote zonnepanelen werden vervaardigd voor EURECA, ENVISAT, EOS-Aura en MetOp. Ook worden zonnepanelen vervaardigd voor het vrachtvoertuig ATV (gekoppeld aan het ISS), Galileo en Amerikaanse transportvoertuigen. Bradford (samen met TNO) levert momenteel honderden zonsensoren voor internationale satellietconstellaties zoals Globalstar en Figuur 4 André Kuipers deed in 2004 onderzoek in de Microgravity Science Glovebox MSG en zal Galileo. In 2010 zijn bijvoorbeeld al 72 dat in 2012 weer doen. [ESA] zonsensoren op de zes nieuwste generatie Globalstar-2 satellieten in de ruimte gebracht. In totaal zal Bradford hiervoor 576 zonsensoren leveren.

Kleine satellieten Kleine satellieten zijn momenteel een groeimarkt. Vele landen waaronder de VS, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland en ook kleinere landen als Zweden, Turkije en Nigeria hebben eigen kleine satellieten. Ook Nederland is op dit gebied actief. De Astronomische Neder- landse Satelliet ANS (met een massa van 131 kg; lancering in 1974) was al een kleine satelliet. In de jaren ‘90 werd begonnen met de ontwikkeling en bouw van de kleine satelliet voor vloeistofonderzoek Sloshsat-FLEVO, die in 2005 met succes werd gelanceerd met Ariane 5. De satelliet heeft informatie opgeleverd over de invloed van het klotsgedrag in de ruimte van vloeistoffen en brandstoffen in de Figuur 5 De NASA Aura satelliet met OMI aan boord. [NASA] tanks van satellieten en raketten. De TU Delft (TUD) ontwierp in de jaren 2000 de kleine satelliet Delfi-C3, die in Nederlandse projecten 2006 vanuit India werd gelanceerd. Op deze nanosatelliet waren ondermeer Nederland kan trots zijn op tal van eigen projecten, waarbij steeds nauw werd nieuwe typen zonsensoren (van TNO) en samengewerkt met internationale instellingen en bedrijven, zoals NASA, ESA, zonnepanelen (van Dutch Space) aange- Boeing en EADS. Door projecten als ANS, OMI, instrumenten en kleine satellieten bracht om het gedrag hiervan in de ruimte heeft Nederland naast het onderzoek en het gebruik ook gedurende decennia de te onderzoeken. De TUD, samen met de technologische kennis verhoogd, waardoor de internationale concurrentiepositie industrie, is actief op dit gebied, waarbij werd verbeterd. Overigens wordt nog steeds gewerkt aan de gegevens verkregen aan diverse projecten zoals Delfi-n3Xt, QB- van onder meer IRAS, hetgeen ook weer goed is voor ons aanzien. Momenteel 50 en OLFAR wordt gewerkt. De firma ISIS wordt goede aandacht besteed aan nieuwe nationale en internationale projecten is actief op het gebied van nanosatellieten. op het gebied van kleine satellieten, waaronder Delfi-C3 en nieuwe nanosat- Naast hun betrokkenheid bij Delfi-C3 en projecten. het Europese project QB-50, kent ISIS een tiental andere activiteiten bij kleine missies van onder meer India, Turkije en Brazilië.

