Thom Holterman HET ANARCHISME ALS BRON 2 VAN VRIJHEIDSLIEVENDE IDEEËN Anarchisme en Recht (1) ANARCHISME Hans Ramaer IN MEMORIAM ERIC BROUWER (1958-2012) 4 Thom Holterman OOK ANARCHISTEN REGELEN ZAKEN 7 & RECHT DOOR MIDDEL VAN PROCEDURES Anarchisme en Recht (2)

Thom Holterman ANTROPOLOGISCH ONDERZOEK 14 Recht– & Anarchisme BIEDT INZICHT IN RECHTSOPVATTINGEN Anarchisme en Recht (3)

Thom Holterman STAATSWIL EN RECHT 20 VERSCHILLEN VAN ELKAAR Anarchisme en Recht (4)

Thom Holterman DE SAMENLEVING VORMT 27

DE GRONDSLAG VAN RECHTSREGELS AS de Anarchisme en Recht (5)

Thom Holterman HET KRITISCH EN CONSTRUCTIEF POTENTIEEL 31 179 VAN HET ANARCHISME Anarchisme en Recht (6)

Arie Hazekamp JURRIE ZUIDEMA OVERLEDEN (1919-2012) 37

André de Raaij HET VLOOIENPARK 38 Dubbele boterham met kaas 4

Boudewijn Chorus TEGEN DE (RECHTS)STAAT? 39 Sterke Verhalen 11

Martin Smit IN MEMORIAM JACQUES GIELE (1942-2012) 43

André de Raaij REACTIES EN DISCUSSIES 44 Crisisbericht

Thom Holterman MACHT EN EMANCIPATIE: EEN STRIJD 45 Uit het land van Proudhon 19

Hans Ramaer DWANGARBEID 48 Hard Rain 18 Rymke Wiersma e.a. BOEKBESPREKINGEN 50 DE AS 179 Prijs van dit nummer 5,- euro. de AS anarchistisch tijdschrift

40ste jaargang, nummer 179, herfst 2012. De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van Stichting de AS, Moerkapelle. ISSN-nummer 0920-3257. Bestelling: door storting op rekeningnummer 4460315 ten name van de AS in Moerkapelle. Jaarabonnement: 18,50 euro; buiten Nederland 26,- euro. Druk: BGS, Schiedam. Opmaak: Atalanta, Utrecht. Adreswijzigingen: per post of per e-mail ([email protected]). Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aan­ gegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd. Adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle; [email protected] Redactie: Boudewijn Chorus, Marius de Geus, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de Jong, Jaap van der Laan, Wim de Lobel, André de Raaij, Hans Ramaer (eindredacteur), Martin Smit, Rymke Wiersma, Hanneke Willemse. Verder werkten mee: Ron Blom, Manuel Kneepkens (ill.). Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin of daardoor redactionele standpunten worden weergegeven. Weblog: http://libertaireorde.wordpress.com Digitaal archief: www.tijdschrift-de-as.nl E-mailredactie: [email protected] Bestellingen: [email protected]

Website en weblog De AS

De AS is sinds medio 2000 in bescheiden mate aanwezig op internet, zoals ook steeds vermeld in het colofon. Inmiddels is de AS online met een weblog én een website. Het blog (voorheen http://tijdschriftdeas.wordpress.com) heeft nu een nieuw internetadres: http://libertaireorde.word- press.com. Onder die ‘url’ vind je actuele berichten en discussies van en over de AS, verzorgd door redacteur Thom Holterman. Daarnaast heeft de AS nu een website waarop je de integrale ‘content’ van eerder verschenen edities van de AS kunt downloaden. Via die website kun je mo- menteel de complete edities van de 39ste jaargang (2011) terug tot en met de 34ste jaargang (2006) downloaden. In de nabije toekomst zullen steeds meer eerder verschenen edities worden gedigitaliseerd, zodat uiteindelijk alle eerdere jaargangen van de AS online zijn te raadplegen. Daarmee hopen we het lezersbereik van de AS aanzienlijk te vergroten en in overeenstemming met onze idealen algemeen vrije toegang te waarborgen tot onze publicaties. Het webadres is: www.tijdschrift-de-as.nl. Uiteraard blijft de papieren editie van de AS gewoon bestaan en kunnen eerder verschenen nummers ook nog altijd nabesteld worden, zolang de voorraad strekt. Omdat ook de website echter niet kosteloos gerealiseerd kan worden, rekenen we erop, dat er voldoende gulle gevers zullen blijven die naast het abonnementsgeld af en toe iets extra’s over- maken om deze vrije pers in stand te houden. (Redactie)

de AS 179 – Anarchisme & Recht 1 tief van een niet-kapitalistische samen- de producten leren waarderen om zo te HET ANARCHISME ALS BRON leving. Het verzet zich tegen verschijn- stoppen met de consumptie van fast selen als hiërarchie, autoriteit, dwang, food, om zo de handelswaar te boycotten VAN VRIJHEIDSLIEVENDE IDEEëN disciplinering, onrechtvaardigheid. Het die de gezondheid, de smaak en het na- is voor het vrije denken en daarmee tuurlijke milieu bedreigt.7 1 Anarchisme en Recht ( ) voor de bevrijding van de mens, man- Na de concentratie van het anarchisme nen en vrouwen – uit middeleeuws aan- op de arbeidersbeweging en op het Thom Holterman doende posities, zoals tot in onze dagen linksradicalisme van de jaren zestig, in stand gehouden door de bekende re- krijgt nu dus het ‘dagelijks leven’ de In westerse beschouwingen over het recht wordt dit sociale verschijnsel al snel aan het be- ligies. Het is een bron van vrijheidslie- volle aandacht. Zijn deze drie elemen- staan van de staat gekoppeld, zoals letterlijk in rechtsstaat. De aandacht gaat dan uit naar vende ideeën. ten wel zo scherp te scheiden? De beant- staatsapparaten als de ‘wetgevende macht’ en de ‘rechterlijke macht’. Dit alles leidt vervol- Het hecht belang aan basisdemocratie woording van deze vraag hangt van de gens tot het uit het beeld verdwijnen van de mens. Als het al over menselijk handelen gaat, en internationalisme, aan humanistisch eigen positiekeuze af. Het antwoord is dan wel over ‘gedrag’ dat gemodelleerd moet worden naar wat binnen en vanwege de staat rationalisme en vrije wetenschap (‘any- ja voor wie zijn hoop op fundamentele als wenselijk wordt geacht. thing goes’). Het staat voor antimilita- verandering van de maatschappij op het Wat nu als in een sociale theorie over maatschappelijke verhoudingen de staat is wegge- risme. Het propageert ‘beginnen’, niet verzet van de arbeidersmassa’s vestigt dacht, zoals in het anarchisme? Betekent dit dan dat ook het recht een onbestaanbare sociale het wachten op de ‘Grand Soir’. Be­ en wacht op de ‘Grand Soir’. Het ant- categorie is geworden? Met deze vraagstelling zien anarchisten zich in dubbele zin gecon- ginnen3 aan de hervorming: klein of woord is neen, als men beseft dat binnen fronteerd. In de eerste plaats wordt hen gewezen op het feit dat zonder recht geen samenle- groot, spectaculair of niet. In de maat- het kader van het anarchisme nooit op ving mogelijk is. In de tweede plaats voelen ze zich vaak in verlegenheid gebracht als men schappij, buiten de staat om. Zo is alles een eendimensionale wijze over ‘funda- hen er op wijst, dat bepaalde door hen mondeling gegeven of op schrift gestelde voorschrif- welkom wat daaraan bijdraagt, van de mentele verandering’ is gedacht, althans ten wel degelijk een rechtskarakter hebben. ontwikkeling van vrije cultureel-peda- als men zich oriënteert op bekende gogische centra4 tot de opbouw van een woordvoerders ervan.8 Wie dit een aantijging vindt, ontgaat het dan vooral een arbeidersbeweging. Het parallelle sociale, libertaire economie. Zeker, het economische element speelt dat slechts het statelijke recht wordt ver- ondergaat invloeden vanuit het uto- Met de opbouw ervan kan al worden een overheersende rol bij het bestaan worpen. Die concentratie op statelijk pisch socialisme, het radencommunis- begonnen in het dagelijkse leven. Waar van fundamentele belangentegenstellin- recht ontneemt het zicht op het feit dat me, het radicale individualisme. Als het het op aankomt zegt Johannes Agnoli5 gen in de maatschappij (zoals het over- het menselijk handelen zelf een bron ophoudt een arbeidersbeweging te zijn, in een vraaggesprek uit 1998, nadat hij heersen van de private eigendom van van allerlei vormen van recht is. Hier­ blijkt het zich in de jaren zeventig van een groot deel van zijn leven besteed de productiemiddelen; niet-democra- onder zal ik dit aannemelijk maken. Het de twintigste eeuw te verrijken met bij- heeft aan het analyseren en kritiseren tisch genomen productiebeslissingen). doel daarbij is dat duidelijk wordt dat dragen uit de feministische en ecologi- van het politieke systeem binnen de ka- Het machtsaspect in maatschappelijke er, zonder dat we er erg in hebben, in de sche hoek. Kortom, het zinkt weg en pitalistische maatschappij, is de oriënta- verhoudingen is dan wel ontegenzegge- maatschappelijke werkelijkheid een do­ raakt daar weer in zwang, waar het een tie op het dagelijkse leven. Zijn tijdge- lijk economisch bepaald, maar het ver- sis ‘anarchistisch recht’ wordt geprodu- nieuwe bestaansgrond vindt.1 noot Raoul Vaneigem6, die eveneens al schijnsel ‘macht’ heeft een veel omvang- ceerd. Alvorens daar nader op in te een groot deel van zijn leven besteedt rijker ‘impact’. Vanuit het anarchisme gaan, moet worden geëxpliciteerd van subversiviteit aan het formuleren van zijn aversie bezien is en wordt het dus óók als een welk anarchisme in mijn beschouwing Het anarchisme nodigt uit tot subversi- tegen het kapitalistische systeem en de moreel, psychologisch, pedagogisch en sprake is. Daarover het volgende. viteit omdat het zich richt op verande- onderdrukking van mensen, wijst ook cultureel probleem begrepen. Klassieke Anarchisme. Geen definitie hier, wel een ring van de bestaande maatschappelijke in de richting van het dagelijkse leven. anarchisten en hun opvolgers hebben positiebepaling. Het anarchisme sluit omgeving. Het is hervormingsgezind Op zijn minst, zegt hij, kunnen we onze dat steeds voorgehouden, aangedragen aan in de rij bij wat zich in de loop van met een radicale grondtoon. Daarvoor kinderen leren de leugens te ontmaske- en waar mogelijk uitgewerkt. vele eeuwen aan radicaal verzet heeft heeft subversiviteit twee zijden: die van ren van het op winstbejag gerichte com- Wie overdenkt wat er allemaal moet ge- gemanifesteerd tegen overheersers. Het de omwerking van het oude en tegelij- merciële systeem, dat op zoek is naar beuren wil een geslaagde ‘sociale revo- vindt vervolgens zijn grond in het ne- kertijd de creatie van het nieuwe.2 een clientèle om dat op te lichten. lutie’ uiteindelijk een libertaire maat- gentiende-eeuwse anarchisme. Het is Het anarchisme werkt met het perspec- Tegelijk moeten we ze de kwaliteit van schappij opleveren, beseft welk een gi-

2 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 3 Voor de uitvoering van deze ‘alledaagse men van het bestaan van een dergelijke IN MEMORIAM ERIC BROUWER (1958-2012) zaken’, voor het leveren van een prakti- perfectie zou ons doen belanden in een Afgelopen maart overleed in zijn woonplaats Haarlem de vormgever Eric Brouwer. Hij werd sche bijdrage die in het libertaire den- utopie, wat meteen de discussie over 54 jaar. Eric werkte voor vele libertaire publicaties. Zo verzorgde hij in de jaren 80 en 90 de lay- out van het toenmalige anarchistische maandblad De Vrije en van het libertair-pacifistische tijd- ken inpasbaar is, voor dit ‘immediatis- ‘anarchistisch recht’ zoals ik dat opvat, schrift ’t Kan Anders. Verder maakte hij boekomslagen voor de Haarlemse anarchistische uitge- me’, heeft men geen omvattende achter- overbodig zou maken. verij De Zwarte Bibliotheek. Ook ontwierp hij affiches voor anarchistische en aanverwante bij- liggende visie nodig. Ook zonder een eenkomsten, zoals die voor de (mede door de AS georganiseerde) studiedagen over Albert de dergelijke visie kan men het nuttig vin- Hoe nu verder? Een aantal thema’s hier- Jong en over het thema anarchisten & fascisme. Brouwers ontwerpen kenmerkten zich steeds door een heldere, krachtige stijl, deels geïnspireerd door werk van vooroorlogse libertaire kun- den om een afnemer van een Amap te boven aangestipt, zal verderop in dit stenaars als Gerd Arntz. Hij was bestuurslid van het Ferdinand Domela Nieuwenhuis Fonds. zijn. Dat wil niet zeggen dat zo’n visie nummer terugkomen. Een thema dat Hans Ramaer van geen waarde is. Integendeel. Ziet hier niet is genoemd, betreft de verhou- men een Amap als het begin van het ding tussen recht en anarchisme. Dat ga bouwen aan een andere wereld, dan is ik met nadruk in dit nummer behande- gantisch complexe operatie dit betreft. bijvoorbeeld wat in Frankrijk Amap wor- er sprake van een lang traject. Het is dan len. Waarom? Als operatie is die net zo min volledig te den genoemd (Association pour le main- goed een visie te hebben omdat men an- In het kader van het anarchisme is het overzien als de uitvoering van ‘grote tien d’une agriculture paysanne; ders al gauw structureel onmachtig is recht vooral begrepen als wettenrecht, werken’ (denk bijvoorbeeld aan de Vereniging ter behoud van een klein- om het hoofd te bieden aan nieuwe pro- als statelijk recht. Dit heeft ertoe geleid Betuwelijn met zijn overschrijding van schalige land- en tuinbouw) een wel- blemen, die zich ongetwijfeld zullen de verhouding ‘anarchisme – recht’ te vele honderden miljoenen euro’s – en kom element in de ontwikkeling van aandienen. Bovendien, als men coheren- zien als divergerend. Het statelijke recht hier ging het slechts om een spoorlijn!). een parallelle sociale, libertaire econo- tie wil kunnen aanbrengen tussen al die wordt dan ook gegeseld met anarchisti- Wat wel is te overzien, is het dagelijks mie. verschillende uitingen, is een visie, in sche kritiek. Ik doe daar niets aan af. leven. Het betreft ‘ons’ dagelijks leven. Het gaat hier om een beweging waarbij dit geval een visie op een libertaire Echter, er is ook veel niet-statelijk recht te Ik denk daarbij niet in termen van ‘neo- mensen spontaan geneigd zijn hun ge- maatschappij, onontbeerlijk. ontdekken. Wie dat onderzoekt, komt individualisme’ maar in termen van meenschappelijke belangen te beharti- Het anarchisme gaat dan wel uit van uitingen ervan tegen die zich zodanig ‘communale individualiteit’.9 De term gen door zich op vrijwillige basis met el- een horizontaal gestructureerde ge- met het anarchisme verhouden, dat men verwijst naar de wisselwerking tussen kaar te verenigen. Men kan er nu mee meenschap, maar dat betekent nog niet van convergentie tussen anarchisme en mensen onderling, in welke wisselwer- beginnen: (a) de aangeslotenen nemen zonder meer bijvoorbeeld het bestaan recht kan spreken. Ik zal dat elders in dit king ‘samenleven’ ontstaat. Dat begint seizoensgebonden groenten en fruit af; van een machtsvrije dialoog. Het aanne- nummer aannemelijk maken. in het dagelijks leven. (b) de kleine agrarische producenten zijn verzekerd van afzet; (c) er hoeft niet NOTEN (1) Zie ook de ten geleide van Roger Jacobs en Johny Lenaerts in het eerste nummer van verZ, gemeenschappelijke met producten van heinde en ver te belangen Hasselt (België), januari - maart 1996. – (2) Al te vaak wordt het woord ‘tegelijkertijd’ (‘zugleich’) worden gesleept. Dit geldt dus vooral in het bekende motto van Bakoenin vergeten: ‘die Lust der Zerstöring ist zugleich ein schaffende Het dagelijks leven vormt natuurlijk al voor agrarische gebieden.10 Voor groot- Lust’. (3) Dit werkwoord vormt tevens de titel van de bundel teksten van G. Landauer, Beginnen, heel lang onderwerp van aandacht bin- stedelijke gebieden ligt het misschien Aufsätze über Sozialismus, (1907-1915), Wetzlar, 1977. – (4) Ik denk hierbij bijvoorbeeld aan wat de Spaanse pedagoog en anarchist Francisco Ferrer (1859-1909) voor Spanje betekend heeft met zijn nen het anarchisme. Het gaat bijvoor- meer voor de hand Lokale Economische introductie van de École Moderne. – (5) J. Agnoli (1925-2003), niet-dogmatisch marxist, sociaal-anar- beeld om libertaire onderwerpen als het Trans­actie (LET) systemen tot ontwikke- chist; Duitse politicoloog van Italiaanse afkomst. Scherp criticus van de kapitalistische maatschap- ‘vrije huwelijk’, de ‘vrije liefde’, het ling te brengen om een Leefbare Eigen pij en het ermee samenhangende politieke systeem. Bekend geworden met zijn De transformatie commune-leven, het werken in een ‘pro- Toe­komst (LET) te scheppen.11 Het gaat van de demokratie (in het Duits, Berlijn, 1967; in het Nederlandse vertaald, SUN, Nijmegen, 1971; ductieve associatie’. Vaak wordt niet daarbij om het opzetten van lokale net- waarin mede opgenomen ‘Stellingen over de transformatie van de democratie en de buiten-parle- mentaire oppositie’, 1968). – (6) R. Vaneigem (1934), Belgische libertaire maatschappijfilosoof; van eens de term anarchisme gebruikt maar werken. 1961 – 1970 lid van de Situationistische Internationale. In die jaren bekend geworden met zijn gaat het wel om anarchistische uitingen, Betreffende agrarische verenigingen en Handboek voor de jonge generatie (in het Frans, Parijs 1967; in het Nederlands vertaald, 1978). – (7) R. in de kunst, in de maatschappijkritiek, urbane systemen kunnen worden ge- Vaneigem, Rien n’est sacré, tout peut se dire, Paris, 2003, p. 79. Tegenover ‘fast food’ staat ‘slow food’. zoals het geval was met het Internationale zien als ‘sociale velden’ en hebben een Het idee van ‘slow’ is ook doorgedrongen in de wetenschap vergelijk de ‘Slow Science Academy’ (zie de site: http://slow-science.org/ ). – (8) Dit leest men zelfs bij iemand als Bakoenin in zijn aan- Situationisme en zijn kritiek op het leven relatief autonoom bestaan. Het bestaan beveling de maatschappij zo te organiseren dat een ieder er de middelen vindt ten behoeve van de 12 van alle dag. En hoewel er geen directe kan zowel van tijdelijke als van meer ontwikkeling van zijn vermogens om deze te gebruiken voor zijn werk, waarbij die organisatie het referentie is met ‘het anarchisme’ acht ik duurzame aard13 zijn. tevens onmogelijk maakt dat de een de ander uitbuit (etc.). En dan komt het: de algehele realisa-

4 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 5 tie ervan zal ongetwijfeld het werk van eeuwen zijn. M. Bakounine, ‘Fédéralisme, socialisme et Antithéologisme’, in: Oeuvres, Paris, 1980, p.93. – (9) Term ontleend aan A, Ritter, Anarchism. A the- ook anarchisten regelen zaken oretical analyses, Cambridge (N.Y) / London, 1980. Ritter spreekt over ‘communal individuality’. Hij werkt daarmee omdat hij niet vrijheid, maar gemeenschap en individualiteit als anarchistische hoofddoelen ziet. Met ‘individualiteit’ denkt hij aan de groei van persoonlijkheid in de zin van door middel van procedures ‘zelfontplooiing’. ‘Gemeenschap’ vat hij in een meervoudige zin op als ‘conversation’ (Godwin), ‘productieve associatie’ (Proudhon, Bakoenin), overige vormen van coöperatieve vereniging en sa- Anarchisme en Recht (2) menwerking (Kropotkin). Hoe verschillend ook, wat deze sociale vormen weergeven ten aan zien van relaties in een libertair gemeenschap is, aldus Ritter, dat zij berusten op een ‘wederkerig be- wustzijn’ (p. 25-26). – (10) Wie meer anarchistische ideeën zoekt om anders in het dagelijks leven Thom Holterman te staan, vindt wellicht iets van zijn gading bij T. Hodgkinson, Leve de vrijheid. Hoe ontkom ik aan de cultuur van het moeten, Amsterdam, 2007. – (11) Zie de site: http://www.sdnl.nl/lets.htm ). Alle sy- stemen betreffen plaatselijke, beperkte kringen van belanghebbenden, materieel en ideëel. De Ook anarchisten regelen hun zaken. Voor zover dat nodig is, gebeurt dat door middel van ideeën ervan gaan mede terug op het werk van E.F. Schumacher, Small is beautiful, (1973). – (12) besluitvorming. Hoe een besluit tot stand komt, is mede afhankelijk van de situatie en van Zie bijvoorbeeld Hakim Bey, De Tijdelijke Autonome Zone, (TAZ). Immediatisme, Amsterdam, 1994, de gekozen besluitvormingsprocedure. Men kan met elkaar doorpraten tot iedereen akkoord (eerste versie van 1985). – (13) De rechtsantropologe Sally Falk Moore deed jaren geleden onder- gaat met het te nemen besluit. Ook kan men afspreken dat een besluit tot stand komt nadat zoek naar wat zij noemt ‘semi-autonome sociale velden’. Dat onderzoek maakt duidelijk dat er, zoals binnen het grootstedelijk verband van New York, een sociaal verband bestudeerbaar is in de niemand meer tegen is. Evenmin is het vreemd dat een besluit tot stand komt bij een gekwa- vorm van een geheel eigen (autonome) ‘rechtsgemeenschap’ (hier de productie van dure dames- lificeerde of bij een ‘gewone’ meerderheid (is de helft plus één), als men dat zo heeft afgespro- confectie). Zie haar artikel ‘Recht en sociale verandering. Het ‘semi-autonomous social field’ als ken. Niets abnormaals dus en er is aan dit alles niets ‘anarchistisch’ te ontdekken. Vervolgens geschikt onderzoeksobject’, in: Recht en Kritiek, nr. 3, 1984, p. 264-283. Zij is mede bekend van haar zijn alleen zij aan het besluit gebonden, die het hebben genomen (tenzij er voorbehouden zijn eerdere, omvangrijke werk Law as process (1978). gemaakt) en zij die zich er later uit vrije wil bij aansluiten. Dat is normaal binnen een li- bertaire besluitvorming.

De groepen waarin anarchisten aan deze bod komt als het om parlementaire de- bindende besluitvorming werken, vor- mocratie gaat. Wat is het probleem? men organisatorisch gezien gelijken-sy- In een eenvoudig systeemtheoretisch stemen. Hieronder treffen we een op- model wordt dat duidelijk. In dat model merkelijk aantal libertaire instituties wordt het politieke opgevat als een aan. We spreken dan over systemen ‘subsysteem’ in een maatschappelijk waarvan de leden of deelnemers elkaars omgeving, de sociale orde. Aan de voor- gelijken zijn (‘inter pares’). Het zijn niet kant van het politieke subsysteem alleen anarchisten die met dergelijke sy- komen de ‘wensen’ vanuit de sociale stemen werken. Binnen een civielrechte- orde binnen. Die worden geselecteerd lijk en sociologische context kan men en door het politieke systeem tot bin- eveneens instituties aantreffen, die de dende beslissingen verwerkt. Veel van vorm van een gelijken-systeem aanne- die bindende beslissingen verlaten het men. systeem in de vorm van statelijke wet- De productieve associatie is zo’n, veelal ten. Over die wetten kan bij de toepas- civielrechtelijk gevormd gelijken-sys­ sing ervan discussie ontstaan. De effec- teem: de mensen die binnen zo’n associ- ten van die discussie kunnen weer als atie werken beschouwen zich als ‘ieder wensen uit de sociale orde in de richting aan elkaar gelijk’. Er is geen baas/ van het politieke systeem gesluisd wor- knecht verhouding, er geldt een gelijke den. We hebben hier met de bekende te- beloning ongeacht het soort werk dat rugkoppeling van doen, waarbij de gang wordt verricht, er is sprake van volledig van zaken wordt begrepen als een kring- mede-eigenaarschap, van volledig zelf- loopproces. bestuur. Wat anarchisten vreemd vin- Het parlement maakt deel uit van het den is dat dit alles ineens niet meer aan politieke subsysteem dat de bindende

6 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 7 beslissingen produceert. Die bindende door degenen voor wie ze gaan gelden. de. ‘Normaliteit’ is een relatief en statis- genwoordigers te kiezen.’3 beslissingen, de statelijke wetten, zijn Het nakomen van hetgeen aldus is aan- tisch begrip. Wat de een normaal vindt, De door Montesquieu geventileerde op- dus niet gemaakt door de mensen voor gegaan, wordt binnen het kader van het kan de ander vreemd vinden. Blijkens vatting berust overigens op een al even wie ze (gaan) gelden. Dat is niet nor- anarchisme als ‘normaal’ gezien. In het een uitspraak van de burgemeester van oude gedachte. Eeuwen vóór onze jaar- maal, vinden anarchisten. Die statelijke andere systeem, het Sire-systeem, zien Saint-Tropez bijvoorbeeld, worden we telling werd namelijk al door sommigen wetten creëren bovendien knechtschap- we dat de bindende beslissingen moe- geacht normaal te vinden dat deze verkondigd dat de massa onbekwaam is verhoudingen door hun bevel/gehoor- ten gelden voor hen die buiten het be- Franse badplaats een trefpunt is gewor- tot het maken van redelijke afwegingen. zaamheidsstructuur. Dat is, zoals be- sluitvormingsproces zijn gehouden. De den van de beslissers in deze wereld. En zelfs als een armzalige zwoeger be- kend, waar anarchisten zich tegen ver- beslissingen worden opgelegd en zijn Daarbij worden de namen van mensen hoorlijk onderricht is, dan nog zal het zetten. voorzien van maatregelen om die af te genoemd die kennelijk tienduizend euro hem aan vrije tijd ontbreken om zich De gebruikelijke argumentatie tegen dat dwingen. En dat zouden we ‘normaal’ voor een fles champagne te besteden met de openbare aangelegenheden in te verzet is, dat het toch de door de bevol- moeten vinden? hebben (het Franse dagblad Le Monde laten…4 Dit soort ideeën fungeert nog king gekozen vertegenwoordigers zijn Omdat de effecten van het systeem mas- van 15 augustus 2009). steeds als achtergrond voor de tot op die (mede) de wetten maken. Maar die saal gehoor vinden, lijkt het inderdaad heden gehanteerde legitimatieleer ten volksvertegenwoordigers staan, door ‘normaal’. Is er een verklaring te vinden Parlementaire democratie behoeve van het bestaan (en verdedi- het ‘blank mandaat’, los van hen voor voor dat die massale opvolging? Jawel, Het bestaan van een maatschappij, gen) van de parlementaire democratie.5 wie de bindende beslissingen gelden. en die ligt in de gewenning door con- waarin het bovenstaande normaal is, Met de economische benadering richt Hier vinden we een bron van wat ik frontatie met het ‘hogere’. In de religieu- kan alleen veilig worden gesteld met be- men zich op de verdediging van het ka- ‘eenzijdige gezagsbinding’ noem. Wat ze sfeer is men gewend geraakt de gees- hulp van een beslissingsmodel waarin pitalistische stelsel. De vormen die dit de bevolking dus doet, in de periodiek telijk leider te volgen. Zijn contact met het heteronome overheerst. Dat wil zeg- stelsel in de loop van vele decennia georganiseerde verkiezingen, is haar ci- het ‘hogere’ geeft hij door. Hij bemid- gen: de sociale orde en het politieke be- heeft aangenomen, zijn aanzienlijk in piers aanwijzen. Het levert tevens een delt. Op het politieke vlak ziet men een sluitvormingssysteem zijn zodanig ont- aantal; de eigendomsrelaties die de pro- voorbeeld op van een zogeheten Sire- zelfde gang van zaken. Eerst is het nog koppeld dat bindende beslissingen als ductievoorwaarden bepalen zijn veran- systeem. het opvolgen van bevelen van koningen heteronome factoren in die sociale orde derd. De kern is gebleven: Met het woord Sire wordt hier verwe- en hun vazallen. Later wordt het de ge- verschijnen en als zoveel andere ver- (a) rentabiliteit van het geïnvesteerde zen naar een feodale titel en daarmee hoorzaamheid aan de democratisch schijnselen als ‘voldongen feiten’ (moe- kapitaal is drijfveer van handelen in de naar een structuur die ondanks alle ‘mo- vastgestelde regel, geformuleerd binnen ten) worden ervaren. Het is dan ook niet ‘markt’, (b) de beslissingsmacht omtrent derniteit’ behouden is gebleven in alle rechtsstatelijke verband. vreemd de parlementaire democratie het financiële handelen ligt bij degenen ook heden voorkomende regeringsstel- In de rechtsstaat gaat het erom de over- tegen te komen als grondslag van de die het kapitaal te investeren hebben, (c) sels: de verticale structuur in de besluit- heersing van de mens door de mens (het historische legitimatie van het kapitalis- de mens wordt beschouwd als een vorming. In de top van die structuur oude systeem) te depersonaliseren in: me tegenover ieder streven naar revolu- ‘homo consumenticus’. treffen we een ‘Heer’ (kan ook een de overheersing van de mens door de tie.2 Hier ligt de bron van belangen die vrouw zijn). Hierin zit een dubbele ver- wet. Dit is wat de idee rechtsstaat moet De legitimatie met betrekking tot de wordt verdedigd, als het kan via de par- wijzing: de ene naar God-de-Heer, de produceren: geloof in de Wet. Hiermee noodzaak van het bestaan en de hand- lementaire weg, als het moet via de ge- andere naar de wereldse heerser(s). raken we aan de secularisatie van een having van dit ‘Sire-systeem’ vindt on- welddadige. Hoewel de leer van de scheiding van theologisch element: geloof in de Heer. dermeer zijn grond in een psychologi- De economische factor en de sociale kerk en staat volop wordt beleden, Dit levert wel een verandering op, maar sche en een economische benadering. orde zijn als het om consumentisme klinkt de relatie tot op heden in het heer- dan alleen in de vorm, niet naar zijn De psychologische berust mede op de gaat sterk met elkaar verweven. Dat sende statelijke systeem door.1 structuur. Het blijft gaan om overheersing gedachte van Montesquieu: ‘Er bestond komt onder meer tot uitdrukking via door iets dat van buiten komt, van een ware ondeugd in de meeste oude re- het appel op de ‘homo consumenticus’, Geloof vreemde huize is, dus heteronoom mag publieken: het volk had er het recht ac- wiens horizon niet verder reikt dan het We hebben nu twee systemen voor be- heten (‘staand onder vreemde wet’ als tief deel te nemen in de besluitvorming dichtstbijzijnde billboard.6 Als het om be- sluitvorming geselecteerd. Het ene is tegenstelling van autonoom, ‘staand (…), iets waarvoor het volstrekt onbe- sluitvorming gaat, dan blijkt juist de be- het gelijken-systeem, waar de bindende onder eigen wet’). kwaam is. Het heeft zich slechts met de slissingsmacht binnen het economische beslissingen tot stand worden gebracht Voor alle duidelijkheid nog het volgen- regering te bemoeien door zijn verte- subsysteem buiten die sociale orde te

