Hans Ramaer PIET KOOIJMAN (1891-1975): 1 ANARCHISTISCH ACTIVIST EN FILOSOOF Redactioneel Hans Ramaer HET ANARCHISME VAN PIET KOOIJMAN: 2 PIET KOOIJMAN VAN 'BEZET DE BEDRIJVEN' TOT 'NEEM EN EET' Martin Smit 'KOOIJMAN IS ALTIJD DWARS' 20 Piet Kooijman in de Strafgevangenis Leeuwarden ANARCHISTISCH Hans Ramaer PIET KOOIJMAN: 'IK VOELDE ME 24 VERWANT MET VAN DER LUBBE' ACTIVIST & FILOSOOF Piet Kooijman e.a. DE REVOLUTIONAIRE DAAD 28 (fragment) Piet Kooijman OVER MONUMENTEN EN NOG WAT 31 (fragment) Piet Kooijman – Kooijman Piet Piet Kooijman ALARMISTEN IN MEI 1933 32 VOOR HAAGSE RECHTBANK Piet Kooijman MARINUS VAN DER LUBBE 38 DOOR DE FASCISTEN VERMOORD! (fragmenten) Piet Kooijman DE VOORUITZICHTEN 41 VAN DE ARBEIDERSBEWEGING AS de Piet Kooijman GERARD VAN HET REVE EN NOG WAT 52 189

Bas van der Plas VAN BAKOENIN TOT NAVO 54 Reacties & discussies

Rudolf de Jong KARIN EN BERND KRAMER OVERLEDEN 55

Jan Bervoets ANARCHISTISCH KOERDISTAN? 56 Reacties & discussies

Igor Cornelissen GEORGE ORWELL 60 Bijvangst 6

Thom Holterman 200STE GEBOORTEJAAR 63 MICHAEL BAKOENIN (1814-1876) Uit het land van Proudhon 27

Jairo Omar Dosreis GEDICHTEN 64 Goncalvis André de Raaij KETTERIJ EN ROEIEN 65 Ongedoofd vuur 5 Anita de Waal e.a. BOEKBESPREKINGEN 67

Prijs van dit nummer 7,50 euro DE AS 189 de AS anarchistisch tijdschrift

42ste jaargang, nummer 189, winter 2014. De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van Stichting de AS, Den Bosch. ISSN-nummer 0920-3257. Betalingen: IBAN: NL57 INGB 0004 4603 15; BIC: INGBNL2A Jaarabonnement: 19,50 euro; buiten Nederland 27,50 euro. Los nummer: www.tijdschrift-de-as.nl/losnummer Bestellingen en adreswijzigingen: [email protected] Druk: BGS, Schiedam. Opmaak: Atalanta, Utrecht. Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aan­ gegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd. Adres: postbus 2086, 5202 CB Den Bosch. E-mail administratie: [email protected] E-mail redactie: [email protected] Redactie: Boudewijn Chorus, Marius de Geus, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de Jong, Jaap van der Laan, André de Raaij, Hans Ramaer (eindredacteur), Martin Smit, Anita de Waal, Rymke Wiersma, Hanneke Willemse. Verder werkten mee: Jan Bervoets, Igor Cornelissen, Jairo Omar Dosreis Goncalvis, Detlev Greinert (illustratie omslag), Bas van der Plas, Laurens Vancrevel, Dick de Winter. Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin een redactioneel standpunt wordt weergegeven. Digitaal archief: www.tijdschrift-de-as.nl. Weblog: http://libertaireorde.wordpress.com

PIET KOOIJMAN (1891-1975): ANARCHISTISCH ACTIVIST EN FILOSOOF Redactioneel

Dit nummer is gewijd aan de anarchistische activist en filosoof Piet Kooijman (1891 – 1975). Het is samengesteld door redacteur Hans Ramaer. Er is voor gekozen om een aantal langere teksten die Kooijman in de jaren twintig en dertig publiceerde, en waarvan enkele onbekend gebleven zijn, alsmede enige kortere teksten in deze AS te herdrukken. Bovendien heeft de samensteller aanvullende informatie over deze teksten en de context waarin ze tot stand kwamen, toegevoegd. In een inleidend artikel wordt zijn levensloop geschetst en een overzicht van zijn denkbeel- den gegeven. Hoewel Kooijman zich bijna nooit anarchist noemde, maar revolutionair of Alarmist, is bovendien geprobeerd om zijn plaats in de (toenmalige) anarchistische bewe- ging in Nederland aan te geven. Verder is aandacht besteed aan zijn invloed op latere generaties anarchisten. Martin Smit droeg een artikel bij over Kooijmans gevangenistijd in Leeuwarden. En van Hans Ramaer die aan een biografie van Kooijman werkt, is een informatief maar weinig bekend, uit 1974 daterend, vraaggesprek met de toen al bejaarde anarchist herdrukt. (Hans Ramaer)

