Stalin Döneminde Türk-Sovyet Ilişkileri (1923
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. SÜLEYMAN DEM İREL ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TAR İH ANAB İLİM DALI STAL İN DÖNEM İNDE TÜRK-SOVYET İLİŞ KİLER İ (1923–1953) YÜKSEK L İSANS TEZ İ Cenk ŞEN Danı şman Yrd. Doç. Dr. Kadir KASALAK Isparta, 2006 II T.C. SÜLEYMAN DEM İREL ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TEZL İ YÜKSEK L İSANS TEZ SAVUNMASI VE SÖZLÜ SINAV TUTANA ĞI İLG İ: Enstitü Yönetim Kurulu’nun …../…./ 20… Tarih ve ……/……. Sayılı Kararı. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalında ders dönemine ait E ğitim- Öğretim programını ba şarı ile tamamlayan 9930204048 numaralı Cenk Şen’in hazırladı ğı, Stalin Dönemi Türk-Sovyet İli şkileri (1923-1953), ba şlıklı TEZL İ YÜKSEK L İSANS TEZ İ ile ilgili TEZ SAVUNMASI ve SÖZLÜ SINAVI Lisansüstü Ö ğretim Yönetmeli ği’nin …….maddesi uyarınca 22/09/2006 Cuma günü saat 16:00’da yapılmı ş; sorulan sorular ve alınan cevaplar sonunda adayın tez savunmasının KABULÜNE/ REDD İNE / DÜZELTME SÜRES İ VER İLMES İNE , OYB İRL İĞİ YLE/ OYÇOKLU ĞUYLA karar verilmi ştir. SINAV JÜR İSİ BA ŞKAN Prof. Dr. Bayram KODAMAN ÜYE Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK ÜYE Yrd. Doç. Dr. Kadir KASALAK III ÖNSÖZ Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulu şu sırasında yakın kom şusu olan Sovyet Rusya ile olan ili şkileri her zaman önemli kabul edilmi ştir. Özellikle farklı yönetim anlayı şları ve ideolojileri bu ili şkiyi daha ilginç hale getirmi ş, ara ştırmacıların dikkatini bu dönemde ya şanan olaylara ve problemlere çevirmi ştir. 1923–1953 tarihleri arasında Sovyet Rusya’yı yöneten Stalin ile Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün aynı dönemde ya şaması, ilgimi bir kat daha arttırmı ş ve beni bu ara ştırmayı yapmaya yöneltmi ştir. 1923–1953 tarihleri arası Türk-Sovyet ili şkilerinde sorunların olu şmasında birinci derecede etkili olan Sovyet Rusya ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki ili şkileri incelemek, bu sorunları günümüze uyarlamak ve ku şkusuz bunlardan ders almak, tezimde ki temel hedefimdi. Stalin döneminde Türkiye ile Sovyet Rusya arasında ya şanan siyasi ili şkileri ara ştırırken, ideolojik ve tek taraflı bir bakı ş açısıyla yazılmı ş eserlerin çoklu ğu kar şısında tarafsız hareket etmeye çalı şmak büyük bir özveri istemektedir. Ara ştırmada a ğırlıklı olarak faydalanılan Türk kaynakları içerisinde, bahsi geçen dönemde önemli devlet görevlerinde çalı şmı ş ki şilerin ele aldı ğı anı niteli ği ta şıyan eserler, ara ştırmada büyük kolaylık sa ğlamı ştır. Fakat bu ki şilerin mensup oldu ğu millete ba ğlılık anlamında ve görevleri dolayısıyla olaylara tarafsız bakmakta güçlük çekti ği de unutulmamalıdır. Bu tür ele ştiriye açık olan anı türündeki kaynaklardan faydalanırken, döneme ait di ğer aynı tür kaynaklarla kıyaslamalar yapmak mümkündür. Türk ara ştırmacılar, Sovyet kaynaklarından çok Batı men şeli kaynaklara ilgi göstermi şlerdir. Bilhassa da Türk-Sovyet ili şkilerinde birinci derecede etkili olan İngilizlere ait kaynaklar önemli bir yer tutmaktadır. II. Dünya Sava şı sırasında Türk- Sovyet ili şkilerine bakıldı ğında, İngiltere’nin, Müttefiklerin sözcüsü olarak Türkiye üzerindeki etkisini arttırması, bu döneme ait olan