8 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 9 worden gehouden. Het is dus niet de so- die partijen een deel van het pluche in ciale orde die productiebeslissingen het parlement wordt gegund. ‘Het soci- neemt (of het moeten al te risicovolle alisme in gevaar’ analyseert Ferdinand zijn, zoals in de sfeer van de infrastruc- Domela Nieuwenhuis de politieke situ- turele werken, of werken waarvan ge- atie rond het eind van de negentiende acht wordt dat op het actuele moment eeuw.8 geen winst te behalen is). Het verzet tegen het parlementaire sys­ Er is door velen steeds gemeend dat de teem, de afwijzing van het door dat sys­ sociale orde via het politieke subsys­ teem geproduceerde statelijke recht en teem wel een greep op de productiebe- alles wat daarmee in de sfeer van domi- slissingen zou kunnen krijgen. Langs nantie en knechtschap samenhangt, die weg is er een middellijke verbinding heeft veel anarchisten zodanig geobse- te leggen tussen het ‘economische’ en deerd, dat dit de indruk heeft achter ge- het ‘politieke’. De geschiedenis van de laten alsof het anarchisme alleen daaruit parlementaire democratie, waarbinnen bestaat. Dit levert een vertekening op en ontwikkelingen plaatsvonden als die leidt tot misverstanden die ook bij ande- van het politieke partijwezen, en die ren dan anarchisten zelf hebben postge- van censuskiesrecht tot algemeen kies- vat.9 recht, maken dit duidelijk. De nadruk is sterk op de negatieve kant Op de momenten dat aan de druk (drei- van de anarchistische denkbeelden ging van revolutie) wordt toegegeven komen te liggen, terwijl de positieve om ook andere dan gebruikelijke groe- kant veel elementen omvat. Eén daar- pen kiesrecht te gunnen ten behoeve van wil ik hier uitwerken, te weten een van het samenstellen van het parlement, manier van besturen die via overeen- op die momenten worden de belangen komsten (contracten) verloopt en met ving verzetten. Het merkwaardige is pen door op de perfectie van een liber- van de economische kaste kennelijk ge- behulp van vrije verenigingen wordt evenwel dat de geciteerde zin van Kro­ tair georganiseerde maatschappij te wij- acht veilig te zijn gesteld (eerst speelt opgezet. Daarmee wordt tevens inzich- potkin een eeuw oud is. Hoe redelijk de zen, zo zij dat al doen. census geen rol meer; dan wordt naast telijk welk soort recht een libertaire ac- uitgedrukte gedachte ook is, ze is in de Het anarchisme denkt niet aan een maat- mannen ook aan vrouwen kiesrecht ge- ceptatie mag verwachten. verste verte nog niet gerealiseerd. Er schappij waarin sprake is van het ver- gund; vervolgens gaan de leeftijden van moet iets misgegaan zijn en/of het sys­ dwijnen van alle conflicten, van het de kiezers omlaag). Bestuur teem van verandering werkt trager dan einde van alle onderscheid, van algehe- Hoe is niet gehoopt dat bij de introduc- door overeenkomsten verondersteld… le harmonie, aldus de Argentijns-Franse tie van het algemeen kiesrecht de ‘arbei- In een artikel in het Franse anarchisti- Mijn ervaring is, dat ook mensen van anarchist Eduardo Colombo, en hij staat derspartij’ de absolute meerderheid zou sche weekblad Le Monde libertaire (bij- goede wil zo hun vragen hebben als het in die zienswijze niet alleen. Evenmin is behalen bij de verkiezingen: het aantal zonder nummer 37; 2009) over gevange- om maatschappelijke verandering gaat. er sprake van het verwerpen van elke arbeiders is toch zeker vele malen groter nissen en de ideeën daarover van Kro­ Een van de vragen is hoe het met het norm of regel, van elke verplichting, dan het aantal ‘kapitalisten’…? Zo werkt potkin, komt men een van de bekende ‘recht’ en de aanvaarding van ‘normale’ van elke binding. Zo vereist het aan- het systeem dus niet !7 formules tegen uit de anarchistische verplichtingen zit (zoals het nakomen gaan van een vrije overeenkomst een al- Het anarchistische verzet tegen het ge- kring: ‘Organiseer dus de maatschappij van afspraken). Want, zo wordt vaak geheel respect van wie die is aangegaan. bruik van het parlementaire systeem is op zo’n manier dat daarmee verzekerd voorgehouden: anarchisten verwerpen Het anarchisme is dus niet gelijk aan het traditioneel groot geweest. Men heeft al is, dat een ieder de mogelijkheid heeft elke vorm van recht en verplichting. ontbreken van normen, ofwel anomie.10 snel onderkend hoe via de grote, so­ een fatsoenlijk beroep uit te oefenen ten Hoe kan een maatschappij bestaan zon- Bij nadere beschouwing blijken de uitin- ciaaldemocratische partijen de discipli- bate van de hele samenleving’. Weinigen der een beroep daarop te doen? Het gen van anarchisten minder pretentieus nering van de arbeidende massa’s plaats zullen zich tegen deze redelijke gedach- komt mij voor dat anarchisten het ant- gesteld dan wel eens is gedacht. Het vindt, in ruil waarvoor de leiders van te van een dusdanig geregelde samenle- woord op die vraag niet kunnen ontlo- gaat veelal om het opstellen van hypo-

10 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 11 theses, om met argumenten te werken Oostzee. Kortom, uit vrije beweging denken wellicht morgen door de werke- chisme op dat als de meteorologie ons aan voorstellen gericht op paradigma- ontstaan en groot geworden door vrij- lijkheid kunnen worden tenietgedaan’. het weer niet eens voor een maand of wisseling, om aan bestaande of bestaan willige toetreding van de leden, hebben Daarop laat hij volgen: ‘De werkelijk- een week vooruit kan bepalen, hoe zou- hebbende situaties gevolgtrekkingen te die verenigingen niets te maken met de heid zal de zaak beter en eenvoudiger den wij dan sociale hervormingen van ontlenen of om voorstellen te doen die regering, aldus Kropotkin. regelen, dan alles wat men vooraf zou welke aard ook kunnen voorzien?13 Het verder strekken dan de actuele situatie. Uit deze beschrijving is af te leiden dat willen voorschrijven’. handelt daarbij immers om veel meer Dat is een wijze van werken die we al Kropotkin geen oppositie voert tegen de En merkt hij niet al in de opening van gecompliceerde verschijnselen dan een eeuw geleden kunnen aantreffen. regelingen ten behoeve van al deze zijn De moderne wetenschap en het anar- regen en wind… Het is te illustreren met een voorbeeld scheepvaartbewegingen en de verplich- over ‘geregeld vrachtverkeer’ dat Kro­ tingen die voortvloeien uit deze regelin- noten pot­kin in zijn De verovering van het brood gen (het nakomen van contracten en an- (1) De dubbele verwijzing treffen we permanent aan in het ‘heersen op aarde’, zij het vaak zeer ver- beschrijft.11 dersoortige afspraken). Het past in zijn scholen. Bijna alle politieke leiders, of het nu dictators zijn of geliefde democraten, zij halen steeds Ten behoeve van de lezers maakt hij wijze van denken hoe een libertaire sa- banden aan met ‘de kerk’. God was dan ook welkom bij de inauguratie van Barack Obama, als duidelijk dat in Nederland veel vracht- menleving geregeld zou kunnen zijn. president van de VS, en hij legde ook al een bezoek af bij de paus. Hoge prelaten van de roomse kerk waren intiem bevriend met dictators als Mussolini, Franco, Salazar, Pinochet, Vidal (Le Monde vervoer plaatsvindt via het water. ‘Dáár Want de verplichtingen die zijn ont- 2, van 16 mei 2009). De vingers van onderdrukkingssystemen (de kerk) verstrengelen zich met de zou de staat tussenbeide moeten komen, staan, gelden immers voor mensen die vingers van overheersingsystemen (de staat), als handen gevouwen tot een gebed. Over de theo- om orde te brengen in de scheepvaart- de regelingen voor hen zelf hebben ge- logische herkomst en achtergrond van het geseculariseerde ‘heersen’, zie de studie van de beweging? Niets van dat alles,’ zegt hij. maakt, dan wel die door anderen zijn Italiaanse, kritische maatschappijfilosoof G. Agamben, Le règne et la gloire, Pour une généalogie théo- logique de l’économie et du gouvernement, Paris, 2008. – (2) Zie Agnoli, De transformatie van de demokra- De Hollanders maken gebruik van vrije aanvaard door vrijwillige toetreding. tie, Nijmegen, 1971, p. 12. – (3) Montesquieu geciteerd bij E. Colombo, L’Espace politique de verenigingen, ontstaan door de behoefte Wat door Kropotkin aan de orde is ge- l’anarchie, Esquisses pour une philosophie politique de l’anarchisme, Lyon, 2008, p. 33. – (4) Voor namen van het scheepvaartverkeer. Hij legt dan steld omtrent het voorbeeld van het en jaartallen, zie eveneens E. Colombo; op noot 16. – (5) Zie noot 11 bij Th. Holterman, ‘Rechtsstaat verder uit hoe alles ordelijk loopt, ter- scheepvaartverkeer betreft een situatie en democratie, Tussen libertaire kritiek en dynamiek’, in: de AS, nr. 161/162, 2008. – (6) Ik las dit eens, maar ik ben de vindplaats kwijt. In samenhang hiermee hoorde ik Michael van Praag (oud- wijl de concurrentie tussen de onderne- die nu meer dan een eeuw achter ons voorzitter van Ajax) in een televisie-uitzending (NOS, Studio Voetbal, 16 maart 2008) uitleggen dat mers – het gevolg van het privaatbezit – ligt. Die situatie kan men typeren als be- de uitzending van (samenvattingen van) voetbalwedstrijden tot doel heeft ‘het beschikbaar maken blijft voortbestaan. stuur door overeenkomsten. In onze tijd van de huiskamers’ voor de commercie (televisiereclame). – (7) Zo wijst Anton Constandse in zijn Het spreekt vanzelf, dat de eigenaar van komt men dit thema tegen in de sfeer brochure Van Ebert tot Hitler (Den Haag, 1933) erop dat geen enkele arbeiderspartij door ‘arbeiders’ een boot al of niet kan toetreden tot de van de bestuurskunde. Het wordt dan wordt geleid, maar door bourgeois, van wie een deel misschien voorheen arbeiders geweest is, en 12 die nu uitblinken als parvenu’s. Is het nu anders? Scherper wordt Constandse als hij de gang van vrije vereniging, het syndicaat. Dat is onbeschaamd als nieuw gepresenteerd. zaken in Duitsland onder de loep neemt wat sociaaldemocraten en de sociaaldemocratische partij zijn zaak. De syndicaten bieden zoveel Het past in de ideologie van het neolibe- aangaat. ‘Toen eind 1918 het Duitse Rijk inéénstortte, de keizer vluchtte, het leger deserteerde, de voordelen, dat het merendeel van de ralisme om de inbreng van de staat in revolutie uitbrak, greep de sociaaldemocratische partij de staatsmacht, om samen met Von schippers toetreedt en dat deze schip- het marktwezen terug te dringen. De Hindenburg en generaal Von Schleicher, die nog beschikten over ‘soldaten van de ouwe soort’ (want deze had Ebert gevraagd) onder de opperste leiding van Noske hun ‘bloedhond’, de revo- pers zich verspreiden over de Rijn, de economische context is en blijft in dit lutie in arbeidersbloed te smoren. De Sociaal-Democratische Partij redde niet alleen het Duitse ka- Weser, de Oder tot aan Berlijn. Zij heb- geval wel een kapitalistische. pitalisme, doch zelfs het feodalisme, dat wil zeggen verhinderde dat de enorme, grote grondbezit- ben dus niet gewacht tot Bismarck Hol­ tingen werden onteigend of verdeeld.’ Veel ervan is uit het historisch besef weg. Daarin kan een land veroverde om een ‘Ober-Haupt­- Kropotkin heeft dat in zijn tijd ook on- van de redenen worden gevonden waarom niet meer wordt herkend, hoe de ‘transformatie’ van de democratie samenhangt met ‘modernisering van de machtsmiddelen’, zoals in dit geval Agnoli Gene­ ral-Staats-Kanal-Navigations­ -­­­ derkend. Daarom houdt hij zich tegelijk diagnosticeert. In dit perspectief ontwikkelt zich ook de paradox van de permanentie van de ‘uit- Rath’ te benoemen. Ze hebben er de bezig met de vraag omtrent de onteige- zonderingsstaat’. – (8) F. Domela Nieuwenhuis, Le socialisme en danger, (1897), opnieuw uitgegeven voorkeur aan gegeven een internationa- ning van productiemiddelen. Hoe zou Parijs, 1975. – (9) Een handzame tekst waarin een aantal misverstanden omtrent het anarchisme le overeenkomst te sluiten. die moeten plaatsvinden? Hij beant- worden rechtgezet levert Philippe Pelletier, L’Anarchisme, Paris, 2010. – (10) E. Colombo, L’Espace politique de l’anarchie, Esquisses pour une philosophie politique de l’anarchisme, Lyon, 2008, p. 116. – (11) Kropotkin vervolgt dan met er op te wij- woordt de vraag onder enig voorbe- Het betreft een tekst die eerst in het Frans in een serie artikelen in de tijdschriften Le Révolté en La zen dat tal van beurtschippers, die varen houd. Het stuit hem namelijk tegen de Révolte verscheen en daarna in 1892 in boekvorm is uitgegeven (met een voorwoord van Élisée tussen Duitse, Scandinavische of Rus­ borst om haarfijn onteigeningsplannen Reclus, die ook de titel van het boek bedacht). Ik gebruik hier de vertaling in het Nederlands sische havens eveneens zijn toegetreden te ontwerpen en te beschrijven. ‘We (Haarlem, 1903, tweede druk). In 2004 verscheen bij Kelderuitgeverij, Utrecht een nieuwe editie. – (12) Slechts één voorbeeld over ‘the new model of government by contract’: het artikel van M. tot die syndicaten. Het doel: enige regel- weten vooral dat alle plannen die een Freedland, ‘Government by contract and Public Law’, in het tijdschrift Public Law, 1994, p. 86-104. maat te brengen in het verkeer op de enkel mens of een groep heden kan uit- – (13) P. Kropotkin, De moderne wetenschap en het anarchisme, Haarlem, 1904.

12 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 13 Micronesië lange tijd heeft gegolden en eigen welzijn; antropologisch onderzoek hij vraagt aandacht voor het soort bot- (b) de staat oefent controle uit over indi- singen van rechtsopvattingen waartoe viduen in de maatschappij met behulp biedt inzicht in rechtsopvattingen de transplantatie leidt. Ik gebruik uit van de wet; deze studie alleen de elementen die mij (c) wetten worden geacht sociale doelen Anarchisme en Recht (3) nuttig lijken binnen het kader van mijn te bereiken en beogen niet tot een be- betoog. paald voordeel te strekken voor enig in- Thom Holterman Een van die elementen is het antwoord dividu of enige groep in de maatschap- op de vraag: welk juridisch stelsel wordt pij; Een van de oorspronkelijke betekenissen van het woord recht verwijst naar het geregelde. door de VS geëxporteerd? Iedereen her- (d) wetten gelden gelijkelijk voor alle Het is de rechte lijn langs een liniaal getrokken, maar onmiddellijk krijgt het ook een morele kent het onmiddellijk. Het is het stelsel burgers; lading: recht als ‘juist’, als ‘honnête’.1 waarin recht geacht wordt de economi- (e) gerechten zijn de voornaamste juri- De term het geregelde is inhoudsloos en als zodanig neutraal. Ook anarchisten regelen van sche ontwikkeling te begeleiden door dische instituties ten behoeve van rechts­ alles en ook zij produceren veel van de categorie ‘het geregelde’. Mondeling gemaakte afspra- uniformiteit en voorspelbaarheid te le- toepassing; ken kunnen daar eveneens toe worden gerekend, bijvoorbeeld als de een iets belooft te doen veren ten behoeve van de werking van (f) berechting is gebaseerd op een geheel waarop de ander mag rekenen dat het ook gebeurt (en waarbij de ander wellicht tot een be- de markt. Verder wordt het geacht die van dwingende regels en doctrines, en paalde tegenprestatie is gehouden). Dat is dan ‘geregeld’. Niemand die eraan denkt dit tot markt ‘prikkels’ te geven en te verzeke- juridische beslissingen zijn niet onder- ‘recht’ te herleiden… Zo zijn er verschillende verschijningsvormen van recht. Wat men als ren dat de opbrengsten van de arbeid worpen aan beïnvloeding van buitenaf; zodanig herkent, hangt mede af van de soort rechtsopvatting die men hanteert. beschermd zijn. Recht wordt hier gezien (g) de meeste mensen die deel uitmaken als noodzakelijk voor de politieke ont- van de bevolking hebben de wetten ge- Welke rechtsopvattingen er zoal in het federale regering van de VS zich bezig- wikkeling. Het moet dienen als een vei- ïnternaliseerd (verinnerlijkt) en waar er geding zijn zal ik toelichten aan de hand gehouden met het opdringen van haar ligheidsklep bij het uitoefenen van sprake is van schending van de regelge- van een studie die niet over het anar- hiërarchische bestuurssysteem aan in- staatsmacht in het kader van de schei- ving volgt een afdwingende reactie om chisme gaat. Het onderwerp van die heemse volken (binnenlands imperialis- ding van wetgeving en overheidsbe- overeenkomstig handelen te garande- studie is de transplantatie van het state- me), zoals bijvoorbeeld aan de india- stuur. Daarbij moet het individuele rech- ren. lijke recht in een sociale orde, die deze nenstam Fox (via de Indian Reor­ga­ ten afschermen van staatsingrijpen. In Waar loopt men tegen aan in gebieden vorm van recht traditioneel niet kent, nization Act). dat geval wordt gesproken over ‘libe- die de Westerse invloed nog niet hebben maar waar zeker wel van recht sprake is Het gezagssysteem van Fox indianen raal legalisme’. ondergaan, bij het transplanteren van zoals inheems recht. Aan de hand van wordt gekenmerkt door de afwezigheid dit juridisch paradigma, dit cluster van verscheidene elementen is inzichtelijk te van elk vertikaal gezag en een sterk ega- liberaal legalisme overheersingmaatregelen verpakt in i­­ maken wat anarchisten in de sfeer van litair cultureel leefpatroon. De Engelse Wat zijn de centrale aannames van het deo­logische pretenties? het recht verwerpen en wat niet. anarchist Colin Ward (1924-2010) vroeg paradigma van het liberale legalisme In bedoelde gebieden is er ondermeer De studie waarop ik het oog heb is die al een halve eeuw geleden aandacht dat wordt gebruikt bij het doordrukken veelal sprake van een zwakke staat, in van de rechtsantropoloog Brian Z. Tama­ voor (rechts)antropologische studies van het juridisch stelsel? Tamanaha ci- vergelijking met de sterke invloed die naha. Deze heeft zich bezig gehouden over dit type onderwerp in het door teert voor het antwoord op die vraag het de clan of de lokale gemeenschap tradi- met het proces van verandering van het hem geredigeerde maandblad Anarchy. resumé van twee gerenommeerde recht- tioneel uitoefent. Daar komt bij dat de recht in Micronesië, een groep eilanden Dat ik nu aandacht besteed aan een santropologen (D.M. Trubeck en M. Ga­ meerderheid van de burgers niet het in de Stille Oceaan onder politieke in- rechtsantropologische studie heeft dus lanter), die onderzoek deden naar de idee van het internaliseren van wettelij- vloed van de Verenigde Staten.2 niets met nieuwlichterij van doen, zo zal wijze waarop het getransplanteerde ke normen kent. De wet wordt door hen Tussen 1950 en 1960, samenhangend ook verderop blijken.3 recht in Micronesië werd ontvangen. als een irrelevante factor gezien. Toch met het dekolonisatieproces in de hele Tamanaha beschrijft het door de VS ge- De centrale aannames van het paradig- hebben zulke maatschappijen honder- wereld, is de Verenigde Staten niet al- ëxporteerde ‘juridisch model’ in hoofd- ma zijn: den jaren bestaansrecht gekend. En daar leen haar economisch en politiek model lijnen. Tevens behandelt hij het ‘trans- (a) het idee dat de maatschappij wordt is onderzoek naar gedaan. Ik verwijs gaan exporteren, maar ook haar juri- plantatieproces’. Hij geeft daarbij ook gevormd door individuen die staats­ hier slechts naar de studie van Christian disch stelsel. Ook in eigen land heeft de een ruwe schets van het recht dat in ingrijpen aanvaarden om wille van hun Sigrist onder de titel Regulierte Anarchie

14 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 15 (Olten, 1967).4 kan spreken over ‘maatschappijen zon- van B. Malinowski (1926). Latere rechts­ eist).7 De term regulierte Anarchie (geregu- der staat’ zonder meer in een westerse antropologen vullen dit standpunt op Bij gewoonterechtelijk hoeft men niet leerde anarchie) ontleent Sigrist aan de maatschappij zijn over te planten. Waar uiteenlopende wijze aan. Zo zijn er de per se te denken aan eeuwenoude tradi- Duitse socioloog Max Weber, die er ech- het hier om gaat is duidelijk te maken studies over de inheemse instituties aan- ties, het kunnen evengoed vormgege- ter een statische betekenis aan toekent. dat dit soort maatschappijen wel dege- gaande de processen bij geschillenbe- ven, recente reacties op een bepaalde Sigrist betoogt dat je het daartoe niet lijk hebben bestaan, zodat niet zonder slechting. Daarbij gaat de aandacht uit stand van zaken zijn (men gaat overeen- kan beperken omdat er sprake is van meer ontkend kan worden dat een maat- naar de wijze waarop recht functioneert komstig een vaste gedragslijn hande- een ‘actief potentieel’ dat naar zelforgani- schappijstructuur waarin die elementen met betrekking tot de instandhouding len). De gewoonte kan verlaten worden satie drijft en dat tegenstand biedt aan voorkomen onbestaanbaar is. Hoe komt van de sociale orde. Bij die gang van en er kunnen zich nieuwe gewoonten vreemde overheersing. het dan dat ze zich niet hebben kunnen zaken wordt het koloniale staatsappa- ontwikkelen. Er blijft dus sprake van Sigrist onderzoekt vanuit dit perspectief handhaven? Het is zeker geen ‘onzicht- raat en daarmee ook het statelijke recht een actie of reactie, reden van de be- maatschappijen in Afrika, die politiek bare hand’ die ze heeft weggevaagd, het genegeerd: geschillenbeslechting ver- perkte effectiviteit van het statelijke gezien niet door een centrale instantie is de ‘westerse hand’ zo valt aan Sigrist loopt via inheems recht. Wat duidelijk recht om inheemse systemen van sociale worden geregeerd. Maatschappijen die te ontlenen. De vernietiging van heer- wordt, is dat in dergelijke studies het orde ter zijde te schuiven8, of wel af te een dergelijke instantie wel kennen, zijn schappijvrije maatschappijen heeft statelijke recht in de marge terecht komt. wentelen.9 Bij het voorgaande wil ik nog vertrouwd met een sterke bevelsge- plaatsgevonden door slavenhandel, ko- Dit ten gunste van onderzoek naar alter- de volgende kanttekening maken. woonte. De maatschappijen waarop Si­ loniale oorlogen, nederzettingenpolitiek natieve vormen van sociale orde, waar- Meer dan eens wordt het gewoonterecht grist zich concentreert worden aange- en industrialisatieprogramma’s. Er is in een aanzienlijke hoeveelheid gewoon- verward met wat bekend staat als na- duid als segmentaire maatschappijen. In evenwel voldoende studiemateriaal te terecht is opgenomen. tuurrecht (ius naturale). Natuurrecht sommige ervan blijkt dat daarin het vinden en veldwerk te verrichten om te omvat evenwel rechtsopvattingen, die woord ‘bevel’ en het werkwoord ‘beve- achterhalen welke rechtsculturen er in contextualiteit ervan uitgaan dat er naast het bestaan- len’ onbekend is. Als er iets gevraagd die verschillende maatschappijen heers- Met betrekking tot wat ik later zal beto- de, geldende recht (wettenrecht) een wordt om te doen, gaat dat steeds in ter- ten. gen is het goed om het volgende na- beter en hoger recht bestaat. Met het men van wederkerigheid (‘laten wij ver- Het is met name de rechtsantropologie drukkelijk te stellen. Het betreft het ver- woordje ‘hoger’ vindt een verwijzing trekken’) of in verwantschapstermen die zich bezighoudt met de bestudering schijnsel van de contextualiteit: gewoon- naar de goddelijke wereldorde plaats. (‘zoon van mijn moeder…’). van het bestaan van verschillende terechtelijke systemen van sociale orde Op enig moment in de geschiedenis ver- Sturing van gedrag vindt dan ook plaats rechtsculturen (en daarmee samenhan- (de culturele matrix) zijn in het alge- liest het natuurrecht echter die religieu- door middel van wat Sigrist een weder- gende normenstelsels) naast elkaar en meen in hoge mate contextafhankelijk. ze signatuur. Het wordt dan geacht kerigheidsmodel noemt, door een motiva- los van de vraag of ze al dan niet zijn Recht dat is losgemaakt van zijn cultu- door de menselijke natuur gegeven en tie van do ut des (ik geef opdat jij geeft; toegestaan of erkend. Dit uitgangspunt rele matrix is een zinloze categorie ge- door de menselijke rede kenbaar te zijn. de gift als sociale band) en op grond van impliceert het voorkomen van rechtsplu- worden.6 Een gewoonterechtelijke regel Maar wie heeft dat in die menselijke solidariteitsverplichtingen. Schending van ralisme en de mogelijkheid van het be- is dan ook het product van de samenle- ­natuur geplant? Juist, God blijft op de dit soort verplichtingen wordt in seg- staan van semi-autonome sociale velden ving zelf (het handelen van mensen vol- achterhand actief in dit ‘geseculariseer­­ mentaire maatschappijen niet met fysie- (term van de rechtsantropologe Sally gens een vaste gedragslijn). Gewoonte­ de natuurrecht’. Dienovereenkomstig ke sancties beantwoord, maar bijvoor- Falk Moore). En per sociaal veld kan de recht wordt om die reden ook autonoom wordt het voorgesteld als een eeuwig, beeld met vermindering of met breuk verschijningsvorm van het recht dus genoemd. Het zijn de mensen zelf die onveranderlijk en overal geldend van de wederkerige betrekkingen. De verschillen (pluralisme). de gewoonte vormen. Dit maakt duide- recht.10 Franse antropoloog Clastres die inheem- Bij de bestudering van het recht dat bij lijk waarom het wettenrecht een hetero- De invloed van natuurrechtelijke opvat- se maatschappijen in Zuid Amerika on- inheemse bevolkingen in gebruik is noom karakter wordt toegekend: de wet tingen is te herkennen aan de hantering derzocht, verhaalt eveneens over frap- voordat de westerse invloed in die ge- wordt opgelegd door een boven de ge- van grondrechten en de individuele vrij- pant afwijzend gedrag als de ‘leider’ bieden zich doet voelen, valt tenminste meenschap staande autoriteit. heidsrechten van de mens tegenover de gaat bevelen: de stam draait hem de rug één element onmiddellijk op: recht hoeft De gewoonte kent ook een rechtsplicht. staat. Deze natuurrechtelijke opvattin- toe en verlaat hem…5 niet verbonden te zijn met de staat. Dit Die berust op de overtuiging om zich gen claimen een universele gelding. We Het is niet mijn bedoeling te beweren standpunt vindt men al verdedigd in de naar behoren te gedragen (en niet dus weten hoeveel die rechten waard zijn in dat de elementen die maken dat men klassieke rechtsantropologische studie omdat een dwingende instantie dat de huidige maatschappij. De ‘wet van