de AS 189 – Piet Kooijman 1 weken nadien naar Russisch voorbeeld van bedrijven propageerde. Ook pro- HET AnarchISME VAN PIET KOOIJMAN: Communistische Partij in Nederland beerden ze tevergeefs de royementen (CPN) besloot te noemen. In de ongedaan te maken. Die pogingen werk- VAN ‘BEZET DE BEDRIJVEN’ TOT ‘NEEM EN EET’ Amsterdamse afdeling van deze partij ten echter averechts, want steeds hevi- met enige honderden leden was de sfeer ger werd in de afdeling gefluisterd dat Hans Ramaer grimmig. Ruzies tussen partijleider ze wel politiespionnen moesten zijn. David Wijnkoop en aanhangers van de Met als resultaat dat Kooijman, Van der Piet Kooijman (1891-1975) is een van de meest kleurrijke en tegendraadse revolutionairen gevierde dichter en marxistisch theoreti- Linde en enkele met hen sympathise- die de anarchistische beweging in Nederland heeft gekend. Hij was een activist pur sang. cus Herman Gorter, zoals Barend rende jongeren de partij in 1920 de rug Als hoofddader van de geruchtmakende bomaanslag in november 1921 in Den Haag – waar- Luteraan en enkele leden van de familie toekeerden. Ze verenigden zich met en- bij overigens niemand letsel opliep – kreeg hij een gevangenisstraf van zes jaar, die hij gro- Korper, waren aan de orde van de dag. kele van de eerder geroyeerde partijle- tendeels geïsoleerd van andere gedetineerden uitzat in de strafgevangenis in Leeuwarden. Maar in de afdeling Den Haag was het den en vormden de Groep Sociaal- Maar daarnaast was Kooijman in de jaren dertig ook een opmerkelijk sociaal-filosoof met niet anders, veeleer erger. Een deel van Anarchisten Den Haag. Die benaming denkbeelden waarvan de betekenis eerst in de jaren zestig van de vorige eeuw in bredere de partijleden bleek inmiddels geroy- werd gekozen om in het anarchistische kring doordrong. eerd. Kooijman herkende een geestver- blad De Toekomst te kunnen publiceren. Kooijman stelde dat er in werkelijkheid geen sprake was van voedseltekorten. Omdat de tech- want in Leen van der Linde, een student De groep zette de eerdere kritiek op alle niek in staat was om voldoende levensmiddelen en consumptiegoederen te produceren voor letteren uit een gegoed milieu en voor- partij- en vakverenigingsleiders, ook de iedereen, ook degenen die werkloos geworden waren (en door Kooijman gedeklasseerden ge- malig corpslid, die als officier zijn aan het anarchisme verwante syndica- noemd werden) had ieder recht op gratis consumeren. ‘Neem en eet’ was de leus die hij niet dienstplicht had vervuld, maar gegre- listische voormannen van het Nationaal alleen in geschrifte propageerde, maar ook zelf in praktijk bracht. Met het proletarisch win- pen door de omwenteling in Rusland Arbeids-Secretariaat (NAS), onvermin- kelen, dat in de jaren tachtig in de kraakbeweging opgeld deed, kreeg Kooijmans filosofie van antimilitarist en revolutionair socialist derd voort en legde ook contact met de vrij consumeren een nieuwe context. En eerder al, in de jaren zestig, zag men enkele van was geworden. In haar memoires SAJO, de Sociaal-Anarchistische Jonge­ zijn opvattingen terug in de provobeweging. Met name het idee van de consumptiemaat- Omzien in verwondering (1970) spreekt ren Organisatie rond Anton Constandse schappij en de rol daarin van de gedeklasseerden (bij Provo het provotariaat) moeten ont- de schrijfster Annie Romein-Verschoor, en Jo de Haas. Oudere anarchisten leend zijn aan Kooijmans sociale filosofie. die net als Van der Linde in Leiden had schonken nauwelijks aandacht aan de gestudeerd, met veel waardering over groep van Kooijman en Van der Linde. Pieter Adrianus Kooijman groeide op in chauffeur werd hij te werk gesteld bij de hem. Alleen Johan Lodewijk, redacteur van een gezin van kleine middenstanders in Etappen-Inspectie. Maar toen hij wei- ‘Toen ik Kooijman in 1919 in de commu- De Toekomst, probeerde hen steeds te Rotterdam-Zuid. Hij doorliep de am- gerde om aan schietoefeningen mee te nistische partij leerde kennen’, herinner- steunen. bachtsschool, volgde in de avonduren doen volgde ontslag. In 1916 trad hij de Van der Linde zich negen jaar later in Kooijman beschouwde revolutie als een de Academie voor Beeldende Kunsten korte tijd als draaier-bankwerker in het anarchistische blad De Arbeider, zaak van de arbeidersklasse. In zijn op- en Technische Wetenschappen, en werk- dienst van de Amsterdamse Rijtuig- ‘werd hij gedoodverfd als “anarchist” tiek waren de arbeiders zeker in staat te eerst als draaier-bankwerker, later als Maatschappij. Daarna trok hij, afwisse- en daarmee werd te kennen gegeven dat zo’n omwenteling in gang te zetten door automonteur bij verschillende bedrijven lend als draaier-bankwerker of chauf- men hem niet ernstig hoefde te nemen. bedrijven te bezetten en revolutionaire in Rotterdam en als chauffeur-mecani- feur-monteur, van het ene (automobiel) Dat was in hoofdzaak omdat hij – en ik bedrijfsraden te vormen. In dat opzicht cien bij een autobusonderneming in bedrijf in het oosten van het land naar volgde hem daarin spoedig – antiparle- was de dissidente communist Max Hölz, Almelo. Al vroeg in zijn loopbaan had het andere in het westen. In 1919 vestig- mentair was. Toen wij daarop de waar- die in midden-Duitsland een revolte hij zich aangesloten bij de (sociaaldemo- de hij zich in Den Haag. de van de vakbeweging voor de socia- ontketende een lichtend voorbeeld. cratische) Algemene Nederlandse Me­ In november 1918, nog werkzaam in listische revolutie aan kritiek gingen on- Hölz, eigenzinnig en ijdel maar ook cha- taal­bewerkersbond. Amsterdam, verruilde hij het lidmaat- derwerpen waren we verdoemd.’ rismatisch, was aanvoerder van het tex- Bij het uitbreken van de Eerste schap van de Sociaal-Democratische tielproletariaat in de Saksische stad Wereldoorlog in augustus 1914, toen Arbeiderspartij (SDAP) voor dat van de Revolutionaire Daad Falkenstein. In maart 1921 groeiden de alle beschikbare automobielen werden radicale Sociaal-Democratische Partij Kooijman en Van der Linde vormden demonstraties en acties uit tot een ge- gevorderd, kwam de mecanicien Kooij­ (SDP) – in 1909 als linkervleugel van de een ‘linkse oppositie’ die de partijlei- wapende opstand. Hölz en zijn vrij- man in het leger terecht. Als landstorm- SDAP afgesplitst – die zich enkele ding heftig bekritiseerde en het bezetten schaar van honderd tot tweehonderd ar-

2 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 3 weken nadien naar Russisch voorbeeld van bedrijven propageerde. Ook pro- HET AnarchISME VAN PIET KOOIJMAN: Communistische Partij in Nederland beerden ze tevergeefs de royementen (CPN) besloot te noemen. In de ongedaan te maken. Die pogingen werk- VAN ‘BEZET DE BEDRIJVEN’ TOT ‘NEEM EN EET’ Amsterdamse afdeling van deze partij ten echter averechts, want steeds hevi- met enige honderden leden was de sfeer ger werd in de afdeling gefluisterd dat Hans Ramaer grimmig. Ruzies tussen partijleider ze wel politiespionnen moesten zijn. David Wijnkoop en aanhangers van de Met als resultaat dat Kooijman, Van der Piet Kooijman (1891-1975) is een van de meest kleurrijke en tegendraadse revolutionairen gevierde dichter en marxistisch theoreti- Linde en enkele met hen sympathise- die de anarchistische beweging in Nederland heeft gekend. Hij was een activist pur sang. cus Herman Gorter, zoals Barend rende jongeren de partij in 1920 de rug Als hoofddader van de geruchtmakende bomaanslag in november 1921 in Den Haag – waar- Luteraan en enkele leden van de familie toekeerden. Ze verenigden zich met en- bij overigens niemand letsel opliep – kreeg hij een gevangenisstraf van zes jaar, die hij gro- Korper, waren aan de orde van de dag. kele van de eerder geroyeerde partijle- tendeels geïsoleerd van andere gedetineerden uitzat in de strafgevangenis in Leeuwarden. Maar in de afdeling Den Haag was het den en vormden de Groep Sociaal- Maar daarnaast was Kooijman in de jaren dertig ook een opmerkelijk sociaal-filosoof met niet anders, veeleer erger. Een deel van Anarchisten Den Haag. Die benaming denkbeelden waarvan de betekenis eerst in de jaren zestig van de vorige eeuw in bredere de partijleden bleek inmiddels geroy- werd gekozen om in het anarchistische kring doordrong. eerd. Kooijman herkende een geestver- blad De Toekomst te kunnen publiceren. Kooijman stelde dat er in werkelijkheid geen sprake was van voedseltekorten. Omdat de tech- want in Leen van der Linde, een student De groep zette de eerdere kritiek op alle niek in staat was om voldoende levensmiddelen en consumptiegoederen te produceren voor letteren uit een gegoed milieu en voor- partij- en vakverenigingsleiders, ook de iedereen, ook degenen die werkloos geworden waren (en door Kooijman gedeklasseerden ge- malig corpslid, die als officier zijn aan het anarchisme verwante syndica- noemd werden) had ieder recht op gratis consumeren. ‘Neem en eet’ was de leus die hij niet dienstplicht had vervuld, maar gegre- listische voormannen van het Nationaal alleen in geschrifte propageerde, maar ook zelf in praktijk bracht. Met het proletarisch win- pen door de omwenteling in Rusland Arbeids-Secretariaat (NAS), onvermin- kelen, dat in de jaren tachtig in de kraakbeweging opgeld deed, kreeg Kooijmans filosofie van antimilitarist en revolutionair socialist derd voort en legde ook contact met de vrij consumeren een nieuwe context. En eerder al, in de jaren zestig, zag men enkele van was geworden. In haar memoires SAJO, de Sociaal-Anarchistische Jonge­ zijn opvattingen terug in de provobeweging. Met name het idee van de consumptiemaat- Omzien in verwondering (1970) spreekt ren Organisatie rond Anton Constandse schappij en de rol daarin van de gedeklasseerden (bij Provo het provotariaat) moeten ont- de schrijfster Annie Romein-Verschoor, en Jo de Haas. Oudere anarchisten leend zijn aan Kooijmans sociale filosofie. die net als Van der Linde in Leiden had schonken nauwelijks aandacht aan de gestudeerd, met veel waardering over groep van Kooijman en Van der Linde. Pieter Adrianus Kooijman groeide op in chauffeur werd hij te werk gesteld bij de hem. Alleen Johan Lodewijk, redacteur van een gezin van kleine middenstanders in Etappen-Inspectie. Maar toen hij wei- ‘Toen ik Kooijman in 1919 in de commu- De Toekomst, probeerde hen steeds te Rotterdam-Zuid. Hij doorliep de am- gerde om aan schietoefeningen mee te nistische partij leerde kennen’, herinner- steunen. bachtsschool, volgde in de avonduren doen volgde ontslag. In 1916 trad hij de Van der Linde zich negen jaar later in Kooijman beschouwde revolutie als een de Academie voor Beeldende Kunsten korte tijd als draaier-bankwerker in het anarchistische blad De Arbeider, zaak van de arbeidersklasse. In zijn op- en Technische Wetenschappen, en werk- dienst van de Amsterdamse Rijtuig- ‘werd hij gedoodverfd als “anarchist” tiek waren de arbeiders zeker in staat te eerst als draaier-bankwerker, later als Maatschappij. Daarna trok hij, afwisse- en daarmee werd te kennen gegeven dat zo’n omwenteling in gang te zetten door automonteur bij verschillende bedrijven lend als draaier-bankwerker of chauf- men hem niet ernstig hoefde te nemen. bedrijven te bezetten en revolutionaire in Rotterdam en als chauffeur-mecani- feur-monteur, van het ene (automobiel) Dat was in hoofdzaak omdat hij – en ik bedrijfsraden te vormen. In dat opzicht cien bij een autobusonderneming in bedrijf in het oosten van het land naar volgde hem daarin spoedig – antiparle- was de dissidente communist Max Hölz, Almelo. Al vroeg in zijn loopbaan had het andere in het westen. In 1919 vestig- mentair was. Toen wij daarop de waar- die in midden-Duitsland een revolte hij zich aangesloten bij de (sociaaldemo- de hij zich in Den Haag. de van de vakbeweging voor de socia- ontketende een lichtend voorbeeld. cratische) Algemene Nederlandse Me­ In november 1918, nog werkzaam in listische revolutie aan kritiek gingen on- Hölz, eigenzinnig en ijdel maar ook cha- taal­bewerkersbond. Amsterdam, verruilde hij het lidmaat- derwerpen waren we verdoemd.’ rismatisch, was aanvoerder van het tex- Bij het uitbreken van de Eerste schap van de Sociaal-Democratische tielproletariaat in de Saksische stad Wereldoorlog in augustus 1914, toen Arbeiderspartij (SDAP) voor dat van de Revolutionaire Daad Falkenstein. In maart 1921 groeiden de alle beschikbare automobielen werden radicale Sociaal-Democratische Partij Kooijman en Van der Linde vormden demonstraties en acties uit tot een ge- gevorderd, kwam de mecanicien Kooij­ (SDP) – in 1909 als linkervleugel van de een ‘linkse oppositie’ die de partijlei- wapende opstand. Hölz en zijn vrij- man in het leger terecht. Als landstorm- SDAP afgesplitst – die zich enkele ding heftig bekritiseerde en het bezetten schaar van honderd tot tweehonderd ar-

