Kleur Tegen Saaiheid. Rietvelds Kleurexperimenten in Vliegtuiginterieurs
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Friendship was niet alleen een eervolle opdracht, maar ook een uitdagende. Rietveld noemde de vormgeving van het K l e u r t e g e n vliegtuiginterieur ‘een der meest moder- ne opgaven van onze tijd’ en beschouwde het als een laboratorium voor de woning van de toekomst.2 Het materiaalgebruik s a a i h e i d en de constructietechnieken die in de vliegtuigbouw werden toegepast sloten Rietvelds kleurexperimenten in vliegtuiginterieurs aan bij Rietvelds streven om met prefabri- Froukje van der Meulen cagetechnieken de woningbouw efficiën- ter te maken.3 Het interieur van een vliegtuig verschilt Het lijkt een gouden combinatie van twee iconen van het Dutch Design: de samenwerking tussen echter in veel opzichten van dat van een woonhuis. De binnenkant van een Fokker ontwerper Rietveld en vliegtuigfabrikant Fokker. Toch is het ontwerp dat Rietveld voor de Friendship is een nauwe tunnel, waarin weinig licht F27 maakte nooit in productie genomen. De tekeningen en foto’s van een proefmodel (een mock- binnenvalt door de smalle raampjes. De stoelen maken de ruimte nog kleiner. De up) dat destijds is ontwikkeld, tonen een relatief onbekend en opmerkelijk onderdeel van Rietvelds beperkingen van het vliegtuiginterieur vormden voor Rietveld de aanleiding om oeuvre. te experimenteren met kleur. ‘Een zacht spel van tinten’ Het kleurgebruik van Rietveld wordt vaak vergeleken en soms zelfs verward met dat op die manier meer ruimtelijkheid te kun- Afb. 2: Interi- van Piet Mondriaan: de primaire kleuren nen suggereren. Kleur diende bovendien eur Fokker F27, rood, blauw en geel, in grote vlakken te- als versiering. ‘Het enige bewijs voor de ontworpen gen elkaar afgezet en afgescheiden door waarde van een kleureneffekt en van een door Rietveld. zwarte, witte en grijze vlakken. Dat is niet kunstwerk in ’t algemeen is dat het ons Foto afkom- verwonderlijk wanneer je de twee meest blijvend vreugde bezorgt,’ meende hij.5 stig uit een bekende werken van Rietveld bekijkt: de Uitbundige kleuren zou hij vanaf het mid- verkoopbro- roodblauwe stoel (1918; kleurontwerp den van de jaren vijftig dan ook voorna- chure. Collectie nummer 5 november 2010 article pag 36 ca. 1923) en het Rietveld Schröderhuis melijk toepassen in interieurs die voor Aviodrome, nummer 5 november 2010 article pag 37 (1924). Rietveld was echter niet dogma- een tijdelijk verblijf bedoeld waren en die Lelystad. tisch in zijn kleurgebruik, zoals Mondri- wel een feestelijk tintje konden gebrui- Afb. 1: Lay- aan: dat de roodblauwe stoel ook is uitge- ken, zoals in zijn ontwerp voor de pers- out Fokker voerd in roze en zeegroen is bijvoorbeeld kamer op het hoofdkantoor van UNESCO Friendship veel minder bekend. Na zijn De Stijl-peri- (1957).6 Ook met zijn ideeën voor het F27. Collectie ode werkte Rietveld vooral zonder kleur. vliegtuiginterieur, zo blijkt uit zijn aante- Aviodrome, In de architectuur, vond Rietveld, was keningen, probeerde hij de ‘reeds op dit Lelystad. ruimte en licht het meest belangrijk: kleur gebied ontstane sleur te doorbreken’.7 Als was daaraan ondergeschikt en moest in tegenwicht voor het gesloten karakter van Eervolle opdracht delen werden vervaardigd uit verlijmde dienst worden gesteld van de ruimtede- een vliegtuig moesten de passagiers om- Gerrit Rietveld