İngiliz kaynaklarının önemini daha da ön plâna çıkarmı ştır. Sovyet kaynaklarına bakıldı ğında ise objektiflik açısından durumun Türk kaynaklarından farklı olmadı ğı, hatta daha kötü durumda oldu ğu söylenebilir. Sovyet Rusya’nın en önemli gazeteleri olan İzvestiya ve Pravda, devlet politikası do ğrultusunda hareket eden gazetelerdir. Sovyet kaynaklarının devletin politikası güdümünde hareket etti ğine dair di ğer bir örnek olarak, S. İ. Aralov’un, Bir Sovyet Diplomatının Anıları adlı eseri gösterilebilir. Aralov, 1922–1923 yılları arasında ya şadıklarını 38 yıl sonra kaleme almı ştır. Stalin’in ölmü ş olmasına ra ğmen Aralov eserini yazarken bazı olay ve sözleri oldu ğu gibi açıklamaktan kaçınmak zorunda kaldı ğını ifade etmi ştir. 1923–1953 yılları arası Türk-Sovyet ili şkileri ile ilgili olarak yazılmı ş Ra şit Tacibayev’in, Sovyet Kaynaklarına Göre Türk-Sovyet Münasebetleri 1925–1945 , adlı yayınlanmamı ş doktora tezi, Sovyet kaynaklarını tetkik etmesi ve siyasi olaylar dı şında sosyal olaylara da yer vermesi açısından önemlidir. Bunun haricinde A.T. Çobano ğlu’nun, Siyasi Olaylarla 1917–1945 Türk-Sovyet İli şkileri , M. Tuncer Tunç’un, 1923–1953 Yılları Arasında Türkiye-Sovyetler Birli ği İli şkileri ve Barçın IV Kodaman’ın, Sevr ve Lozan’da Ermeni Sorunu, adlı yayınlanmamı ş Yüksek Lisans tezlerinden de ara ştırma sırasında faydalanılmı ştır. Sovyet Rusya’nın dı ş politikada izledi ği yolu ve komünist ideolojiyi anlamak ikili ili şkiler açısından önem arz eder. Lâkin komünizmin esaslarını ayrıntılı olarak anlatmanın gereksiz oldu ğu dü şüncesi ile sadece bu ideolojiyi benimseyenlerin Anadolu’daki faaliyetlerine ve Millî Mücadele önderlerinin komünizme olan bakı ş açısına ara ştırmada yer verilmi ştir. Millî Mücadele yıllarında Türk-Sovyet ili şkilerini ara ştırırken, Anadolu’daki Bol şevik sempatizanları ve Mustafa Kemal’in komünizme bakı şı hakkında, tez danı şmanım K. Kasalak’ın, Millî Mücadele’de Manda ve Himaye Meselesi , adlı eserinden de faydalanılmı ştır. Ara ştırma sırasında sıklıkla yararlanılan Internet kaynaklarında, ideolojik kaygılar ön plâna çıkmaktadır. Bilhassa ülkemizdeki komünist örgütlere ait web sayfalarında, ara ştırma konusu ile ilgili ideolojik yönü a ğır basan bilgiler elde edilebilmektedir. Aynı şekilde ara ştırmada yararlanılan Mehmet Perinçek’in, Atatürk’ün Sovyetlere Görü şmeleri , adlı eserinde de, ideolojik yakla şımlar dikkat çekmektedir. Bu sebeple ara ştırmada bu tarz kaynaklardan faydalanırken, objektif kalmaya özen gösterilmi ştir. Ara ştırma sırasında Rus ve Türk tarafını isimlendirirken bazı farklılıklar ortaya çıkmaktadır. 1922 yılına kadar Bol şevik Hükümeti; Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti , Kremlin Hükümeti veya Moskova Hükümeti olarak Rusya’daki yönetim adlandırılırken, 1922 yılı sonrasında devletin adı Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli ği olarak de ğiştirildi ğinden genel olarak Sovyetler Birli ği denilmi ştir. Fakat bu karı şıklı ğı önlemek için Sovyet Rusya şeklinde Rusya’daki yönetimi ifade etmek ara ştırmacıların ba şvurdu ğu en sık yöntemdir. Millî Mücadele döneminde Anadolu’da yer alan millî hareketin isimlendirilmesinde de benzer sorunlar vardır. Ara ştırmamın hazırlanmasında verdi ği destekten dolayı ba şta danı şmanım