2 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 3 beiders, die bewapend waren met ma- Kooijmans latere geestverwant Leo geoisie te kunnen treffen trok hun veel misme en bonzendom in de arbeiders- chinepistolen, trokken in gepantserde Hornstra het formuleerde: ‘Men moet meer aan. En het grote voordeel was dat beweging te doen was, ebde de solidari- vrachtauto’s door de regio rond de slaven dus laten zien dat het heel dit pand aan het Frankenslag 316 in Den teit snel weg. Alleen Anton Constandse Falkenstein. Als ze een stadje bezet had- eenvoudig is om macht te hebben, ge- Haag schuin tegenover het ouderlijk met zijn uit de SAJO voortgekomen blad den ging de rode vlag in top en riepen weld uit te oefenen, de slavernij op te huis van Van der Linde lag. Want die Alarm en Johan Lodewijk bleven de da- ze een algemene staking uit. In de win- heffen… De zogenaamde directe actie is wilde voorkomen dat iemand door de ders van de bomaanslag en hun motie- kels werden levensmiddelen in beslag de leerschool om de deelnemende sla- bomaanslag letsel zou oplopen. Zonder ven verdedigen. genomen en onder de bevolking ver- ven de doorleefde ervaring van eigen verdenking te wekken kon hij nu ge- Voor de rechtbank deed Kooijman geen deeld, spaarbanken en postkantoren kracht, macht en geweld te geven.’ makkelijk de voorkamer van de familie enkele poging om zich aan de verant- werden gedwongen bij te dragen aan de Zo rijpte bij Kooijman het plan een (re- Verspeyck observeren. woordelijkheid voor de aanslag te ont- kas van de linkse revolutionairen. Er volutionaire) daad te stellen. Jo de Haas trekken. De bom was een signaal om in Bomaanslag was bijna een halve legermacht nodig stelde voor om de burgemeester van opstand te komen. Of zoals Constandse om Hölz te arresteren. Na een met veel Amsterdam te ontvoeren. Als chauffeur Misschien niet toevallig – het was de het formuleerde: ‘Wat Machno voor publiciteit omgeven proces werd hij ver- was Kooijman een onmisbare schakel in verjaardag van de revolutie in Rusland Rusland en Hölz voor Duitsland was, oordeeld tot een levenslange gevange- het plan, maar het ontbrak aan een on- – was het op de zevende november 1921 poogden Kooijman en Van der Linde te nisstraf. derkomen om de burgervader onder te tegen zeven uur ‘s avonds zo ver. Jo de zijn voor het duffe landje van de Kooijman en Van der Linde meenden brengen totdat hij geruild kon worden Haas stond een eindje verderop op de Droogstoppels. Ze zijn erin geslaagd de dat het revolutionaire tij zou verlopen tegen de anarchistische dienstweigeraar uitkijk. Toen ze er zeker van waren dat gevangenis nog geestelijk te overwin- als de arbeiders niet spoedig in actie Herman Groenendaal, die in hongersta- de bewoners zich in de achterkamer be- nen – maar het is hun niet gelukt de zouden komen. Zo bleven ze zich fel king was gegaan. Eerder had De Haas vonden, plaatsten Van der Linde en geesten van de proletariërs zo om te keren tegen alle partij- en vakvereni- de minister van oorlog Plop willen neer- Kooijman de in een thermosfles opge- wentelen dat deze zouden begrijpen dat gingsleiders, die zeiden uit naam van schieten, maar hij had zich uiteindelijk borgen springstof tegen de muur van partijen en vakorganisaties hun vijan- het proletariaat op te treden. Verhinderd gedurende een lange wandeling door het pand. Nadat Kooijman de lont ont- den waren en dat de ware revolutie niet moest worden dat deze bonzen – waar- Den Haag door Constandse laten om- stoken had sprong met een enorme knal, haar vestiging zocht in de gewapende mee vrijgestelde bestuurders werden praten dat plan te laten varen. Toch die in geheel Den Haag te horen was, staat, maar in het gewapende bedrijf. En aangeduid die persoonlijk belang had- waren Van der Linde en Kooijman niet een deel van de voorgevel van het pand daarmee is de revolutionaire gedachte den bij het voortbestaan van de eigen zo enthousiast om voor Groenendaal in eruit. De bewoners bleven ongedeerd. tot het proletarisch anarchisme van de organisatie – de strijdbaarheid zouden actie te komen, maar het had, aldus Van Maar de Haagse hoofdcommissaris van daad gekomen.’ ondergraven. De revolutie was in ge- der Linde, in ieder geval de verdienste politie François van ’t Sant legde onmid- Jo de Haas, die tijdens de verhoren een vaar! Middels een manifest riepen ze in dat geweld tegenover geweld werd dellijk verband met de zaak-Groenen- zwak moment gehad moest hebben, vlammende bewoordingen (‘Zullen we gezet. daal. Hij waarschuwde zijn collega’s werd wegens gebrek aan bewijs vrijge- ons nu weer laten belazeren? Wordt het Kooijman, die ondertussen als chauf- buiten Den Haag om uit te kijken naar sproken. Het SAJO-lid Eekhof, die nu geen tijd zelf te doen? De leiders feur op een autobus in Limburg werkte, bekende revolutionairen. Jo de Haas Kooijman getipt had waar hij springstof overboord te donderen, ons vrij te was daar in het bezit gekomen van werd nog diezelfde avond op het zou kunnen krijgen, kreeg een jaar cel. maken van alle bonzenklieken? (…) De springstof die in de mijnen werd ge- Amsterdamse Centraal Station aange- Leen van der Linde werd veroordeeld revolutie is de zaak van ons arbeiders bruikt. Kooijman wilde nu een bomaan- houden. Hij had het tramkaartje uit Den tot vijf jaar gevangenisstraf. Als hoofd- zelf!’) het proletariaat op om de bedrij- slag plegen op de scheepsbouwer Haag nog op zak. Een dag later al zaten dader kreeg Kooijman de zwaarste straf, ven in bezit te nemen. Een in hun kring Wilton, maar De Haas kwam met een al- de drie daders – plus Cornelis Eekhof, zes jaar zonder aftrek van voorarrest, ook vaak gehoorde uitspraak (‘Wie met ternatief: een aanslag op het woonhuis een jonge anarchist – achter slot en gren- die hij in Leeuwarden uitzat. (Elders in de vijand onderhandelt parlementeert van de majoor Verspeyck, die als lid van del. dit nummer beschrijft Martin Smit in en wie parlementeert verraadt’) was de krijgsraad Groenendaal veroordeeld Aanvankelijk steunden de meeste anar- een afzonderlijk artikel Kooijmans ver- overigens van de negentiende-eeuwse had. In dat geval vonden Kooijman en chisten de actie, maar toen bleek dat het blijf in de Leeuwarder strafgevange­nis.) Duitse socialist Wilhelm Liebknecht. Van der Linde het niet zozeer belangrijk Kooijman en Van der Linde niet zozeer Deze gevangenis kende een uiterst Maar de arbeiders moesten kennelijk de antimilitarist Groenendaal te wre- om de geweldloze Groenendaal en diens streng regime: de gedetineerden werden wakker geschud worden. Of zoals ken, een vooraanstaand lid van de bour- antimilitarisme dan wel om het refor- ernstig beperkt in het contact met de