werd beschouwd als een aluminium sandwichconstructies – het finitie.4 ringd worden met feestelijke kleuren, zo- vooruitstrevend architect en interieur- succesvolste en best verkochte West- Het vliegtuiginterieur neemt in Rietvelds dat het verblijf in de lucht zo aangenaam vormgever met internationaal aanzien Europese passagiersvliegtuig. Rietveld oeuvre echter een bijzondere positie ten mogelijk zou zijn. toen hij in februari 1955 gevraagd werd en Fokker kwamen met elkaar in contact opzichte van zijn andere naoorlogse ont- In zijn ontwerp koos Rietveld voor de een vliegtuiginterieur te ontwerpen voor door bemiddeling van het Instituut voor werpen in, waarin uitgesproken kleuren vloerbedekking van de Friendship F27 de pas gebouwde Fokker Friendship F27 Industriële Vormgeving, dat meende dat slechts een bescheiden rol spelen. Voor donkergrijs en voor het plafond en de (afb. 1). Dit type vliegtuig was dankzij Rietveld de geschikte man was voor deze het eerst sinds de jaren twintig greep raampanelen een lichtere kleur grijs, de destijds revolutionaire gewichtbeper- opdracht.1 Rietveld met zijn ideeën voor Fokker weer waardoor een gevoel van stabiliteit en kende bouwwijze – de romp- en vleugel- Het ontwerpen van het interieur voor de terug naar een krachtig kleurgebruik om ruimte zou ontstaan. Daartussenin speelt de Douglas DC-8 en de Lockheed Elec- tra. Verder dan voorlopige schetsen is het nooit gekomen, want vanwege tijdsdruk R i e t v e l d i n h e t moest de ontwikkeling worden stopge- zet. Wel kreeg Rietveld nog de opdracht om het interieur van de Douglas DC7C te vernieuwen. Ook hier volgde Rietveld het principe van een donkere vloer en R i j k s m u s e u m een licht plafond, waartussen zich een kleurenspel afspeelt dat de blik weet af te leiden van de benauwde tunnelvorm Stella van Dongen (afb. 3). Ook in dit geval is nooit de be- slissing genomen om tot uitvoering over te gaan. Hoewel het hier wel ging om Rietveld in het Rijksmuseum: niet direct een combinatie die je zou verwachten. Ludo van Halem, een interieur dat in een grotere serie zou conservator twintigste-eeuwse kunst in het Rijksmuseum, heeft echter recentelijk een witte leun- worden geproduceerd, werd er om onder- Afb. 3: Ont- zich een kleurenspel af van rechthoekige, houdstechnische redenen niet tot uitvoe- stoel uit 1923 van Rietveld aangekocht die in het Nieuwe Rijksmuseum zal worden gepresenteerd. werpschets pastelkleurige vlakken op de bagagerek- ring overgegaan.10 voor vlieg- ken en wanden. Op de scheidingswand Een Rietveldvliegtuig is dus nooit in pro- Ludo van Halem (1959) en Babette Wehkamp (1978), die binnen haar master Museumconservator tuiginterieur, tussen de cabine en de pantry wordt ductie genomen, maar de foto’s en schet- een jaar lang stage loopt bij de afdeling twintigste eeuw in het Rijksmuseum, vertellen hoe deze type DC 7C. door afgeschuinde kleurvlakken een per- sen geven ons nu nog steeds een indruk Schenking spectief gesuggereerd, waardoor deze van Rietvelds ingenieuze kleurexperimen- bijzondere aankoop tot stand is gekomen. 1984. Cen- opengebroken lijkt te worden. Het meest ten, waarmee hij praktische oplossingen traal Muse- verrassende element vormen de hoofd- aandroeg voor het creëren van ruimtelijk- um, Utrecht. steunen van de stoelen: afneembare heid en een aangenaam verblijf voor de ‘Icoon van het moderne meubel’ Rijksmuseum de stoel in New York ver- hoezen in de heldere kleuren rood, geel, passagiers. De leunstoel zal in het kader van het Riet- werven.’ Van Halem vertelt dat er nogal blauw en groen, in een onregelmatige ver- veldjaar van 20 oktober 2010 tot 30 janua- wat onderzoek is verricht voordat de stoel deling (afb. 2). Froukje van der Meulen heeft de mas- ri 2011 te zien zijn op de Rietveld tentoon- werd gekocht: ‘Marijke Kuper, die Riet- Op deze manier ontstond in Rietvelds ter Erfgoedstudies aan de Universiteit stelling in het Centraal Museum. Babette velds volledige oeuvre heeft beschreven, woorden ‘een zacht spel van tinten’ dat van Amsterdam afgerond en werkte op Wehkamp vertelt dat een aankoop echter heeft geadviseerd wat er nog voor alter- zorgde voor een gevoel van ruimtelijkheid het moment van schrijven aan de mini- losstaat van een jaar als dit en op grond natieven waren, wat er al in andere collec- en bovendien voor een plezierig uitzicht tentoonstelling ‘Het vliegtuig van Rietveld’ van vele criteria van het Rijksmuseum ties gevonden kon worden en hoe andere nummer 5 november 2010 article pag 38 voor de passagiers.8 Het interieurontwerp voor het Centraal Museum, die te zien was wordt verworven. Ludo van Halem vult stoelen op waarde geschat moesten wor- nummer 5 november 2010 article pag 39 van Rietveld is uiteindelijk niet gebruikt, tijdens het Uitfeest in Utrecht (12 septem- aan dat de echte aanleiding natuurlijk is den. Daarnaast heeft de verkoper mate- hoewel de Fokker-directie zeer enthou- ber 2010). dat het Rijksmuseum bij de heropening in riaaltechnisch onderzoek laten verrichten siast was. De luchtvaartmaatschappijen 2013 een overzicht toont van Nederlandse dat in de overwegingen is meegenomen.’ die Friendships afnamen, zagen toch 1 L. van Halem, ‘Kleur tussen hemel en aarde. kunst en geschiedenis van de Middeleeu- liever hun eigen kleurenschema’s toege- De vliegtuiginterieurs van Gerrit Rietveld (1955- wen tot nu. Van Halem: ‘Het belangrijkste Een barst in de zitting 1958)’, in: Jong Holland, (1995) 3, p. 49. past. Waarschijnlijk was het interieur niet 2 Aantekeningen van Rietveld over het inte- icoon van het moderne meubel mag daar- Wehkamp vertelt dat de belangrijkste re- eens voor serieproductie bedoeld. In de rieurontwerp voor de Fokker F27, 1956. Rietveld bij niet ontbreken. Voor veel mensen zal den om naast de reeds bestaande mu- verkoopbrochure werd aangegeven dat Schröder Archief. het een verrassing zijn dat het juist een seale vertegenwoordiging Rietveld ook de bekleding volgens de keuze van de 3 L. van Halem, 1995 (zie noot 1), p. 49. wit exemplaar is, waardoor de bijzondere in de collectie van het Rijksmuseum op 4 Ibidem, p. 60. cliënt kon worden uitgevoerd. Rietvelds 5 G. Rietveld, ‘Kleur in architectuur’, in: tent. cat. constructie van de stoel des te beter zicht- te nemen, een cultuurhistorische reden ontwerp diende dan als representatief Mens, kleur, ruimte, Antwerpen (Nationaal Bouw- baar wordt.’ is. Wehkamp: ‘de stoel die wij hebben voorbeeld van hoe een modern en tech- centrum) 1963, p. 56. Enkele jaren geleden werd de stoel al ge- verworven is besteld door schrijfster Til nisch geavanceerd vliegtuig ingericht kon 6 L. van Halem, 1995 (zie noot 1), p. 46; 61. veild. Wehkamp: ‘Christie’s Amsterdam Brugman (1888-1958) en bedoeld voor 7 Aantekeningen van Rietveld over het inte- 9 worden. rieurontwerp voor de Fokker F27, 1956.