Streszczenie Pracy Doktorskiej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
COLLEGIUM CIVITAS Instytut Socjologii im. Edmunda Wnuk-Lipińskiego Obszar nauk społecznych Dziedzina: nauki społeczne Dyscyplina naukowa: socjologia Specjalność: socjologia wizualna mgr Aleksander Gowin Wizualne konstrukcje sytuacji społeczno-politycznej w Polsce na łamach tygodnika „Der Spiegel” Analiza roczników 1980 – 1990 Visual Constructions of socio-political Situation in Poland in the weekly Magazine “Der Spiegel” Analysis of Issues from 1980 – 1990 Praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Agnieszki Kampki Warszawa 2018 2 mgr Aleksander Gowin Collegium Civitas Tytuł: Wizualne konstrukcje sytuacji społeczno-politycznej w Polsce na łamach tygodnika „Der Spiegel”. Analiza roczników 1980 – 1990 Streszczenie pracy doktorskiej Praca podejmuje problematykę wiedzy wizualnej w kontekście komunikacji medialnej. Celem rozprawy jest rekonstrukcja ikonicznych zasobów wiedzy dotyczącej przemian społeczno-politycznych w Polsce na przykładzie materiału ilustracyjnego w niemieckim tygodniku „Der Spiegel” między 1980 a 1990 rokiem. Ilustrowany magazyn „Der Spiegel” należy do najbardziej wpływowych i opiniotwórczych tygodników w Republice Federalnej Niemiec. Polska problematyka na łamach magazynu znajdowała szerokie echo w momentach istotnych przekształceń politycznych. W pracy poddawane analizie są wizualne przedstawienia zachodzących w Polsce procesów społecznych i politycznych, które doprowadziły do demokratycznych przekształceń ustrojowych w Polsce po 1989 roku. Szczegółowym badaniom poddane zostały fotografie oraz karykatury publikowane w zachodnioniemieckim tygodniku. Jednym z głównych zamierzeń rozprawy jest próba znalezienia odpowiedzi na pytanie o rolę wizualnych przedstawień w procesie nabywania wiedzy o rzeczywistości społecznej. W pracy stawiana jest teza, iż ilustracje prasowe generują wiedzę o rzeczywistości bez konieczności odwoływania się do struktur znaczeniowych zawartych w tekstach prasowych. Badacz podejmuje się tym samym próby rekonstrukcji ikonicznych zasobów wiedzy, których rezydua poszukiwane są w konstrukcyjnych elementach wizualnych przedstawień. Zagadnienie to rozpatrywane jest w kontekście transformacji politycznej w Polsce. W kolejnych szczegółowych pytaniach badawczych problematyka wiedzy wizualnej rozważana jest przez badacza na przykładzie wybranych fragmentów polskiej rzeczywistości społeczno-politycznej, która prezentowana była zachodnioniemieckiemu czytelnikowi magazynu. Wybranym narzędziem badawczym jest dokumentarna metoda analizy obrazów, która swe metodologiczne instrumentarium wywodzi z socjologii wiedzy oraz metod historii sztuki, a w szczególności ikonologii i ikoniki. Przeprowadzone przy użyciu tego 3 instrumentarium analizy wskazują na konieczność rozpatrywania ilustracji prasowych zarówno w kontekście tekstowych reprezentacji, jak również poprzez ich autonomiczne struktury znaczeniowe. W tym ujęciu ilustracje prasowe traktowane są jako dokumenty konstruujące określoną rzeczywistość dziejących się procesów społecznych oraz poświadczające ich realny status. 4 mgr Aleksander Gowin Collegium Civitas Title: Visual Constructions of socio-political Situation in Poland in the weekly Magazine “Der Spiegel”. Analysis of Issues from 1980 – 1990 Summary of doctoral thesis The thesis deals with the issue of visual knowledge in the context of media communication. The objective of the dissertation is to reconstruct the iconic knowledge resources concerning the socio-political changes in Poland on the example of illustrative material in the German "Der Spiegel" weekly, between 1980 and 1990. "Der Spiegel" illustrated magazine is one of the most influential and opinion-forming weeklies in the Federal Republic of Germany. Polish issues were highly popular at the moments of significant political transformation in the magazine. The present thesis analyzes the visual representations of social and political processes taking place in Poland, which led to democratic political transformation in Poland after 1989. Photographs and caricatures published in the West German weekly have been subjected to an extensive research. One of the main intentions of the dissertation is an attempt to find an answer to the question about the role of visual representations in the process of acquiring knowledge about social reality. The thesis is that the press illustrations generate knowledge about reality without having to refer to the semantic structures contained in the press texts. The researcher undertakes an attempt to reconstruct the iconic resources of knowledge whose residues are sought in the structural elements of visual representations. This issue is considered in the context of political transformation in Poland. In the following detailed research questions, the