4 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 5 beiders, die bewapend waren met ma- Kooijmans latere geestverwant Leo geoisie te kunnen treffen trok hun veel misme en bonzendom in de arbeiders- chinepistolen, trokken in gepantserde Hornstra het formuleerde: ‘Men moet meer aan. En het grote voordeel was dat beweging te doen was, ebde de solidari- vrachtauto’s door de regio rond de slaven dus laten zien dat het heel dit pand aan het Frankenslag 316 in Den teit snel weg. Alleen Anton Constandse Falkenstein. Als ze een stadje bezet had- eenvoudig is om macht te hebben, ge- Haag schuin tegenover het ouderlijk met zijn uit de SAJO voortgekomen blad den ging de rode vlag in top en riepen weld uit te oefenen, de slavernij op te huis van Van der Linde lag. Want die Alarm en Johan Lodewijk bleven de da- ze een algemene staking uit. In de win- heffen… De zogenaamde directe actie is wilde voorkomen dat iemand door de ders van de bomaanslag en hun motie- kels werden levensmiddelen in beslag de leerschool om de deelnemende sla- bomaanslag letsel zou oplopen. Zonder ven verdedigen. genomen en onder de bevolking ver- ven de doorleefde ervaring van eigen verdenking te wekken kon hij nu ge- Voor de rechtbank deed Kooijman geen deeld, spaarbanken en postkantoren kracht, macht en geweld te geven.’ makkelijk de voorkamer van de familie enkele poging om zich aan de verant- werden gedwongen bij te dragen aan de Zo rijpte bij Kooijman het plan een (re- Verspeyck observeren. woordelijkheid voor de aanslag te ont- kas van de linkse revolutionairen. Er volutionaire) daad te stellen. Jo de Haas trekken. De bom was een signaal om in Bomaanslag was bijna een halve legermacht nodig stelde voor om de burgemeester van opstand te komen. Of zoals Constandse om Hölz te arresteren. Na een met veel Amsterdam te ontvoeren. Als chauffeur Misschien niet toevallig – het was de het formuleerde: ‘Wat Machno voor publiciteit omgeven proces werd hij ver- was Kooijman een onmisbare schakel in verjaardag van de revolutie in Rusland Rusland en Hölz voor Duitsland was, oordeeld tot een levenslange gevange- het plan, maar het ontbrak aan een on- – was het op de zevende november 1921 poogden Kooijman en Van der Linde te nisstraf. derkomen om de burgervader onder te tegen zeven uur ‘s avonds zo ver. Jo de zijn voor het duffe landje van de Kooijman en Van der Linde meenden brengen totdat hij geruild kon worden Haas stond een eindje verderop op de Droogstoppels. Ze zijn erin geslaagd de dat het revolutionaire tij zou verlopen tegen de anarchistische dienstweigeraar uitkijk. Toen ze er zeker van waren dat gevangenis nog geestelijk te overwin- als de arbeiders niet spoedig in actie Herman Groenendaal, die in hongersta- de bewoners zich in de achterkamer be- nen – maar het is hun niet gelukt de zouden komen. Zo bleven ze zich fel king was gegaan. Eerder had De Haas vonden, plaatsten Van der Linde en geesten van de proletariërs zo om te keren tegen alle partij- en vakvereni- de minister van oorlog Plop willen neer- Kooijman de in een thermosfles opge- wentelen dat deze zouden begrijpen dat gingsleiders, die zeiden uit naam van schieten, maar hij had zich uiteindelijk borgen springstof tegen de muur van partijen en vakorganisaties hun vijan- het proletariaat op te treden. Verhinderd gedurende een lange wandeling door het pand. Nadat Kooijman de lont ont- den waren en dat de ware revolutie niet moest worden dat deze bonzen – waar- Den Haag door Constandse laten om- stoken had sprong met een enorme knal, haar vestiging zocht in de gewapende mee vrijgestelde bestuurders werden praten dat plan te laten varen. Toch die in geheel Den Haag te horen was, staat, maar in het gewapende bedrijf. En aangeduid die persoonlijk belang had- waren Van der Linde en Kooijman niet een deel van de voorgevel van het pand daarmee is de revolutionaire gedachte den bij het voortbestaan van de eigen zo enthousiast om voor Groenendaal in eruit. De bewoners bleven ongedeerd. tot het proletarisch anarchisme van de organisatie – de strijdbaarheid zouden actie te komen, maar het had, aldus Van Maar de Haagse hoofdcommissaris van daad gekomen.’ ondergraven. De revolutie was in ge- der Linde, in ieder geval de verdienste politie François van ’t Sant legde onmid- Jo de Haas, die tijdens de verhoren een vaar! Middels een manifest riepen ze in dat geweld tegenover geweld werd dellijk verband met de zaak-Groenen- zwak moment gehad moest hebben, vlammende bewoordingen (‘Zullen we gezet. daal. Hij waarschuwde zijn collega’s werd wegens gebrek aan bewijs vrijge- ons nu weer laten belazeren? Wordt het Kooijman, die ondertussen als chauf- buiten Den Haag om uit te kijken naar sproken. Het SAJO-lid Eekhof, die nu geen tijd zelf te doen? De leiders feur op een autobus in Limburg werkte, bekende revolutionairen. Jo de Haas Kooijman getipt had waar hij springstof overboord te donderen, ons vrij te was daar in het bezit gekomen van werd nog diezelfde avond op het zou kunnen krijgen, kreeg een jaar cel. maken van alle bonzenklieken? (…) De springstof die in de mijnen werd ge- Amsterdamse Centraal Station aange- Leen van der Linde werd veroordeeld revolutie is de zaak van ons arbeiders bruikt. Kooijman wilde nu een bomaan- houden. Hij had het tramkaartje uit Den tot vijf jaar gevangenisstraf. Als hoofd- zelf!’) het proletariaat op om de bedrij- slag plegen op de scheepsbouwer Haag nog op zak. Een dag later al zaten dader kreeg Kooijman de zwaarste straf, ven in bezit te nemen. Een in hun kring Wilton, maar De Haas kwam met een al- de drie daders – plus Cornelis Eekhof, zes jaar zonder aftrek van voorarrest, ook vaak gehoorde uitspraak (‘Wie met ternatief: een aanslag op het woonhuis een jonge anarchist – achter slot en gren- die hij in Leeuwarden uitzat. (Elders in de vijand onderhandelt parlementeert van de majoor Verspeyck, die als lid van del. dit nummer beschrijft Martin Smit in en wie parlementeert verraadt’) was de krijgsraad Groenendaal veroordeeld Aanvankelijk steunden de meeste anar- een afzonderlijk artikel Kooijmans ver- overigens van de negentiende-eeuwse had. In dat geval vonden Kooijman en chisten de actie, maar toen bleek dat het blijf in de Leeuwarder strafgevange­nis.) Duitse socialist Wilhelm Liebknecht. Van der Linde het niet zozeer belangrijk Kooijman en Van der Linde niet zozeer Deze gevangenis kende een uiterst Maar de arbeiders moesten kennelijk de antimilitarist Groenendaal te wre- om de geweldloze Groenendaal en diens streng regime: de gedetineerden werden wakker geschud worden. Of zoals ken, een vooraanstaand lid van de bour- antimilitarisme dan wel om het refor- ernstig beperkt in het contact met de