32 Ruimtevaart 2011 | 4 Toekomst

Wereldwijde nieuwe toekomstplannen. China is bijvoorbeeld in het nummer 2011-3 van ons blad Ruim- ontwikkelingen actief met betrekking tot bemande tevaart al vermeld. Het ruimtestation ISS De ruimtevaartmarkt groeit de laatste ruimtevaart, met plannen voor een eigen wordt in de komende tien jaren ook zeker jaren sterk, mede door de toenemende ruimtestation en plannen om de maan te gebruikt, waarbij nieuwe ruimtesystemen behoefte aan meer communicatie en bezoeken. Europa (met ESA, Eumetsat aan het ISS zullen worden gekoppeld. nieuwe toepassingen op het terrein van en commerciële bedrijven als EADS) Ook veel onderzoek zal worden verricht navigatie en aardobservatie. Constellaties spelen nu al een goede rol op de wereld- met ook nieuwe instrumenten.. Het Ame- van satellieten, zoals Globalstar en straks markt, die ze moeten behouden met rikaanse Ministerie van Defensie heeft ook Galileo, krijgen steeds meer klanten. moderne en goedkopere satellieten. ESA, nog meer ambitieuze projecten gepland. Organisaties als Intelsat, Eumetsat en Me- EU en ook Europese landen als Duitsland Het ORS Defensie programma en andere teosat in Europa breiden hun netwerken en Frankrijk werken momenteel nieuwe, vooral kleinere defensiesatellieten zijn uit. Het aantal TV-kanalen op satellieten vaak ambitieuze maar zeer noodzakelijke ook toegelicht in het Ruimtevaart num- groeit drastisch. Ook groeit de markt plannen uit voor toekomstige satellieten, mer 2011-2. voor producten van weersatellieten sterk. in het bijzonder voor praktisch gebruik. De vraag naar diensten ten behoeve van Vooral op het gebied van kleine satel- Europa en de plannen van ESA overheidsinstanties zoals Defensie en vele lieten hebben vele Europese landen am- De Europese ruimtevaartactiviteiten in bedrijven (tuinders, boeren, enzovoort) bitieuze toekomstplannen en navenante de nabije toekomst worden steeds groter zal in de komende jaren sterk stijgen, bij- nationale budgetten hiervoor. van omvang, mede doordat vele satellie- voorbeeld door vragen naar nauwkeurige De lopende en geplande ruimtevaart- ten in de serie van Sentinel, Galileo en an- weerberichten voor precisie landbouw. De programma’s van NASA zijn groot van dere Europese projecten in de komende verwachting is dat het aantal aardobser- omvang. Op de website science.nasa.gov vijf jaren moeten worden ontwikkeld vatiesatellieten in de komende jaren zal kan heel veel informatie worden verkre- en gebouwd. ESA heeft verschillende verdubbelen, mede door het toenemend gen. Het Fiscal Year 2012 Budget Request nieuwe ambitieuze toekomstplannen. In aantal gebruikers die door steeds nauw- document over Earth Sciences telt al 89 het kader van het ESA aardobservatie- keuriger sensoren met een betere resolu- bladzijden met veel informatie over tien- programma Living Planet worden studies tie de ruimtevaartdata benutten voor vele tallen lopende en geplande programma’s verricht voor nieuwe Earth Explorer pro- nieuwe toepassingen. met mooie namen zoals Terra, Aqua, jecten waaronder Biomass, CoReH2O, Nagenoeg elk groot of middelgroot land Aura, Glory, ICESat-2 en Tropical Rainfall PREMIER, FLEX en Carbonsat. In de ko- heeft nu al eigen satellieten. Landen als Missions. De plannen over bemande mende jaren zullen diverse Earth Explorer Zuid-Korea, Zuid-Afrika, Nigeria, Turkije ruimtevaart, missies naar Mars, en as- satellieten zoals Atmospheric Dynamics en Brazilië hebben nieuwe satellietpro- trofysica kunnen ook via Google worden Mission ADM-Aeolus worden gelanceerd. gramma’s op stapel. Uiteraard zijn India, opgezocht. De plannen voor voertuigen Deze satelliet zal gegevens verstrekken China en Japan erg actief met ambitieuze en Crew Vehicles als COTS en Orion zijn voor betere weersvoorspellingen. De ob-

Figuur 1 De ESA satelliet SMOS wordt getest bij ESTEC. [ESA] Figuur 2 De ESA satelliet Sentinel-4. [ESA]