16 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 17 Stirner’ wordt dan ook nog steeds ge- en veelal assimilatief weet te neutralise- juridisch pluralisme. Dit laatste heeft als het statelijke juridische systeem. Er is hanteerd in de maatschappij : men komt ren.13 In de andere stroming gaat het om kern dat niet alle verschijnselen die met dan ook niet-statelijk recht te ontdekken verder met een handvol macht dan een zak studie naar de wijze waarop inheemse recht samenhangen en alle verschijnse- dat ontspruit uit regel-producerende en vol recht…11 systemen van orde weten te overleven len die op recht lijken als bron ervan de regel-afdwingende activiteiten van tal- Het is duidelijk dat het natuurrecht naar buiten het statelijke juridische systeem statelijke overheid hebben. Het blijkt loze groepen associaties in het actuele andere verschijnselen verwijst dan het om. meer dan eens dat concurrerende bron- sociale leven.15 Een terrein voor anar- gewoonterecht. Het is met het laatste Vertegenwoordigers van de tweede stro- nen van ‘recht’ of afdwingbare normen chisten dus om ideeën op te doen over dat ook de anarchist en geograaf ming wijzen de eerste af omdat die zich grotere invloed op sociaal gedrag heb- de verhouding recht en een libertaire sa- Kropotkin zich inlaat. Sterker, men zou baseert op ‘juridisch centralisme’. Dat ben dan voorschriften en instituties van menleving. kunnen stellen dat de verschillende uitgangspunt wordt door de tweede rechtsantropologische studies die hier stroming als onjuist verworpen omdat noten de revue passeerden, diens Moderne we- men zich daarbinnen laat leiden door de (1) Het woord ‘recht’ gaat terug op Indo-europese talen; zie E. Benveniste, Le vocabulaire des insti- tenschap en anarchisme (1903) aanvullen vraag hoe recht behoort te worden op- tutions indo-européennes, tome 2, Pouvoir, droit, religion, Paris, 1969, p. 10-15. Het gaat om een con- en uitwerken. Zelf sluit hij zich in zijn gevat. Het levert namelijk verwringen- tainerbegrip, waarmee van alles is te beleven; zie bijvoorbeeld het artikel getiteld ‘Les rigidités de l’étymologie’, in: Le Monde libertaire, nr. 1475, p. 19. – (2) B.Z. Tamanaha, Understanding Law in tijd al aan bij de ‘antropologische school’ de effecten op bij de beschrijving van Micronesia, An Interpretive Approach to Transplanted Law, Leiden, New York, Köln, 1993. – (3) Zie K. en brengt daarbij de studie naar sociale het gevonden recht, als men het statelij- Maddock, ‘Action anthropology or applied anarchism?’, in: Anarchy, nr. 8, Vol. 1, 1961, p. 232-236; gewoontes onder de aandacht. Hij ke recht in het centrum van de beschou- van dezelfde auteur: ‘The bounds of possibility’, in: Anarchy, nr. 16, Vol. 2, 1963, p. 171-178; idem: neemt over dat alle wetten een twee- wing plaatst. Tamanaha voert voor een ‘Primitive societies and social myths’, in: Anarchy, nr. 45, Vol3, 1963, p. 44-55; John Pilgrim, ‘Anarchism and stateless societies’, in: Anarchy, nr. 58, Vol. 5, 1965, p. 353-368. – (4) De tekst heeft voudige oorsprong kennen: (a) de ge- en ander een vertegenwoordiger van de als ondertitel Untersuchungen zum Fehlen und zur Entstehung politischer Herrschaft in segmentären woonte en (b) de staat. Het recht waar- tweede stroming op, te weten John Gesellschaften Afrikas. Zijn boek beleefde in 1994 een derde druk. Voor de Duitse kinderencyclope- van de staat de bron is, vormt de belang­ Griffith, die het volgende over de ideo- die Der Mensch (Band 8, 1984) schreef hij een bijdrage onder de titel ‘Regulierte Anarchie, Eine rijkste ondersteuning van het kapitalis- logie van het juridisch centralisme zegt. Anthropologie herrschafsfreien Zusamennlebens’. Deze bijdrage geeft de grondgedachte weer van zijn ‘machtstheorie’ die terugvoert op zijn boek uit 1967, maar tegelijkertijd is die verbreed. me (lezen we in hoofdstuk VI en IX van In het kader van deze ideologie is recht Deze bijdrage is vervolgens later opgenomen in de bundel Spezielle Soziologien, samengesteld door zijn Moderne wetenschap en anarchisme). (en behoort het te zijn): recht van de G. Kneer, K. Kraemer en A. Nassehi (1995; p. 119-136). Samen met F. Kraemer schreef Sigrist ook In de aangehaalde tekst lezen we ook staat, uniform voor iedereen, en exclu- Gesellschaften ohne Staat (twee delen; Frankfurt. a.M., 1978). – (5) Pierre Clastres, La société contre dat het anarchisme de vertolker is van sief geldend ten aanzien van alle ander l’État, Recherches d’anthropoligie politique (1974; herdrukt 2011). Zie in dit verband ook de AS 77 de creatieve, constructieve macht van recht, gegeven door een geheel van (Macht), 1986 – (6) Men baseert zich hier vooral op bekende (rechts)antropologische studies als die van A. Hoebel, The Law of Primitive Man (1954), L. Pospisil, Anthropology of Law (1971), R. Seidman, het volk zelf. Dat bedient zich van ont- staatinstituties. In zoverre er andere The State, Law, and Development (1978). – (7) Zie voor meer informatie L.J. van Apeldoorn, Inleiding wikkelde instituties van het gewoonte- normatieve ordeningen bestaan, zoals tot de studie van het Nederlandse recht, bewerkt door J.C.M. Leyten, Zwolle, 1972 (17de herziene recht om zich te beschermen tegen een de kerk, de familie, de vrijwillige associ- druk). – (8) Tamanaha beroept zich voor dit laatste met name op M. Galanter, ‘Justice in Many naar macht strevende minderheid, aldus atie en de economische organisaties, be- Rooms: Courts, Private Ordening, and Indigenous Law’, in: Legal Pluralism, nr. 1, 1981. – (9) Zoals 12 ook wel gebeurt bij het zoeken naar een functioneel equivalent; voorbeeld: niet meer huwen voor Kropotkin. horen zij alle hiërarchisch onderworpen de staat (en de kerk), maar het opstellen van een samenlevingscontract of het aangaan van een ‘vrij Naast dit soort rechtsantropologisch on- te zijn aan het recht en de instituties van huwelijk’. – (10) Ik ga hier wat kort door de bocht. Voor een korte maar gedegen behandeling van derzoek zijn er vanzelfsprekend ook de staat. En ze zijn dat in feite ook. Het deze problematiek, zie het artikel van de libertaire rechtsfilosoof Alain Perrinjaquet, ‘Idéal liber- studies naar de wijze waarop koloniale wordt echter als fundamenteel onjuist taire et idée du droit naturel’, in: Réfractions, nr. 6, winter 2000, p. 63-77. – (11) M. Stirner, Der Einzige und sein Eigentum, (1844), Berlin, 1924, p. 168-169. – (12) Dat het geen stand heeft weten te overheersers getracht hebben de in- gezien de feitelijke macht van de staat houden tegen die macht en dat die macht mede ‘gejuridiseerd’ is terug te vinden in het statelijke heemse culturele normen en instituties als kern te nemen van onderzoek naar recht, is duidelijk. Maar mijn doel hier is om inzichtelijk te maken dat binnen het kader van het te incorporeren, te absorberen in het sta- andere normatieve systemen. Er blijft anarchisme, bijvoorbeeld zoals door Kropotkin vertegenwoordigd, het recht als zodanig niet een telijk recht. Dergelijke studies zoeken op die manier weinig pluralisme over: per definitie verwerpelijk verschijnsel is. – (13) ‘Assimilatief neutraliseren’, terminologie ontleend aan Agnoli, De transformatie van de demokratie, Nijmegen, 1971, p. 41. – (14) J. Griffith, ‘What is naar het verschijnsel rechtspluralisme. het onderzoek staat in dat geval te zeer Legal Pluralisme’, in: Journal of Legal Pluralism, nr. 24, 1986 (geciteerd bij Tamanaha, p. 10, noten Hierbij onderkent men twee stromin- in het teken van de unificatie, aldus 27, 28, 29). – (15) De titel van de bundel samengesteld door G.R. Woodman en A. Allott geeft dit gen. In de ene stroming richt men de Griffith.14 al in People’s Law and State Law, Dordrecht, 1985. aandacht op de wijze waarop het state- Gelet op dit door Griffith gemaakt ideo- lijke recht gewoonterechtelijke normen logische verwijt is er een onderscheid te en instituties in zich weet op te nemen maken tussen juridisch centralisme en

18 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 19 dat het ook anders kan. Men kan name- Ondanks de dominantie van het statelij- staatswil en recht lijk een ander startpunt voor redeneren ke recht, is het andere recht niet vol- nemen dan alleen de wet. strekt verdwenen. Het kan weer worden verschillen van elkaar Naast de dogmatische benadering kan ‘opgeroepen’. Met het oog op maat- men argumenteren met behulp van de schappijhervorming en het idee om al- Anarchisme en Recht (4) ‘topische benadering’ (van topos, ge- vast te beginnen moet dit een bemoedi- meenplaats). De gemeenplaats is hier de gend gevoel geven. Er lijkt mij niets op Thom Holterman door de rechter geciteerde gedachte van tegen mede in die lijn te werken, zeker een van de tegenstanders van Siné: ‘het nu we kunnen begrijpen waarom anar- Het anarchisme is niet gelijk aan anomie, ofwel normloosheid. Dit betekent dat verschijnse- misdrijf zit in het oog dat naar de teke- chisme niet betekent géén regels en even- len als norm en regel in de libertaire sociale orde wel degelijk een functie vervullen. Tegelijk ning kijkt’. Deze gedachte correspon- zeer dat we uitstekend zonder staat valt niet te ontkennen dat traditioneel het recht, als positief element, een marginale rol in deert met een andere bekende topos: kunnen. Wat dat laatste betreft nog het anarchistische kring heeft gespeeld. De fixatie op statelijk recht en vervolgens de scherpe be- honni soit qui mal y pense (schande over volgende. strijding daarvan, hebben gemaakt dat norm en regel vaak nauwelijks nog gezien kunnen hem die er kwaad van denkt). De topi- Wat anarchisten met staat verwerpen is worden als elementen van een andere rechtsopvatting dan die welke het statelijke recht sche benadering wordt hier beproefd dwangorganisatie. Dit betekent dat niet omvat. Daarbij vindt een concentratie op het strafrecht plaats. om ruimte te geven aan het gebruik van elke vorm van organisatie door hen Traditioneel laten anarchisten het recht hiermee samenvallen (en niet alleen zij, zo is mijn de vrije meningsuiting. wordt verworpen (dat zagen wel al met ervaring). Daarmee hebben zij een handvat om de bestaande kapitalistische maatschappij te Binnen een maatschappelijke orde die het voorbeeld van Kropotkin omtrent kritiseren. Aan die kritiek wil ik niets afdoen. Waar het mij hier om gaat is de aandacht te door statelijk recht wordt beheerst, kan de regeling van de scheepvaartbewe- centreren op niet-statelijk recht. men ook bepaalde verschuivingen op- ging, zie elders in dit nummer). merken, weg van dat statelijke recht. In het algemeen wordt erkend dat er ten Bij statelijk recht is het duidelijk: de sta- diend zelf, naar aanleiding van de Dat is bijvoorbeeld met geschillenbe- behoeve van bepaalde voorzieningen telijke wetgever wordt als enige bron Deense Mohammedkarikaturen, heeft slechting aan de gang. Het officiële, sta- boven-individuele besluiten moeten van recht erkend. We zagen dat elders in geschreven: ‘Het misdrijf zit in het oog telijke gerechtelijke systeem wordt in worden genomen. Wie bijvoorbeeld in dit nummer. Echter, hoewel de maat- dat naar de tekening kijkt’. Dus wie in veel gevallen als te tijdrovend en kost- postverkeer en treinverkeer, in drink- schappelijke situatie door het statelijke de betreffende karikatuur van Siné een baar ervaren. Dit heeft er toe geleid dat water, in distributie van gas en elektrici- recht wordt gedomineerd, treft men mogelijke belediging ‘ziet’, die creëert meer en meer tot bemiddeling (mediati- teit wil voorzien, wie de volksgezond- toch ook het bestaan van gewoonterecht die belediging zelf. Vervolgens, meent on) wordt overgegaan. Het gaat hier om heid en de medische zorg wil dienen, en zelfgekozen recht (in de vorm van de rechter, hoeft niemand een satirisch geschillenbeslechting ‘buiten de wet wie de volkshuisvesting wil ontwikke- overeenkomsten) aan. Evenmin mag weekblad te lezen. Bovendien vormen om’ door degenen die met elkaar in con- ling, die ontkomt niet aan het nemen men bijvoorbeeld over het hoofd zien de lezers van een dergelijk blad een oor- flict zijn. Zij worden daartoe bijgestaan van boven-individuele besluiten. Dit dat de (door de staat aangestelde) rech- deelkundig publiek, aldus de rechter. door een derde, die hen helpt een oplos- soort publieke voorzieningen, uitge- ter zich in zijn beslissing bij de interpre- Gelet op deze overwegingen, volgt vrij- sing voor het geschil te vinden. Die op- voerd in de sfeer van de functionele or- tatie van het statelijke recht mede kan spraak van Siné. lossing wordt dan vaak in een overeen- ganisatie, dringen zich aan ons op. baseren op heel andere elementen dan Tegen omstanders roept de laatste dan komst neergelegd (gekozen recht). Anarchisten ontkennen dit niet. het statelijke recht. uit: ‘Jullie zijn er zeker van dat het een Hoewel mediation een moderne vorm Een van de voordelen is dat de direct Een aardig voorbeeld van dit laatste le- echte rechter is?’ (Siné Hebdo, nr. 26.) Die van niet-statelijke rechtsvorming lijkt, is betrokkenen niet meer buiten de be- vert de Franse rechter in een zaak die is vraag kan opkomen als men een beeld hij al eeuwenoud. De middeleeuwse, sluitvorming omtrent dit soort voorzie- aangespannen tegen de karikaturist Siné van de rechter heeft dat met de visie van Friese asega heeft er iets van. Zijn werk- ningen worden gehouden.1 Het politie- ter zake van belediging van een bevol- Montesquieu overeenkomt: de rechter wijze is er een om samen met hen die in ke en het sociale vallen hier samen. De kingsgroep. Bij de in het geding zijnde als de mond van de wet. Natuurlijk be- een geding verwikkeld zijn, te zoeken functionele organisatie, die federatief karikatuur heeft Siné een vraag gefor- staan er vele van dit soort legisten waar- naar het recht. Uiteindelijk kunnen de gelaagd is, berust op ‘gelijken-syste- muleerd, maar het antwoord erop open- aan Montesquieu denkt, die een dogma- gedinggenoten zelf beslissen (want hun men’: de beslissingen worden genomen gelaten. In dit geval wordt erop gewe- tische benadering hanteren. Het voor- beslissing gaat boven die, welke de door en voor mensen die elkaars gelij- zen dat degene die de klacht heeft inge- beeld van de zaak-Siné demonstreert asega voorstelt). ken zijn. Duidelijk is dat dit alles niet

20 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 21 betekent dat ‘organisatie’ overbodig is. daarmee – theoretisch – geleid tot een boden en verboden desnoods met sieke motivatie. Deze bestaat uit psycho- Integendeel. De bedoelde functionele andere prioriteitsstelling wat hande- dwang te handhaven, zo vraagt hij zich logische variabelen als normbesef, ver- organisatie vereist coördinatie, noopt lingscategorieën aangaat. Wederkerig­ af. Hij doet dat in de tekst getiteld ‘Het trouwen, naastenliefde, interesse of pa- tot het maken van afspraken, leidt tot heid, samenwerking, afstemming nemen recht en de maatschappij’ uit 1888. ‘Het triottisme (de ‘andere motieven’ waar- regeling. Ook hier heeft het recht een de plaats in van concurrentie, wedijver. komt mij voor, dat deze vraag bevesti- over Hamaker sprak). Wanneer nu van functie. Gelet op het feit dat de staat als De maatschappelijke structurering zal gend moet worden beantwoord’, zegt buitenaf een prikkel wordt toegevoegd, dwangorganisatie in de geschetste con- die van een netwerk van functionele en hij. Waarom zou het onmogelijk zijn, zo zeg een verbod of een gebod van staats- figuratie niet meer meetelt, spreken we territoriale organisaties zijn om samen- vraagt hij zich af, dat mensen samenle- wege, dan kan die prikkel de plaats in- in dit geval over niet-statelijk recht. hang op sociaaleconomische en ecologi- ven (…) zonder dat er een overheid is, nemen van de intrinsieke motivatie. Op Maar dat betekent niet dat allerlei ge- sche terreinen te bereiken. Het is on- die aan de maatschappelijke gedragsre- die prikkel gaat men, door de concen- bruikelijke bestuursproblemen en mis- denkbaar dat de bedoelde interdepen- gels de hand houdt? De mogelijkheid tratie daarop, bijvoorbeeld vervolgens communicaties zich niet voor kunnen dentie zonder regulering en afspraken van een maatschappij zonder overheid met ontwijkend gedrag reageren. Bij el- doen… Laten we een en ander eens doeltreffend kan zijn. In deze sfeer zal kan ontkend worden alleen door hem, kaar genomen is het gevolg dat het door nader bekijken. men aan het opstellen van statuten den- die van oordeel is, dat het enige denkba- de staat sociaal gewenste gedrag juist ken en men zal overeenkomsten afslui- re motief van ’s mensen handelen tegen- afneemt. De staat verstoort dus met zijn reglementering ten. Het immanente rechtsdoel zal coör- over zijn medemens bestaat in vrees gebod of verbod de bereidheid van De functionele organisatie waarnaar zo- dinatie in plaats van subordinatie zijn. voor de overheid. Maar, zo vervolgt hij, mensen om zich sociaal te gedragen.5 juist werd verwezen, zal niet zonder re- Wat ik hiermee duidelijk wil maken is dat er zijn heel andere motieven om over- Overigens is dit inzicht tenminste al glementering kunnen. Afhankelijk van men recht en staatswil niet moet gelijkstel- eenkomstig te handelen. Het overgrote sinds William Godwin (1756-1836) in het onderwerp van reglementering len. Veel juristen doen dat wel. deel van de regelmaat, in het maat- anarchistische kring gemeengoed. Hij komen we bepaalde functies van het Anarchisten moeten zich daar niet door schappelijk leven om ons heen, heeft wijst al rond 1800 op de problematiek recht tegen, zoals de informatiefunctie laten afleiden. In die afleiding zit de ver- met vrees voor de overheid niets te ma- dat met het opleggen door middel van van het recht alsmede de integratie- en leiding om te denken dat in een libertai- ken.3 gezag van een op zich juiste handeling, coördinatiefunctie. Hoewel binnen een re samenleving het recht zal zijn afge- Ik verkondig hier dus geen nieuwe in- alle prijzenswaardige effecten die moge- anarchistisch kader dwang geen domi- schaft. Dat leidt er dan weer toe dat an- zichten. Het gaat om vooral sociologi- lijk bedoeld zijn, teniet worden gedaan. nante categorie is, betekent dit nog niet deren het idee van een libertaire samen- sche observaties omtrent wederkerige Wanneer men begint met wetten maken, dat men geen tegenwicht in die regle- leving kunnen bagatelliseren en in de betrekkingen in de samenleving, die zal men als reactie daarop weer nieuwe mentering zou inbouwen om elk machts- hoek van utopische hersenspinsels weg- buiten de staat om ont- en bestaan, wetten moeten maken. Zo stapelt zich streven te kunnen intomen. Het doel zetten. Maar wanneer blijkt dat recht waarmee men immanente normering wetboek op wetboek. De consequentie daarvan is gemeenschappen tegen voor- niet een identificatie met staatswil nood- op het spoor komt. Ook psychologische van deze oneindigheid van recht is zijn komende machtsbegeerte van mensen zakelijk maakt, zoals ik dat hier laat observaties kunnen daar heen leiden. onzekerheid, terwijl, aldus Godwin, te beschermen. Men spreekt hier over de zien, kan men een beroep op ‘recht’ Dit spreekt uit een artikel van twee he- wetten juist gemaakt heten te zijn om beschermingsfunctie van het recht. doen in zoverre men daar nut van ver- dendaagse economen, die erkennen dat een eind te maken aan tweeslachtigheid. Daartoe behoort ook de mogelijkheid wacht. er in de economie te weinig met de psy- Welke jurist zou nog durven pretende- om aan het verzet van desnoods één Opmerkelijk is overigens dat er reeds chologie rekening is gehouden. De titel ren dat hij alle recht beheerst, smaalt persoon gehoor te geven, als die zich eind negentiende en begin twintigste van hun artikel luidt ‘Waarom regels Godwin dan.6 presenteert.2 eeuw juristen zijn geweest die een niet- ons vertrouwen ondermijnen’. In dat ar- Een eeuw later wijst Kropotkin nog eens In de beschreven maatschappelijke situ- statelijke rechtsopvatting hebben uitge- tikel betogen zij dat marktprikkels, cor- op de generatie wettenmakers, die zelf atie vallen het politieke en het sociale dragen. Te denken valt aan H.J. Hamaker rigerende belastingen en boetes, anders niet meer weet waarover wetten hande- weer samen, is de ‘centralisatie van (1844-1911) die in 1877 tot hoogleraar dan men altijd dacht, juist het normbe- len. Dit is overigens ook menigeen bin- macht’ ingewisseld voor ‘coördinatie burgerlijk recht aan de universiteit te sef van burgers ondermijnen.4 nen de juridische kring niet ontgaan. van activiteiten’, ‘hiërarchische autori- Utrecht wordt benoemd. Is er een gere- Psychologen kennen dat effect al langer, Echter, vindt daar maar een gehoor teit’ voor ‘methoden van coöperatie’, gelde menselijke samenleving mogelijk schrijven zij. De theorie erachter, leggen voor. Vervolgens is het niet opmerkelijk ‘Sire-systemen’ voor ‘gelijken-syste- zonder overheid, bekleed met de macht zij uit, is dat mensen in veel van hun dat sociologisch ingestelde juristen èn men’. De paradigmawisseling heeft te gebieden en te verbieden en haar ge- handelen gedreven worden door intrin- anarchisten uit die tijd, van wie met

22 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 23 name Kropotkin er een is, met hun be- baseerde ik me mede op de Amerikaanse recht wijzen, maar over het algemeen schijnselen, zoals Heiligheid, Democra­ schrijvingen van sociologische grondbe- jurist Lon Fuller (1902-1978) die over zal men toch het heteronome recht vol- tie (God, Volk), bronnen van heterono- grippen als wederkerigheid, interactie, ‘implicit law’ spreekt.9 Voor zover dit gen. me legitimiteit zijn. De pretentie is dat coöperatie, zelfhulp en nabuurschap el- naar een overeenkomst verwijst, gaat Nu meen ik dat met hetgeen als achter- niet mensen, maar van buitenaf ingege- kaars opvattingen deelden. Zij waren het om recht dat die overeenkomst zelf grond bij het Sire-systeem is geschetst ven verschijnselen statelijke beslissin- daarvan niet op de hoogte omdat zij als voortbrengt. De overeenkomst is bij (zie elders in dit nummer), een deel van gen produceren. Dat vertaalt zich weer twee verschillende auteursgroepen in hem in dit kader dan ook een bron voor het eerbiedigingssysteem zichtbaar is in wantrouwen tegen de autonomie van gescheiden werelden opereerden. Dat is sociale orde, ofwel een middel om een geworden: de theologische herkomst vrije menselijke associaties, zo vat de pas later onderkend, zoals door Peter stabiel samenstel van interactionele ver- van gehoorzaamheid. Dit betekent dat Ronald Creagh de opvatting van de li- Heintz, die over de innerlijke verwant- wachtingen te scheppen. mensen al eeuwenlang gewend geraakt bertaire denker Eduardo Colombo sa- schap spreekt, die de moderne sociolo- Anarchisten leggen belangstelling aan zijn aan het opvolgen van wat boven men.13 gie met het anarchisme verbindt.7 de dag voor de vrije overeenkomst. Als hen gestelden hen bevelen. zij daarover spreken, is dat steeds in De acceptatie van het heteronome recht Hiermee ben ik op de vraag ingegaan Interactioneel rechtsbegrip verband met het scheppen van een so­ is daarmee op te vatten als het effect van waarom de meeste mensen leven naar In beschrijvingen van hun libertaire vi- ciale orde. De vrije (collectieve) overeen- die eeuwenlange gewenning om zich het eerbiedigingssysteem. Maar voor sies hebben anarchisten ook sociale nor- komst verschijnt als functie van autono- onderworpen te gedragen aan vreemd mijn gevoel speelt er een heel andere men geformuleerd. Die sociale normen mie, als zelfbepaling. gezag. Ieder van ons krijgt dit bij wijze vraag: hoe weten we ons uit die horig- laat ik in een bepaald perspectief met Het is voor een mens onmogelijk autar- van spreken met de paplepel ingegeven heid te bevrijden? De neiging is nu rechtnormen samenvallen. De door an­ kisch te leven en overleven. De mens en later doet bijvoorbeeld de gebruikte groot om naar de tekst getiteld De vrij- archisten geformuleerde sociale normen kan zich daarentegen wel autonoom terminologie de rest. willige slavernij van Étienne de la Boétie vormen allerlei mogelijke stelsels van manifesteren, maar autonomie is nood- We spreken over de overheid (van over- (1530-1563) te verwijzen – en diens raad intermenselijk consequent en coherent zakelijkerwijs een contextueel bepaald hangen), dus er komt iets van boven (de op te volgen: houd op met buigen!14 handelen. Het gaat om gecompliceerde begrip.10 Leven is samenleven. Hier lijkt Heer in de hemelen). De mens, eerst nog Die tekst is al enkele eeuwen bekend en samenweefsels van regels, waardoor zich een fundamenteel onderscheid af te ‘burger’ in de maatschappij, wordt ver- een massale terugtrekkende beweging menselijke gedragingen op elkaar kun- kunnen tekenen tussen wat enerzijds als volgens in een staatsverband tot onder- uit de vrijwillige slavernij zie ik niet. nen worden afgestemd en waardoor die sociaal anarchisme en anarchistisch daan gereduceerd: hij is onderworpen Toch is het in de onmiddellijkheid van gedragingen voorzienbaar worden. In communisme bekend staat en ander- aan de wetten van de staat (heteronoom het bestaan mogelijk die vrijwillige sla- juridische kring spreekt men dan over zijds individueel anarchisme wordt ge- recht). Zo is de mens niet terug in de vernij op te geven. Het kan in de prak- coreferentiestelsels. Het kenmerk daarvan noemd. Ik ga hier voorbij aan de discus- ‘staat van horigheid’, hij is er zelfs nooit tijk worden gebracht door – om bij ons is dat ze gemeenschappelijke oriëntatie- sie over de verschillen tussen sociaal en aan ontsnapt. onderwerp te blijven – anarchistisch schema’s vormen voor het gedrag bin- individueel anarchisme en constateer Mensen zijn en worden dus stelselmatig recht te produceren en dat in uitvoering nen menselijke verhoudingen, zoals dat dat in het anarchisme hoe dan ook de geconfronteerd met het idee dat bepaal- te brengen. En het mooie is, het gebeurt wordt genoemd. Hier is sprake van het ‘vrije associatie’ als basisorganisatie de als transcendent gepresenteerde ver- al! bestaan van ‘recht’ en van ‘rechtvor- geldt.11 Overigens is niemand verplicht ming’ buiten de staatswil om. Ik heb dit zich daarbij aan te sluiten. De mogelijk- noten een interactioneel rechtsbegrip genoemd. heid van Minus one12 blijft open. (1) Ik denk hier aan de structuur van het integrale federalisme zoals Proudhon dit als concept heeft Omdat het gaat om zelfgekozen regels In een discussie met Franse anarchisten geschetst in zijn Du principe federatief (1863). Zie daaromtrent het instructieve hoofdstuk ‘Le fédé- betreft het hier autonoom recht als te- is mij voorgelegd, dat ik herhaaldelijk – ralisme politique’ bij E. Jourdain, Proudhon, Un socialisme libertaire, Paris, 2009, p. 86-93. – (2) En laat niemand zich voor de gek houden: ook in een libertaire samenleving kan iemand dwars gaan lig- genhanger van heteronoom recht (het en terecht – de onderdrukking door de gen ten aanzien van een activiteit, waarbij niemand heeft gedacht dat daar individueel verzet van buitenaf opgelegde, statelijke, wet- staat kritiseer zonder echter te behande- tegen zou zijn (zoals het aanbrengen van een rioleringsbuis). Met behulp van een ‘interactief stu- tenrecht). len welk soort ‘eerbiedigingssysteem’ ringsproces’ is iedereen van het nut van het aanbrengen van die buis doordrongen geraakt, op die Het idee van het interactioneel rechtsbe- maakt dat mensen het normaal vinden ene persoon na… Dit is slechts één ondergeschikt en afgeleid probleem, niettemin moet het wor- den opgelost, ook in een libertaire maatschappij. Ik wil hiermee aangeven: ook al noemen we de grip heb ik een kwart eeuw geleden ont- dat ze buigen voor hun meerderen. Als voorgestane maatschappijstructuur decentraal-federaal, dan betekent dat nog niet dat alle proble- wikkeld aan de hand van een keur van dat niet duidelijk wordt, kan je bijvoor- men de wereld uit zijn. – (3) Een dergelijke erkenning komt men ook tegen bij de Italiaanse anar- anarchistische en juridische auteurs.8 Zo beeld wel op het bestaan van autonoom chist Malatesta als hij schrijft: ‘Wanneer er sprake is van een duidelijke noodzaak of nut om iets te

24 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 25 doen, en waarvoor het nodig is dat iedereen er aan meewerkt, dan moet een kleine minderheid het weten op te brengen zich bij de grote meerderheid neer te leggen…’. Malatesta in zijn ‘Réponse à de samenleving vormt la Plateforme’, als bijlage opgenomen in: D. Colson, L’anarchisme de Malatesta, Marseille, 2010, p. 171. – (3) H.J. Hamaker, ‘Het recht en de maatschappij’ (1888), in: Verspreide Geschriften, deel VII, 1913, p. 19-133 (zie p. 78-80). – (4) Het betreft een artikel van de Forum-pagina in de Volkskrant van de grondslag van rechtsregels eind februari 2007. De twee auteurs zijn J. Van der Weele en R. Van der Ploeg. – (5) Het artikel van Van der Weele en Van der Ploeg berust mede op het onderzoek van J. van der Weele, gedaan bin- Anarchisme en Recht (5) nen het European University Institute te Florence, en is getiteld ‘The Signalling Power of Sanctions in Collective Action Problems’ (26 februari 2007). – (6) W. Godwin stelt dit soort zaken aan de orde met name in zijn Enquiry concerning Political Justice and its Influence on General Virtue and Happiness, Thom Holterman (1793), Harmondsworth, 1976; zie ondermeer p. 685-689. – (7) P. Heintz, Anarchismus und Gegenwart, Berlin, 1973, p. 112-116. – (8) Voor literatuurverwijzingen zie Th. Holterman, Recht en politieke organisatie, Zwolle, 1986, (diss.), p. 154-166. – (9) Lon Fuller viel de beurt te eer te zijn ‘her- Over het algemeen laten libertaire denkers omvangrijke vrije associaties berusten op reële ontdekt’; zie W.J. Witteveen en W. Van de Burg, Rediscovering Fuller, Essays on Implicit Law and collectieve overeenkomsten. Deze dienen als grondslag voor maatschappelijke relaties tussen Institutional Design, Amsterdam University Press, 1999. – (10) Vergelijk E. Colombo, L’Espace poli- mensen. Zo’n relatie is bijvoorbeeld op te merken in het uitgangspunt: wie gebruik maakt tique de l’anarchie, Esquisses pour une philosophie politique de l’anarchisme, Lyon,, 2008, p. 117. – (11) van de producten van de vrije associatie, draagt bij aan de productie ervan. Daar verschijnt Waartoe ook de ‘vereniging van egoïsten’, als door Max Stirner voorgesteld, is te rekenen. Zie diens Der Einzige und sein Eigentum, (1844), Berlin, 1924, p. 179. – (12) Tevens de titel van een Engels de (impliciete) verplichting. individueel-anarchistisch tijdschrift dat jarenlang werd uitgegeven door M. Graham (pseudoniem Wie wil leven zonder zich aan de vrije associatie te binden is vrij daarin. Maar zo iemand S.E. Parker). – (13) E. Colombo geciteerd bij Ronald Creagh, ‘Au-delà du droit’, in: Réfractions, nr. krijgt wel een probleem indien hij gebruik wil maken van de door de vrije associatie gepro- 6, winter 2000, p. 84-85. – (14) E. de la Boétie, De vrijwillige slavernij, Amsterdam, 1997. duceerde collectieve goederen. Hoe zal op zijn ‘liftersgedrag’ worden gereageerd? Dat kan per situatie verschillen. Maar duidelijk is dat wie zich tegen het ‘vrije samenwerken’ verzet, zich in een vrije samenleving automatisch buiten de gemeenschap plaatst. Bakoenin is er duidelijk over: iemand die zijn vrij aangegane verplichtingen niet nakomt, kan een reactie van de gemeenschap verwachten (hij laat een nadere uitwerking ervan in het midden).