4 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 5 buitenwereld, bezoek (uitsluitend van kele maanden had hij, evenals reclasse- citeerde, waren bang dat hij sabotage Voor zo’n minimumuitkering moest een naaste familie) werd slechts spaarzaam ringshulp, geweigerd. zou plegen. werkloze zich iedere dag een of twee toegestaan, het schrijven van brieven Zo rijpte bij Kooijman het plan om naar keer melden bij het stempellokaal. En was streng gelimiteerd, censuur de ge- Alarm Sovjet-Rusland te gaan, waar een gefor- bovendien werden de werk­lozen door woonste zaak van de wereld. Contact Onverminderd zette Kooijman nu zijn ceerde industrialisering plaats vond en middel van huisbezoeken continu ge- met medegevangenen was verboden en politieke activiteiten voort. Zo werkte een groot gebrek was aan technici. controleerd in hun doen en laten. Ook werd in de praktijk ook vrijwel onmoge- hij actief mee aan Opstand en Recht voor Hoewel hij al bijna tien jaar daarvoor was er de werkverschaffing. Zo werd lijk gemaakt. Zo werd hij wegens orde- Allen, anarchistische bladen die in de gebroken had met het partijcommunis- Kooijman te werk gesteld op projecten verstoring bovendien extra gestraft met lijn van het inmiddels opgeheven anar- me, liet het idee weer aan de slag te kun- in het oosten van het land. Maar her- eenzame opsluiting (‘De gemeenschap chistische maandblad Alarm het syndi- nen gaan in zijn oude beroep hem niet haaldelijk was hij als vertrouwensman is niet goed voor Kooijman en Kooijman calisme bestreden en bedrijfsbezetting los. Daarom spraken hij en zijn vrouw in weer snel terug in Den Haag om er de niet voor de gemeenschap’, zei de ge- bepleitten. Die scheiding der geesten in de zomer van 1928 met Louis de Visser, klachten en eisen van de tewerkgestel- vangenisarts). Wel zag hij kans zich te de anarchistische beweging bleek nog communistisch Tweede Kamerlid. Maar den over te brengen. Toenmalig wet- bekwamen in de Duitse taal. eens overduidelijk op de Pinkster- ze kregen van hem te horen dat ze er houder van sociale zaken Willem Drees Het verhinderde hem niet om voortdu- Mobilisatie die voormalige Alarm- en niet welkom waren. (Omdat de CPN in (SDAP) weigerde hem echter stelselma- rend in verzet te komen, telkens verzoe- Mokerjongeren in 1931 in Schoorl orga- de meidagen van 1940 uit voorzorg haar tig te woord te staan. ken en klachten indienend. Hij weiger- niseerden. Constandse en Kooijman be- archief vernietigde, valt niet te achterha- In juni 1930 ging hij demonstratief in de het verplichte kerkbezoek en ging in nadrukten er hun inmiddels bekende len of De Visser daadwerkelijk Moskou hongerstaking nadat zijn steun was in- hongerstaking tegen de censuur en het opvattingen dat alleen het bezetten van over het voornemen van Kooijman in- gehouden en hij ook was uitgesloten verbod om bepaalde bibliotheekboeken bedrijven kon uitmonden in een sociale lichtte. Wel is een in het Duits geschre- van de werkverschaffing. Die actie bleef te lenen, wat tot vragen van de SDAP in omwenteling en dat niet een vakorgani- ven sollicitatiebrief van Kooijman be- niet onopgemerkt. Het populaire week- de Tweede Kamer leidde. Een tweede satie, zelfs niet een syndicalistische, waard gebleven.) blad Het Leven drukte zelfs een foto van voedselweigering, in 1927, onder meer maar alleen angst voor revolutie de In die zelfde tijd besloot Kooijman hongerstaker Kooijman af. Na een korte gericht tegen het censureren van zijn bourgeoisie tot concessies zou dwingen. samen met Van der Linde, die ondertus- opname in het ziekenhuis kregen correspondentie, hield hij maar liefst vijf Er vonden heftige discussies plaats, sen een opleiding tot automonteur had Kooijman en zijn gezin weer een uitke- maanden vol. vooral met de anarchosyndicalist Albert gevolgd, een garagebedrijfje te starten. ring. In de jaren 1931 en 1932 stond hij Kooijmans navelstreng met de buiten- de Jong, maar het resultaat was toch dat Met een knipoog naar de gelijknamige op de Haagse markt, waar hij met een wereld was Johan Lodewijk. Hoewel de aanwezige tegenstanders van politie- anarchistische jongerengroep noemden vriend pantoffels verkocht. veel lezers van Constandses blad Alarm ke partijen en vakbewegingen het be- ze hun in Aalsmeer gevestigde garage Na de Pinkster-Mobilisatie in Schoorl reageerden op de oproepen om kaarten sluit namen om zich in een nieuwe orga- De Moker. Hoewel er op dat moment in vond in de zomer van 1931 de oprich- naar hem te sturen, verhinderde de lei- nisatie te verenigen. Op voorstel van Nederland al tienduizenden automobie- ting plaats van het Landelijk Verbond ding van de strafgevangenis elk contact. Kooijman en diens geestverwant en la- len rondreden kwam het bedrijf niet van van Alarmgroepen. Tot de oprichters, Omdat Lodewijk zich voordeed als zijn tere vriend Leo Hornstra werd daarbij de grond. Niet zo zeer vanwege econo- naast Kooijman en Hornstra, behoorden zwager mocht hij echter met Kooijman gekozen voor de oude naam Alarm. mische tegenwind, maar vooral omdat onder meer Bart Haan, Roel Drenth, corresponderen en hem ook bezoeken. geen enkele bank het tweetal – vrijwel Siem Korper en Antje Stevens. Al spoe- Langs die weg bereikten zelfs enkele Moeizamer echter verliep Kooijmans zeker vanwege hun politieke verleden – dig speelden Joop Richter en Bertus korte artikelen de kolommen van zoektocht naar een baan. Hoewel hij krediet wilde geven. Hooijberg een belangrijke rol in het ver- Alarm. had bewezen een uitstekend vakman te bond dat na verloop van tijd zo’n kleine In april 1928 kwam Kooijman vrij. Voor zijn bleef zijn verleden hem parten spe- Werkloosheid tweehonderd leden telde, waarvan de een voorwaardelijke invrijheidsstelling len. De politie schaduwde hem, eerst in Zo belandde Kooijman in 1929 volstrekt meesten in Amsterdam woonden en was hij niet in aanmerking gekomen, Rotterdam waar hij tijdelijk bij zijn fami- ongewild als werkloze in de steun, die verder onder meer in Den Haag, hoogst waarschijnlijk omdat hij eerder lie was ingetrokken, en vanaf 1929 – in- verstrekt werd door Maatschappelijk Rotterdam, Utrecht, IJmuiden, Wieringen had gedreigd de ministers van justitie middels getrouwd met Mar Olthoff – in Hulpbetoon (de toenmalige gemeente- en omgeving, en in de provincies Heemskerk en Donner iets aan te zullen zijn oude woonplaats Den Haag. En de lijke dienst sociale zaken), in de volks- Drenthe en Groningen. doen. De zogeheten huisgratie van en- bedrijven, zoals de ARM, waar hij solli- mond vaak Hongerbetoon genoemd. Opmerkelijk is dat Anton Constandse