Ruimtevaart 2011 | 4 33 servatie van wereldwijde wind-profielen betreffende gebied te krijgen. Ook is het geeft een goed inzicht in windvelden. Ook beschikken over snelle communicatie- wordt hard gewerkt aan de EarthCARE middelen en nauwkeurige navigatie van missie voor onderzoek aan aerosolen en belang voor vele instanties. We zien dan wolkenvelden. Galileo is weliswaar straks ook dat wereldwijd (ook in Nederland) operationeel, maar nu al worden plannen het gebruik extra wordt gestimuleerd. uitgewerkt voor vervolgprogramma’s. Al deze toepassingssatellieten zijn belang- Lopende en toekomstige rijk voor het welzijn en de welvaart van projecten Europa. Momenteel is Nederland betrokken bij Het Ariane-programma wordt uiteraard Figuur 3 Dutch Space zal ook voor toekom- een aantal reeds lopende projecten zoals vervolgd en ook in de komende jaren stige projecten zonnepanelen leve- de Japans-Europese missie SPICA-SAFA- zullen bedrijven als Dutch Space en APP ren, zoals deze voor het vrachtvoer- RI (infraroodonderzoek), het instrument tuig ATV-3 ten behoeve van het ISS. weer vele ontstekers en geavanceerde [Dutch Space] TROPOMI (atmosfeeronderzoek) en klei- structuurdelen moeten ontwikkelen en nere satellietprojecten. Ook op het gebied vervaardigen. Het toekomstige weten- bijna het dubbele hiervan. De Nederlandse van ruimtesystemen, componenten en schappelijk programma van ESA bevat overheid zal hopelijk bij de volgende ESA instrumenten zijn Nederlandse bedrijven (ook voor Nederland) interessante pro- Ministersconferentie in 2012 (planning) en instellingen de komende jaren druk jecten. Nederlandse wetenschappers adequaat aan ESA blijven meedoen, zodat bezig. Dit betreft activiteiten voor onder zijn nauw betrokken bij nieuwe studies ook de aanjagende functie van ESTEC kan meer zonnepanelen, wetenschappelijke voor astrofysische missies zoals SPICA worden gecontinueerd. instrumenten, zonsensoren, ontstekers, (infrarood), International X-ray Observa- Kortom, Nederland dient wel alert te blij- kleppen, grondtest apparatuur en ge- tory IXO (röntgen; voormalig XEUS plan), ven op de wereldwijde ruimtevaartmarkt. bruikersdiensten. Uiteraard is op al deze PLATO, Solar Orbiter en Euclid (zon) en Nederland zal zeker op het gebied van gebieden een zekere concurrentie, maar Exoplanet Spectroscopy Mission (ESM; gebruik en onderzoek (ook binnen de hui- de perspectieven zijn goed. De perspec- planeten buiten ons zonnestelsel). dige nieuwe Nederlandse topsectoren) tieven voor de langere termijn zijn moei- initiatieven nemen. Er zijn ook bij ESA en lijk te voorspellen. Mede door de huidige Nederland EU nieuwe ruimtevaartprogramma’s (ook goede concurrentiepositie zal Nederland Nederlandse bedrijven en instellingen in het kader van bestaande programma’s ook na 2015 interessante bijdragen kun- zijn ook in de nabije toekomst hard bezig zoals GMES) met grote relevantie voor nen leveren