Yrd. Doç. Dr. Kadir KASALAK olmak üzere, Yrd. Doç. Dr. Süleyman SEYD İ’ye, Tarih Anabilim Dalı Bölüm Ba şkanı Prof. Dr. Bayram KODAMAN’a ve di ğer Süleyman Demirel Üniversitesi, Tarih Bölümü ö ğretim üyelerine te şekkür ederim. Cenk ŞEN Isparta/2006 V ÖZET STAL İN DÖNEM İNDE TÜRK-SOVYET İLİŞ KİLER İ (1923–1953) Cenk ŞEN Süleyman Demirel Üniversitesi, Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 228 sayfa, Eylül 2006. Danı şman: Yrd. Doç. Dr. Kadir KASALAK Bu tezin amacı, Stalin döneminde Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında meydana gelen siyasi ili şkileri incelemektir. İki devlet arasında dönem dönem ya şanılan krizlerin temelinde yatan sebeplerin, tarihin derinliklerine uzandı ğını görmek mümkündür. 1923–1953 yıllarını kapsayan 30 yıllık süreçte, Türk-Sovyet ili şkilerinde dostlu ğun ön plânda oldu ğu dönemlerde dahi co ğrafi şartlardan, Ermenilerden, ideolojik farklılıklardan, milli menfaatlerden ve daha birçok nedenden kaynaklanan meseleler, kalıcı bir dostlu ğa izin vermemi ştir. Türk-Sovyet ili şkilerinde ya şanılan krizlerin temelinde, Sovyetler Birli ği’nin Türkiye’ye kar şı izlemi ş oldu ğu politikalar önemli bir role sahiptir. Milli Mücadele yıllarında komünizmi Türkiye’de hâkim kılmak isteyen Sovyetler Birli ği, ba şarılı olamayınca Türkiye’yi kendi nüfuzu altına almak ve Türkiye’nin Batılı Devletlerle yakınla şmasını engellemek istemi ştir. II. Dünya Sava şı’nda, Sovyetler Birli ği Türkiye ile ilgili taleplerini fırsat buldukça dile getirmi ş, sava ş sonrasında ise Türkiye üzerindeki baskısını daha da arttırmı ştır. Sovyet baskılarına ra ğmen Türkiye, Türk-Sovyet dostlu ğunu dı ş politikasının temel ta şı olarak görmü ş, imzaladı ğı antla şmalarda Sovyet çekincesini her zaman ön plânda tutmu ş ve ikili ili şkilerin en kötü oldu ğu dönemlerde dahi kom şusunu tahrik etmekten çekinmi ştir. II. Dünya Sava şı sonrasında komünizmin zamanla Sovyet emperyalizmini sa ğlamaya yarayan tehlikeli bir ideoloji oldu ğunu fark eden ABD, bu tehlikeyi yakından hisseden Türkiye’nin de içerisinde bulundu ğu bazı devletleri destekleyerek güvenlik çemberi olu şturmak istemi ştir. Stalin’in totaliter yönetim anlayı şı ve Sovyetlerin Türkiye ile ilgili talepleri, Türkiye’nin Batıyla entegrasyonunu hızlandırmı ş ve bu süreç Stalin’in ölümünden sonrada devam etmi ştir. Anahtar Kelimeler : Stalin, Komünizm, Bo ğazlar, Ermeni Meselesi, ABD, İdeoloji ve II. Dünya Sava şı. VI ABSTRACT TURKISH–SOVIET RELATIONSHIPS DURING THE PERIOD OF STALIN (1923 – 1953) Cenk ŞEN Suleyman Demirel University, Department of History of Sciences Master Thesis, 228 pages, September 2006. Supervising Professor: Yrd. Doç. Dr. Kadir KASALAK The target of this thesis is to examine the relationships that had occured among Turkey and Soviet Union. It is possible to see that the reasons lie down on the basis of crisis lived from time to time among two states, is extended through the depth of history. In 30 years period including 1923–1953 and ever the periods that Turkish-Soviet friendship had the priority, the problems that are sourced by national profits, geograpihic conditions, ideologic differences Armenians and many other reasons didn’t let a long lasting friendship between Turkish - Soviet. The politic ways that Soviet Union had followed aganist