6 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 7 buitenwereld, bezoek (uitsluitend van kele maanden had hij, evenals reclasse- citeerde, waren bang dat hij sabotage Voor zo’n minimumuitkering moest een naaste familie) werd slechts spaarzaam ringshulp, geweigerd. zou plegen. werkloze zich iedere dag een of twee toegestaan, het schrijven van brieven Zo rijpte bij Kooijman het plan om naar keer melden bij het stempellokaal. En was streng gelimiteerd, censuur de ge- Alarm Sovjet-Rusland te gaan, waar een gefor- bovendien werden de werk­lozen door woonste zaak van de wereld. Contact Onverminderd zette Kooijman nu zijn ceerde industrialisering plaats vond en middel van huisbezoeken continu ge- met medegevangenen was verboden en politieke activiteiten voort. Zo werkte een groot gebrek was aan technici. controleerd in hun doen en laten. Ook werd in de praktijk ook vrijwel onmoge- hij actief mee aan Opstand en Recht voor Hoewel hij al bijna tien jaar daarvoor was er de werkverschaffing. Zo werd lijk gemaakt. Zo werd hij wegens orde- Allen, anarchistische bladen die in de gebroken had met het partijcommunis- Kooijman te werk gesteld op projecten verstoring bovendien extra gestraft met lijn van het inmiddels opgeheven anar- me, liet het idee weer aan de slag te kun- in het oosten van het land. Maar her- eenzame opsluiting (‘De gemeenschap chistische maandblad Alarm het syndi- nen gaan in zijn oude beroep hem niet haaldelijk was hij als vertrouwensman is niet goed voor Kooijman en Kooijman calisme bestreden en bedrijfsbezetting los. Daarom spraken hij en zijn vrouw in weer snel terug in Den Haag om er de niet voor de gemeenschap’, zei de ge- bepleitten. Die scheiding der geesten in de zomer van 1928 met Louis de Visser, klachten en eisen van de tewerkgestel- vangenisarts). Wel zag hij kans zich te de anarchistische beweging bleek nog communistisch Tweede Kamerlid. Maar den over te brengen. Toenmalig wet- bekwamen in de Duitse taal. eens overduidelijk op de Pinkster- ze kregen van hem te horen dat ze er houder van sociale zaken Willem Drees Het verhinderde hem niet om voortdu- Mobilisatie die voormalige Alarm- en niet welkom waren. (Omdat de CPN in (SDAP) weigerde hem echter stelselma- rend in verzet te komen, telkens verzoe- Mokerjongeren in 1931 in Schoorl orga- de meidagen van 1940 uit voorzorg haar tig te woord te staan. ken en klachten indienend. Hij weiger- niseerden. Constandse en Kooijman be- archief vernietigde, valt niet te achterha- In juni 1930 ging hij demonstratief in de het verplichte kerkbezoek en ging in nadrukten er hun inmiddels bekende len of De Visser daadwerkelijk Moskou hongerstaking nadat zijn steun was in- hongerstaking tegen de censuur en het opvattingen dat alleen het bezetten van over het voornemen van Kooijman in- gehouden en hij ook was uitgesloten verbod om bepaalde bibliotheekboeken bedrijven kon uitmonden in een sociale lichtte. Wel is een in het Duits geschre- van de werkverschaffing. Die actie bleef te lenen, wat tot vragen van de SDAP in omwenteling en dat niet een vakorgani- ven sollicitatiebrief van Kooijman be- niet onopgemerkt. Het populaire week- de Tweede Kamer leidde. Een tweede satie, zelfs niet een syndicalistische, waard gebleven.) blad Het Leven drukte zelfs een foto van voedselweigering, in 1927, onder meer maar alleen angst voor revolutie de In die zelfde tijd besloot Kooijman hongerstaker Kooijman af. Na een korte gericht tegen het censureren van zijn bourgeoisie tot concessies zou dwingen. samen met Van der Linde, die ondertus- opname in het ziekenhuis kregen correspondentie, hield hij maar liefst vijf Er vonden heftige discussies plaats, sen een opleiding tot automonteur had Kooijman en zijn gezin weer een uitke- maanden vol. vooral met de anarchosyndicalist Albert gevolgd, een garagebedrijfje te starten. ring. In de jaren 1931 en 1932 stond hij Kooijmans navelstreng met de buiten- de Jong, maar het resultaat was toch dat Met een knipoog naar de gelijknamige op de Haagse markt, waar hij met een wereld was Johan Lodewijk. Hoewel de aanwezige tegenstanders van politie- anarchistische jongerengroep noemden vriend pantoffels verkocht. veel lezers van Constandses blad Alarm ke partijen en vakbewegingen het be- ze hun in Aalsmeer gevestigde garage Na de Pinkster-Mobilisatie in Schoorl reageerden op de oproepen om kaarten sluit namen om zich in een nieuwe orga- De Moker. Hoewel er op dat moment in vond in de zomer van 1931 de oprich- naar hem te sturen, verhinderde de lei- nisatie te verenigen. Op voorstel van Nederland al tienduizenden automobie- ting plaats van het Landelijk Verbond ding van de strafgevangenis elk contact. Kooijman en diens geestverwant en la- len rondreden kwam het bedrijf niet van van Alarmgroepen. Tot de oprichters, Omdat Lodewijk zich voordeed als zijn tere vriend Leo Hornstra werd daarbij de grond. Niet zo zeer vanwege econo- naast Kooijman en Hornstra, behoorden zwager mocht hij echter met Kooijman gekozen voor de oude naam Alarm. mische tegenwind, maar vooral omdat onder meer Bart Haan, Roel Drenth, corresponderen en hem ook bezoeken. geen enkele bank het tweetal – vrijwel Siem Korper en Antje Stevens. Al spoe- Langs die weg bereikten zelfs enkele Moeizamer echter verliep Kooijmans zeker vanwege hun politieke verleden – dig speelden Joop Richter en Bertus korte artikelen de kolommen van zoektocht naar een baan. Hoewel hij krediet wilde geven. Hooijberg een belangrijke rol in het ver- Alarm. had bewezen een uitstekend vakman te bond dat na verloop van tijd zo’n kleine In april 1928 kwam Kooijman vrij. Voor zijn bleef zijn verleden hem parten spe- Werkloosheid tweehonderd leden telde, waarvan de een voorwaardelijke invrijheidsstelling len. De politie schaduwde hem, eerst in Zo belandde Kooijman in 1929 volstrekt meesten in Amsterdam woonden en was hij niet in aanmerking gekomen, Rotterdam waar hij tijdelijk bij zijn fami- ongewild als werkloze in de steun, die verder onder meer in Den Haag, hoogst waarschijnlijk omdat hij eerder lie was ingetrokken, en vanaf 1929 – in- verstrekt werd door Maatschappelijk Rotterdam, Utrecht, IJmuiden, Wieringen had gedreigd de ministers van justitie middels getrouwd met Mar Olthoff – in Hulpbetoon (de toenmalige gemeente- en omgeving, en in de provincies Heemskerk en Donner iets aan te zullen zijn oude woonplaats Den Haag. En de lijke dienst sociale zaken), in de volks- Drenthe en Groningen. doen. De zogeheten huisgratie van en- bedrijven, zoals de ARM, waar hij solli- mond vaak Hongerbetoon genoemd. Opmerkelijk is dat Anton Constandse