De verplichting, waarvan hier sprake is, perkt de vrijheid van de lener. Hij kan berust op een vrijwillige belofte. Som­ evenwel het geleende opnieuw trachten mige van die beloften kunnen uitdruk- te lenen. En voor zover er in de ver- kelijk gevraagd zijn. Andere worden plichting een beperkende regel wordt stilzwijgend gedaan door te voldoen gelezen, kan een lener er het algemeen aan vereisten die met gestabiliseerde in- belang van inzien, omdat hij met de mo- teractionele verwachtingen samenhan- gelijkheid van rolwisseling rekening gen. Dat kan als een beperking van vrij- moet houden: ook hij kan lener van een heid worden gezien, bijvoorbeeld als boek willen zijn dat als maar in bezit men vrijheid ziet als een absoluut en/of wordt gehouden door een andere le- abstract, metafysisch ‘iets’. Maar dat is ner…1 binnen het kader van het anarchisme Een volgend punt is dat een anarchisti- niet aan de orde. sche maatschappij door anarchisten niet Vrijheid is sociale vrijheid en wordt be- als conflictvrij wordt gedacht. Dat is te grepen als mogelijke vrijheid, die uit zelf ontlenen aan beschrijvingen van de in gewilde (en begrepen) solidariteit be- de toekomst geprojecteerde organisato- staat, zoals Malatesta dat eens formu- rische visies omtrent zo’n type maat- leerde. Om dit te begrijpen is het goed schappij. In die beschrijvingen vindt om te zien hoe bijvoorbeeld de Duitse men verwijzingen naar rechtbanken. rechtstheoreticus Kriele de volgende bi- Het is niet goed in te zien dat rechtban- bliothecaire regel uitlegt. De regel luidt: ken zich met andere zaken zullen bezig- ‘Het geleende dient op verzoek te wor- houden dan met geschillen en conflic- den teruggebracht’. Die verplichting be- ten. Wel laat zich het volgende beden-

26 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 27 ken. Het opheffen van fundamentele be- Maar eveneens zijn er die erop wijzen persoon vertegenwoordigt de PGA, van (geschreven) recht gebruik moet langentegenstellingen zal bijdragen aan dat anarchie wel betekent ‘géén heer- noch vertegenwoordigt de PGA enige maken. Maar ook al denkt men zonder het minimaliseren van de conflictstof sers’, maar niet ‘geen regels’. Welk type organisatie of persoon. Op die manier te kunnen, dan nog treden er in (regel- ten opzichte van de grote hoeveelheid regels vindt men in moderne voorbeel- worden coördinatie en communicatie matige) sociale contacten tussen mensen zaken die het bestaande bestel te ver- den terug, die ‘anarchistisch recht’ im- gestimuleerd en overheersing van de vormen van ‘regelgeleid gedrag’ op (so- werken heeft. In welke organisatorische pliceren? ene over de andere groep ontmoedigd. ciale contacten als bron van recht). Dit verbanden zullen de overblijvende con- Een van de bekendste voorbeelden is Verder vindt men er regels om comités betreft dan een ongeschreven vorm van flicten worden opgelost? wel het niet-hiërarchische mediarecht, in het leven te roepen die internationale recht. Indien men het recht begrijpt als Voor de hand liggend lijkt dat bijvoor- dat het netwerk Indymedia regelt. conferenties organiseren, waarbij die re- het geheel van regels met het oog op het beeld ‘bemiddeling’ een manier is die Indymedia kent een aantal regels te gels tevens de macht van deze comités ‘mogen’ en ‘moeten’ van samenlevende niet strijdig is met anarchistische denk- weten de ‘draft unity criteria’ en de beperken.2 mensen, dan is de samenleving de grond- beelden. ‘Diplomatie’ is dat evenzeer. ‘draft membership criteria’. Nieuwe Het blijkt dus een misvatting te zijn, zo slag van de rechtsregels.4 Zo spreekt Bakoenin de hoop uit dat groepen mensen worden aangemoedigd mag de conclusie luiden, dat binnen het conflicten binnen het door hem voorge- deze regels te volgen als zij collectieve anarchistische denken het gebruik van veroveringsstaat stelde maatschappelijke stelsel in een autonome media starten. Gegeven het recht en het beoefenen van rechtsple- In een langdurig historisch proces heeft diplomatieke sfeer worden afgewik- losse en niet op dwang berustende ka- ging onbestaanbaar is. Waar anarchisten men de staat in de plaats weten te stel- keld. Voor het geval dat een conflict in rakter van de niet-hiërarchische collecti- van toen en nu zich onverminderd tegen len van de samenleving. De staat is his- die sfeer niet tot een oplossing is te viteiten, worden de regels wel in de verzetten is van staatswege ingeroepen torisch een veroveringsstaat, waarvan brengen, zullen rechtbanken met die praktijk gebracht, maar zijn ze aldoor ‘klassenjustitie’. Zij verzetten zich niet de Duitse socioloog en econoom Franz taak worden belast. nog geformuleerd in ‘voorlopige’ ver- tegen diplomatieke en arbitrale conflict- Oppenheimer (1864-1943) in zijn boek Kropotkin laat zich op soortgelijke wijze sies. oplossing door een persoon of een groep De Staat (1908) de sociaalhistorische ge- uit. In de sociale orde waarin elke taak Een ander aansprekend voorbeeld is te personen, die geacht wordt geïnfor- schiedenis heeft geschreven: de staat is wordt vervuld door vrije associatie en ontlenen aan modern, intern werkend meerd te zijn over de oriëntatieschema’s op roof gebouwd! Dat eenzijdig interve- federatie, zal men geen behoefte meer niet-hiërarchisch ‘ondernemingrecht’. van waaruit partijen handelen. Waarom niërende karakter zit nog steeds in het voelen aan een regering, zo stelt hij. Hij Sommige hedendaagse ondernemingen dan toch het bestaan van die hardnekki- begrip statelijkheid, dat wil zeggen: in de ziet ook de oorzaken van conflicten staan zich erop voor dat zij handelen in ge misvatting? vorm van eenzijdige gezagsbinding. Dat zeldzamer worden, maar wanneer deze de geest van het anarchisme, waar elke Het anarchisme staat een vrije, antikapi- is het samenleven van mensen gaan be- toch voorkomen, dan dienen ze te wor- medewerker bij toerbeurt bepaalde acti- talistische samenleving voor. De rede- heersen. den bijgelegd langs de weg van de viteiten verricht, zoals daar zijn: lijkheid ervan is angstaanjagend voor Het instituut staat verschijnt dus nog scheidsgerechten. Malatesta oppert dat, - coördinerende bezigheden; Sire-systemen van welke hoedanigheid steeds als ‘overweldiger’.5 In vele state- in het geval mensen een conflict met el- - handwerk als bewerken van boeken ook. De ideologen van die systemen lijke bestuurs- en strafwetten toont hij kaar hebben, zij dit voorleggen aan een (bij een drukkerij); stellen daarom het anarchisme als uto- zijn gewelddadige kant, met name in- vrij en zelfgekozen scheidsrechter. - dienstverlenende bezigheden (telefoon pisch voor (of, om meer vrees aan te dien de toepassing van die wetten tot aannemen). jagen, als terroristisch). Dat wordt voor- doel heeft mensen te breken, te vernede- anarchistisch recht Ook wordt er van anarchistisch recht al gevoed door een bepaalde voorstel- ren, te infantiliseren. Daar tekent zich de Gelet op het voorgaande is het verde- gesproken in de context van internatio- ling van zaken: het anarchistisch maat- pathologie van het bestaande systeem digbaar te spreken over een ‘anarchisti- nale politieke actiegroepen. Als voor- schappijmodel kent geen recht en wijst af. Terecht is hier sprake van tirannie of sche rechtsopvatting’. Ik deed dat al een beeld daarvan dient de coalitie van elke verplichting af. Zo’n maatschappij beter van een ‘totalitaire stand van kwart eeuw geleden en tot mijn ver- zulke groepen binnen de Peoples’ Glo­bal kan niet functioneren, is dan de conclu- zaken’, een verwoording die ik ontleen wondering vind ik die zienswijze nu Action (PGA), die met een aantal organi- sie. Men heeft met zwevers (of plegers aan de Franse jurist en psychoanalyticus terug in moderne voorbeelden. Daarbij satiebeginselen werkt. Deze beginselen van aanslagen) van doen… zo stellen de Pierre Legendre.6 wordt zonder omwegen gesproken over vindt men terug in bepalingen, waar- tegenstanders het voor. En met hun ver- De aandacht voor niet-statelijk en anar- anarchistisch recht. Zeker, nog steeds zijn mee beoogd wordt vorming van hiërar- oordeling van utopisch, drukken zij uit: chistisch recht dat hier aan de orde is ge- er anarchisten die uitgaan van de tegen- chie te voorkomen. Zo luidt een van de Wij willen het niet.3 weest, heeft zijn nut voor zover men strijdigheid tussen ‘anarchie’ en ‘recht’. bepalingen: geen enkele organisatie of Met dit alles wil ik niet zeggen dat men (anarchisten bijvoorbeeld) er gebruik

28 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 29 van kan en wil maken in hedendaagse, ons ertoe dat wij ons niet laten afleiden door mensen zelf gecreëerde situaties een fundamentele kritiek te formuleren het KRITISCH EN CONSTRUCTIEF POTENTIEEL (in door hen als libertair gepresenteerde aangaande die actualiteit. Die zal even- organisatievormen). Het heeft eveneens wel in het perspectief moeten staan van van het anarchisme een functie in de discussie, waarin anar- de gewenste verandering van de actuele chisten verweten krijgen zich volledig situatie. Dat perspectief moet men dan Anarchisme en Recht (6) van ‘het recht’ te distantiëren. Wat ove- wel weten te schetsen… rigens, zoals we zagen, geenszins het De strijd voor een libertaire samenle- Thom Holterman geval is. Met het oog op een toekomsti- ving is dus nog steeds noodzakelijk om ge situatie zijn er zelfs ontwerpen van te worden gevoerd. Het is geen gemak- Het anarchisme is een ‘bron’ met een zeker potentieel. Men kan in de omgeving van die grondwetten gemaakt.7 kelijke opgave. In een interview, enkele bron de denkbeelden opdoen om gevestigde sociale situaties te deconstrueren en om opgeleg- Door op dit laatste te wijzen stel ik niet jaren voor zijn overlijden, erkende de structuren bloot te leggen. In dat geval spreek ik over het kritisch potentieel van het de realiteitswaarde ervan aan de orde, Agnoli: ‘Wanneer dat niet zo zwaar zou anarchisme. En de economische situatie in de wereld verschaft een uitgelezen gelegenheid maar vraag ik aandacht voor het feit dat zijn, hadden we allang de vrijheid en die te benaderen vanuit het perspectief van dat potentieel. er aan gedacht is om er een opzet voor gelijkheid bereikt’.8 We zitten dus nog Nadat de banken zich in 2008 hebben weten te ontdoen van hun onverteerbare kredietlasten te leveren. En, akkoord, de actuele maat- steeds in de fase van het kritiseren van en de staat daarbij als absorptiesysteem diende, zijn de ‘Schurken zonder Grenzen’ onver- schappelijke omstandigheden nopen die actuele situatie. moeid over gegaan tot de orde van de dag: graaien.1 De samenleving moet maar de overge- nomen schuldenlast verwerken. Anno 2011 zien we dat in dit kader sommige banken wor- noten den genationaliseerd (Dexia Bank België door de Belgische staat; Proton Bank door de (1) M. Kriele, Recht als praktische Vernunft, Göttingen, 1979, p. 44, 53. – (2) De voorbeelden zijn ont- Griekse staat). Ondanks dat al: geen kijk op revolutie. De dempingsfunctie van het politieke leend aan de site: http://encyclopedia.kids.net.au/page/an/Anarchist_law?title=Consensus_ systeem in samenwerking met staatsrepressie, gestoeld op statelijke recht, hapert niet. minus_one . Zie ook de Engelstalige Wikipedia, het lemma: Anarchist law. – (3) Zie het interview van Colin Ward en anderen met Paul Goodman, ‘Utopian means they don’t want to do it’, in: Anarchy, nr. 85, Vol 8, maart 1968, p. 87-89. – (4) Men kan dit lezen via de weg van het Romeinse Het anarchisme zal zich dan ook vooral niet zijn opgelost. Die basisconflicten recht, zoals J. ter Heide dit verwoordt in zijn boek Kort begrip van Romeins recht, Amsterdam/ als ‘kritisch potentieel’ manifesteren. doen zich in zijn diagnose dáár voor, Brussel, 1967, p. 2. – (5) De literatuur aangaande het proces van ‘staatsvorming’ en ‘staatsgeweld’ Het accent zal liggen op de analyse van waar er geen gelijke toegang tot en deel- is enorm. Het usurpatoire karakter is talloze malen beschreven, zowel door anarchistische als door andere auteurs. Ik verwijs slechts naar enkele teksten, zoals: M. Bakoenin, Statelijkheid en anarchie de wijze waarop het politieke subsy- name in de materiële bronnen van de (1873), verschillende edities; P. Kropotkin, De staat – zijn historische rol (1897), verschillende edities; steem zijn greep op de sociale orde weet maatschappij is. De poging van ‘de poli- F. Oppenheimer, Der Staat (1908); Ch. Tilly, Coersion, Capital and European States AD 990-1992, te continueren. Die ‘greep’ manifesteert tiek’ om dit zo te houden maakt dat de Oxford, 1992. – (6) In het totalitarisme is namelijk de eigen wil (van de persoon) geofferd. Legendre zich, afhankelijk van de sociaal-econo- maatschappij met involutie van doen merkt dit op als hij over ‘politieke communicatie’ spreekt, maar waar het in feite gaat over de con- trole op het gesprokene en over allerlei vormen van ‘toezicht’; zie P. Legendre, ‘Droit, mische situatie, op uiteenlopende wij- krijgt, dat wil zeggen met afbraak en Communication et Politique’, interview met D. Dayan en J.-M. Ferry, in: Hermès, nr. 5-6, 1989, p. zen. Dat wil zeggen, in de loop van de verzwakking van democratische en juri- 30. – (7) Zie bijvoorbeeld A. Schreider, Die föderative Räterepublik, Verfassung, Entwurf und vele jaren zijn er ‘transformatieproces- dische instituties. Daarbij vindt het ‘sys­ Denkschrift, Berlin, z.j. (1919); P. Besnard, Le monde nouveau, Organisation d’une société anarchiste, sen’ te signaleren. teem’ steeds huurlingen om in gevallen Paris, z.j. (1934), (recente vierde herdruk). – (8) J. Agnoli geïnterviewd in: Neues Deutschland, 9-10 mei 1998, p. 14. Een van de scherpzinnigste pogingen waarin dat nodig wordt geacht, druk uit om het bestaan ervan te beschrijven, le- te oefenen met geweld en intimidatie.2 verde Johannes Agnoli. Omdat hij niet Aldus slaagt het ‘systeem’ in de discipli- een statische beschrijving geeft van de nering van velen en de marginalisering stand van zaken van toen, leest zijn De van bepaalde groepen. Dit alles geheel transformatie van de demokratie uit 1967 in lijn met de trend van permanente uit- Illustraties (Nederlandse vertaling: 1971) alsof het breiding van staatsveiligheidsstructu- De tekening op het omslag is van een onbekend kunstenaar en is ontleend aan het blad A onlangs is geschreven. ren. Hier is van een constante sprake, Contretemps nr. 41 (september 2011). Alle overige illustraties in dit nummer zijn ontleend aan Le De kern van Agnoli’s gedachte vindt want ik denk aan een periode van meer Monde libertaire, met uitzondering van die op pag. 54. Dit is een originele tekening van Manuel men in het begrip involutie en beschrijft dan een eeuw, lopend van de tijd van de Kneepkens. (Redactie) wat er aan de hand is als de basisconflic- ‘worgwetten’ (1893-1894) tot en met de ten in een kapitalistische maatschappij tijd van de affaire Tarnac (2008 tot

30 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 31 heden), een affaire die zich heeft kun- praktijk wordt bevestigd.7 zeggen met maffia-methodes. maatschappij, zonder dat het een blauw- nen voordoen op grond van wat ik con- Het tweede element is dat van de conso- Het verzet dat zich aftekent na een der- druk levert. Wel vindt men beginselen trasubversieve criminologie noem.3 In lidatie van de oligocratische positie van gelijke analyse van de situatie, heeft een opgesomd zoals Colin Ward eens deed.11 anarchistische kring heeft dit facet bij- organisaties die in de verstatelijkte par- subversief karakter. Agnoli heeft dat ui- Organisaties moeten zijn: vrijwillig, voorbeeld aanleiding gegeven tot de tijen zijn vertegenwoordigd. Agnoli acht teraard onderkend. Dat blijkt uit bijdra- functioneel, tijdelijk, klein. Daar komt discussie over: leven in de uitzonderings- hiermee in overeenstemming, dat het gen van hem in de jaren zestig en zeven- het federalistische beginsel bij als kern staat.4 perspectief op een crisis de wisselwer- tig en het weerklinkt tot in zijn af- van wat hij anarchistische sociale theo- Het is onvermijdelijk dat hier de term king stimuleert tussen enerzijds de scheidscollege als hoogleraar politicolo- rie noemt. Anderen zullen spreken over fascisme valt.5 Waar Agnoli van fascisme drang om de bevoegdheden en macht gie aan de Vrije Universiteit Berlijn (win- de theorie van de spontane orde. Dit spreekt, gaat het bij hem over specifieke van de staat uit te breiden (zo men wil: ter semester 1989-1990). Beginnend in alles kan worden gedacht als geflan- juridisch-institutionele elementen, die het machtsstreven van de politici) en an- de bijbelse (Eva)9 en mythologische sfeer keerd door anarchistisch recht… Elders samenhangen met ‘leiderschap’, met derzijds het verlangen naar een extra (Prometeus en Antigone) doorlopend in dit nummer heb ik daar aandacht aan ‘sterk staatsgezag’, met de ‘autonomie’ waarborg van de gevestigde maatschap- tot in het heden, is Agnoli op zoek ge- besteed. Op die plaats heb ik niet ge- van de staat ten opzichte van de maat- pelijke orde. Dit laatste eventueel in de gaan naar sporen van subversiviteit. sproken over gerechtigheid (justice) hoe- schappij. Als hij kapitalisme en fascisme vorm van een politiestaat, dat wil zeg- Daarbij wijst hij erop, mede aan de hand wel dat had gekund, zoals bijvoorbeeld met elkaar in verband brengt, is het niet gen een desnoods gewelddadige garantie van subversieve denkers als Spinoza en Proudhon dit tot een van zijn leerstuk- om te betogen dat het kapitalisme het van bestaande privileges. Bakoenin, wat het betekent de oppositie ken heeft gemaakt. fascisme ‘wil’. Wat het wil is de politieke Agnoli voegt hier aan toe, dat hoever tegen heerschappij en uitbuiting in de Proudhon heeft getracht het recht zijn garantie van zijn winst. Het wordt dus het moderne kapitalisme zich ook van praktijk te brengen en deze tegelijk te geloofwaardigheid en zijn kracht terug bekeken in termen van zijn ‘functionali- het fascisme verwijderd moge hebben: overdenken.10 De analyse van Agnoli te geven (tegen de pervertering van het teit’. Wat stelde Agnoli vijfenveertig jaar het prefascistisch liberale roepen om de beschouw ik als een van de samenstel- wettelijke recht door de staat in). Die ge- terug vast met het oog op deze zienswij- ‘sterke staat’ herhaalt zich op een post- lende elementen van het kritisch poten- loofwaardigheid is aan de orde daar ze? fascistisch-neoliberale wijze. Het con- tieel van het anarchisme. waar bij hem gerechtigheid zijn intrede Een essentieel bestanddeel van de poli- cretiseert zich in de bereidheid van de Hij neemt in dat geval de staat in het vi- doet. Schrijft hij niet: ‘opdat er tussen re- tieke staat wordt uitgemaakt door twee geprivilegieerden om zelf offers te bren- zier. Door diens functie als ‘demper’ te delijke mensen een samenleving is, zal elementen die elkaar veronderstellen. gen en zichzelf te besnoeien, als daar- beschrijven kan hij de transformatie van er een wederkerig raderwerk aanwezig Het eerste element is dat van de econo- door de vrijheid beter kan worden be- de democratie nader uitwerken. Die moeten zijn: dat kan slechts werken met mische concentratie en maatschappelij- schermd. Zo worden delen van de eigen functie en de transformatie zijn verpakt behulp van een ander beginsel, het mu- ke oligarchisering. Oligarchie is impli- zeggenschap over de productie aan in statelijk recht. Dit maakt het mogelijk tualistische beginsel van het recht’.12 ciet aan georganiseerde macht (bijvoor- staatsinstanties overgedragen, aldus om naast een fundamentele staatskritiek Nu is gerechtigheid een containerbe- beeld in grote politieke partijen). Een Agnoli.8 ook een rechtskritiek te ontwikkelen. grip. De vraag is dus wat Proudhon volk dat zijn macht ‘overdraagt’ (aan In dit perspectief gezet maakten we in Die zit mede verpakt in de verwerping ermee voor heeft om het te gebruiken. politieke partijen) verliest zijn soeverei- 2008 mee waartoe vele banken in grote van statelijk recht (zie elders in dit num- Het is in dit geval goed een onderscheid niteit. Agnoli bedient zich hier voor zijn delen van de wereld in ruil voor zeker- mer). te maken naar ethische elementen en zienswijze ondermeer van hetgeen de heid omtrent hun bestaan (ontvangen Inmiddels is duidelijk dat het kritisch elementen van procedurele en functio- Duitse socioloog Robert Michels (1876- van staatssteun), bereid waren te doen potentieel veel dieper en breder is opge- nele aard. Wat de ethische kant aangaat, 1936) aannemelijk maakt in zijn boek (zich tijdelijk ten aanzien van bepaalde bouwd dan menig tegenstander van het verwijst Proudhon naar een oud (en ook over het partijwezen.6 Ook de Engelse handelingen onder staatscuratele plaat- anarchisme voor mogelijk houdt. Bo­ bijbels) beginsel: ‘doe anderen wat u wil anarchist Colin Ward legt in de jaren sen). Tevens werd hiermee, opnieuw, de vendien wordt het kritisch potentieel dat zij u doen; doe anderen niet wat u zestig van de twintigste eeuw al uit hoe functionaliteit van de staat bevestigd: geflankeerd door eenconstructief potenti- niet wil dat zij u doen’ (door hem al ge- je Proudhon en Bakoenin vanwege hun absorptie van overgedragen problemen (de eel. Daar ga ik nu op in. formuleerd in zijn eerste grote werk, kritiek op de parlementaire en socialisti- bufferfunctie), waarna alles bij het oude Anarchistische auteurs hebben vanaf Wat is eigendom? (1840)).13 Redelijk han- sche theorie kan zien als voorlopers van kan blijven. Het doel is het ‘systeem’ in- ongeveer midden negentiende eeuw al- delende mensen zullen dit beginsel tot Michels. Ward voegt hieraan toe dat zijn tact te houden met alle nodig geachte lerhande constructieve beelden gepro- richtsnoer nemen in de omgang met el- oligarchietheorie telkens weer door de middelen, inclusief intimidatie, dat wil jecteerd met betrekking tot een libertaire kaar.

32 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 33 Ik ben van mening dat de morele kant wijze heb ik in elders in dit nummer op- laatste jaren zijn daarvoor ook de ter- rotatiesystemen, terugroepingsrecht, et van gerechtigheid meer het werkterrein genomen bijdragen getracht, binnen li- men prefiguratie en prefiguratief hande- cetera) onderdelen voor een anarchis- van rechtsfilosofen is. Ik houd mij, zon- bertaire perspectieven, een bepaalde len in zwang. Daarmee wordt bedoeld tisch constitutioneel recht. Dit recht flan- der mij daarbij te bedienen van het ge- vorm van rechtsdenken in te passen en dat men libertaire sociale relaties tot keert die vorm van democratie (directe bruik van het begrip gerechtigheid, op het bestaan van anarchistisch recht te ontwikkeling brengt binnen de bestaan- democratie) die is losgemaakt van de meer bezig met de theorie van het recht wijzen. de maatschappij, die daarmee vooruit- vorm (de indirecte) die het kapitalisti- en relevante organisatie- en bestuurs- Vanzelfsprekend vergeet Cantzen niet grijpen naar een toekomstige maat- sche winststreven veilig moet stellen, problemen die het menselijk handelen de anarchistische theorievorming en de schappij.19 door het afwentelen van statelijkheid. aangaan. Daarmee zit ik meer aan de libertaire perspectieven in te zetten voor In dat perspectief is ook het artikel in Le Menselijkheid is nu de leidende factor. kant van de anarchistische sociale theo- een anarchistische kritiek op de bestaan- Monde libertaire te begrijpen, getiteld Op de site van ¡Ya Basta! is daarvoor een rie. Ook daar ben ik niet diep op in ge- de, kapitalistische, maatschappij. Daarbij ‘Maatschappijen tegen de staat’.20 Wat beschrijving van Mathias Bienstman te gaan omdat anderen dat reeds in vol- spreekt hij over de noodzaak van per- daarin tot uitdrukking wordt gebracht, vinden, waaruit ik citeer: ‘De recente za- doende mate hebben gedaan. Wat dat spectiefwisseling, in feite zoals ik dat actualiseert Cantzen met een heden- patistische initiatieven op het vlak van laatste betreft wil ik hier slechts één deed wat het statelijke en het niet-state- daags voorbeeld. Het beschrijft kort de onderwijs, gezondheidszorg, media en tekst onder de aandacht brengen, te lijke recht aangaat. Het kritisch potenti- maatschappelijke reorganisatiestrijd van justitie kunnen ook de andersglobalise- weten het boek van de buiten Duitsland eel van het anarchisme wint aan over- de zapatisten21 in de arme zuidelijke ringsbeweging inspireren. Het blijkt weinig bekend geworden politicoloog tuigingskracht door deze samenhang deelstaten van Mexico. Ondanks onder- weldegelijk mogelijk om in de praktijk Rolf Cantzen. De titel ervan luidt met constructieve elementen. Libertaire drukking van regeringszijde (nationaal de mens en niet de winst centraal te stel- Weniger Staat – mehr Gesellschaft. Freiheit hervormingsconcepten laten zich zo ook zowel als federaal) en uitbuiting door len. (…) Als de indianen in Chiapas (een – Ökologie – Anarchismus (Frankfurt a. in gedeelten introduceren, bijvoorbeeld multinationals, hebben honderdduizen- zuidelijke deelstaat van Mexico) in hun M., 1987; herdrukt). om een parallelle libertaire economie tot den indianen in dat deel van Mexico een zelfgemaakte schapenwollen kleren Een van de uitgangspunten van zijn ontwikkeling te brengen. vorm van zelfregering tot stand weten door de moderne winkelstraten van de tekst is dat het anarchisme niet één weg De hervorming van de maatschappij is te brengen. Met hulp van de zapatisten stad San Cristobal wandelen, lijken ze verabsoluteert om een vrije maatschap- in anarchistische kring beschreven met zijn er autonome gemeenten opgezet achterlijk. Zo voelen ze zich vaak ook. pij te verwezenlijken en dat anarchisten behulp van beschouwingen over revo- die bestaan naast de officiële gemeen- De overbodigen kunnen zich echter wel niet één maatschappelijke organisatie- lutie en evolutie (Reclus)14, over revolu- ten. Tevens zijn scholen, gezondheids- nuttig en waardevol voelen als ze parti- vorm voor de ware houden. Veeleer tie in stadia van ‘utopieën naar topieën’ centra, culturele centra en vormen van ciperen in een cultuur die andere zaken gaat het hen erom verschillende machts- (Landauer)15. Het gaat daarbij om tel- rechtspraak in het leven geroepen. waardeert dan de eindeloze consump- vrije organisatievormen naast elkaar te kens opeenvolgende ‘standen van za­ Het door hen opgezette bestuurssys­ tie. Binnen zo een alternatieve cultuur laten bestaan, die ik in het algemeen ty- ken’, gedacht zonder eindfase. Daarbij teem werkt met korte termijnen van ver- kunnen ze met een herwonnen zelfver- peer als ‘gelijken-systemen’. Hiër­­ar­ wordt in de theorie van het anarchisme tegenwoordiging (twee jaar voor zitting trouwen de stap zetten naar de postka- chisch­-centralistische maatschappij­ revolutie slechts gerechtvaardigd, indien in gemeenteraden; in andere organisa- pitalistische zelforganisatie. Organisa­ ­ struc­­­turen (met hun ‘Sire-systemen’) zij tevens een devolutie is, een afwente- ties werkt het rotatiesysteem zelfs met tie­wijzen zoals de autonomie van de za- wor­­den afgewezen ten gunste van com- len van gezag en geweld, zoals een termijn van enkele weken). In het patisten die bewust de mens en niet de plementaire, decentrale structuren, te Constandse dat formuleert.16 Ik neem systeem wordt het terugroepingsrecht winst centraal stellen’.22 realiseren in devolutieve processen in van hem het gebruik van de term devo- gehanteerd. Aldus worden collectieve, De menselijkheid in het anarchistische de maatschappij. Sprake is van een anar- lutie over.17 sociale taken in de structuur van een recht levert een centraal stellen van de chistisch pluralisme. Het verschijnsel hervorming waaraan ik netwerk van gemeenschappen onderge- mens op. In het statelijke recht is de Aan het anarchisme ontleent Cantzen denk, verloopt via verschillende, sa- bracht, die in hun gemeentelijke zelfor- staat centraal gesteld. Dat laatste laat lij- dan libertaire perspectieven die zicht menlopende deelprocessen. Het ene ganisatie directe democratie en een ken alsof daarmee het door de staat ge- geven op een anarchistisch gestructu- proces betreft het afwentelen van de brede participatie van de plaatselijke be- produceerde recht een neutrale instel- reerde maatschappij. Vervolgens laat hij oude vormen (devolutie), het andere be- volking nastreven. ling is, want naar zijn pretentie ‘zonder zien hoe een bepaalde opvatting over treft het vooruitgrijpen naar, het reeds In feite leveren deze bestuurstechnische aanzien des persoon’ van toepassing. ecologie positief met het anarchisme in uitwerken nu, van nieuwe vormen van elementen (basisorganisaties, gefede- Maar in het menselijke bestaan geldt: in verband is te brengen. Op soortgelijke maatschappelijk leven (anticipatie).18 De reerde basisorganen, zittingstermijnen, niets neutraal.