aan Europese en wereldwijde aan de bestaande contracten voor satel- Nederland. commerciële projecten, maar dan moet lieten zoals Galileo, de Sentinels en vele wel de technologische kennis op peil andere projecten. Nederland heeft tot op Het gebruik blijven, waardoor Nederlandse bedrijven heden een goede positie opgebouwd op Steeds meer instellingen en bedrijven be- innovatieve en goedkopere producten vele terreinen, die we moeten behouden nutten de gegevens verkregen van ruim- kunnen leveren. Ook kennisinstellingen door een adequaat technologiebudget tesystemen, temeer daar ruimtevaarta- en servicebedrijven zullen door adequaat en een goede deelname aan toekomstige gentschappen, overheid en dergelijke onderzoek nieuwe diensten kunnen ESA-programma’s. Dit is dan een vervolg het gebruik de laatste jaren extra sterk aanbieden. Vooral omdat de aardobser- van de innovaties rondom hightech in- stimuleren en meer aandacht schenken vatiemarkt (met ook kleine satellieten) strumentatie en systemen/componenten aan de mogelijkheden. Vooral het gebruik drastisch zal groeien, zijn er voor Neder- met de gouden driehoek van bedrijven/ van kleine missies wordt in met name land zeker veel mogelijkheden. Hopelijk kennisinstellingen/universiteiten in het de VS, Frankrijk en Duitsland behoorlijk zal eenieder, overheid, NSO, kennisin- ruimtevaartdomein. gestimuleerd. Ook militaire instanties in stellingen, gebruikers en bedrijven, nauw Op een aantal gebieden is Nederland nog deze landen hechten hieraan veel waar- met elkaar samenwerken in het vinden steeds internationaal toonaangevend, de. Satellieten moeten volgens onder van adequate budgetten, nieuwe en effi- waaronder astrofysica en atmosfeeron- meer de VS snel kunnen worden ingezet ciënte ontwikkelingsprojecten en nieuwe derzoek. Ook is de Nederlandse positie bij crisissituaties om informatie van het marktmogelijkheden. goed ten aanzien van producten zoals instrumenten, zonnepanelen, sensoren en componenten voor voorstuwingssys- Toekomst temen, maar we moeten alert blijven. De investeringen in vooral nieuwe techno- De toekomstplannen van vooral NASA en ESA zijn goed op hun websites logieën moeten op peil blijven om onze beschreven. Ruimtevaart is eigenlijk heel gewoon voor eenieder geworden. We concurrentiepositie te behouden en zo weten al veel van het gebruik van satellietdata voor ons dagelijks leven. Uiteraard mogelijk te doen groeien. ESTEC is in zullen door nieuwe innovatieve technieken, betere sensoren en dergelijke, de Nederland, hetgeen gunstig is voor Neder- ruimtevaarttoepassingen aanzienlijk toenemen. Als gevolg van de groeiende land. De Nederlandse bijdrage aan ESA is informatiemaatschappij zullen satellieten een steeds betere rol vervullen met eigenlijk aan de lage kant, namelijk circa betrekking tot onze veiligheid, milieu, klimaat, communicatie en navigatie. 3%. De Belgische bijdrage is bijvoorbeeld al