problem of visual knowledge is considered by the researcher on the example of selected fragments of Polish socio- political reality, which was presented to the West German reader of the magazine. The research tool selected for this purpose is the documentary method of image analysis, which derives its methodological instrumentarium from the sociology of knowledge and methods of art history, and in particular of iconology and iconic. Analyzes carried out using this instrumentarium indicate the need to consider press 5 illustrations both in the context of textual representations and also through their autonomous semantic structures. In this perspective, press illustrations are treated as documents constructing a specific reality of occurring social processes, and certifying their real status. 6 Spis treści: Wstęp 9-22 I. Między (re)prezentacją a konstrukcją – wizualne tworzenie rzeczywistości społecznej 1.1 Wizualny zwrot w naukach społecznych 23-32 1.2 Wizualne nabywanie i konstruowanie wiedzy o świecie 32-43 1.3 Prasa drukowana jako źródło poznawcze w społeczeństwach nowoczesnych 44-51 1.4 Obraz i jego funkcje w praktyce czytania prasy 51-59 II. Publicystyczny profil tygodnika „Der Spiegel” 2.1 Geneza i rozwój 60-73 2.2 Struktura i zasięg czytelnictwa 73-83 2.3 Szata graficzna i wizualna zawartość 83-88 2.4 Polska w optyce redakcji 88-96 III. Kreowanie obrazów na łamach magazynu „Der Spiegel” – metodologiczne uwarunkowania badań własnych 3.1 Charakterystyka materiału źródłowego z lat 1980 – 1990 97-98 3.1.1 Częstotliwość publikacji tekstowych o Polsce 98-103 3.1.2 Formy i tematyka publikacji tekstowych o Polsce 103-108 3.1.3 Liczba publikacji wizualnych o Polsce 108-110 3.1.4 Formy i tematyka publikacji wizualnych o Polsce 110-115 3.2 Problem, cel i pytania badawcze 115-118 3.3 Dobór i metoda analizy materiału wizualnego 118-119 3.3.1 Dobór materiału wizualnego 119-120 3.3.2 Dokumentarna metoda analizy obrazu 120-123 3.3.3 Etapy procesu analitycznego 123-127 7 IV. Delegitymizacje systemu – społeczeństwo kryzysu 1980 – 1982 4.1 Wprowadzenie do analiz szczegółowych 128-133 4.2 W cieniu interwencji 133-135 4.2.1 Marsz przeciw Polsce 135-138 4.2.2 Polski wysiłek 138-142 4.3 Społeczeństwo równoległe 142-145 4.3.1 Niebezpieczne fakty 145-150 4.3.2 I zostaje mu wybaczone 150-158 4.3.3 Partia chce konfrontacji 158-164 4.4 Marksizm jest w Polsce martwy 164-165 4.4.1 Widmo krąży nad proletariatem 165-168 4.4.2 Najtaniej byłoby to rozebrać 168-173 4.4.3 Coś poszło nie tak 173-177 4.5 Topografie niedoboru 177-179 4.5.1. Związek zawodowy dla rolników 180-184 4.5.2 Obiecana reforma nie następuje 184-188 4.6 Metaobrazy – próba podsumowania 188-193 V. Na drodze do wolności 1988 – 1990 5.1 Wprowadzenie do analiz szczegółowych 194-200 5.2 Okrągły Stół jako forma symboliczna 200-202 5.2.1 „Próba zasypania starych okopów” 202-209 5.3 Ucieleśniony barometr politycznych zmian 209-210 5.3.1 „Chcemy na razie być tylko opozycją” 211-216 5.4 Doktryny dnia codziennego 216-217 5.4.1 Polscy handlarze na Placu Poczdamskim 217-223 5.5 Metaobrazy – próba podsumowania 223-226 Zakończenie 227-233 Ilustracje 234-271 Bibliografia 272-296 Aneks 1 297-297 Aneks 2 298-302 8 Wstęp Pamięć, lepsza czy gorsza, nie jest przecież zwierciadłem pokazującym całą prawdę. Zresztą i zwierciadło tego nie potrafi: wszak ukazuje ono tę część, która znalazła się w jego zasięgu. Maria Jarosz1 Okres między kapitulacją III Rzeszy a powstaniem Republiki Federalnej Niemiec określił w dużej mierze warunki, w ramach których kształtował się współczesny krajobraz prasowy Niemiec. Czas ten wywarł ogromny wpływ szczególnie na te segmenty rynku prasowego, w których stawiano sobie bardziej ambitne zadania, wykraczające daleko poza cele rozrywkowo-komercyjne. Niektóre tytuły podjęły próbę wypełnienia luki spowodowanej czasową anomią instytucji publicznych. Takiego wyzwania podjęła się jedna z powstających we Frankfurcie nad Menem gazet, dostrzegając próżnię wynikającą z braku Ministerstwa Spraw Zagranicznych w powstających po 1945 r. strukturach administracyjno-rządowych przyszłego państwa niemieckiego. „Niemcy (…)”, stwierdza nie bez emfazy artykuł wstępny pierwszego numeru „Frankfurter Allgemeine Zeitung” z 1949 r., „(…) nie mają ministra spraw zagranicznych. Głos Niemiec nie dociera do świata. Gazeta nasza chce być głosem Niemiec w świecie”2. Nie mniej ambitne cele postawił sobie hamburski tygodnik o tematyce społeczno-politycznej „Der Spiegel” (niem. lustro/zwierciadło), który aspirował do miana aktywnego uczestnika demokratycznych przekształceń w powojennym społeczeństwie niemieckim. Choć tytuł tygodnika sugeruje, iż magazyn miał ukazywać rzeczywistość w lustrzanym odbiciu, od samego początku istnienia „Der Spiegel” nie unikał zaangażowania w polityczny dyskurs ówczesnej Republiki, stając się tym samym jednym z aktywnych