34 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 35 noten (1) Wie nog twijfelt is het lezen aan te raden van de Franse onderzoeksjournalist Marc Roche, Le Jurrie Zuidema overleden (1919 - 2012) capitalisme hors la loi, Paris, 2011. – (2) Zie M. Rajsfus, Les mercenaires de la république, Paris, 2008. – Op dinsdag 13 maart 2012 overleed op bijna 93-jarige leeftijd onze oude kameraad Jurrie (3) Zie bijvoorbeeld de Franse ‘worgwetten’ (lois scélérates) die elke vorm van anarchistische pro- Zuidema. Op vrijdag 16 maart werd hij in stilte in kleine kring gecremeerd. paganda in de kiem moesten doen smoren. Een en ander wordt beschreven in de heruitgegeven Jurrie Zuidema werd in 1919 geboren in een rood nest in het Groningse Zuidbroek, nabij brochure met drie teksten uit 1898-1899, zie: F. De Pressensé, Un juriste, É. Pouget, Les lois scéléra- Hoogezand-Sappemeer. Zijn grootouders waren als arbeiders reeds het socialisme toegedaan. tes de 1893-1894, Marseille, 2008. Een voorbeeld uit het heden? Zie naar aanleiding van de Franse Op de dag dat Wilhelmina op de troon kwam hingen ze een rode vlag uit, in plaats van de ‘affaire Tarnac’, Alain Brossat, Tous coupat tous coupable, le moralisme antiviolence, 2009. De ‘affaire Nederlandse driekleur. Het werd een hele rel, maar de vlag bleef hangen! Zijn vader was de Tarnac’ begint in november 2008. Met een overmacht aan antiterreurpolitie wordt een groep van eerste dienstweigeraar in Groningen. negen mensen van bed gelicht, in hun boerderij in het dorp Tarnac. Zij zouden een ‘criminele or- Ook Jurrie weigerde dienst, toen hij in 1939 voor de keuze stond, omdat hij, zoals hij zei, niet ganisatie van terroristische strekking’ vormen en behoren tot ‘ultralinkse anarcho-autonome krin- onderdanig kon zijn. ‘Niemand heeft voor mij te bepalen wie ik dood moet schieten.’ Hij heeft gen’ (typering verzonnen door het Franse ministerie van binnenlandse zaken). Wat maakt hen ver- er tweeëneenhalf jaar voor gevangen gezeten. dacht? Zij beschikken niet over draagbare telefoons (wel over een vaste telefoon, die al een jaar In oktober 1941 kwam Jurrie vrij. Het verzet vanuit de gereformeerde hoek informeerde of hij wordt afgeluisterd). In de schuur is ook een ladder aangetroffen… Kort na de inval van de politie belangstelling had deel te nemen aan het verzet. Hij had echter geen belangstelling samen te schreef de Italiaanse kritische maatschappijfilosoof G. Agamben een open brief over deze affaire; werken met mensen die hem en zijn anarchistische overtuiging voorheen verketterden. Hij zat zie de site: http://www.devrije.nl/archives/00002528.html . Tot op heden (februari 2012) kent de in de oorlog nog een tijd ondergedoken na te zijn getipt dat de Duitsers hem zochten. affaire nog geen gerechtelijke afloop. Er is inmiddels in Frankrijk een ‘contrasubversieve crimino- In het noorden van Nederland werd na de oorlog het Noordelijk Gewest van Vrije Socialisten logie’ ontwikkeld, waarmee ondermeer de Franse socioloog M. Rigouste zich in kritische zin bezig (NGVS) opgericht. Dit was een regionale bundeling van krachten in de drie noordelijke provin- houdt; zie bijvoorbeeld diens Les marchands de peur, La bande à Bauer et l’idéologie sécuritaire, Paris, cies. Het kampeerterrein ‘Tot Vrijheidsbezinning’ in Appelscha speelde in de activiteiten een 2011. – (4) Een studie over de uitzonderingsstaat vindt men bij G. Agamben, État d’exception, Parijs, belangrijke rol. In beide organisaties was hij jarenlang actief, ook als bestuurder. 2003. Ook het Nederlandse wettenrecht is er met strafrechtelijke en publiekrechtelijke bepalingen Na 1975 raakten Jurrie en zijn vrouw Aaf betrokken bij de nieuwe generatie dienstweigeraars, op toegesneden. Verder kan de overheid, waar die dat denkt nodig te hebben, teruggevallen op de die zich als ‘totaalweigeraars’ manifesteerden, omdat ze geen beroep deden op de Wet gewe- Wet buitengewone bevoegdheden burgerlijke gezag (die het inrichten van concentratiekampen tensbezwaren militaire dienst (van 1923). Deze totaalweigeraars werden door de mensen rond mogelijk maakt; er wordt immers over interneren gesproken) en de Coördinatiewet uitzonde- het terrein in Appelscha ondersteund. Jurrie en Aaf speelden een sleutelrol in de groep Antinor, ringstoestanden. – (5) In de jaren 1966-1979 heeft Agnoli daar in artikelen ruime aandacht aan be- die ouders van deze dienstweigeraars informeerde, steunde en begeleidde. steed. Die artikelen zijn gebundeld uitgekomen onder de titel Faschismus ohne Revision (Freiburg, Jurrie bleef ook deelnemen aan de activiteiten van de anarchistische beweging. In 1983 steunde 1997). Een doorwrochte beschouwing daarover vindt men bij W. Bonefeld, ‘On Fascism: A note on hij de totstandkoming van het Documentatiecentrum Vrij Socialisme in Utrecht waarvan hij Johannes Agnoli’s Contribution’; zie voor deze beschouwing, waaraan ik hier een en ander ont- lange tijd bestuurslid is gebleven. En hij deed mee aan het Landelijk Anarchistisch Overleg leen, de site: http://libcom.org/library/on-fascism-bonefeld . – (6) R. Michels, Zur Sociologie des (1986-1990). Het was in deze periode dat ikzelf Jurrie leerde kennen. Hij was aanwezig bij vele Parteiwezens, Untersuchungen über die oligarchische Tendenzen des Gruppenlebens (1911), vele herdruk- acties waar het ging om het militarisme en kernenergie aan de kaak te stellen. Hij verbond zich ken. – (7) C. Ward, ‘Anarchism as a theory of organisation’ in: Anarchy, nr. 62, Vol. 6, 1966, p. 98-99. met de toenmalige jongeren die actief waren, en steunde hun activiteiten ook financieel ruim- – (8) Agnoli, De transformatie van de demokratie, Nijmegen, 1971, p.55. – (9) Het is Eva die in zijn hartig. ogen begiftigd is met een portie subversiviteit. – (10) J. Agnoli, Subversive Theorie, ‘die Sache selbst’ Op het kampeerterrein in Appelscha bleef hij vasthouden aan het oorspronkelijk uitgangspunt und ihre Geschichte, Freiburg, 1996. – (11) C. Ward in: Anarchy, nr. 62, Vol. 6, 1966, p. 97-109. – (12) dat het terrein ten dienste stond van de activiteiten van de beweging. Hij ergerde zich aan men- P.-J. Proudhon, De la justice dans la Révolution et dans l’Église, t.1, p. 296, geciteerd bij : J. Jourdain, sen die hun individuele belangen lieten prevaleren en liet dat ook onomwonden blijken. Hij Proudhon. Un socialisme libertaire, Paris, 2009, p.10. Zie ook de juridische studie van S. Chambost, was in de jaren negentig de regisseur en pleitbezorger van de overdracht van het sterk vergrijs- Proudhon et la norme, Pensée juridique d’un anarchiste, Rennes, 2004. – (13) P.-J. Proudhon, Qu’est-ce de stichtingsbestuur, de eigenaar van het kampeerterrein in Appelscha, aan de meer jonge que la propriété ?Ou recherches sur le principe du droit et du gouvernement, (1840), Garnier-Flammarion, krachten in de beweging die sterk bij het terrein waren betrokken. Paris, 1966, p. 68. – (14) E. Reclus, Evolutie, revolutie en het anarchistisch ideaal, (1898), Amsterdam Bij de restauratie van het gebouw op het kampeerterrein in Appelscha was het grote gebroken (met voorwoord van Domela Nieuwenhuis). – (15) G. Landauer, Revolution, (1907), Berlin, 1974, geweer dat ooit zijn huis sierde, definitief gesneuveld. Prompt zegde hij geld toe voor het plaat- zie met name p. 12-17. – (16) A.L. Constandse, ‘De verschijningsvormen van het anarchisme’, in: sen van een nieuwe, antimilitaristische maquette op het gebouw. Typisch Jurrie. De Gids, nr. 4, 1974, p. 245-257; p. 249. – (17) Devolutie is wel een juridisch begrip, maar daar ver- ‘Ik doe niet aan heldenverering, ik verbeeld me niets, niks geen flauwekul. Ik doe wat ik vind wijs ik niet naar. Het gaat hier om afwenteling afgeleid van het werkwoord afwentelen. Met een dat ik moet doen. Ik zal nooit vergeten uit welk nest ik kom. Het systeem valt niet te verande- devolutief proces verwijs ik naar het afwentelen van statelijkheid; statelijkheid heeft hier de bete- ren, omdat we er zelf aan mee doen,’ vertelde hij in onvervalst Gronings dialect. Uitspraken die kenis van het vermogen om te verschijnen in de vorm van eenzijdige gezagsbinding. – (18) Th. hem raak typeren – een man die volstrekt zichzelf was. Holterman, Anarchistische staatsopvatting. Een paradox?, Deventer, 1980, p. 14, 21. – (19) Uri Gordon, Arie Hazekamp ‘Anarchism reloaded’, in: Journal of Political Ideologies, februari 2007, p. 29-48. – (20) ‘Sociétés con- tre l’État’, in : Le Monde libertaire, bijzonder nummer 39, 15 juli – 8 september 2010, p. 19-20. – (21) Een interview met Jurrie Zuidema staat onder de titel ‘Laat ik je één ding zeggen’, in Buiten de Orde, Het betreft aanhangers van de antikapitalistische beweging die streeft naar autonomie van de in- jaargang 22, anarchistisch kwartaalblad van de Vrije Bond, herfst 2011. diaanse bevolking in Mexico. Naamgever van de beweging is de Mexicaanse anarchistische op- Jurrie werkte meer dan eens mee aan projecten en uitzendingen waar hij zijn ervaringen als dienstwei- standelingenleider E. Zapata (1879-1919). – (22) Mathias Bienstman, ‘Het zelfbestuur van de geraar deelde. In 1991 werkte hij mee aan de radiouitzendingen van de Vpro over het gevangenisstelsel Zapatisten’, overgenomen uit: http://yabasta2.yichalal.be/Het-zelfbestuur-van-de-Zapa­tisten?de­ in Nederland ‘Achter slot en grendel’. Deze uitzending is via de volgende link online te beluisteren: but­_articles=40 . http://weblogs.vpro.nl/radioarchief/2011/04/07/achter-slot-en-grendel/

36 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 37 HET VLOOIENPARK kende, in de naburige kerk ondergebrachte TEGEN DE (RECHTS)STAAT? ment? Dat is een relatief machteloos be- Dubbele boterham met kaas 4 zogenaamde illegale Marokkanen die in ok- Sterke Verhalen 11 stuursorgaan, dat suggereert de bevolking te tober 1978 alsnog hun verblijfsvergunning representeren, maar in vele opzichten onde- De zandvlakte bood uitzicht tot aan de kregen, en in een nieuw AntiCityCircus in ‘Meneer, u bent anarchist, dat heb ik op inter- mocratisch blijkt te zijn. Het parlement is Amstel, en dan tot ver op de Binnen-Amstel. 1979. Het jaar daarop was de sfeer weder- net gezien. Dan bent u toch tegen de staat? echter als forum interessant, nuttig om de Ooit was het terrein bebouwd geweest en het zijds zo verhard dat er geen sprake meer van Dus ook tegen de rechtsstaat, terwijl u zegt staat tot openheid te dwingen, mogelijk in- was natuurlijk het plein van de spreekwoor- kon zijn. Maar goed, een pleinbezetting met dat de democratie zo belangrijk is. Hoe zit formatie opleverend waarmee je buitenparle- delijke vlooienmarkt van Nederland. Die tenten en ‘guerrillatuinieren’, daar was al er- dat, meneer?!’ Louise, een slimme meid uit mentair misschien verder kunt. Dat is alle- was verhuisd, de vlakte vroeg om ontgin- varing mee opgedaan vóór de bezettingsbe- een van de mbo-klassen waar ik maatschap- maal in een notendop beschreven en leent ning. weging die in 2011 begon. Hoewel wij allen pijleer aan geef, zorgt er met haar vraag voor, zich uiteraard voor nadere uitleg. Maar niet Een haag van vogelkers, vermoedelijk de bezield waren van streven naar een betere en dat alle 32 leerlingen hun ogen met een uit- hier en niet nu. Wel nog even de crux van het Amerikaanse, ook wel bospest genoemd, mooiere wereld in het algemeen, was het di- dagende twinkeling op me richten, benieuwd kort samengevatte betoog: ik heb ‘de staat’ markeerde aan de oostkant mijn persoonlijke recte doel van de actietuin het tegenhouden hoe ik me hieruit ga redden. Zij zullen zich zoals die hier bestaat inclusief het parlement tuintje. Er werd aarde gestort bovenop het van de bouw van een stadhuiscomplex – niet realiseren dat zulke vragen mij juist de zoals dat hier functioneert heel wat liever zand waarop de straatstenen hadden gele- later moeiteloos omgetoverd tot een combi- mogelijkheid bieden om de verdieping aan dan de staat in andere ontwikkelde landen gen. Wij vroegen ons niet af of de grond mis- natie met een operagebouw – en het streven de leerstof te geven, die het lesgeven pas echt als pakweg de VS, Rusland, China, Italië. En schien vervuild mocht heten, de verhalen naar cityvorming door het als altijd door de leuk maakt. Niet een uurtje per week, waar dan knikken mijn leerlingen instemmend, over gifgrond doken net een of twee jaar later PvdA gedomineerde stadsbestuur. demissionair minister-president Rutte graag want met de praktijken van de pseudodemo- op grote schaal op. Van de tomaten en de Als er iets blijvends van het Vlooienpark is mee koketteert, maar als serieuze baan, naast craat Obama, de oligarch Poetin, de kampi- venkel waarvan ik zaad uit Italië had geïm- dan zou het wel eens de aanwezigheid van mijn werk als journalist. Eerder heb ik mijn oen doodstraffen-uitdeler Hu Jintao en de porteerd herinner ik mij niet dat er iets opge- duizendblad tussen de straatstenen op het leerlingen de werking van het parlement uit- maffiabaas Berlusconi hebben ze tijdens eer- komen is dat ik heb kunnen oogsten. Wel Waterlooplein kunnen zijn. Het was, naast gelegd en na de val van het kabinet en het be- dere gesprekken in de klas uitgebreid kennis aardappelen: gewoon de piepers van een het verbouwen van eetbare gewassen en sluit tot nieuwe verkiezingen heb ik hen aan- gemaakt. Over tot de orde van de dag. ‘We plastic supermarktzak in de grond stoppen, bloemen, ook de bedoeling het zand zoveel bevolen om de politici van links en rechts de zouden het nog even over Griekenland heb- ze lopen wel uit en krijgen nazaten. Ze mogelijk vast te leggen door middel van zelf komende weken nauwgezet te volgen in het ben, naar aanleiding van de vraag van vorige smaakten gronderig, hun naam waardig. Je geïntroduceerde wilde planten. Mijn dui- nieuws, zodat de leerlingen als kersverse week over de euro en Europa…’ moest er maar niet aan denken hoeveel hon- zendblad heeft het verbazend lang volgehou- stemgerechtigden op 12 september weten op Welke democratie? den er waren uitgelaten op het Waterlooplein. den als stadsplant toen het te bestrijden ge- wie ze stemmen. Stemmen? Aanbevolen door Een enkeling verbouwde hennep, die kwam bouw er eenmaal stond. een anarchist die ooit de campagne ‘Stemmen Zo zitten we meteen weer middenin de nooit toe aan eigen oogst. is toestemmen’ initieerde en van een brochu- kwestie waar we vaak op terugkomen in die Toen het op naamgeving voor ons park/tuin- Op de plaats van het joodse weeshuis staat re, posters en ansichtkaarten voorzag, die im- lessen: wat is democratie? Democratie is ver- complexje aankwam was de keuze wat mij nu een gedenksteen, larmoyant, alsof het pliciet suggereerden dat stemmen zinloos dorie ooit juist bedacht in Griekenland. Het betreft niet moeilijk: het eiland heette van weeshuis niet pas dertig jaar geleden is ge- was, ja zelfs collaboratie betekende? Jazeker. was van meet af aan een mooi woord, van oudsher Vlooienburg, de vlooienmarkt was sloopt. Ik zal nooit weten of ik er echt een ruit Het lijkt dus, dat het kan verkeren en dat het dèmos (volk) en kratéo (heersen), maar al in de er verdreven en het park had een vlooiig ka- ingegooid heb, met een steen opgedragen een gerechtvaardigde vraag is, hoe dat actu- klassieke stadsstaat Athene was het geen rakter: Vlooienpark dus. De ontginning was aan een meisje dat mijn revolutionaire ge- eel te rijmen valt, zonder afstand te doen van stelsel waar de bevolking echt regeerde, laat het vervolg op het AntiCityCircus, 1978, een zindheid meende te moeten betwijfelen. Het de kwalificatie anarchist. staan zich adequaat vertegenwoordigd voel- verzameling tenten en ‘gebeurtenissen’ of weeshuis diende in zijn laatste jaren als te- de. Ook Italiaanse stadsstaten als Florence, evenementen. Er waren gezamenlijke tui- kenkamer voor de Stopera. Achteraf twijfel ik De kern van het antwoord op Louises vraag Genua, Venetië tijdens de renaissance waren niertijden en tussendoor kon je zelf aan het aan mijn werpvermogen, toen niet. En het ligt voor de lezer van dit blad waarschijnlijk slechts in naam democratieën, in werkelijk- werk: er was een kist gereedschap waarvan je Vlooienpark had een magische werking op wel voor de hand, maar zal ik hier voor de heid regeerden wisselende families van oli- als medetuinder een sleutel had. Het Circus mijn liefdesleven, maar laat ik hier aangeko- goede orde toch even formuleren: ja, ik ben garchen die elkaar en rivaliserende clans/fa- kreeg een vervolg in 182 uur voor de 182, een men dan ook maar stoppen. ‘tegen de staat’ zolang die niet werkelijk de- milies bovendien voortdurend bestreden. doorlopend actiefeest terwille van hongersta- André de Raaij mocratisch is georganiseerd. Een echt demo- Nadien is democratie lang een synoniem cratische staat heeft nog nooit bestaan, maar voor zwak bestuur geweest, met een latent ri- ik denk wel dat de rechtsstaat zoals wij die sico op zich als tirannen ontpoppende voor- nu kennen het dichtste bij het idee van een mannen, precies zoals het eeuwenlang in werkelijke democratie komt. En het parle- Rome was gegaan. Uit de onafhankelijk-

38 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 39 heidsverklaring van de Verenigde Staten of meer jaren een aanzienlijke democratische verder zal afnemen en dat de strafrecht- Rechtsstaat in crisis (1776) bleek dat de opstellers (vooral Thomas inperking. Ook het partijenstelsel belemmert spraak wordt gemarginaliseerd. Boetes, taak- Jefferson, maar met instemming van verte- tot op de dag van vandaag een werkelijk de- Dat wil zeker niet zeggen dat de zaken er straffen en korte vrijheidsstraffen worden al genwoordigers van de koloniën) behept mocratische vertegenwoordiging van de be- hier zo geweldig voor staan. Kort voor de val zonder rechter door de overheid zelf opge- waren met door de Europese Verlichting ge- volking. van het kabinet heeft een binnen het systeem legd. Het is in toenemende mate de overheid ïnspireerde democratische concepten, zoals Vandaag de dag wordt onder democratie van relatief onafhankelijk ‘instituut’ als de die straft. Ook de klassieke taak van de rech- het republicanisme, dat erfopvolging uit- alles verstaan en worden landen als Ombudsman in de persoon van Alexander ter om de burger tegen de overheid te be- sloot, de soevereiniteit aan het volk toebe- Azerbeidzjan, Oekraïne, Turkije of Roemenië Brenninkmeijer zich zeer scherp uitgelaten schermen komt volgens Corstens in het ge- deelde en een verkozen president bepleitte. achteloos democratieën of op z’n best ‘demo- over de ogenschijnlijk systematische aanval- drang. Deze kritische noten zijn afkomstig Deze ideologie was opgekomen door de cratieën in opkomst’ genoemd, terwijl deze len van ‘de politiek’ (lees: het kabinet Rutte/ van topmensen uit de rechterlijke macht zelf wens zich af te zetten tegen het corrupte aan essentialia als scheiding der machten niet Wilders en zijn entourage) op aloude princi- en daarnaast van een prominent toezichthou- Britse bestuur, verpersoonlijkt door de eens voldoen. Hoeveel van de betogers op pes van de rechtsstaat. Politici becommenta- der en officiële klachtenafvanger als de om- Londense parlementariërs en hun geparen- het Tahirplein in Caïro en op de andere plek- riëren in toenemende mate en bovendien budsman. Dat kan dus moeilijk worden afge- teerde of anderszins nauw gelieerde aristo- ken van de ‘Arabische Lente’ beseffen dat de- prematuur rechterlijke vonnissen; kritische daan als kattenpis. cratische verwanten die de koloniën in het mocratie betekent dat vrouwen dezelfde en afwijzende adviezen van de Raad van westen bestuurden. Maar ook de Founding rechten hebben als mannen? Dat vrijheid van State (gezien haar soms conflicterende taken Een vergelijkbare ontwikkeling voltrekt zich Fathers beseften dat een democratisch bestel godsdienst en levensbeschouwing een fun- zelf trouwens geen democratisch modelinsti- internationaal, zo stelt de Duitse rechtstheo- risico’s met zich brengt en maar beter be- damentele voorwaarde is? Dat vrijheid van tuut) over wetsontwerpen worden gene- reticus Gunther Teubner in een themanum- perkt kon worden, te beginnen met een ge- meningsuiting ook betekent dat iemand vrij- geerd, het parlement biedt onvoldoende te- mer van het tijdschrift Rechtsfilosofie & rechts- schreven grondwet die weliswaar prachtige elijk mag beweren, dat de koran vol leugens genspel, het kabinet lijkt bezig aan een af- theorie (2011/3). Teubner waarschuwt, dat principes verwoordde met iconische begrip- staat en de profeet Mohammed een pedofiel braak van de rechtspraak, kortom de pluri- waar de politiek een autonome factor wordt, pen als vrijheid, gelijkheid en recht op het na- was? Dat het leger zich onvoorwaardelijk forme rechtsorde dreigt langzaam maar zeker deze een potentiële overheerser wordt. Thom streven van geluk, die echter niet van toepas- dient te onderschikken aan het parlement en te worden uitgehold. In plaats van zich deze Holterman illustreert dit op zijn blog met het sing waren op de talrijke slaven in het land, de regering? Dat wetten primair dienen om goed onderbouwde kritiek aan te trekken en voorbeeld van een conferentie van de 47 lid- laat staan op de autochtone inwoners, de in- de burgers tegen de overheid te beschermen? om te zetten in concrete actie, wist de Tweede staten van de Europese Raad in april jongst- dianen, en dus op essentiële onderdelen on- Dat onafhankelijkheid van de rechterlijke Kamer niets beters te doen dan Brenninkmeijer leden, in Brighton: ‘Engeland heeft haar half- democratisch. Met de verjaging van de macht betekent dat rechters geen opdrachten op het matje te roepen en uitgebreid te kapit- jaarlijkse presidentschap van de Raad van Britten beschouwden de kolonisten zich als kunnen krijgen, en dat zij evenmin ontslagen telen. ‘VVD, maar ook PvdA en PVV kwa- ministers te baat genomen om voorstellen te de rechtmatige inwoners en daarmee grond- kunnen worden? Dat ambtenaren burgers men diskwalificerende termen tekort’, schreef doen om de rechtsbevoegdheid van het Hof bezitters van Noord-Amerika en onder aan- zonder onderscheid als gelijken dienen te be- Folkert Jensma even nadien in NRC- van de Rechten van de mens in te perken. voering van George Washington, zeer anti- handelen? Ik vrees dat heel wat van de en- Handelsblad, er meteen op wijzend dat de om- (…) Engeland stelde voor het Hof zich te indiaans, praktiseerden zij ten opzichte van thousiaste betogers een aantal van deze toch budsman niet alleen stond in zijn kritiek. laten beperken tot de “meest ernstige schen- de autochtone Amerikanen een politiek van principiële factoren veeleer als ‘westerse de- Integendeel, het hoogste rechtscollege in ding van de rechten van de mens”. Naast het gedwongen integratie óf verdreven worden. cadentie’ zullen kenschetsen en zich zo niet Nederland had juist zijn jaarverslag gepre- argument dat dit de werkdruk voor het Hof Zoals bekend heeft het laatste al gauw sterk alleen in Egypte maar ook elders weer door senteerd, waarbij procureur-generaal Fokkens zou verlichten, werd ook een gevoelsargu- de overhand gekregen en werden tot ver in partijen laten inlijven die naar de vorm de- zelfs sprak van een dreigend ‘vastlopen van ment in gebracht want “er werd mee voorko- de negentiende eeuw de indianen stelselma- mocratisch lijken, maar in wezen onver- de rechtspraak’. Naar zijn oordeel wil de po- men dat het Hof zijn reputatie zou bezoede- tig uitgeroeid, waarna de weinige overgeble- draagzaamheid in het vaandel hebben, omdat litiek teveel sturen, zijn er teveel ondoor- len met het controleren van na­tio­nale beslis- venen slechts met grote moeite burgerrech- zij de fundamentele mensenrechten niet wer- dachte regelingen en veranderingen inge- singen die van een te gering belang zijn”. Een ten verwierven. Land of the free! kelijk erkennen en het concept van de rechts- voerd (het voorgenomen boerka-verbod van dergelijke vage formulering heeft de beteke- staat niet wezenlijk nastreven. Ik wil niet pre- Rutte/Spies/Wilders nog niet eens meegere- nis van het openstellen van sluisdeuren: met Ook in Europa zijn de democratische stelsels tenderen dat het concept van democratie kend) en trekken achtereenvolgende kabinet- behulp van wat ik “argumentatieve wille- lang beperkt gebleven, waarbij censuskies- waarin ik ‘tegen de staat’ kan zijn zaligma- ten te weinig geld uit om de rechtspraak te keur” noem is zo praktisch elke nationale be- recht de norm was en niet alleen de overgrote kend is, maar de ontwikkelingen in Oost- laten uitvoeren wat er gevraagd en beloofd slissing buiten het rechtsbereik van het Hof te meerderheid van onbemiddelde mannen Europa, Noord-Afrika en het Midden-Oosten wordt. Ook Hoge Raad-president Corstens “sluizen”… De vergadering is niet meege- maar ook alle vrouwen stemrecht ontzegd stemmen me behoorlijk somber. Vooralsnog betoonde zich ongekend kritisch. Hij voor- gaan met de Engelse voorstellen tot dergelij- werd. Bovendien vormt de parlementaire zie ik helaas de zaak van de mensenrechten spelde dat als gevolg van het beleid van afge- ke ingrepen in het Verdrag. Maar dit zal niet vertegenwoordiging met mandaten van vier niet of nauwelijks vooruitgang maken. lopen jaren het vertrouwen in de rechtspraak het eind zijn van het “drijven” in die richting

40 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 41 tot inperken van het rechtsbereik van het van de rechtsstaat. Hij komt tot de onthutsen- Hof. Le Monde meldt namelijk ook dat de de conclusie, dat de trias politica, de splitsing in memoriam Jacques Giele (1942-2012) Franse ambassadeur bij de Raad van Europa, van staatsfuncties in wetgevende, uitvoeren- Op 6 april 2012 overleed de in 1942 geboren Jacques Giele, historicus van de vroege arbeiders- Engeland bedankte zo “moedig” te zijn ge- de en rechterlijke macht in Nederland in feite beweging in Nederland. weest alle wegen te hebben benut (“explorer niet meer bestaat, maar is vervangen door Vaak was Jacques te vinden op zijn vaste stek, een bankje buiten bij Café Krom in de toutes les pistes”) om de jurisdictie van het een ‘structuurloos universum’. Niet lang Utrechtsestraat in Amsterdam, de straat waar hij ook woonde. Daar kon hij boeiende verhalen houden over zijn vroegere werk als historicus en prachtige anekdotes vertellen uit de geschie- Hof in te snoeren. Als de vos zijn passie nadat ik die ongemakkelijke, maar in heldere denis van het anarchisme. Jacques leidde de laatste jaren een teruggetrokken bestaan. Met de preekt, boer pas op je kippen!’ lijnen vastgestelde analyse had doorgewor- academische wereld wilde hij niets meer te maken hebben. De sluipende neutralisering van de rechterlij- steld, legde ik mijn mbo-leerlingen de begin- ke macht en de bedenkelijke rol daarin van selen van de leer van Montesquieu uit. Ik Hij debuteerde in 1968 met het boek De pen in aanslag, over Nederlandse revolutionairen rond de gevestigde politiek is voor wat betreft de wist inmiddels, dat de toepassing van de 1848. Daarvoor kreeg hij destijds de Fibulaprijs voor geschiedenis. In de jaren zeventig publi- Nederlandse situatie al eerder indringend scheiding der machten in ons land in de cate- ceerde hij diverse artikelen in het Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, over wat zijn specialiteit werd: de ontluikende Nederlandse arbeidersbeweging in de negentiende eeuw. Als eerste wist gedocumenteerd en becommentarieerd door gorie sterke verhalen was beland, maar ik hij het ontstaan en de geschiedenis van de Nederlandse tak van de Eerste Internationale in oud-rechter Willem van Bennekom in zijn es- heb het hun niet verteld. Nog niet. kaart te brengen, een baanbrekend werk, gepubliceerd als De Eerste Internationale in Nederland saybundel Op drijfijs. Over het functioneren Boudewijn Chorus 1868-1876 (1973). Evenzeer vernieuwend was zijn insteek bij zijn benadering van die vroege ar- beidersbeweging. Giele was met name geïnteresseerd in de geschiedenis van de gewone man en vrouw, de Nederlandse arbeider en arbeidster in de tweede helft van de negentiende eeuw. Met zijn doorwrochte studie Arbeidersleven in Nederland 1850-1914 (SUN, 1979) en met zijn ini- tiatief de Arbeidsenquête van 1887 opnieuw uit te geven, verschenen als Een kwaad leven (Uitgeverij Link, 1981), gaf hij hieraan vorm, juist in een periode dat arbeidersgeschiedenis volop in de belangstelling kwam te staan.