34 Ruimtevaart 2011 | 4 NVR, publiciteit en slot

NVR 60 jaar uitgaven van het tijdschrift werden in dui- De NVR is op 21 december 1951 tijdens een zendvoud verspreid aan ministers, politici, bijzondere bijeenkomst opgericht door instituten en bedrijven. In musea konden enkele prominente ruimtevaartdeskundi- bezoekers de mooie uitgaven vaak gratis gen, waaronder Prof. ir. dr. Kooy. Iets eer- meenemen. Zo werd het jubileumnum- der, op 17 december, werden de statuten mer van 2001 over “Ruimtevaart in onze opgesteld. In bijgaande figuur is het doel samenleving” zeer gewaardeerd. Ook van de NVR uit het oprichtingsnummer werden themanummers uitgebracht van 21 december 1951 te zien. Een actieve over bijvoorbeeld de “Historie van de groep organiseerde al vanaf het begin Ruimtevaart in Nederland” (2003), de symposia en avondbijeenkomsten. Reeds “DELTA-missie naar het ISS met Andre in 1958 organiseerde de NVR het negende Kuipers” (2006), Ruimtetelescopen (2009), IAF congres in Amsterdam. Hierbij waren Technologietransfer en Planeten (2010), vele ruimtevaartprominenten aanwezig, Kleine Satellieten (2011) en de PromISSe waaronder Wernher von Braun. De NVR missie van André Kuipers (2011) met vaak trad in 1974 als gastheer op bij het 25ste schitterende kleurenfoto’s. IAF congres, dat door ZKH Prins Bernard werd geopend. Vanzelfsprekend was de Informatie over ruimtevaart bij NVR ook actief bij het 50ste IAF congres in expo’s, in boeken en tijdschriften 1999, het derde IAF congres in Nederland. Nederland kan zich gelukkig prijzen met Ook organiseerde de NVR in 1965 een vele expo’s, musea en tentoonstellingshal- symposium over bemande ruimtevaart, len die veel aandacht besteden aan ruim- met als spreker John Glenn, de eerste tevaart. De meest uitgebreide exposities Amerikaanse astronaut die rondjes om de zijn te vinden in de Space Expo in Noord- aarde maakte. wijk (naast ESTEC) en in het Aviodrome in In de afgelopen zestig jaren zijn een veel- Lelystad (in het luchtvaartmuseum naast heid aan activiteiten verricht. Honderden het vliegveld). Ook in het Planetron te lezingen op grote symposia en kleinere Dwingeloo, het Artis Planetarium te Am- colloquia tijdens middagen, avonden en sterdam en het Eise Eisenga planetarium in weekends zijn aangekondigd over vele in Franeker is veel te zien over ruimtevaart. onderwerpen, variërend van het belang Tevens kan men in het Nemo in Amster- van ruimtevaart en aardobservatie tot de dam, de vele volkssterrenwachten en St. verrichtingen van André Kuipers in het ISS. Zonneborgh/De Koepel in Utrecht mooie Hoogtepunten zijn wellicht de drie IAF- exposities bezichtigen over ruimtevaart. congressen in Nederland, waaraan de NVR Het is zeker de moeite waard om de Space zeer veel aandacht heeft besteed, evenals Expo te Noordwijk te bezoeken. Alle het COSPAR-congres in 1990. Grote één- ruimtevaartactiviteiten worden hier zeer daagse congressen werden georganiseerd fraai toegelicht. Er staat een levensechte over ANS, IRAS, Spacelab, het ISS en vele Apollo-lander, een grote ruimtestation- andere onderwerpen. In het International module, een Sojoez simulator en grote Space Year 1992 werden zeer veel activitei- raketdelen. Heel veel informatie is hier te ten georganiseerd, waaronder symposia, krijgen over het belang van ruimtevaart tentoonstellingen en avondlezingen. Ook en het gebruik, met mooie modellen (vaak werd in 1992 samen met het blad Zenit echte Engineering Models) van onder een prachtig nummer uitgebracht over meer weersatellieten. Ook kan met een alle aspecten van de ruimtevaart, dat zeer treintje ESTEC worden bezocht. breed werd verspreid. Aviodrome in Lelystad is vanzelfsprekend Figuur 1 Voorpagina van het oprichtingsnum- Het blad “Ruimtevaart” wordt al jarenlang het meest bekend door de vele vliegtuigen mer van het NVR tijdschrift Ruimte- enthousiast gelezen. Vele bijzondere die er kunnen worden bekeken. Er is in- vaart van 21 december 1951. [NVR]

Ruimtevaart 2011 | 4 35 Figuur 2 Bladzijde uit het Oprichtingsnummer van 21 december 1951. [NVR]

