T.C. Istanbul Üniversitesi Atatürk Ilkeleri Ve Inkilap Tarihi Enstitüsü Atatürk Ilkeleri Ve Inkilap Tarihi Anabilim Dali
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ ENSTİTÜSÜ ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ ANABİLİM DALI İNÖNÜ HÜKÜMETLERİ’NİN KIBRIS POLİTİKASI (1961-1965) YÜKSEK LİSANS TEZİ AHMET GÜLEN 2901090017 Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Cevahir Kayam İstanbul 2011 ÖZET 1571’de Osmanlı İmparatorluğu egemenliğine giren Kıbrıs, 1878’de imzalanan Ayastefanos Antlaşması ile İngiltere tarafından yönetilmeye başlanmıştır. Kurtuluş Savaşı sonrasında Lozan Antlaşması ile resmi olarak İngilizler’e bırakılan Ada, Rum cemaatinin Yunanistan ile birleşme (enosis) taleplerinin şiddet eylemlerine dönüşmesi sonucunda 1955 yılından itibaren Türkiye’nin de dahil olduğu bir sorun haline gelmiştir. 1959 yılında imzalanan ve Türkiye’ye ‘‘garantör devlet’’ sıfatı kazandıran Londra ve Zürih Antlaşmaları’ndan sonra 1960 yılında Kıbrıs Cumhuriyeti kurulmuştur. 1962 yılından itibaren Kıbrıs Cumhurbaşkanı Makarios, antlaşmalarda ve Anayasa’da değişiklikler talep etmeye başlamış ve bu istekleri Türkiye’ye iletmiştir. Ankara’nın kesin bir kararla değişiklik önerilerini reddetmesinin ardından, değişiklikleri güç kullanarak uygulatmak amacı ile Akritas Planı çerçevesinde Kıbrıs Türkleri’ne yönelik şiddet hareketleri başlamıştır. 27 Mayıs sonrasında kurulan koalisyon hükümetlerinin başında bulunan İsmet İnönü, Ada’daki Türkler’in haklarını savunmak için öncelikle müzakere yolunu tercih etmiş, Rum saldırılarının arttığı dönemlerde Kıbrıs’a müdahale girişimi başlatmış ancak bu girişim ABD Başkanı Johnson’un yolladığı mektup üzerine gerçekleştirilememiştir. Johnson Mektubu, Türkiye’nin o güne dek kamuoyu önünde tartışılmayan dış politikasını bir tabu olmaktan çıkarmış, özellikle sol kesim tarafından Batı ittifakı eleştirilmeye ve sorgulanmaya başlamıştır. Başbakan İsmet İnönü, Kıbrıs konusunda Batı tarafından yalnız bırakıldığını açıkça itiraf etmiş ve Türkiye’nin dış siyaseti için II. Dünya Savaşı yıllarından beri ilişkilerin dondurulduğu SSCB ile temasa geçerek alternatif oluşturmaya çabalamış ve bu çabaların sonunda Makarios’u destekleyen SSCB’yi kendi tezi olan ‘‘federasyon’’a çekmeyi başarmıştır. 1964 yılı boyunca Kıbrıs politikası ile muhalefetin büyük tepkisini çeken III. Koalisyon Hükümeti, 13 Şubat 1965’te bütçe, TBMM’de onaylanmadığı için çekilmiştir. 1965 seçimlerini kazanan Adalet Partisi döneminde de Kıbrıs Sorunu devam etmiş ve Ada’daki olaylar 20 Temmuz 1974’teki Kıbrıs Barış Harekatı’na kadar sürmüştür. v ABSTRACT After going under the rulership of the Ottoman Empire in 1571, the United Kingdom took over the rulership of Cyprus with the Ayastefanos Agreement in 1878. After the Turkish war of independence and officially being left to the United Kingdom with the Treaty of Lausanne, the island has become a source of problems with Turkey involved since the violent upheavals on the island after the Greek Cypriots request for alliance with Greece (enosis) in 1955. After the London and Zurich Agreements were signed in 1959, Turkey was looked upon as the “warrantor state” and the Republic of Cyprus was established in 1960. After the year 1962 Makarios the