Met zijn studie over het Spaanse anarchisme, Arbeiderszelfbestuur in Spanje 1936-1939 (Anarchistiese Uitgaven, 1975) had hij willen promoveren. Zijn promovendus, Jacques Presser – auteur van Ondergang – was te weinig bekend met het onderwerp en schakelde Arthur Lehning in. Deze las op Pressers verzoek het manuscript. Direct na lezing belde Lehning Presser op met de mededeling: ‘Absoluut briljant! Onmiddellijk laten promoveren!’ De promo- tie ging echter niet door, vermoedelijk in verband met Gieles plotselinge vertrek bij de Universiteit van Amsterdam, waar hij van de ene dag op de andere zijn baan opzegde. Jacques maakte daarna reizen naar de Balkan en naar Zuid-Amerika. Terug in Amsterdam werd hij straatmuzikant. Met zijn accordeon was hij vaak op de Zeedijk te vinden om in café’s te spelen. Hij raakte geïnteresseerd in de muziek en poëzie uit Albanië en vertaalde graag Albanese dichters. Gepubliceerd zijn deze vertalingen nooit, Jacques vertaalde alleen voor zichzelf. Uitermate verheugd was hij toen Kelderuitgeverij enkele jaren geleden zijn boeken over de Eerste Internationale en Spanje herdrukte. Geheel tegen zijn gewoonte in verscheen hij onver- wacht op een boekenbeurs in Paradiso, waar zijn Spanje-boek voor het eerst te koop was. Jacques was tevens bestuurslid van het Ferdinand Domela Nieuwenhuis-fonds, en ook al ver- scheen hij niet op iedere vergadering, zijn nauwkeurigheid als lid van de kascommissie van het fonds werd gevreesd.

Al vroeg was duidelijk dat Jacques in de wieg gelegd was om ‘door te leren.’ De pastoor in zijn Brabantse geboortedorp en leraren op een internaat speelden daarbij een stimulerende rol. Zijn jeugdherinneringen zette hij ooit op papier (ongepubliceerd) en liet hij me lezen: een soms wrang, maar ook hilarisch verslag van een opgroeiende, tegendraadse jongen, die zich vanuit een arme streek in Brabant wist op te werken tot een gewaardeerd geschiedenisdocent en his- toricus. We zullen Jacques missen op het bankje bij Krom. Martin Smit

42 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 43 REACTIES & DISCUSSIES gint al opvallende gelijkenis te vertonen met MACHT EN EMANCIPATIE: EEN STRIJD verte, Paris, 2011). De auteurs zijn de autono- de legendarische, zo niet bijna mythische Uit het land van Proudhon 19 me a.f.r.i.k.a.gruppe, Luther Blissett en Sonja Crisisbericht ‘jaren zestig’ (die grotendeels in de jaren ze- Brünzels. Plotseling werkte het ideologische gruwel- ventig vielen trouwens). Studenten en docen- Macht wordt vaak omschreven als het ver- Onder de door hen voorgestane communica- sprookje over de afwezigheid van ‘een alter- ten in Québec demonstreren tegen enorme mogen van de een om de ander te laten doen tie-guerrilla vatten de auteurs andere vor- natief’ voor het kapitalisme – in het heersen- collegegelden, worden getroffen door een ge- wat er van hem of haar wordt verlangd, des- men van politieke strijd, dan die reeds heel de vertoog tot voor kort steeds al dan niet legenheidswetje dat demonstreren moet ver- noods tegen wil van de ander. Het streven lang in de sfeer van het politiek activisme in ‘vrije’ markteconomie genoemd – niet meer. bieden en honderdduizenden gaan de straat om van die vreemde wil bevrijd te raken, is gebruik zijn. De communicatie-guerrilla richt Na ruim dertig jaar is het door de mand ge- op. Franstalig protest, begonnen op de sym- onder de term emancipatie bekend. Macht en zich op de modern-feodale structuren en ui- vallen door instortende banken die plotse- boolgeladen datum 22 maart (toeval overi- emancipatie kennen vele gedaantes. De on- tingen in onze maatschappijen, zoals die zich ling met enorme staatssteun overeindgehou- gens) en culminerend (tot nu toe) in de derlinge samenhang tussen die twee ver- openbaren in nationalisme, seksisme, patriar- den moeten worden. Het is niet eens zeker of maand mei – nee, het is geen herhaling en de schijnselen wordt uitgemaakt door strijd. chaat, racisme en de kapitalistische produc- de verontwaardigden een helder alternatief gelijkgeschakelde pers die bij studentenpro- Over deze verschillende zaken blazen ze in tiewijze. voor ogen staat, maar het verhaal waarmee test in Frankrijk altijd begint te meieren over het land van Proudhon hun partijtje mee. De feodale structuren en uitingen daarvan inmiddels meer dan een generatie sufgepraat mei ’68 zwijgt zoveel mogelijk over Québec. Zo Christine Delphy, Franse sociologe en filo- zijn te herkennen in een ‘culturele grammati- is wordt niet meer geslikt. Wat deze en andere mobilisaties in ieder sofe, die al jaren tegen patriarchaat en racis- ca’, die zich als ‘dominante orde’ vertoont. En wat nu? Italië, Griekenland, Spanje, geval opleveren is de ‘revolutie in het hoofd’ me strijdt. Waar zij zich in haar boek Classer, De communicatie-guerrilla heeft tot doel de Tunesië en Egypte (ik zou eerder van een en de bevrijding die gezamenlijke actie altijd dominer. Qui sont les autres’? (Paris 2011, her- ‘culturele grammatica’ te laten ‘ontploffen’, ‘mediterrane lente’ spreken dan wat er in de met zich meebrengt – een roes misschien, druk van 2008) over druk maakt, is de vraag: bijvoorbeeld door ‘omkering’. Ze maakt dus staatsmedia wordt gezegd) hebben de weg maar ook een ervaring die men de rest van wie benoemt anderen om welke reden tot de een dissident gebruik van die grammatica en gewezen. Maar nog nergens heeft de massa- het leven meedraagt. ander? interpreteert de ‘tekens’ ervan op een getor- mobilisatie tegen crisis en bezuiniging geleid Het woord ‘revolutie’ is al vaak gebruikt de De reden is om argumentatie te hebben om deerde wijze. Dit moet dan een subversieve tot een uitdaging van de macht op een ande- afgelopen twee jaar in verband met de nieu- die ander te onderdrukken. De ‘ander’ wordt werking hebben. In Italië werd indertijd bij- re wijze dan door demonstraties. Laat ik zo we verzetsbewegingen. De enige twee lan- daarvoor eerst gestigmatiseerd en daarna voorbeeld de slogan op reclameborden voor eerlijk zijn meteen te zeggen dat ik ook niet den waar de mobilisatie tot de val van de weggezet. Dat gebeurt met vrouwen, ho- het Duitse kruidenbitter gewijzigd in ‘Ik zou weten hoe dit in zijn werk zou moeten macht heeft geleid kunnen ook weer niet als mo’s, moslims , zwarten… Zij allen hebben in drink Jägermeister omdat Seveso vol met di- gaan en hoe zo’n uitdaging op een hogere toonbeelden van grote verandering gelden – de bedoelde argumentatie een punt gemeen: oxine zit’. vorm van (of liever: echte) democratie zou de preventieve contrarevolutie slaat zelfs fors hun inferieure status verklaart zich uit hun Tegen de staat kunnen uitlopen. Het is gemakkelijker te zeg- toe in Egypte – maar hierover valt, evenals ‘anders zijn’. Anders dan wie? De blanke, he- gen wat je niet wilt, en zelfs hieraan toe te met betrekking tot Griekenland bijvoorbeeld, teroseksuele man… Het uitoefenen van macht, leidend tot onder- voegen wat je wel wilt, dan de contouren van nog niets definitiefs te zeggen. Steeds schril- Het beeld van dat type man maakt onderdeel drukking, heeft ook statelijke vormen. Het verwezenlijking van een andere maatschap- ler wordt de ongeloofwaardigheid van de uit van de dominante ideologie, zoals Delphy beste om daarvan af te komen is het opheffen pij zichtbaar te maken. Sommige anarchisten verplichte loonarbeid (waartoe GroenLinks die wenst te bestrijden. Zij heeft zich dan ook van de staat – maar dat is sneller gezegd dan en zelfs herleefde marxisten hebben het over nu ook zo mooi oproept) die een steeds ab- in de loop van de jaren verzet tegen vele vor- gedaan. Is er eigenlijk wel een maatschappij ‘het opbouwen van een organisatie’. Daar stracter karakter krijgt en het razendsnelle men van onderdrukking in de moderne, te denken zonder staat? zijn twee dingen tegen in te brengen: waarom verval van wat toch eens parlementaire de- Franse maatschappij. In haar boek, in feite De Franse antropoloog Pierre Clastres (1934- zou dit nu wel lukken? en belangrijker: het mocratie leek met bepaalde vrijheden voor een bundel reeds eerder gepubliceerde beto- 1977) heeft dat soort maatschappijen in Zuid gevoel of besef van urgentie bij de mobilisa- ‘de burger’. De permanente noodtoestand gen, wordt dat uitgewerkt. Maar zij houdt Amerika gevonden. Hij schreef er een intri- tie tegen massawerkloosheid, bezuinigingen, dient er voor te zorgen dat van deze vrijhe- het daarbij vooral in de sfeer van het woord gerend boekje over dat in 1974 verscheen, ge- ecologische katastrofe – wij willen de wereld den zelfs geen herinnering meer overblijft. (verzorgen van inleidingen bijvoorbeeld). titeld La société contre l’État. Het is in 2011 in en wij willen hem nu. Ook daartegen kan men in het geweer komen herdruk verschenen (Les Éditions de Minuit, Communicatieguerrilla Het tweede decennium van deze eeuw be- – als de herinnering er nog is. (AdR) Paris). Het kan ook anders, bijvoorbeeld door het Velen gaan nu roepen: ja, maar dat zijn primi- organiseren van ludieke acties en happe- tieve maatschappijen, waarmee Clastres zich nings. Daarover gaat het Handboek voor com- bezighield. Zeker!? Want wat dan primitief? municatie-guerrilla. Het verscheen voor het De mensen over wie het gaat, werkten niet eerst in het Duits (1997) maar is nu in het als idioten voor een ander, zodat die geen Frans uitgekomen (bij Éditions La Decou­ vruchten van hun arbeid kan plukken (afro-

44 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 45 eisten van democratie in de hele onderne- ziet meteen het verschil tussen de liberale en Strijd ming. de libertaire variant: vrijheid is niets zonder Aan een dergelijk optreden zijn heel wat stu- Hervé heeft zich vele jaren geleden afge- gelijkheid. Kortom de strijd gaat niet alleen dies aangewijd. Onlangs kwam van een van vraagd waarom de democratie zou moeten om het afgooien van het juk van overheer- die studies een Franse vertaling uit. Het gaat stoppen bij de fabriekspoort. Daar is geen en- sing, maar ook om het opheffen van onge- om het boek van de Engelsman Chris kele reden voor, politiek noch economisch. rechtvaardigde verschillen. Harman. Hij geeft een algemeen historisch Zo is hij de organisatie van zijn bedrijf zoda- overzicht van menselijkheid, lopend vanaf nig gaan opzetten, dat de loonarbeiders on- Tot slot. Kan ik hier de Franse presidentsver- het stenentijdperk tot de laatste eeuw, Une dernemer werden binnen de onderneming. kiezing op 6 mei laten schieten als onder- histoire populaire de l’humanité (de oorspronke- Dat is inmiddels uitgegroeid (zo’n veertig werp? Het moet wel want, hoe de uitslag ook lijk tekst is uit 1999; nu in de Franse vertaling, jaar later) tot een netwerk van verschillende luidt, het zal mosterd na de maaltijd zijn. Paris, 2011). ondernemingen, de ‘Groupe Hervé’. Het Toch een opmerking er over. Wat er vooraf Harman beschrijft duizenden jaren strijd en boek informeert over het waarom en het ook in de verkiezingsstrijd door de kandida- pogingen tot emancipatie. Die strijd, met hoe. ten is betoogd, de leugen heeft velen gefasci- name de klassenstrijd, vindt steeds plaats neerd. Het Franse weekblad Marianne (nr. 782 Gelijkheid tussen twee groepen. Aan de ene kant komt van 14 tot 23 april 2012) heeft er zelfs een men de bezittende klasse tegen en aan de an- De emancipatie moet leiden tot het afgooien dossier aangewijd. Fors aangekondigd met: dere kant de verdrukten en bezitlozen van al- van het juk van de macht. Het moet vrijhe- De grootste leugens van de campagne. lerlei soort (de ene keer zijn het arme boeren, den opleveren. Welke vrijheid? Dat is het Alle kandidaten van de eerste ronde zijn de andere keer is het de arbeidende bevol- complex van vragen waarop verschillende onder de loep genomen: Wie liegt het meest? king). redacteuren en gastschrijvers ingaan, in het Wie liegt het best? Allen kunnen de hand in Verwacht geen gedegen opgezet theoretisch Franse libertaire tijdschrift Réfractions (nr. 27, eigen boezem steken als zij de ander beschul- kader in het boek. Het gaat vooral om het herfst 2011). Grondslag voor de opzet van het digen, valt op te maken uit de analyse in achterelkaar plakken van historische feiten nummer is dat er vrijheden in allerlei varian- Marianne. Het verbaast niet. over strijd. De chronologie vormt de enige ten zijn. Wie ze combineert met gelijkheid Thom Holterman men van de meerwaarde door de kapitalist, lijn. Als Harman over de Parijse Commune is dat later gaan heten). (1871) komt te schrijven, leren we duidelijk Overigens volgden zij wel de raad en allerlei diens politieke voorkeur kennen. Het kader aanwijzingen op van hen die zij functioneel voor de Commune wordt bij hem gevormd CONFERENTIE ANARCHIST STUDIES NETWORK als de besten in hun ‘vak’ erkenden (beste door teksten van Marx en Engels. Geen ver- We beleven spannende tijden. De Arabische Lente, Occupy X en de protesten tegen bezuinigin- krijger, jager enzovoort). Maar als die zich op wijzing treft men aan naar Bakoenins De gen zijn slechts de nieuwste en zichtbaarste voorbeelden van een lange traditie van bewegin- hun functionele voorsprong gingen voor- Commune van Parijs en het Staatsbegrip. Wat gen van onderop waarin gewone mensen democratische alternatieven voor hiërarchie en onge- staan, dus als zij zich dan als leider ging ge- men verderop wel vindt is het bagatelliseren lijkheid scheppen. Overal komen mensen samen om hun ervaringen van het dagelijks leven te dragen, dan keerden ze hen letterlijk de rug en deels goedpraten van de verschrikkingen toetsen aan de officiële en onofficiële machtsverhoudingen. Zij/wij leggen contact aan op per- soonlijk en politiek vlak. Nieuwe patronen ontstaan waar mensen experimenteren met andere van de Russische Revolutie. toe en verlieten hen. Want daar waren zij niet vormen van organisatie, van omgaan met elkaar, van denken. Intellectuelen (hieronder ver- van gediend. Ik noem dit niet primitief maar Hoe dan ook, de strijd om de menselijkheid staan wij docenten en studenten), kunstenaars en activisten nemen waar, theoretiseren en hoogstaande autonomie! was en is een harde strijd. Kan het ook an- nemen deel aan het leggen van verbanden op allerlei manieren, zowel in sociale bewegingen Een dergelijke hoogstaande autonomie laat ders? Jawel. Men kan bijvoorbeeld deelsge- als in het dagelijks leven. Feministen in het bijzonder hebben verbindende benaderingen op de zich in onze primitieve maatschappij met al wijs bepaalde initiatieven uitwerken ten be- voorgrond gesteld van macht, privileg en onderdrukking. Ras, klasse en geslacht, seksualiteit, zijn bewakingscamera’s (we worden geacht hoeve van een maatschappelijke metamorfo- ecologie en gezondheid of beperking, leeftijd, soort en geloof – deze en meer staan met elkaar in verband op talloze wijzen, subtiel of zeer zichtbaar. niets te kunnen doen zonder in de gaten ge- se, bijvoorbeeld om de emancipatie van de De conferentie van het Anarchist Studies Network in Loughborough, Engeland, 3-5 september houden te worden…) niet zomaar invoeren. loonarbeid te dienen. 2012, dient om onderzoek en actie te inventariseren naar de verbanden die gelegd zijn of nog De ME, de oproerpolitie en desnoods het Hoe dat in beweging kan worden gezet heb- gelegd kunnen worden. In het volgende nummer van De AS zal er nader verslag van gegeven leger staan klaar om dat hardhandig de kop ben de Franse ondernemer Michel Hervé en worden. in te drukken. Dat hebben we al eeuwen er- de Franse filosoof Thibaud Brière beschreven varen: steeds was het de staat als handlanger in hun boek Le pouvoir au-délà du pouvoir (De van het kapitaal die met geweld het emanci- macht de macht voorbij; Parijs, 2012). De on- patiestreven smoorde. dertitel verduidelijkt dat het gaat om de ver-

46 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 47 DWANGARBEID stappen gezet worden naar een autoritair Leiden, vindt dit soort verplichte arbeid en vormde eind jaren dertig in Bazel een klei- Hard Rain 18 Europees regime met niet of nauwelijks de- plaats. Verder in Doorbraak onder andere arti- ne libertaire (studie)groep met onder meer mocratisch gecontroleerde organen en kelen over de bezuinigingen in het hoger on- enige dissidente communisten. Na de oorlog NRC Handelsblad van 16 en 17 juni bevat een functio­narissen, die de dienst uitmaken. derwijs, over organizing van werklozen in maakte hij lange reizen door Europa, woon- (anoniem) artikel over Noord-Korea, getiteld Verder onder andere aandacht voor de Wet Berlijn en over Opstandig volk, het proefschrift de korte tijd in Parijs – waar hij kennis maak- ‘Bewust uitgehongerd’. We wisten het al, Openbaarheid Bestuur (WOB), naar de letter van Hans Boots (www.solidariteit.nl) over de te met het werk van Albert Camus – en keer- Noord-Korea is een gruwelijke dictatuur. een liberale wet die echter door de overheid neergang en terugkeer van losse arbeid in de de terug naar Bazel, van waaruit hij nauwe Maar de auteur schetst hoe dit land geheel obstructief wordt toegepast. Gemiddeld Amsterdamse haven. contacten onderhield met enkele joodse anar- gebouwd is op dwangarbeid. Wie zijn of haar duurt de beantwoording van een verzoek 56 chisten, uit Spanje gevluchte anarchosyndi- mond opendoet verdwijnt in een dwangar- dagen, in andere landen echter de helft van Van de CIRA (Centre International de Recherches calisten en het (Duitse) vrijsocialistische tijd- beiderskamp en maakt een grote kans daar die periode. En ook betreffende het aantal sur l’Anarchisme) ontving HR het jaarlijkse schrift Die Freie Gesellschaft rond Otto Reimer op termijn te verhongeren. weigeringen scoort Nederland zeer hoog. En bulletin. Dit Bulletin 67 (2011) bevat naast een en Augustin Souchy. Tsja, als je dit leest komt de term ‘dwangar- dat alles terwijl Nederlanders zelden een overzicht van de honderden anarchistische beid’ – die sommigen bezigen voor de (ver- WOB-verzoek indienen: 8 op de honderddui- boeken en brochures – zowel recent versche- Sinds kort verschijnt het maandblad Ode – plichte) arbeid die gemeenten her en der aan zend inwoners, tegen de VS 492, Bulgarije nen als oudere publicaties – in allerlei talen met de ondertitel ‘voor intellectuele optimis- werklozen opleggen toch enigszins in een 175 en Ierland 125. die het instituut het afgelopen jaar aan zijn al ten’ – tevens als speciale kwartaalbijlage bij ander licht te staan! Joke Kaviaar legt uit hoe minister Leers jaar- uitgebreide collecties kon toevoegen, ook en- NRC Handelsblad (www.ode.nl). De uitgave Aflevering 48 (maart 2012) van het Tijdschrift lijks 4800 illegalen weet te vangen en Kees kele artikelen. Zo wordt onder meer aan- van 19 mei 2012 opent met een artikel over de voor Humanistiek (030-2390100) is grotendeels Stad stelt vast dat de Nederlandse studenten dacht besteed aan de Russische anarchisti- Wadden die in 2020 al hun energie zelf willen gewijd aan het thema media. Het aardigste de weg zijn kwijtgeraakt. Ik citeer: ‘Volgens sche pers vanaf de tijd van de perestrojka. opwekken. Dat gaat gebeuren door getijden- artikel is dat van Jan Teurlings over het feno- de filosofie van de nieuwe generatie intellec- Deze CIRA-collectie telt 86 periodieken. Ook centrales, biogasinstallaties, zonnepanelen, meen reality-tv. Heeft de opmars van pro- tuelen (…) is alles wat tegenzit de schuld van bezit het instituut een beperkte collectie anar- windturbines, en vergisting van zeewier. Bij gramma’s als Big Brother geleid tot emanci- vorige generaties en vooral die van de baby- chistische bladen uit de begintijd van de re- dat laatste gaat het om bacteriën die algen patie van de kijker, zo vraagt Teurlings zich boomers. Dit simpele generatiedenken voor- volutie vanaf 1917 en enige anarchistische omzetten in alcohol of gas. De alcohol kan af. Jawel, als je ziet dat de voorkeur voor het komt dat je nog in politieke termen hoeft te emigrantenbladen, zoals Dielo Truda (New worden gemengd met benzine tot autobrand- genre voor ‘gewone mensen’ het overaanbod denken, en ook niet over ingewikkelde zaken York). Voor verdere informatie: www.cira.ch. stof, op het gas kunnen de veerboten varen. aan institutionele actoren als politici en amb- als solidariteit.’ Wat dat laatste betreft geeft Onze vrienden van de anarchistische Verder in deze bijlage onder andere aandacht tenaren heeft teruggedrongen. Maar je moet Stad een voorbeeld. Toen Utrechtse studen- Bibliothek der Freien in Berlijn (www. voor John Lewis, een coöperatieve Britse wa- daarbij in acht nemen, zegt Teurlings, dat ten tijdens de recente acties van de schoon- BibliothekderFreien. de) zonden HR hun bij renhuisketen met ruim 76.000 medewerkers- deelnemers aan dat soort reality-program- makers hun collegezalen niet in konden aan- uitgeverij Karin Kramer (Berlin) verschenen eigenaren. Ze krijgen ongeveer de helft van ma’s zich moeten voegen in de kaders van de gezien die bezet waren door de stakers, Findmittel und Bibliographien 2. Deze uitgave de winst, de rest is voor investeringen. tv-professionals. De gewone mensen krijgen waren ze vooral verontwaardigd omdat ze betreft een door Jochen Knoblauch en Nummer 109 van het tweemaandelijks ver- dus weer te maken met asymmetrische toch voor hun colleges betaald hadden! En Sebastian Seibert samengestelde beschrijving schijnende ‘tijdschrift voor doen-denkers’ machtsrelaties en dan is de vraag over eman- toen een lid van een studentenvereniging de en een register van het anarchistische tijd- ZOZ (www.Omslag.nl) is bijna geheel gewijd cipatie niet zo maar te beantwoorden. Waar moeite nam om koffie te zetten voor de sta- schrift Akratie (1973-1981) dat vanuit Bazel aan voedsel. Politiek met mes en vork, zegt het om draait is tot welk soort kennis reality- kers vroeg de rest argwanend of dat uit de werd uitgegeven en geredigeerd door Heiner de redactie. Het opvallendste artikel is dat tv leidt, aldus Teurlings. Kennis die kijkers clubkas betaald moest worden. Koechlin (1918-1996). Van het Duitstalige over het beginnen van je eigen Over Datum aanpraat dat alle misstanden in hun leven Aandacht voor de jacht op illegalen is er ook Akratie (oplage: 1000 exemplaren) versche- Eetclub (zie ook: www.overdatum.org). hun eigen individuele verantwoordelijkheid in Doorbraak nr.15 van april 2012 (www.door- nen 15 afleveringen. Koechlin, die een anti- Nodige gasten uit en verzamel bij winkeliers zijn, kan moeilijk emancipatorisch genoemd braak.eu). Zoals al eerder gebeurde richt het quariaat dreef, was beïnvloed door Landauer ‘over datum’ voedsel. Vraag het voor je apart worden. Verder in dit themanummer onder blad de schijnwerper op dwangarbeid. en Buber. Het blad stelde zich op een tradi­ te houden. Over feitelijke houdbaarheid geeft meer aandacht voor sociale media, games en Daaronder verstaat het blad de diverse ge- tioneel sociaalanarchistisch standpunt en be- de genoemde website informatie. Verder in de publieke omroep. meentelijke initiatieven die werklozen ver- kritiseerde het neoanarchisme van de 68’ers, dit nummer onder meer aandacht voor per- Kleintje Muurkrant (www.stelling.nl/kleintje) plichten om werk te aanvaarden, bijvoor- onder meer vanwege hun sympathie voor macultuur en voedselverspilling. En groene bracht na lange tijd weer een papieren editie beeld in de sociale werkvoorziening, waarbij Castro’s Cuba. econoom Willem Hogendijk (www.aarde. (nr.1-2012) uit met veel lezenswaardige arti- ze geen aanvulling op hun uitkering krijgen Koechlin, zo blijkt uit de biografische schets org) bedacht een plan om NedCar in Born ‘te kelen. Zo ziet Willem Bos dat er onder de en geen arbeidsrechten hebben. Zelfs als de van Werner Portmann in deze 52 pagina’s tel- redden’. Zou het mogelijk zijn om daar in na- mom van eurocrisisbestrijding steeds meer SP deel uitmaakt van een college, zoals in lende uitgave, had geschiedenis gestudeerd volging van DAF auto’s te produceren, maar