36 Ruimtevaart 2011 | 4 middels ook een aparte grote ruimte over ruimtevaart. Zo is een fraai model op ware grootte van IRAS te bewonderen, alsmede een groot ruimtestationlaboratorium. Ook Artis te Amsterdam heeft veel ruimtevaart opgenomen in hun tentoonstelling. In Dwingeloo (Drenthe) staat het Planetron. Daar is een fraaie ruimtevaart-tentoonstelling te bewonderen met bijvoorbeeld raketonderdelen en instrumenten voor ruimteonderzoek. In de afgelopen 50 jaren zijn zeer veel Nederlandstalige boeken verschenen over ruimtevaart. Ook in tientallen tijdschriften wordt regelmatig veel informatie over ruimtevaart verstrekt. Schrijvers als Piet Smolders (ook ere-lid van de NVR) hebben talrijke boeken geschreven; recent nog in 2007 ter gelegenheid van 50 jaar ruimtevaart: ”In het spoor van Spoetnik”. In tijdschriften zoals Ruimtevaart, Zenit, Kijk en EOS verschijnen veel artikelen over ruimtevaart.

Informatie over ruimtevaart op websites Uiteraard heeft menigeen op de vele ruimtevaart websites gekeken. Over- weldigend wat men daar kan vinden. Voor het gemak kan men ook eerst naar de startpagina ruimtevaart gaan, www.ruimtevaart.pagina.nl, alwaar honderden websites staan vermeld. Ook kan men eenvoudig (tevens via google) bij NASA, ESA, de EU, Netherlands Space Office, SRON, enzovoort veel informatie verkrijgen. Een mooie website is natuurlijk www.ruimtevaart-nvr.nl. Op de websites Figuur 3 Een internationaal getint nummer van Ruimtevaart over “Space in the Netherlands” dat van NSO en SRON, www.spaceoffice.nl ook ruim werd verspreid op het IAF congres in 1999. [NVR] en www.sron.nl, zijn veel nationale activiteiten genoemd. ESA heeft zelfs een apart Nederlands webdeel op www.esa.int. Uiteraard hebben Dutch Space, het NLR, TNO en Bradford zelf mooie websites. Populaire Nederlandse websites zijn www. astronet.nl en www.dekoepel.nl.

NVR leden en bedrijfsleden NVR kent al zestig jaren lang honderden leden, variërend van belangstellenden, studenten en scholieren tot medewerkers van ruimtevaartbedrijven en -instellingen. Meer dan 800 exemplaren van het blad Ruimtevaart worden momenteel verzon- den. Speciale uitgaven, zoals het jubileumnummer uit 2001 (5000 exemplaren) hebben een hogere oplage. De NVR kent de laatste jaren ook bedrijven en instellingen die “Bedrijfslid” zijn. Ook Figuur 4 Space Expo in Noordwijk nabij ESTEC.