President of Cyprus began to request alterations in the constitutional law and he had corresponded these demands to Turkey. Following Ankara’s definite response of rejection to the offers for changing the constitutional law, violent actions took place within the scope of the Akritas Plan towards Turkish Cypriots in order to apply the changes forcefully. İsmet İnönü who was prime minister of the coalition government formed after the 27th of May, initially followed negotiation with the purpose of defending the Cypriot Turks rights and aimed an intervention to the island during the intense attacks of the Cypriot Greeks but this attempt was hindered by the United States with a letter from president Johnson. Johnson’s letter broke a taboo by bringing Turkeys foreign politics before the public eye and out to discussion. Thus alliance with the west was especially a target of criticism and judgement for the left winged people. Prime minister İsmet İnönü explicitly stated that he was left alone by western alliances regarding the Cyprus matter and for the sake of Turkish foreign affairs he tried to initiate contact with USSR that was put to a pause since the II. World War as an alternative solution. Upon his efforts, he managed to draw the USSR which used to support Makarios to his own side of the “federation”. The 3rd coalition government that was the target of the opposition with its political approach towards Cyprus throughout the year 1964, withdrew from the TBMM ( Turkish parliament) due to rejection of state budget on 13th of February 1965. The problems of Cyprus continued during the rulership of Adalet Party that won the elections in 1965 and the conflicts on the island took place until the Peace Operation on the 20th of July 1974. vi İÇİNDEKİLER ÖZET………………………………………………………….…....………………v ABSTRACT………………………………………………….………………….....vi İÇİNDEKİLER…………………………………………….……………………....vii ÖNSÖZ…………………………………………………….……….…………….…ix KISALTMALAR………………………………………………….……………….xi GİRİŞ………………………………………………………………………………...1 I. BÖLÜM I. Koalisyon Hükümeti Döneminde Kıbrıs Sorunu’nun Ortaya Çıkışı…………………………………………………18 1. 1960 İhtilali Sonrası İlk Seçimler ve İlk Koalisyon Hükümeti…………..…...18 2. İlk Koalisyon Hükümeti’nin Programında Kıbrıs…………………………….20 3. Rumlar’ın Anayasa’yı Bozma Girişimleri ve Sonuçları……………………..21 4. Bayraktar Camii’nin Bombalanması ve Türkiye’nin Tepkisi……………...…23 5. II. İnönü Hükümeti’nin Kuruluş ve Makarios’un Ziyareti………………….. 24 6. 1963 Çatışmaları ve Rumlar’ın Anayasa İle İlgili Talepleri………………….27 7. İsmet İnönü’nün ABD Gezisi ve II. İnönü Hükümeti’nin Sonu…………...…36 II. BÖLÜM Kıbrıs’ta Kanlı Noel Olayları ve Yankıları…………………………………..37 1. III. Koalisyon Hükümeti’nin Kuruluşu ve Kanlı Noel Olayları…………….. 37 2. Akritas Planı ve Planın Özellikleri…………………………………………...38 3. Türkler’i Yok Etme Girişiminin Başlaması.………………………………… 39 4. Hükümetin Kanlı Noel Olayları Karşısında Tepkisi……………...………….41 5. İsmet İnönü’nün Kanlı Noel Olayları Karşısında Tutumu……..….…………47 6. Kanlı Noel Olaylarına Karşı Tepkiler………………………………………...51 7. Kanlı Noel Olaylarının Kamuoyundaki Yankıları …………….…..…………65 8. Kanlı Noel Olaylarının Dünyadaki Yankıları…... …………….……………..70 9. İsmet İnönü Kıbrıs Olaylarına Neden Müdahale Etmedi……………..