48 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 49 dan elektrische? Hoogendijk denkt aan pro- veel stemmen kreeg, en start Bert Gasenbeek uitgave bevat vertalingen van twee in 2007 venaf. Parallel aan de groep is er ook een ductie die een verantwoorde vraag bedient, van het Humanistisch Historisch Centrum in en 2006 in Rusland verschenen artikelen: Studenten Vredes Actie geweest en een dus zeker geen geldgedreven economie, Utrecht (voorheen het Humanistisch Archief) ‘The Anarchist underground in the 1920’s Kunstenaars Centrum voor Geestelijke Weer­ maar een die op flexwerken gericht is. En ‘Notities van een lezer’, een zoals het zich and 1930’s’ door Anatoly Dubovik en ‘The baarheid, de eerste heeft niet zo lang be- misschien is er een productiecoöperatie te laat aanzien mooie boekenrubriek. In het Story of the Leaflet and the Fate of Anarchist staan. vormen, zegt Hoogendijk. meinummer schrijft Paul Hopster over ‘de Varshavskiy (From the History of Anarchist Jammer eigenlijk dat een geschiedenis van drie geloofsgebieden’ – religie, parapsycho- Resistance to Totalitarianism)’ door Dmitry deze jongerenvredesbeweging geschreven Tot slot De Vrijdenker, het maandblad van logie, kwakzalverij – en de drie organisaties Rublyov. wordt vanuit het perspectief van geschiede- vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte die die verschijnselen bestrijden, te weten Dubovik schetst hoe na de nederlaag van de nis van het humanisme in Nederland. Latere (www.devrijegedachte.nl). In het maartnum- DVG, Skepsis en de Vereniging tegen Machnovisten tegen het Rode Leger tal van voorman Jaap van Praag was weliswaar een mer schrijft Wim de Lobel over de vrijdenker Kwakzalverij. En in het juninummer valt te ondergrondse anarchistische kernen in de van de uitgesproken leden van de JVA, maar Adriaan Koerbagh (1632-1669), die de moe- lezen dat er (mogelijk) een nieuwe politieke Oekraïne jarenlang (gewapend) verzet pleeg- in de uitingen van de JVA is niet iets speci- digste en radicaalste volgeling van de filo- partij aan de komende verkiezingen zal deel- den. Eerst rond 1937 werden deze verzets- fieks te merken van wat het naoorlogse hu- soof Spinoza is genoemd. En verenigings- nemen. Het is de ASP, de Atheïstisch Seculiere groepen definitief verslagen en kwamen de manisme in Nederland zou worden, tenzij ik voorzitter Anton van Hooff spuwt zijn gal Partij, die het bijzonder godsdienstig onder- overlevenden in gevangenkampen terecht of dit verkeerd zie. Vanuit anarchistisch oog- over het gebrek aan seculier humanisme op wijs wil afschaffen (www.arheistischseculie- werden ze verbannen naar de Siberische punt is het beklemtonen van geestelijke weer- de Utrechtse Universiteit voor Humanistiek. repartij.nl). Verder in dat nummer aandacht Goelag. Rublyov verhaalt hoe moeilijk een baarheid zoals beschreven door Bart de Ligt In het aprilnummer kondigt DVG een actie voor de groeiende salafistische beweging in groep Moskouse anarchisten het in 1927 het van belang, hoewel ook het scholingspro- aan tegen besnijdenis (genitale verminking) Duitsland. Recent was die in het nieuws toen Kremlin maakte. Deze anarchisten waren een gramma zeer veelbelovend was (beklemto- van minderjarige jongens en meisjes, wordt in Keulen op paaszaterdag korans aan het campagne begonnen voor solidariteit met ning rol kapitaal en imperialisme bij oorlog), verder de situatie in Noord Afrika belicht, winkelende publiek werden uitgedeeld. Sacco en Vanzetti, de twee libertairen die evenals de gelofte van toekomstige weten- waar de politieke islam bij de verkiezingen Hans Ramaer toen in een Amerikaanse dodencel zaten. De schapslieden niet aan oorlogsvoorbereiding Sovjetmachthebbers konden deze anarchisti- of -voering mee te doen, een gelofte die in sche acties niet rechtstreeks bestrijden zonder feite nog steeds geldig zou moeten zijn. internationaal enorm gezichtsverlies te lij- Groot is de JVA nooit geworden maar zoals BOEKBESPREKINGEN York. Tsebry blikt terug op de veelfronten- den, maar begrepen goed dat die solidari- voor meer jeugdbewegingen geldt: het be- guerrilla die het anarchistenleger van Machno teitscampagne de mogelijkheden voor speci- lang en de werking ging het ledental ruim te VOOROORLOGS ANARCHISME in de Oekraine moest voeren. Na de strijd fiek anarchistisch georiënteerd verzet, onder boven. (AdR) IN DE OEKRAINE tegen het Rode Leger van Trotski uiteindelijk meer in de Oekraïne, vergrootte. (HR) Bert Gasenbeek & Chris Hietland, Van jeugdig Waardevol voor wie geïnteresseerd is in de verloren te hebben wisten Tsebry en zijn ka- Ossip Tsebry, Memories of a Makhnovist Partisan; pacifisme naar geestelijke weerbaarheid: de geschiedenis van anarchistische bewegingen meraden in 1921 nog bijtijds uit te wijken KSL Londen 1993; 18 pag.; 1, - euro. Jongeren Vredes Actie (1924-1940); Humanistisch zijn de brochures van de in Londen gevestig- naar Polen. Machno kon zich in Roemenië in Anatoly Dubovik & Dmitry Rublyov, After Erfgoed deel 16; Papieren Tijger, Breda 2012; de Kate Sharpley Library. (Overigens zijn ook veiligheid brengen en vestigde zich vervol- Makhno. Hidden histories of Anarchism in the 12,50 euro het onregelmatig verschijnende huisbulletin gens in Parijs. Het jaar 1921 kan beschouwd Ukraine; KSL Londen 2009; 22 pag.; 2, - euro. en andere boekpublicaties – onder andere worden als het jaar van de definitieve omme- Info: www. katesharpleylibrary.net AFORISMEN VAN TOLSTOJ van Stuart Christie – de moeite waard.) Op keer in het verloop van de revolutie in Sovjet- De weg van het leven is een postuum versche- de alternatieve boekenmarkt in Gent kocht ik Rusland. Het was het jaar waarin de opstand JONGEREN VREDES ACTIE nen verzameling aforismen of opmerkingen, twee brochures van KSL over Machno en het van de matrozen van Kroonstadt door Trotski In 1924 werd door vrijzinnige christenen de thematisch geordend, van Tolstoj. Het is het anarchisme in de Oekraïne in de jaren na bloedig werd onderdrukt en de Machno­ Jongeren Vredes Actie (JVA) opgericht. laatste grote boek waaraan hij gewerkt heeft. 1917. Nog een andere brochure van KSL gaat beweging ten onderging. Het was ook het Oorspronkelijk een federatief verband dat Veel van de thema´s die hij in losse brochures over Nestor Machno’s bezoek aan Lenin, in jaar van het tiende communistische partij- ook individuele leden aannam, later alleen behandeld heeft komen aan de orde. Pas nu, 1918 (My visit to the Kremlin). Dit verslag van congres, waarop de linkse oppositie werd een ledenorganisatie. En de JVA evolueerde in 2012, is dit laatste boek ‘geredigeerd’ in het Machno werd in 1981 in het Nederlands ver- veroordeeld. Met verdubbelde kracht zetten in de zestien jaar van haar bestaan tot een an- Nederlands verschenen. taald en uitgebracht door het blad Gramschap de machthebbers nu de jacht in op de tien- timilitaristisch, antifascistisch en antikapita- Een van de merkwaardigste tegenwerpingen (Aardenburg). duizenden anarchisten, syndicalisten en an- listisch genootschap, geïnspireerd door de re- die Tolstoj worden voorgehouden is dat zijn De ene brochure bevat de herinneringen van dere linkse revolutionairen. ligieus-anarchist Bart de Ligt en de religieus- benadering van wat hij de christelijke leer Ossip Tsebry, oorspronkelijk in 1950 gepubli- Informatiever en zeker verrassender is de an- socialiste Henriëtte Roland Holst. Een vrije noemt zo rationeel is. Als dit een geldig argu- ceerd in het libertaire blad Dielo Truda in New dere brochure, getiteld After Makhno. Deze jeugdbeweging zonder bemoeienis van bo- ment zou zijn zou alleen gezegd kunnen

50 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 51 worden dat hij als rationalist zich in het ge- Aan bod komen onder meer acties tegen de activistes woont nu nog steeds in het Onutregse toestanden. Een documentaire van heel niet met het christendom bezig zou heb- Hoog Catharijne, acties door Onkruit, de mooie oude huisje dat ze toen kraakte, waar- Ruud Bakker; lengte 55 minuten, met extra inter- ben hoeven houden. Maar zo is het niet. In kraak, ontruiming en herovering van het NV- mee ze zowel verhinderde dat er waardevol- views en archiefmateriaal; Stichting Hollandse feite spat het engagement van bijna iedere Huis aan de Oudegracht waarin het Komitee le panden gesloopt werden als dat er op die Verbeelding, 2012; distributie www.hollandsever- bladzijde af en de aforismen zijn te interpre- Tivoli Tijdelijk een concertzaal voor popcon- plek een nieuwe weg aangelegd zou worden beelding.nl teren als een katechismus van het christen­ certen begon, en natuurlijk andere kraakpan- voor het verkeer richting Hoog Catharijne. anarchisme zoals Tolstoj het ontwikkeld den zoals het pand aan de Asch van Bij de bedankjes tijdens de aftiteling wordt STADSPOLITIEK heeft. Als inleiding in dit christenanarchisme Wijckkade, waar de krakers zich zeer hevig ook AS-redacteur Boudewijn Chorus ge- Jurist, criminoloog, dichter en tekenaar aanbevelenswaardig en de vertaler beveelt verzetten tegen ontruiming. Aan het woord noemd, hij was een van degenen met wie Manuel Kneepkens blikt in Het boek Foutu de uitspraken aan voor deze tijd met de ge- komt ook de toenmalige districtchef van de Ruud Bakker een gesprek had over de tijd onder andere terug op zijn tijd als lokaal po- denkwaardige woorden: ‘ja, eigenlijk heeft Utrechtse politie. Er bleek bij de politie in die dat hij in Utrecht actief was. Hij woonde des- liticus. Als voorman van de kleine Stadspartij Tolstoj gelijk’. Ik moet zeggen dat ik Tolstoj tijd veelvuldig gediscussieerd te worden over tijds in een van de panden die voor Hoog Rotterdam (1994-2006), een groene en anar- als (naar stijl) Wittgenstein-avant-la-lettre de vraag ‘wanneer in te grijpen’. In die jaren Catharijne moesten wijken en onthulde in De chistisch getinte oppositiepartij, bracht hij de beter waardeer dan zijn brochurebetogen. werd burgerlijke ongehoorzaamheid door Groene hoe het Utrechtse gemeentebestuur kaste van de PvdA-bestuurders (de ‘Partij (AdR) activisten ‘tot op zekere hoogte geaccep- zich (voor een periode van dertig jaar!) met van de Aardappelmoeheid’) voortdurend tot Lev Tolstoj, De weg van het leven. Vertaald door teerd’. Tja, tot welke hoogte is dat? Tot er huid en haar had overgeleverd aan project- wanhoop. Dat begon al bij de start in 1994, Arthur Langeveld; Bijleveld, Utrecht 2012; 24,50 strafbare feiten gepleegd zijn. Maar hoe kun ontwikkelaar Bredero’s Bouwbedrijven BV, toen de Stadspartij zich fel keerde tegen de euro. je burgerlijk ongehoorzaam zijn zonder ‘straf- een toen nieuw soort ‘publiek-private’ sa- bestuurlijke plannen om Rotterdam op te bare feiten’ te plegen? menwerking die helaas ook elders in het land delen in een aantal ‘dwerggemeenten’ – in ONUTREGSE TOESTANDEN De acties die de documentaire toont waarbij school maakte. omvang ongeveer samenvallend met de be- De documentaire Onutregse Toestanden is een ik zelf het meest betrokken was waren de ac- De muziek bij de film draagt bij aan een sfeer staande deelgemeenten – die met omringen- origineel verslag van een zoektocht. Een ties tot behoud van het bos Amelisweerd die tekenend is voor die tijd – zoals het strijd- de gemeenten de nieuwe stadsprovincie zoektocht naar het hoe en waarom van het (tegen de snelweg de A27, die eerst dwars bare Dat gebeurt in Vietnam van Louis Rotterdam moesten vormen. idealisme van de jaren zeventig, begin jaren door het bos gepland was). Tijdens een kort Andriessen, uitgevoerd door Orkest de Heel effectief (overal in het centrum posters tachtig in de stad Utrecht. De film begint in geding op 24 september 1982 werden de be- Volharding en SOS van popgroep Braak. Al met het portret van burgemeester Bram 1973 bij de opening van Hoog Catharijne en zetters (tientallen zaten in boomhutten, hon- met al is het een interessant geheel gewor- Peper, die de burgers toeroept: ‘Ik wil eindigt in 1982, bij de brute kap van het bos derden activisten hadden zich beneden ver- den, ook voor mensen die de Utrechtse ge- Rotterdam opheffen’) wisten Kneepkens en Amelisweerd. zameld) hardhandig uit het bos verdreven. schiedenis niet hebben meegemaakt. de zijnen ook buiten de gemeenteraad het Ruud Bakker, maker van de documentaire, Meteen na het verdrijven van de activisten Jammer dat de film niets laat zien van de in volksverzet tegen de politieke elite verder te verhuisde in 1985 naar Utrecht en verbaasde werden bulldozers achter elkaar het bos in- diezelfde periode zeer levendige Utrechtse versterken en een referendum af te dwingen. zich over de heftige demonstratie die daar gereden om een grote strook vol vernieling vrouwenbeweging: de vele acties, de vaak Met grote meerderheid wezen de plaatsvond tegen de komst van de paus. ‘Wat achter te laten. zeer grote demonstraties, en de (vrouwen) Rotterdammers de plannen af en ook de ge- broeide er in die stad?’ Later verdiepte hij Het is een mooi tijdsbeeld geworden, waarin kraakpanden, waaronder het Utrechtse vrou- meenteraad was nu om. Maar tussen Peper zich in de actiegeschiedenis van Utrecht, met een lijn te zien is van relatief vriendelijke ac- wenhuis. Maar die werelden bewogen zich in en Kneepkens kwam het nooit meer goed, deze documentaire als resultaat. ties, waarbij ‘de gewone mensen’ betrokken die dagen parallel aan elkaar, met weinig zij- zeker toen in september 1999 – onder Pepers De première in filmhuis het Louis Hartlooper zijn, naar heftiger, gewelddadiger protest verbindingen, en vermoedelijk is er van de opvolger Ivo Opstelten – de Stadspartij meer Complex bleek uitverkocht, evenals de voor- van ‘specialisten’. Toch komen de activisten feministische beweging minder beeldmateri- weten wilde over het declaratiegedrag van stelling een dag later. Gelukkig werd er de die aan het woord komen niet over als ge- aal in de archieven te vinden; zoals dat gaat de voormalige burgemeester en zijn toenma- week daarna een extra voorstelling georgani- welddadig. Rob van Gemert, die lange tijd was de pers vooral geïnteresseerd in acties lige geliefde Neelie Kroes. De bonnetjesaffai- seerd, waardoor ik er alsnog heen kon – en voor de PSP in de gemeenteraad zat herin- waar mogelijk geweld gebruikt zou worden. re was geboren! weer zat de zaal tjokvol. nert er nog even aan dat hij en de zijnen het Goed om te bedenken bij het zien van deze Kneepkens, een dichter in de politiek, maak- De documentaire is opgebouwd vanuit ver- niet op geweld begrepen hadden: ‘bij Provo interessante en bij tijden ook amusante docu- te zich voortdurend sterk voor een culturele schillend beeldmateriaal uit allerlei archie- zeiden we: “liever evolutie”; we hadden de r mentaire: dat dit nog slechts het roerige, ru- opbloei van de havenstad maar struikelde ven (waaronder het IISG) dat wordt afgewis- verplaatst’. moerige topje van de ijsberg was, dat er be- over wat veel Rotterdammers veel meer seld met interviews met de verschillende in Het is een verademing dat de vroegere acti- halve de acties waar het hier om gaat nog bezig hield: de (althans zo ervaren) stijgende die tijd betrokken activisten, die vertellen visten die aan het woord komen zich niet dis- heel wat meer bewoog in de stad Utrecht in criminaliteit en instroom van ‘buitenlanders’. over hoe zij die acties ervaren hebben, en hoe tantiëren van wat ze in die tijd gedaan heb- de jaren zeventig en tachtig van de vorige Het bracht de nieuwe partij Leefbaar ze er nu op terugkijken. ben. Ze lijken er juist tevreden over. Eén van eeuw. (RW) Rotterdam (in Kneepkens’ boek Rotlef gehe-

52 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 53 ten) die inspeelde op die gevoelens in 2002 Fiume een hippie-vrijstaat avant la lettre ves- een enorme verkiezingsoverwinning, niet in tigde. (HR) de laatste plaats omdat deze rechtse populis- Manuel Kneepkens, Het boek Foutu. Kroniek van ten – van wie sommigen wonderlijk genoeg een poëtisering; uitgeverij Douane, Rotterdam kort tevoren in de Stadspartij waren onderge- 2011; 235 pag.; geill.; 19,95 euro (www.uitge­ doken en enkelen van hen als Ronald verijdouane.nl) Sørensen en Barry Madlener uiteindelijk in Peter Goedhart, Elsbeth Lambermont, Erik van de PVV zouden terechtkomen – Pim Fortuyn der Kroft, Oranje Blues; cd met 13 gezongen com- als lijstaanvoerder van hun nieuwe partij posities met pianobegeleiding; uitgeverij Douane, hadden binnengehaald. De animositeit tus- Rotterdam 2012; 15,- euro sen Kneepkens en Fortuyn (polder-Mussolini volgens Kneepkens), die al dateerde van vele ROTTERDAM jaren terug, toen ze beiden les gaven aan de Tegelijk met de roman van Kneepkens (zie el- Erasmusuniversiteit, werd nu manifester dan ders in deze rubriek) verscheen een boeiende ooit. geschiedenis van Rotterdam in de periode Je zou de grotendeels autobiografische terug- 1975-2005. Het is een kloek, goed leesbaar en blik van Kneepkens op zijn politieke jaren mooi geïllustreerd boek van stadshistoricus een sleutelroman over de Rotterdamse stads- Els van den Bent die – hoewel geschreven in politiek kunnen noemen, maar ik betwijfel of opdracht van het gemeentebestuur – nergens afgezien van een gering aantal insiders de le- in goedkoop goedpraten vervalt. De titel zers weet hebben wie wie is in dit boek. Al Proeftuin Rotterdam benadrukt nog eens dat zal vanzelfsprekend niemand moeite hebben in de havenstad doorlopend experimenten om in Bart Zout en Onno Opperdack de bur- van start gingen die soms elders in Nederland gemeesters Peper en Opstelten te herken- werden nagevolgd. Waarschijnlijk denkt me- nen. nigeen dan in de eerste plaats aan planologi- Kneepkens heeft zijn herinneringen – die sche activiteiten, zoals het bouwkundig be- voor zover ik kan overzien zowel Dichtung nadrukken van de city of het opnieuw benut- als Wahrheit bevatten – toegespitst op de rela- ten van overbodig geworden bedrijfsterrei- tie tussen Servaas Knoops (Kneepkens) en nen in het havengebied. Inderdaad is de in- Boudewijn ‘Bo’ Foutu (Fortuyn). Ze zijn el- richting van het voormalige havengebied kaars tegenpolen, als dichter en als politicus. Kop van Zuid daar een bekend en internatio- Daarom ook wordt politiek steeds verweven naal gewaardeerd voorbeeld van. met poëzie en staan er behalve tekeningen Maar dat heeft Van den Bent niet zozeer op van Ab Hornaar (een van de pseudoniemen het oog. Ze denkt veeleer aan de – overigens van Kneepkens) zeventig van zijn gedichten weinig gelukte – pogingen tot vernieuwing in het boek. Daartoe behoort ook de poëti- op bestuurlijk gebied (Rijnmond, wijkraden sche Oranje Blues, eerder verschenen als anti en deelgemeenten, Stadsprovincie Rotter­ monarchistische dichtbundel van Elsbeth dam). Het is dan ook veelzeggend dat haar Lambermont. Kort geleden overigens bracht boek daarmee opent. En wie de roman van uitgeverij Douane hiervan een versie op cd Kneepkens gaat lezen zou idealiter de pagi- uit (met zang van Elsbeth Lambermont, op na’s van Van den Bent over het wel en wee muziek gezet door Peter Goedhart en met pi- van college en gemeenteraad in die periode anobegeleiding van Erik van der Kroft). Ook ernaast moeten hebben. Daardoor zou veel heeft Kneepkens enkele essayistische inter- stadspolitiek worden verduidelijkt. mezzo’s aan zijn boek toegevoegd. Een daar- Ook op de gebieden van welzijn en leefbaar- van, getiteld ‘De poëzie komt van rechts…’, heid was Rotterdam vaak een proeftuin. gaat onder meer over de Italiaanse nationa- Bijvoorbeeld met de grootschalige stadsver- list en dichter d’Annunzio die in 1919 in nieuwing – bedoeld voor de bevolkingsgroe-

54 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 55 pen die afhankelijk zijn van sociale woning- Nederland. De Russische Revolutie en ande- Mondriaan. Mede onder invloed van het sociaal-democraten en bolsjewisten, maar bouw – die tevens als onbedoeld resultaat re opstanden aan het einde van de Eerste Duitse voorbeeld koos Alarm voor een com- ook libertairen met een andere mening, die had dat de hogere inkomensgroepen bij ge- Wereldoorlog hadden ook hier revolutionaire binatie van proletarisch anarchisme en ra- niet altijd even fair was. Libertaire (ex-)predi- brek aan passende woonruimte uit de stad verwachtingen gewekt. Er was sprake van dencommunisme: ‘slechts van onder op uit kanten als A.R. de Jong en N.J.C. Schermer­ trokken en tegelijk de instroom van kansar- een groeiend aantal stakingen en als gevolg de bedrijven groeit het eenheidsfront der ar- horn werden, evenzeer als de voormalige me migranten vergrootte. Het is naast de van de afkeer van de oorlog nam ook het beiders, die alleen zelf de overwinning en de zendeling Kees Boeke, aangevallen op hun technische en economische ontwikkelingen aantal dienstweigeraars toe en bloeiden anti- verlossende daad kunnen tot stand brengen: knieval voor het christendom. Het syndica- in de haven waarschijnlijk de belangrijkste militaristische organisaties op. de Sociale Revolutie.’ lisme zou zich louter richten op verbetering reden dat Rotterdam in de beschreven perio- Een generatie jongeren die in deze periode Daarbij voelden de lezers zich vooral geïn- van de materiële positie van aangesloten de verarmde en, zoals burgemeester Op­ opgroeide was opstandig, radicaal en ver- spireerd door de Duitse revolutionair Max leden in de bestaande kapitalistische maat- stelten dat herhaaldelijk omschreef, landelijk vuld van maatschappelijke idealen. Som­ Hölz. Deze dissidente communist had in schappij. Staat en kapitaal bleven de macht de verkeerde lijstjes ging aanvoeren. Later pi- migen van de geheelonthoudersjongeren maart 1921 in midden-Duitsland een revolte behouden. Alarm wees de vakorganisatietac- onierde de stad met een drang- en dwang kwamen ten opzichte van het anarchisme ontketend. Hölz en zijn vrijschaar van hon- tiek en het ‘bonzendom’ af en propageerde in aanpak in de buitenruimte. Het begon in de sympathiek te staan en organiseerden zich derd tot tweehonderd arbeiders, trokken ge- de plaats daarvan de bedrijfsraden als ker- jaren negentig met het vriendelijke Op­ eind 1923 in de Mokergroep, rond het blad wapend rond. Als ze een stadje bezet hadden nen van de socialistische maatschappij. Blijft zoomeren (bewoners die gezamenlijk hun De Moker. Andere jongeren, oorspronkelijk ging de rode vlag in top en riepen ze de alge- natuurlijk de vraag of het syndicalisme en de straten schoonveegden met als doel de soci- actief in afdelingen van de Sociaal-Anar­ mene staking uit. Er was een halve leger- bedrijfsraden inderdaad mijlenver van elkaar ale cohesie in de buurten te verbeteren, maar chistische Jongeren Organisatie (SAJO) on- macht voor nodig om hem te arresteren, afstonden zoals de luide compromisloze toon zoals de Stadspartij toen venijnig opmerkte, dersteunden het blad Alarm. waarna hij tot levenslang werd veroordeeld. van Alarm leek te verkondigen. was de bezem – het symbool van het Kenmerkend voor deze anarchistische jonge- Naast Constandse publiceerde Jo de Haas in Het laatste nummer van Alarm kwam in juli Opzoomeren – al vele decennia eerder ge- ren was het bestrijden van het ‘bonzendom’ het blad. Hij schreef bijvoorbeeld over de 1926 uit. Het netwerk rond Alarm ging in bruikt door de Italiaanse fascisten!) en ein- binnen politieke organisaties en vakbonden. ‘zielkundige uitbuiting’ waarmee hij doelde 1926 op in Opstand. Revolutionair Maandblad.­ digde met de weinig vriendelijke ‘war on De genoemde bladen zorgden voor cohesie op het scientific management van Taylor. (RB) drugs’ en het preventief fouilleren. en continuïteit van het anarchisme. Van Kenmerkende teksten op de omslagen waren: Alarm. Anarchistisch Maandblad. 1922-1926. In deze geschiedschrijving valt nog eens op Alarm verscheen onlangs bij Kelderuitgeverij ‘Neemt – armen – neemt en eet’, ‘Stemt niet. Redactie Anton Constandse; Kelderuitgeverij hoezeer specifieke sociale en economische een facsimile van alle gepubliceerde num- De Staat is uw meester, uw meester is uw vij- Utrecht 2012, 400 pag.; isbn 978-90-79395-13-; processen zich grotendeels los van de poli- mers, voorzien van een inleiding door Hans and. Wie zijn meesters kiest, maakt zichzelf 35,- euro. tiek, in dit geval de wisselende samenstelling Ramaer. tot slaaf’, en ‘Maart 1921. Vermoord te van het gemeentebestuur, voltrekken. En ook In het aantrekkelijk vormgegeven Alarm be- Kroonstadt. Door Judas Trotsky.’ Alarm ROEL VAN DUIJN EN ZIJN STRIJD valt op dat in het hoofdstuk over de haven kritiseerden jonge anarchisten onder aanvoe- plaatste vooral korte berichten, veel com- MET DE GEHEIME DIENSTEN minder dan een pagina wordt gewijd aan de ring van enig redacteur Anton Constandse, mentaren en aforismen – van anarchisten, Diepvriesfiguur is niet alleen Roel van Duijns reeks (wilde) stakingen voor loonsverhoging de oude generatie libertaire socialisten. De maar ook van anderen, zoals Multatuli, dikste boek dat hij heeft gepubliceerd, ik die in 1979 zo’n twee maanden duurden. naam was ontleend aan de Oekraïense anar- Heinrich Heine en Oscar Wilde. Internationaal vind het ook zijn boeiendste. Alleen al de Weliswaar toont een foto de toenmalige vak- chistische beweging Nabat (Alarm) met als nieuws vormde evenzeer een belangrijk be- spot in de ondertitel – ‘in samenwerking met bondsman Paul Rosenmöller die havenwer- voorman Nestor Machno. De titelpagina standdeel. Alarm besteedde veel aandacht de AIVD’ – brengt Provo en Kabouter weer kers toespreekt, maar wordt niet of nauwe- kende meestal een opvallende politieke aan politieke gevangenen, waaronder anar- even tot leven. Hoewel de meeste van zijn lijks ingegaan op de grote invloed die kleine prent, vaak een hout- of linosnede van Frans chisten en dissidente linkse communisten in boeken in mindere of meerdere mate auto­ maoïstische groeperingen als de Rode Masereel of van de Groninger expressionist Rusland. Maar ook aan gevangenen in eigen biografische fragmenten bevatten, en we dus Morgen en de Socialistiese Partij op het ont- Jan Wiegers. Verder treffen we afbeeldingen land, zoals Piet Kooijman en Leen van der in grote lijnen zijn levensloop kennen, is dit staan en het verloop van die roemruchte sta- aan van de Duitse links-radicale kunstenaars Linde. Zij hadden met Jo de Haas in 1921 uit nieuwe boek zeker een (politieke) autobio- kingen hadden. (HR) Käthe Kollwitz en Georg Grosz. Alarm was in sympathie met de anarchistische dienstwei- grafie. Maar tegelijk is het een verslag van Els van den Bent, Proeftuin Rotterdam. Droom sterke mate beïnvloed door het Berlijnse li- geraar Herman Groenendaal een aanslag ge- zijn speurtocht naar de dossiers van zijn po- en daad tussen 1975 en 2005; Boom, Amsterdam bertaire tijdschrift Die Aktion. Er waren over- pleegd op een lid van de krijgsraad die me- litieke activiteiten, die door de Binnenlandse 2011; 350 pag.; geill.; 24,50 euro. eenkomsten op het gebied van vormgeving, deverantwoordelijk was voor de veroorde- Veiligheidsdienst (BVD), in 2002 opgevolgd maar ook inhoudelijk: korte politieke artike- ling van Groenendaal. door de inlichtingen- en veiligheidsdienst ALARM len en daarnaast aandacht voor kunst en lite- Alarm kenmerkte zich door de luide toon AIVD, jaar in jaar uit waren opgesteld en ver- De jaren twintig van de vorige eeuw vormde ratuur. Zo vindt de lezer artikelen van de da- waarin het uithaalde naar andersdenkenden zameld. In de AS 176 over infiltratie schreef een bloeiperiode van het anarchisme in daïst Theo van Doesburg en van Piet – niet alleen politieke tegenstanders als de hij met hoeveel tegenwerking van de AIVD