6 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 7 niet bij de oprichting van het verbond juni 1933 zouden er tweeëntwintig afle- betrokken was en er ook geen lid van veringen van het blad verschijnen. Het werd. Zijn medewerking bleef beperkt telde steeds vier pagina’s in groot for- tot het houden van enkele lezingen voor maat en kostte een cent per exemplaar. lokale Alarmgroepen en het schrijven Van de oplage van zo’n duizend stuks van twee brochures – De revolutie die na- werd het grootste deel via colportage af- dert (1931) en (onder het pseudoniem gezet. En onbetwist drukte Kooijman, in Dr. A. Elsee) De universiteit jubileert ieder geval tot zijn arrestatie in februari (1932) – die door de Alarmbeweging 1933, een sterk stempel op Alarm. (Een werden uitgegeven. Hoewel Leen van nieuwe serie van Alarm, nu als een enke- der Linde evenals Kooijman in 1928 ac- le bladzijden per nummer tellend tief was geweest in de redactie van het maandblad en als ‘Uitgave van de blad Opstand had deze geen enkel con- Alarmisten’, omvatte 34 nummers en tact met het nieuwe verbond. Hij keerde verscheen van januari 1937 tot en met zelfs in het begin van de jaren dertig oktober 1939. De rol van Kooijman in dit terug naar de CPN en zou volgens enke- ‘derde’ Alarm was veel minder domi- le bronnen tijdens de oorlogsjaren chauf- nant. Feitelijk fungeerde Bart Haan als feur van Rijkscommissaris Seyss-Inquart hoofdredacteur. Joop Richter trad in het geweest zijn. (Waarschijnlijk was dit een najaar van 1937 af als redactiesecretaris dekmantel voor inlichtingenwerk voor omdat hij een baan in een jeugdherberg de groep van zijn partijgenoot Daan gevonden had.) Goulooze.) Het eerste nummer van Alarm (Pink­ Na het oprichtingscongres ging er enige steren 1932) opende met de oproep om tijd overheen voordat de Alarmisten tot ‘revolutionaire daden’ over te gaan, naar buiten traden. Begin 1932 ver- dat wil zeggen het onteigenen van de Carmen ding, schoeisel en dekens aan straatar- scheen een beginselverklaring. In dit heersende klasse. Opmerkelijk was een Hoewel Alarm geregeld opriep tot ac- me gezinnen. Maar de betutteling van manifest ‘Wat willen de Alarmisten?’ artikel van Henk de Groot, die uitlegde ties, ook onwettige, liet justitie de het comité werd als ergerniswekkend lag het accent – niet onverwacht – op be- dat in crisistijd staken een inmiddels Alarmisten aanvankelijk ongemoeid. ervaren. Controleurs kwamen bij de drijfsbezetting. De Alarmisten, zo viel achterhaald strijdmiddel was gewor- Maar in 1932 veranderde die houding. aanvragers thuis kijken of zulke steun daarin te lezen, ’streven naar een staat- den. De bourgeoisie lokte juist stakin- Dat was niet lang na de oprichting van wel strikt noodzakelijk was. Een nieuwe loze gemeenschap (en) zijn zich volko- gen uit om op die manier arbeiders ge- het Nationaal Crisis-Comité (NCC), een jurk of nieuw kostuum kon je alleen men bewust dat dit alleen is te verwe- makkelijk te kunnen ontslaan. Kooijman liefdadigheidsorganisatie van de bour- krijgen als het comité had vastgesteld zenlijken door opheffing van het pri- stelde vast dat geweld als zodanig nooit geoisie, die in november 1931 door de dat je oude kleren totaal versleten waren. vaatbezit en vernietiging van de klas- goed of slecht was, maar dat zoiets be- jonge prinses Juliana was geïnstalleerd. De strenge controles zetten kwaad bloed sentegenstellingen.’ paald werd door de omstandigheden. Het geld moest vooral van giften van en ook de blikken vlees en soep, die ver- Niet veel later was de Alarmbeweging­ Revolutionair protest van de arbeiders- particulieren komen, maar dat ging strekt werden, waren weinig geliefd. voldoende gegroeid om een eigen, twee- klasse was nu niet meer zinvol, revolu- vaak moeizaam. Met feestelijke straat- Vandaar dat een variant op het bekende wekelijks verschijnend, blad te kunnen tionair geweld daarentegen was veel collectes en een optreden van de zwarte lied ‘Bei mir bist du schön’ populair uitgeven. Kort voor de Pinkster-Mobi­ doeltreffender. Daarom had het proleta- danseres Josephine Baker moest de bur- werd (Bei mir bist du schön, we leven lisatie 1932 in Amersfoort verscheen het riaat het recht om in eigen beheer geno- gerij tot goedgeefsheid worden aange- van de steun. We leven van het crisis-co- eerste nummer van Alarm, ‘Uitgegeven men bedrijven met alle middelen te ver- zet. Maar al spoedig trad collectemoe- mité. We eten vlees uit blik, van een be- door het Landelijk Verbond van Alarm­ dedigen. En aan het slot van zijn artikel heid op. Enkele jaren later ging het co- dorven sik. We eten groentesoep, zo groepen’ (veelal als ‘het tweede’ Alarm bepleitte Kooijman ook het ontvoeren mité roemloos ten onder. dun als koeienpoep). aangeduid, na het gelijknamige blad van leden van de bourgeoisie, zoals dat Plaatselijke afdelingen van het NCC Alarm speelde op die onvrede in door van Constandse in de jaren twintig). Tot ruim tien jaar eerder al bedacht was. verstrekten aanvullende steun voor kle- de uitgave van een pamflet, dat getiteld

8 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 9 niet bij de oprichting van het verbond juni 1933 zouden er tweeëntwintig afle- betrokken was en er ook geen lid van veringen van het blad verschijnen. Het werd. Zijn medewerking bleef beperkt telde steeds vier pagina’s in groot for- tot het houden van enkele lezingen voor maat en kostte een cent per exemplaar. lokale Alarmgroepen en het schrijven Van de oplage van zo’n duizend stuks van twee brochures – De revolutie die na- werd het grootste deel via colportage af- dert (1931) en (onder het pseudoniem gezet. En onbetwist drukte Kooijman, in Dr. A. Elsee) De universiteit jubileert ieder geval tot zijn arrestatie in februari (1932) – die door de Alarmbeweging 1933, een sterk stempel op Alarm. (Een werden uitgegeven. Hoewel Leen van nieuwe serie van Alarm, nu als een enke- der Linde evenals Kooijman in 1928 ac- le bladzijden per nummer tellend tief was geweest in de redactie van het maandblad en als ‘Uitgave van de blad Opstand had deze geen enkel con- Alarmisten’, omvatte 34 nummers en tact met het nieuwe verbond. Hij keerde verscheen van januari 1937 tot en met zelfs in het begin van de jaren dertig oktober 1939. De rol van Kooijman in dit terug naar de CPN en zou volgens enke- ‘derde’ Alarm was veel minder domi- le bronnen tijdens de oorlogsjaren chauf- nant. Feitelijk fungeerde Bart Haan als feur van Rijkscommissaris Seyss-Inquart hoofdredacteur. Joop Richter trad in het geweest zijn. (Waarschijnlijk was dit een najaar van 1937 af als redactiesecretaris dekmantel voor inlichtingenwerk voor omdat hij een baan in een jeugdherberg de groep van zijn partijgenoot Daan gevonden had.) Goulooze.) Het eerste nummer van Alarm (Pink­ Na het oprichtingscongres ging er enige steren 1932) opende met de oproep om tijd overheen voordat de Alarmisten tot ‘revolutionaire daden’ over te gaan, naar buiten traden. Begin 1932 ver- dat wil zeggen het onteigenen van de Carmen ding, schoeisel en dekens aan straatar- scheen een beginselverklaring. In dit heersende klasse. Opmerkelijk was een Hoewel Alarm geregeld opriep tot ac- me gezinnen. Maar de betutteling van manifest ‘Wat willen de Alarmisten?’ artikel van Henk de Groot, die uitlegde ties, ook onwettige, liet justitie de het comité werd als ergerniswekkend lag het accent – niet onverwacht – op be- dat in crisistijd staken een inmiddels Alarmisten aanvankelijk ongemoeid. ervaren. Controleurs kwamen bij de drijfsbezetting. De Alarmisten, zo viel achterhaald strijdmiddel was gewor- Maar in 1932 veranderde die houding. aanvragers thuis kijken of zulke steun daarin te lezen, ’streven naar een staat- den. De bourgeoisie lokte juist stakin- Dat was niet lang na de oprichting van wel strikt noodzakelijk was. Een nieuwe loze gemeenschap (en) zijn zich volko- gen uit om op die manier arbeiders ge- het Nationaal Crisis-Comité (NCC), een jurk of nieuw kostuum kon je alleen men bewust dat dit alleen is te verwe- makkelijk te kunnen ontslaan. Kooijman liefdadigheidsorganisatie van de bour- krijgen als het comité had vastgesteld zenlijken door opheffing van het pri- stelde vast dat geweld als zodanig nooit geoisie, die in november 1931 door de dat je oude kleren totaal versleten waren. vaatbezit en vernietiging van de klas- goed of slecht was, maar dat zoiets be- jonge prinses Juliana was geïnstalleerd. De strenge controles zetten kwaad bloed sentegenstellingen.’ paald werd door de omstandigheden. Het geld moest vooral van giften van en ook de blikken vlees en soep, die ver- Niet veel later was de Alarmbeweging­ Revolutionair protest van de arbeiders- particulieren komen, maar dat ging strekt werden, waren weinig geliefd. voldoende gegroeid om een eigen, twee- klasse was nu niet meer zinvol, revolu- vaak moeizaam. Met feestelijke straat- Vandaar dat een variant op het bekende wekelijks verschijnend, blad te kunnen tionair geweld daarentegen was veel collectes en een optreden van de zwarte lied ‘Bei mir bist du schön’ populair uitgeven. Kort voor de Pinkster-Mobi­ doeltreffender. Daarom had het proleta- danseres Josephine Baker moest de bur- werd (Bei mir bist du schön, we leven lisatie 1932 in Amersfoort verscheen het riaat het recht om in eigen beheer geno- gerij tot goedgeefsheid worden aange- van de steun. We leven van het crisis-co- eerste nummer van Alarm, ‘Uitgegeven men bedrijven met alle middelen te ver- zet. Maar al spoedig trad collectemoe- mité. We eten vlees uit blik, van een be- door het Landelijk Verbond van Alarm­ dedigen. En aan het slot van zijn artikel heid op. Enkele jaren later ging het co- dorven sik. We eten groentesoep, zo groepen’ (veelal als ‘het tweede’ Alarm bepleitte Kooijman ook het ontvoeren mité roemloos ten onder. dun als koeienpoep). aangeduid, na het gelijknamige blad van leden van de bourgeoisie, zoals dat Plaatselijke afdelingen van het NCC Alarm speelde op die onvrede in door van Constandse in de jaren twintig). Tot ruim tien jaar eerder al bedacht was. verstrekten aanvullende steun voor kle- de uitgave van een pamflet, dat getiteld