……..76 III. BÖLÜM Amerika’nın Kıbrıs Sorunu’nda Devreye Girişi ve Londra Konferansı…...80 1. Sonuçsuz Kalan Bir Uzlaşı Girişimi: Londra Konferansı….…………….…...80 2. Londra Konferansı’nın Basındaki Yansımaları………………...……….……85 3.Amerika’nın Kıbrıs Sorunu’na Dahil Oluşu ve Lemnitzer Planı …….…..….. 89 4. TBMM’de Kıbrıs Sorunu Üzerine Yapılan Tartışmalar..………………..…...97 5.Yerli ve Yabancı Basında Kıbrıs Sorunu İle İlgili Tartışmalar…..……..….. 100 6. BM Güvenlik Konseyi’nin Kıbrıs Kararı ve Sonuçları……...…...…………104 7. BM Güvenlik Konseyi’nin Kararına Yönelik Tepkiler………….………….110 8. BM Güvenlik Konseyi Kararı’nın Basındaki Yankıları………………...…..115 9. Hükümetin Kıbrıs’a Müdahale İçin TBMM’den Yetki Alışı..……………...117 10. Rumlar’ın Türkiye’den Sınırdışı Edilmesi ve Sonuçları………....………..121 IV. BÖLÜM Johnson Mektubu ve İnönü’nün ABD Gezisi……………………………….128 1. İnönü’nün Time Dergisi’ne Demeci ve Demecin Yankıları…..……...……..128 vii 2. TBMM’de Batı İttifakı’na Bağlılık Konusundaki Tartışmalar……………...131 3. Türkiye İşçi Partisi’nin Kıbrıs Sorunu İle İlgili Görüşleri……......…………139 4. Kıbrıs’a Müdahale Seçeneğinin Yeniden Gündeme Gelişi……...………….142 5. ABD Başkanı Johnson’ın Müdahaleyi Önlemesi…….……….…………… 147 6. Johnson Mektubu’na Karşı Türkiye’de Oluşan Tepkiler……….………….. 154 7. Başbakan İsmet İnönü’nün ABD Gezisi ve Sonuçları…………..…….…….167 8. İsmet İnönü’nün Avrupa’daki Temasları ve Sonuçları...................................175 9. I. Acheson Planı ve Türkiye’nin Plana Karşı Tepkisi…….…………………178 10. Erenköy Kuşatması ve Hükümetin Bombardıman Kararı………………... 184 11. II. Acheson Planı ve Türkiye’nin Plana Karşı Tepkisi…………………….190 V. BÖLÜM Türkiye’de ABD’ye Karşı Oluşan Tepkiler ve Sonuçları……………….…194 1. Türkiye’de Amerikan Aleyhtarlığının Artışı…….………………………….194 2. Hükümete Karşı TBMM’de ve CHP’de Oluşan Tepkiler…..………………197 3. Kamuoyunda Türk Dış Politikası Üzerinde Tartışmalar..…………………..203 4. Bağlantısızlar Konferansı’nda Kıbrıs Sorunu……….….………………...…209 5. SSCB ile İlişkilerde Yumuşama ve Erkin’in Moskova Ziyareti……………211 6. Sovyetler Birliği’nin Türk Tezini Benimsemesi……………….……………214 7. III. Koalisyon Hükümeti’nin Sona Ermesi………………………………….219 8. İsmet İnönü’nün İstifasının Kamuoyundaki Yansımaları…………………..220 9. 1965 ve Sonrasında Kıbrıs Sorunu’ndaki Gelişmeler……..……….……….222 SONUÇ………………………………………………………………..……....227 KAYNAKÇA………………………………………………………………….232 EKLER………………………………………………………………………..237 viii ÖNSÖZ Türkiye’nin yarım yüzyılı aşkın bir süredir en önemli gündem maddeleri arasında yer alan Kıbrıs, 1960’ların başında 20. yüzyılın büyük trajedilerinden birisine sahne olmuştur. 1959’da imzalanan Londra ve Zürih Antlaşmaları’ndan sonra 16 Ağustos 1960’ta Kıbrıs Cumhuriyeti’nin kurulmasının ardından tarihe ‘‘Kanlı Noel Olayları’’ olarak geçen ve bizzat devletin başındaki Makarios’un yönlendirmesi ile Türkler’e yönelik olarak başlatılan saldırılar, 1964 yılı boyunca da devam etmiş ve yüzlerce Türk’ün yaşamını yitirmesine ve yüzlerce Türk’ün evsiz barksız kalmasına neden olmuştur. Bu zorlu süreçte 1959 Antlaşmaları’na göre Garantör Devletler’den birisi konumunda olan Türkiye, 27 Mayıs 1960 sonrasında İsmet İnönü’nün başbakanlığında kurulan koalisyon hükümetleri ile soruna bir çözüm aramaya çalışmıştır.