56 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 57 die zoektocht gepaard ging. En de zoektocht houder omdat hij zich niet tegen deze metro- gaat – met steun van de kenner van geheime tegenstanders wilde keren zoals de andere diensten Roger Vleugels – onverminderd stadsbestuurders van hem eisten.) Maar met voort, want telkens weer blijkt uit ter be- zijn aangifte werd nooit iets gedaan! schikking gestelde documenten dat weer an- Uit Van Duijns relaas blijkt overduidelijk dat dere stukken zijn achtergehouden. de BVD absoluut niet begreep hoe Provo en Aanvankelijk leek het Van Duijn boeiend om Kabouter in elkaar staken en welke politieke zijn leven te bekijken door de bril van de ge- visie werd uitgedragen. Van het ludieke ele- heime diensten (naast de BVD onder meer de ment begrepen de diensten niets en boven- militaire inlichtingendiensten en vooral de dien blijkt uit de BVD-verslagen dat de ma- PID’s , de Politieke Inlichtingendiensten van kers de discussies vaak niet begrepen en de lokale politiecorpsen), maar tijdens het foute conclusies trokken, als ze al niet be- doorlezen van de steeds groeiende stapel vooroordeeld waren. De lezer kan dat gege- BVD-documenten werd hij steeds kwader. ven zelf controleren, want Van Duijn heeft Vanaf 1961, het jaar dat hij als achttienjarige ruim honderd documenten uit zijn dossier, Haagse scholier een Ban-de-Bom actie orga- veelal voorzien van zijn commentaar, als bij- niseerde, is Van Duijn in de gaten gehouden. lagen in zijn boek afgedrukt. En zonder twij- En hij kreeg een eigen geheim dossier, PD fel is zijn strijd met de geheime diensten, die 106043, toen hij in de periode 1964-1965 me- vooralsnog geen documenten die van na dewerker en later mederedacteur was van 1982 dateren, ter inzage geven, niet ten einde. het door de Rotterdammer Wim de Lobel uit- Een vervolg op deze autobiografie kunnen gegeven en geredigeerde anarchistische blad we dus zeker tegemoet zien. De Vrije. Al kort voor het ontstaan van Provo Hoewel Van Duijn zijn periode bij De Vrije in stond Van Duijn bij de BVD te boek als een 1964-1965 memoreert, ontbreekt zijn mede- rare snuiter die staatsgevaarlijk en geweldda- werking aan dat blad in 1969. Hij schreef toen dig zou zijn. En de theatertaal van de provo’s onder meer over Kropotkin als wijze kabou- met een uitspraak als ‘bommen in de brie- ter en introduceerde er ook zijn ideeën over venbus van de BVD’ maakte het er niet beter Amsterdam, Kabouterstad. Jammer dat dat op. in zijn boek ontbreekt. (HR) Schokkend, schrijft Van Duijn, is de ontdek- Roel van Duijn, Diepvriesfiguur. Autobiografie king dat hij op een lijst stond van direct te in- van PD 106043 in samenwerking met de AIVD; terneren personen in geval de Nederlandse Uitgeverij Van Praag, Amsterdam 2012; 464 staat in gevaar dreigt te raken. Geschokt is hij pag.; geïll.; 19,95. ook als blijkt dat hij in de Kaboutertijd (vanaf 1969) omringd werd door verklikkers en in- Onder het Roomse juk filtranten als Wim de Weerdt, de agent Lente Het Rijke Roomse Leven heette het te zijn, de dogma’s, het zich afzetten tegen iedere niet- diepgelovige ouders die tot het eind toe de van de politiegroep IJzerman (zie daarover de pracht en de praal van het enige echte hemel- gelovige, de discriminatie van de ‘zwartjes’ rooms-katholieke tradities overeind hielden, AS 176). En nog schokkender is de lauwe re- se geloof, dat je louter kon verdienen door de in de missielanden, het inherente antisemitis- ook toen ze daarvoor na de vernieuwingen actie van politie en justitie op Van Duijns strikte richtlijnen van het Vaticaan te volgen me met de veronderstelde schuld van de van het Tweede Vaticaanse Concilie vrijwel nachtelijke ontvoering (‘u bent de gevangene en dat je innerlijk rijker zou maken dan ieder joden aan de marteldood van Jezus Christus alleen nog terecht konden bij klerikalen van van Groep 7’) in 1970. Zijn vermoeden dat ander mens op aarde. De ontmaskering van etc. Een nauwgezette en verhelderende docu- de oude stempel als pater Kotte en politici als dat het werk was van Joop Baank en de ex- die mythe heeft inmiddels in alle hevigheid mentatie van de Nederlandse situatie heeft de oerconservatieve Klaas Beuker met zijn treemrechtse groep van Max Lewin bleek plaatsgevonden. Mooi daarbij is, dat de historicus en journalist Jos Palm begin 2012 Rooms Katholieke Partij Nederland. Behalve achteraf juist te zijn. (Overigens waren het mythe zelf steeds beter wordt gedocumen- gepubliceerd met zijn boek Moederkerk. De de minutieuze beschrijving van de manieren dezelfde mensen die vijf jaar later een aan- teerd, nu ook de meest verstokte voormalige ondergang van rooms Nederland. Palm inventa- waarop en de riten waarmee de roomse. kerk slag op de metrobouw probeerden te plegen gelovigen afstand hebben genomen van hun riseert en beschrijft deze aan de hand van zijn zijn gelovigen dirigeerde (dat wil zeggen hun om de tegenstanders uit de Nieuwmarktbuurt vroegere ‘zonden’: het geloven zelf, het om- persoonlijke familiegeschiedenis, met twee leven bijna van dag tot dag invulde met verdacht te maken. Van Duijn trad af als wet- armen van de – achteraf – meest absurde

58 de AS 179 – Anarchisme & Recht de AS 179 – Anarchisme & Recht 59 voorschriften, voorwaarden en vieringen) is het in de meest ruimhartige hoedanigheid, Beste lezers, vooral interessant hoe Palm de teloorgang Marx en Mao op een zijspoor gekregen. van de roomse greep beschrijft, en de weer- Mensheidsdienst kwam in de plaats van *Wat vroeger dan gebruikelijk verschijnt ditmaal het herfstnummer van de AS. Het is slag daarvan binnen het eigen gezin met zes klassenstrijd. Zelfs mijn moeder herkende gewijd aan Anarchisme & Recht, een thema dat door redacteur Thom Holterman in een broers en zussen, waarvan er drie in de jaren dat. “Wat een sympathieke man, die Ma­rij­ zestal artikelen belicht wordt. Deze veertigste jaargang zal in december worden afge- zeventig van de vorige eeuw overgingen nissen,” zei ze nadat ze hem een keer had sloten met een nummer over de sociaal historicus en AS-redacteur van het allereerste naar een ander geloof: het marxisme-leninis- ontmoet. De werkelijkheid bleek niet zozeer uur Rudolf de Jong. Hij viert binnenkort zijn tachtigste verjaardag en het is een traditie van dit tijdschrift om een redacteur bij die gelegenheid te portretteren. me en mao­ïsme, zoals dit voor hen vorm sterker, als wel aardiger dan de leer. Steeds En in 2013 willen we (onder meer) aandacht besteden aan hedendaagse en historische kreeg in de beginjaren van de ‘Socialistiese vaker moesten de dogma’s het onderspit del- anarchisten als Noam Chomsky, Piet Kooijman en de bende van Bonnot, ook wel be- Partij’, nu SP. Palm ziet duidelijk parallellen ven in ons gezin.’ Een kenmerkend citaat kend als de Autobandieten. tussen beide geloven en schetst met oog voor voor dit boek, waarin Palm op bewonderens- zowel de grote lijnen als de details hoe de re- waardig omvattende wijze, zonder spot of *Zoals eerder bericht gaan we het bereiken van de veertigste jaargang feestelijk met belse kinderen hun oude zekerheden inruil- cynisme, van binnenuit beschrijft hoe hink- onze lezers te vieren. Helaas was bij het ter perse gaan van deze AS het definitieve pro- den voor nieuwe, met in de hand in plaats stap-sprongsgewijze de desintegratie van de gramma van die bijeenkomst nog niet rond en ook plaats en datum moeten nog vastge- van het missaal voortaan Politzers bijbel van roomse kerk verliep en welke impact dit op steld worden. Wel zeker is dat aan het bijwonen van deze bijeenkomst geen kosten ver- socia­listische dogma’s en Mao’s Rode Boekje. de uiteindelijk bijna volkomen ontheemde bonden zijn. Uiteraard houden we u op de hoogte. Saillant, dat dit voor het gezin Palm allemaal gelovigen had, ver vóór de schrijnende uit- Op goed anarchistische wijze vragen we om donaties: stort daarom opnieuw of alsnog in een stroomversnelling kwam na het ver- wassen van seksueel misbruik door priesters een feestelijk bedrag in het Steunfonds van de AS in Moerkapelle (rekeningnummer trek van de oudste dochter – tot dan de voor- algemeen bekend werden. Een informatief 4460315). Zonder deze steun is de exploitatie van dit blad niet mogelijk. En helaas zijn beeldigste en meest ‘gewijde’ van de broer- boek; overwegend mild, maar waar nodig enkele lezers in gebreke gebleven hun abonnement te betalen. We vragen deze abon- tjes en zusjes Palm – naar de rooms-katholie- scherp, analytisch, humoristisch en – opmer- nees zo spoedig mogelijk minimaal 18,50 euro op onze rekening te storten voor het jaar- abonnement 2012. Alvast dank! ke universiteit in Nijmegen, voor een studie kelijk voor iemand met zo’n heftig gekleurde medicijnen. De oprichting van die universi- ontwikkeling (van geel-wit naar tomaten- *Elders in dit nummer hebben we de verandering van onze website vermeld. We willen teit was tijdens het interbellum nog mede rood) – geschreven in rustig, uitgebalanceerd op termijn alle afleveringen van de AS digitaal beschikbaar stellen. Tevens blijven alle door haar ouders mogelijk geworden, via proza zonder om te zien in wrok of boosheid. verschenen papieren nummers van het tijdschrift (in originele uitgave, dan wel als re- collectes onder de gelovigen, en bleek zich Palm houdt zich kennelijk welbewust in; je print) leverbaar. toen het erop aankwam en de eigen kinderen komt zelfs niet te weten of hij zich intussen We wijzen er nadrukkelijk op dat deze afleveringen van (vele) jaren terug dateren. Het gingen studeren ontpopt te hebben tot een agnost of atheïst zou noemen en hoe hij tegen is dus niet gezegd dat de huidige redactie de gekozen invalshoeken van een thema en broeinest van marxisme. De studie medicij- de SP van nu aankijkt. ‘Twee geloven op één ook de geventileerde meningen in die oude(re) nummers anno 2012 ongewijzigd zou nen maakte zuslief niet af, maar wel bracht kussen, daar slaapt de duivel tussen’, zo luidt overnemen! Niettemin blijft ons redactioneel standpunt onveranderd gebaseerd op dat zij het tot fractiemedewerker van Jan een oud spreekwoord. Anno nu zou het zo- wat we al in de eerste jaargangen ‘pragmatisch anarchisme’ noemden. Daarnaast is er Marijnissen. Het oude geloof legde zij echter maar van toepassing kunnen zijn op het actu- nu een speciaal weblog: Libertaire Orde. Zie de info op pagina 1 van deze aflevering. niet geheel af. Na een afkicktijd in de studen- ele – zij het door betrokkenen glashard ont- tenecclesia van de fameuze Huub Oosterhuis kende – bondgenootschap van de SP en de * Alle afleveringen van het tijdschrift en de overige (eigen) uitgaven van de AS kunnen voordelig besteld worden door gebruik te maken van onderstaande aanbieding(en): (die later ook zou toetreden tot de SP) be- PVV. Les extrèmes se touchent heet dat in goed AANBIEDING 1: dit pakket omvat alle tot nu toe verschenen nummers, origineel dan landde zij uiteindelijk bij de Remonstrantse Frans. Het ene extreme geloof raakt aan het wel herdruk, plus het apart verschenen Eerste Jaarboek Anarchisme alsmede de onmis- Broederschap, een geloofsgenootschap dat andere. De geschiedenis herhaalt zich. Alleen bare Bibliografie van de jaargangen 1 tot en met 26 van de AS voor 110,- euro (inclusief doorgaat voor de meest vrijzinnige variant de decors worden gewisseld. (BC) verzendkosten). van godsdienstbeoefening hier te lande. Jos Palm, Moederkerk. De ondergang van roomse AANBIEDING 2: met uitzondering van het Eerste Jaarboek Anarchisme en de Schrijft Palm: ‘Ten langen leste had God, zij Nederland; Contact, Amsterdam; € 19,95. Bibliografie ontvangt u alle boeken en brochures die de AS inmiddels naast het tijd- schrift heeft uitgebracht (zie het overzicht Uitgaven hierna) voor 50,- euro (inclusief ver- zendkosten). AANBIEDING 3: alle uitgaven, zoals genoemd in aanbieding 2 plus het Eerste Jaarboek anarchistische boekenmarkt en de Bibliografie, ontvangt u voor 60,- euro (inclusief verzendkosten). Op 3 november 2012 zal er in Utrecht weer een anarchistische boekenmarkt plaatsvinden. De Bestellen via rekeningnummer 4460315 van de AS, postbus 43, 2750 AA Moerkapelle, markt zelf in de Kargadoor (Oudegracht 36), lezingen/workshops in boekwinkel De Rooie Rat met vermelding van de gewenste aanbieding(en). (Oudegracht 65), maaltijd en avondprogramma in het Acu (Voorstraat 71). Redactie en administratie de AS.

60 de AS 179 – Anarchisme & Recht —R. Tamminga, Theorie en praktijk van het nemen; een begin deze eeuw door de schrijver in eigen be- LOSSE EXEMPLAREN heer uitgegeven brochure van 16 p., waarin het neem- en eetrecht wordt verdedigd (bestelnr: 002); Zolang de voorraad strekt zijn tegen gereduceerde prijs losse exemplaren verkrijgbaar van een groot —Henk Eikeboom, De anarchist en het huwelijk; een 24 p. tellende, in 1921 bij Libertas (de drukkerij aantal eerder verschenen afleveringen van De AS. Men kan deze nummers bestellen door storting/ van Rijnders’ Vrije Socialist) verschenen betoog van Henk Eikeboom dat veel stof deed opwaaien. Clara overmaking van 2,25 euro per exemplaar (inclusief verzendkosten) op postgiro 4460315 van De AS, Wichmann sabelde Eikebooms pleidooi voor ‘Stirneriaanse lustbeleving’ fijntjes neer (bestelnummer: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle. In verband met de verzendkosten moet voor tenminste 6,75 euro be- 003); steld worden! —Anton Constandse, Heinrich Heine als dichter en denker; een uit 1928 daterende, 48 p. tellende bro- Leverbaar zijn de volgende afleveringen: nr. 38 (Bedrog van het kapitaal), nr. 41 (Gezondheidszorg), nr. chure van Constandse, opgenomen in de bundel Groote Persoonlijkheden, een uitgave van Orion 42/43 (Proudhon), nr. 44/45 (Onkruit & Antimilitarisme), nr. 46 (USA), nr. 47 (Geweld), nr. 55/56 (1928) die sindsdien nooit herdrukt is (bestelnummer: 004); (Politieke vorming), nr. 59/60 (Anar­chistische perspectieven), nr. 61 (Marx), nr. 64 (De crisis), nr. 65 —J. Bedeaux en K.A. Fraanje, Rhapsoden, zangen in modern gewaad; een bundel die in 1951 verscheen (Nationalisme & bevrijdingsbewegingen), nr. 66 (Een libertaire staat?), nr. 67 (Arbeidsethos), nr. 68 bij Het Rode Boek te Rotterdam. Met een inleiding van B. Damme. 64 p. (bestelnummer: 005); (Anarchisme & utopie), nr. 69 (Nieuwe sociale bewegingen), nr. 70 (Clara Wichmann), nr. 71 —Simon Radius, Proudhon over kerk en samenleving; een in 1981 bij de Vrije Gedachte verschenen (Staatskunst of straatcultuur), nr. 72 (Eigendom), nr. 73 (Technologie), nr. 74 (Spanje 1936-1986), nr. 75 essay. 42 p. (bestelnummer: 006); (Macht), nr. 77 (De verwording van rechts), nr. 78 (Max Stirner), nr. 79 (Musica Anarchica), nr. 80 —Piet Kooijman, Heden, verleden en toekomst in zakformaat; een reprint van de in 1935 voor het eerst (Berlijn), nr. 81 (Onderdak), nr. 82 (Tegenethiek), nr. 84 (Oost-Europa), nr. 86 (Literatuur), nr. 87 verschenenbrochure over de voorhoedefunctie van de gedeklasseerden (‘neem en eet’), aangevuld met (Domela Nieuwenhuis), nr. 88 (De staat van de ecologie), nr. 89 (Onder anarchisten), nr. 90 (De verlok- een herdruk van het artikel De vooruitzichten der arbeidersbeweging uit datzelfde jaar en een biogra- king van rechts), nr. 91 (Murray Bookchin), nr. 92 (Menselijke natuur en anarchisme), nr. 93 (Stad, fische schets van Piet Kooijman door Hans Ramaer. 48 p. (bestelnummer: 007); straat, federatie), nr. 94 (Het labyrint van de vrijheid), nr. 95 (Christen-anarchisme), nr. 96 (Buitenstaanders —Spanje 1936-1966. Een 47 p. tellende geïllustreerde special van het anarchistisch tijdschrift De Vrije over anarchisme), nr. 97 (Israel), nr. 98 (Transport), nr. 99 (Sarajevo), nr. 100 (Beeldvorming), nr. 101 (juli 1966) met een interview met een oud-Spanjestrijder en verder bijdragen van o.a. Rudolf de Jong, (Media), nr. 102 (Nederland immigratieland), nr. 103 (William Godwin), nr. 104/105 (België), nr. 106 Jose Peirats, Hem Day en Victor Garcia (bestelnr.: 008). Deze reprints kan men franco per post ontvan- (Economie), nr. 107 (Politiek), nr. 111 (Voorheen Sovjetunie), nr. 113 (Gustav Landauer), nr. 114 (Poëzie gen door storting/overmaking op postgirorekening 4460315 van De AS in Moerkapelle met vermel- als ordeverstoring), nr. 115 (Latijns Amerika), nr. 117 (Domela als internationale figuur), nr. 118 (Italie), ding van bestelnummer(s). De prijs bedraagt 3,25 euro per exemplaar. Let op: de bestelnummers 001, nr. 121 (Leren), nr. 124 (Dieren), nr. 125 (Disciplinering), nr. 128 (Armoede), nr. 129 (Frankrijk), nr. 132 002 en 003 zijn uitsluitend verkrijgbaar in één pakket, waarvoor de standaardprijs van 3,25 euro geldt. (Afrika), nr. 133 (Techno), nr. 136 (Tolerantie), nr. 137 (Globaal), nr. 140 (Dood), nr 141 (Boeken), nr. 142 In verband met de verzendkosten moet voor tenminste 6,50 euro besteld worden. (Tiende Jaarboek Anarchisme), nr. 143 (Erich Muhsam), nr. 144 (De staat van de staat), nr. 145 (Atalanta), nr. 146 (Ivan Illich), nr. 147 (Jazz), nr. 150 (Stalin in Spanje), nr. 151 (Nederlandse anarchis- Behalve de reprint-reeks levert De AS diverse andere eigen uitgaven, zowel herdrukken als originele ten 1933-1945), nr. 155 (Manifesten), nr. 156 (Dertiende Jaarboek Anarchisme/Ontworteling van uitgaven. Deze boeken en brochures zijn te bestellen door storting/overmaking op postgirorekening Europa), nr. 157 (Schrijvers & anarchisme), nr. 158 (Nederlandse anarchisten in de Tweede Wereldoorlog), 4460315 van De AS te Moerkapelle. De prijzen zijn inclusief verzendkosten. nr. 163 (Wim de Lobel filosoof, vrijdenker, anarchist), nr. 164 (Liefde), nr. 167 (Sacco en Vanzetti), nr. 168 —Bibliografie De AS, jaargangen 1972-1998; 105 p.; 6,90 euro. (Voedsel), nr. 171 (Brood & Spelen), nr. 172 (De ellende van de religie), nr. 175 Alexander Cohen, nr.176 —Paul Eltzbacher, Anarchisme; herdruk in paperback van de Nederlandse vertaling uit 1903; 293 p., Infiltratie. 13,90 euro. Sommige originele afleveringen, met name dubbelnummers, kosten 4,50 euro per stuk. Het betreft: nr. —Eerste Jaarboek Anarchisme; in 1994 verschenen als aparte uitgave; 151 p.; 5,90 euro. 109/110 (De bevrijding van het anarchisme), nr. 112 (Tweede Jaarboek Anarchisme), nr. 116 (Derde —Hans Ramaer, Het onbegrepen anarchisme. Tekst van een lezing opgenomen in de bundel ‘De Jaarboek Anarchisme), nr. 119/120 (Vierde Jaarboek Anarchisme), nr. 122/123 (Vijfde Jaarboek Ideologieën’ (Studium Generale, Utrecht 1994);12 p.; 1,25 euro. Anarchisme), nr. 126/127 (Zesde Jaarboek Anarchisme/Anarchisme inNederland), nr. 130/131 —Hans Ramaer, Het individualisme van Anton Constandse. Tekst van de achtste Anton Constandselezing (Zevende Jaarboek Anarchisme/Landbouw), nr. 134/135 (Achtste Jaarboek Anarchisme/Guy Debord (1994) voor De Vrije Gedachte in brochurevorm; 22 p.; 1,90 euro. en het situationisme), nr. 138/139 (Negende Jaarboek Anarchisme/De verloedering van het land- —Anton Constandse, De zelfvernietiging van het protestantisme, een oorspronkelijk in 1926 versche- schap), nr. 148/149 (ElfdeJaarboekAnarchisme/Opgesloten), nr. 152/153/154 (Twaalfde Jaarboek nen kritische beschouwing van de godsdienst; herdruk in paperback; VIII + 120 pag.; 6,90 euro. Anarchisme), nr. 159/160 (Veertiende Jaarboek Anarchisme/Cinema Anarchistica), nr. 161/162 —Anton Constandse, De ellende der religie; herdruk brochure uit 1923; 20 p.; 1,25 euro. (Vijftiende Jaarboek Anarchisme), nr. 165/166 (Zestiende Jaarboek Anarchisme), nr. 169/170 —Anton Constandse, God is het kwaad; herdruk brochure uit 1924; 31 p.; 1,90 euro. (Zeventiende Jaarboek Anarchisme/Kapitalisme: van crisis naar crisis), nr. 173/174 (Achttiende —Anton Constandse, Kan er een God zijn?; herdruk brochure uit 1927; 16 p.; 1,25 euro. Jaarboek Anarchisme/Reis langs het Spaanse anarchisme), nr. 177/178 (Negentiende Jaarboek —Anton Constandse, Godsdienst is opium voor het volk; herdruk brochure uit 1929; 15 p.; 1,25 euro. Anarchisme). —Anton Constandse, Nederland, God en Oranje; herdruk van brochure uit 1932; 15 p.; 1,25 euro. Alle inmiddels uitverkochte afleveringen van De AS zijn overigens herdrukt. Deze kosten zonder uit- —Jos van Veen, De carrière der zeven Oranjes in de Nederlandsche gewesten 1544-1795; oorspronke- zondering 2,25 euro per exemplaar. Het gaat om de volgende afleveringen: nr. 1 (Syndicalisme), nr. 2 lijk in 1929 (?) door Gerhard Rijnders (Bibliotheek voor Ontspanning en Ontwikkeling te Zandvoort) (Marxismekritiek), nr. 3 (Anarchisme vandaag), nr. 4 (Vrouwenbevrijding), nr. 5 (Zelfbeheer), nr. 6 uitgegeven kritische geschiedschrijving; herdruk in paperback; 190 p.; 9,50 euro. (Registratie), nr. 7 (Energie), nr. 8 (Anarchisme & parlement), nr. 9/10 (Onderwijs, opvoeding, misvor- ming), nr. 11 (De vakbeweging in de krisis), nr. 12 (De Grote Depressie), nr. 13 (Terrorisme), nr. 14 AANBIEDINGEN (Godsdienst), nr. 15/16 (Fascisme), nr. 17 (Misdaad en straf, met teksten van Clara Wichmann), nr. 18 (Arthur Lehning), nr. 19 (Antimilitarisme), nr. 20 (Monarchie en Oranje), nr. 21/22 (Bakoenin), nr. 23 De AS presenteert diverse afgeprijsde boeken en brochures. Van sommige titels is slechts een gering (Duitsland), nr. 24 (Anarchisme), nr. 25 (Organisatie), nr. 26 (Kiezen of delen), nr. 27 (Bouwen & aantal exemplaren voorradig, dus gelden deze aanbiedingen zo lang de voorraad strekt. De prijzen zijn wonen), nr. 28 (Kropotkin), nr. 29/30 (Veiligheid), nr. 31 (Milieu ~ macht), nr. 32 (Ontwikkelingshulp?), inclusief verzendkosten. Bestellen via overmaken van uw betaling(en) met vermelding van titel(s) op nr. 33/34 (Sexualiteit), nr. 35 (Anarchisten en de staat), nr. 36 (Europa), nr. 37 (Anarchisme en weten- giro 4460315 van De AS in Moerkapelle. Het betreft: schap), nr. 39/40 (Anton Constandse en het anarchisme), nr. 48 (Kunst & Anarchie), nr. 49 (Stembiljet —Thom Holterman en Henc van Maarseveen (ed.), Law in anarchism; Erasmus University, Rotterdam of sociale aktie), nr. 50/51/52 (Anarchisme over de grenzen), nr. 53 (De Staat van verzorging), nr. 54 1980; 177 pag.; 7,50 euro. (Een selectie van bijdragen aan het in 1979 gehouden internationale seminar (Schijnanarchisme), nr. 57 (Tolstoj), nr. 58 (Cooperaties en collectieven), nr. 62 (Bart de Ligt), nr. 63 anarchism & law met onder meer artikelen over Spooner, Proudhon en Kropotkin.) (Anarchie & avantgarde), nr. 76 (De sociocratie van Kees Boeke), nr. 83 (Provo), nr. 85 (Anarcha- —Ton Geurtsen, De fabel van het linkse ongelijk, met libertaire teksten van Rosa Luxemburg, Anton feminisme), nr. 108 (Wim van Dooren, filosoof, humanist, anarchist). Ook voor deze herdrukte afleve- Pannekoek, Henriëtte Roland Holst en Arthur Lehning; Rode Emma, Amsterdam 1990;111 pag.; 7,50 ringen geldt dat in verband met de verzendkosten voor tenminste 6,75 euro besteld moet worden. euro. —Arthur Lehning, Lenin en de revolutie. Marxisme en anarchisme in de Russische revolutie; Rode Emma, Amsterdam 1994; 151 pag.; 10,90 euro. Deze uitgave is een uitgebreide en geïllustreerde editie UITGAVEN DE AS van de in 1972 bij Van Gennep verschenen Nederlandse vertaling van de oorspronkelijke Duitse arti- De AS brengt naast het tijdschrift een serie reprints van (oudere) anarchistische pamfletten en brochu- kelenserie, getiteld ‘Radendemocratie of staatscommunisme’. res. In deze reprint-reeks van (soms curieuze) geschriften zijn verschenen: ––Hans Ramaer, De dans om het nucleaire kalf; Ram, Rotterdam 1975 (tweede druk); 136 pag; 3,00 euro. —Anton Constandse, Anarchisme; een uit 1930 daterende, 14 p. omvattende beschouwing die bij (Een politiek-economische geschiedenis van het kernenergiebeleid in Nederland vanaf 1939.) Constandse’s eigen uitgeverij de Albatros verscheen (bestelnummer: 001); —Arie Hazekamp, 75 jaar Pinksterlanddagen op het terrein Tot Vrijheidsbezinning in Appelscha 1933- 2008; (Appelscha 2008); 68 pag; 4,50 euro. JAN BÖRGER-BIBLIOTHEEK F I L O S O F I E

Jan Börger: Het hoofd van Johannes de Doper. De grote dode. Het offer en de levenskunst. 2006, ISBN- 10: 90-76033-27-7 NUR-736, EAN -13: 90-76033-27-3, 356 p. 22,50 (Herziene uitgave, voorheen: Het spookt in de Sint Jan!) Wim de Lobel: Spiritueel anarchisme – orde van zelfbeteugeling. Het universele principe – Arche anarchos estin. Bundel, 1999, ISBN 90-76033-04-8, geïll. 112p. 7,00 De eeuwige generatie. De kunst van het grote sterven. 2005, ISBN 90-76033-26-9, geïll. 100 p. 7,00 Hans de Heer: Oer-informatie. Een confrontatie van de moderne natuurkunde met de filosofie van Jan Börger. 1998, ISBN 90-76033-03, 50 p. 4,50 Geest van Stof. De Mnemocratische Evolutie van het bewustzijnsproces. 2000, ISBN 90-76033-06-4, 93 p. 7,00 Het Ik. Splijtzwam van de Geest. 2002, ISBN 90-76033-14-5, 56 p. 4,50 (Werd voorgedragen voor de Socrates Wisselbeker 2002) De egoïst Max Stirner, (biografie) Hans Jansen; De Vrije Gedachte/Papieren Tijger 2008; ISBN 9789067282253, geïll.; 114 p.; 17,50 Tevens leverbaar: God noch autoriteit. Geschiedenis van de Vrijdenkersbeweging in Nederland. B. Gasenbeek, J.C.H. Blom, J.W.M. Nabuurs, 2006, ISBN 90 8506 3582, uitg. Boom, geïll. 336 p. 10,00 euro. Door storting op rekeningnummer 77 0 36 van het verschuldigde bedrag wordt de bestelling zo snel mogelijk toegezonden. (Prijzen inclusief porto. Minimaal voor 6,00 euro bestellen.) Jan Börger-Bibliotheek, Postbus 43, 2750 AA Moerkapelle. E-mail: [email protected] Ook te bestellen via onze website: http://www.ibizweb.nl/börger

K E L D E R U I T G E V E R I J Bij Kelderuigeverij verscheen onlangs een reprint van het radicale blad Alarm – Anarchistisch maandblad 1922-1926, van de jonge Anton Constandse. Met een uitgebreide inleiding van Hans Ramaer en een register. 400 p. ingenaaid. 48,00 incl. porto. Bestellen via [email protected] ovv Alarm. Ook is verkrijgbaar de reprint van het anarchistische maandblad Opstand, de 2e druk (38,00 euro incl. porto). Opstand is de opvolger van Alarm. Ook met inleiding van Hans Ramaer en een register. De catalogus van alle Kelderuitgaven kun je aanvragen door 1 euro over te maken op rekeningnummer 7311128 tnv Kelderuitgeverij, Utrecht. Vergeet niet je adres te vermelden bij de overschrijving. www.kelderuitgeverij.nl

ATALANTA * Stoïsche Notities – De stoïcijnen en andere klassieke filosofen als bron van inspiratie voor geluk en een mooiere wereld, door Rymke Wiersma. (Derde, geheel herziene druk; 210 pag.; 17,50 euro.) * Modellisme – Over skepticisme en de productiviteit van het denken, door Weia Reinboud. (128 pag.; 12,50 euro.) * Welke vrijheid – Essay over vrijheid en beschaving, door Weia Reinboud. (96 pag.; 9 euro.) Van dit boek verscheen onlangs een Engelse vertaling door Stuart Fields. (12,50 euro.)

Voor meer informatie en uitgaven (boeken, kleine boekjes, brochures (Tijd voor de anarchie), gratis miniboekjes (Anarchie, tisdat?) spelletjes, tijdschrift Aardig, vrije muziek), zie onze website. www.at-a-lanta.nl