Ruimtevaart 2011 | 4 37 dankzij hun bijdragen kan de NVR speci- 1951 Oprichting Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR) door Prof. Kooij c.s. fieke nummers uitbrengen. Hiervoor onze 1952 Installatie succesvolle studiegroep dank. De bedrijfsleden zijn op dit moment Air- 1958 IAF congres in Amsterdam; NVR organiseerde aparte lezingen van Dr von Braun borne Composites, APP, Bioclear, Bradford 1965 Symposium Bemande Ruimtevaart met als spreker NASA astronaut John Glenn Engineering, cosine, Decos, DEOS, Dutch Space, HE Space Operations, ISIS, Jive, 1974 ANS symposium Jaarbeurs Utrecht Lionix, Mecon, Microcentrum, Microflown 1974 25ste IAF congres in Amsterdam Technologies, NLR, NSO, S&T, Space Expo, SRON, SSBV, Space Horizon, TNO 1976 Viering NVR 25 jaar; uitgave jubileumnummer over Ruimtevaart in Nederland en TU Delft. Uiteraard kan goede informa- 1977 IRAS symposium in RAI Amsterdam tie over deze bedrijven, kennisinstellingen, universiteiten en organisaties worden 1980 Vele symposia over Spacelab in de jaren 1980 – 1985 verkregen op hun websites. Ook hier weer 1985 Spacelab D-1 astronauten (met ook Wubbo Ockels) in Aula TU Delft een eenvoudige hint: benut Google. 1986 Grote Ruimtevaartmanifestatie Space 86 in Jaarbeurs Utrecht met bijdrage NVR Slot COSPAR congres in Den Haag; NVR geeft fraaie boekjes uit; NVR publieksevene- Dit nummer is uitgebracht onder verant- 1991 menten woordelijkheid van Bestuur en Redactie van het blad Ruimtevaart, waarbij Daan 1992 International Space Year met vele extra NVR activiteiten en uitgave brochures de Hoop als gastredacteur de tekst heeft 1996 Lustrumviering met symposia over technologie en aardobservatie vervaardigd. We zijn als Nederlandse Vereniging voor 1999 50ste IAF Congres in Amsterdam; NVR actief met brochures en publiekslezingen Ruimtevaart NVR blij dat onze vereniging Viering NVR 50 jaar in Space Expo; uitgave bijzonder jubileum nummer Ruimte- 2001 alweer zestig jaar een bijdrage heeft vaart kunnen gegeven aan het breder bekend Vele lezingen over ISS en DELTA missie; Themanummer Historie Ruimtevaart in maken van Ruimtevaart in Nederland. Ook 2003 Nederland verheugt het ons dat we nu na zoveel jaar 2004 DELTA missie André Kuipers; DELTA-symposium met André bij TU Delft weer een mooi jubileumnummer kunnen uitgeven met een selectie (“canon”) van Symposium bij Space Expo: “De Hoop in de Nederlandse Ruimtevaart” , o.a. ANS, 2006 de aansprekende hightech producten van IRAS, ISS de Nederlandse ruimtevaartsector in bin- Evenement 50 jaar Spoetnik in Artis Planetarium met o.a. Kees de Jager en Piet 2007 nen- en buitenland. In dit nummer is de Smolders toekomst van met name de ruimtevaart in Uitgave vele thema nummers over o.a. ruimtetelescopen, technologietransfer en 2009 Europa kort beschreven. Mede hierdoor is NewSpace de NVR voornemens, ook met het oog op Viering NVR 60 jaar in Space Expo; symposium 17 december en uitgave Canon 2011 de nieuwe ESA Ministersconferentie die in Ruimtevaart 2012 is gepland, een speciale uitgave van Tabel 1 Overzicht enkele belangrijke gebeurtenissen in de geschiedenis van de NVR. het blad Ruimtevaart in 2012 te wijden aan de ruimtevaartactiviteiten in Europa. Meer informatie over ruimtevaart op vooral de NVR website

Het zal de lezer niet verbazen dat in het laatste kaderstuk specifiek aandacht wordt besteed aan de NVR en de website. De NVR bestaat in december 2011 maar liefst zestig jaar. Steeds heeft de NVR veel aandacht besteed aan vooral de ruimtevaartactiviteiten in Nederland door het organiseren van honderden symposia en lezingen op middagen en avonden. Op onze website www.ruimtevaart-NVR.nl worden uiteraard de door de NVR georganiseerde evenementen aangekondigd. Ook besteden we veel aandacht aan lezingen georganiseerd door zusterverenigingen, en bedrijven die bijeenkomsten houden op interessante ruimtevaartlocaties in Nederland. Ook aan nieuwe ontwikkelingen wordt veel aandacht geschonken. In het gedeelte van de website over het blad Ruimtevaart kunnen vele nummers digitaal worden bekeken (zie deel inhoud blad Ruimtevaart).

38 Ruimtevaart 2011 | 4 Figuur 5 Bladzijde uit het Oprichtingsnummer van 21 december 1951. [NVR]

Ruimtevaart 2011 | 4 39 De NVR brengt ter gelegenheid van haar zestig jarig bestaan dit speciale nummer uit over alle aspecten van de Nederlandse ruimtevaart, eigenlijk een soort “canon” waarbij in vijftig korte verhandelingen wordt ingegaan op de meest in het oog springende ruimtevaart-ontwikkelingen en projecten in ons land. Hierbij staat het gebruik voorop.