8 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 9 ‘hoofdkwartier’ van de Amsterdamse den tegen deze gewelddaad en Colijn en Alarmgroep en werd bewoond door zijn regering reageerden daarop weer Bertus Hooijberg. Het leverde hem – on- met veel verboden en streng optreden danks, of misschien dankzij, het optre- door politie en justitie. Bovendien wer- den van de sociaaldemocratische poli- den voor alle functies bij defensie, en in tiek tekenaar Albert Hahn als getuige à een wat later stadium voor alle over- décharge – een maand gevangenisstraf heidsfuncties, burgers met vooruitstre- op wegens opruiing en belediging van vende politieke opvattingen en zij die het Koninklijk Huis. Een lessenaartje actief waren in vredesorganisaties ge- werd in beslag genomen, maar de poli- weerd. Dat alles om Colijns repressieve tie zocht tevergeefs naar de tekenaar en gezags- en ordebeleid vorm te kunnen de clichémaker van de prent. geven. Alarm schreef dat ‘de ondermijning van Repressie staat en gezag – de steunpunten van het Niet veel later, in februari 1933, sloeg de kapitalisme’ op de kruiser de volle sym- repressie breed toe. In Den Haag deel- pathie van de Alarmisten had. Kort na den de Alarmisten een opruiend mani- het gooien van de bom vervaardigde en fest uit, waarin opgeroepen werd om de verspreidde de Amsterdamse Alarm­ magazijnen te bestormen, maar nu gre- groep – in een oplage van tienduizend pen politie en justitie hard in (zoals ver- exemplaren – dan ook het manifest derop in dit artikel valt te lezen). Nog ‘Alarm voor de daad’ tegen het rege- meer commotie veroorzaakten de vlug- ringsoptreden. Tijdens de verspreiding schriften die de Alarmisten onder meer in Amsterdam werden Ferry van der in Amsterdam en Den Helder verspreid- Roest en Frans van der Donk, ondanks den. fel verzet van andere Alarmisten, naar Waar ging het om? Op 4 februari was de een politiebureau afgevoerd. Gepro­ kruiser De Zeven Provinciën op de rede beerd werd ook om deze manifesten aan was ‘Schennis der Eerbaarheid’. Het Op de achterkant van het pamflet stond van Olehleh (Atjeh) door de – lagere – het marinepersoneel in Den Helder uit meest in het oog springend van het een verklarende tekst over het NCC (‘… bemanning gekaapt. Het was een daad te delen. Daarbij werden onder anderen pamflet was de spotprent, waarin de ac- dat de arbeiders afhoudt van de nood- van protest van het Indonesische perso- de Alarmisten Ludzerd Bos, Roel tiviteiten van het NCC en de initiatief- zakelijke strijd voor het gehele proletari- neel, dat voor de derde keer in korte tijd Drenth, Rense Holtjer en Piet Laros door neemster ervan, kroonprinses Juliana, aat’). Ook werd vermeld dat het pamflet geconfronteerd werd met een loonsver- de politie gearresteerd. Drenth begon op de hak genomen werden. De onder een uitgave was van het Verbond van laging. Minister-president Colijn be- een voedselweigering, waaraan hij als de tekening geplaatste tekst (‘Lasz mich Alarmgroepen. schouwde de muiterij als een ernstige suikerpatiënt bijna overleed. Eind maart einmal deine Carmen sein’), waarmee ondermijning van het overheidsgezag werden hij en zijn Noord-Hollandse ka- een als Carmen afgebeelde Juliana werd De tekenaar van de prent was Luc(as) en reageerde met het zwaarste vergel- meraden veroordeeld tot drie maanden bespot, was ontleend aan een melodietje Kisjes, die met Luck signeerde. Hij was dingsmiddel: een waarschuwingsbom cel. uit de Duitse UFA-filmEinbrecher (1930). geboren in 1902, weigerde de militaire die voor het schip had moeten vallen, ‘Alarm!!’ stond er boven een nieuw De film gaat over een gentleman-inbre- dienstplicht en was werkzaam als on- maar een voltreffer werd. Er vielen drie- vlugschrift dat de Alarmisten in die ker, op de spotprent voorgesteld als het derwijzer. Kisjes had in de jaren twintig entwintig doden en vele zwaargewon- dagen verspreidden. Het begon als Kapitaal, van wie Carmen gecharmeerd veel getekend voor de Mokerbeweging, den. volgt: ‘Arrestaties zijn aan de orde van lijkt te zijn. Tegelijk houdt ze een rund, nadien voor de Alarmisten. Links Nederland – inclusief de sociaal- de dag. Huiszoekingen vinden overal dat waarschijnlijk symbool staat voor Enkele Carmen-posters hingen voor het democraten – stond op zijn achterste plaats. Tientallen revolutionairen zijn een onwetend proletariaat, zoet met een raam van de Hooiboot aan de Grasweg benen. Allerlei politieke partijen en an- gevangen genomen, waarvan enkelen bosje hooi. in Amsterdam-Noord. De boot was het dere politieke organisaties protesteer- reeds zijn veroordeeld op valse getui-

10 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 11 ‘hoofdkwartier’ van de Amsterdamse den tegen deze gewelddaad en Colijn en Alarmgroep en werd bewoond door zijn regering reageerden daarop weer Bertus Hooijberg. Het leverde hem – on- met veel verboden en streng optreden danks, of misschien dankzij, het optre- door politie en justitie. Bovendien wer- den van de sociaaldemocratische poli- den voor alle functies bij defensie, en in tiek tekenaar Albert Hahn als getuige à een wat later stadium voor alle over- décharge – een maand gevangenisstraf heidsfuncties, burgers met vooruitstre- op wegens opruiing en belediging van vende politieke opvattingen en zij die het Koninklijk Huis. Een lessenaartje actief waren in vredesorganisaties ge- werd in beslag genomen, maar de poli- weerd. Dat alles om Colijns repressieve tie zocht tevergeefs naar de tekenaar en gezags- en ordebeleid vorm te kunnen de clichémaker van de prent. geven. Alarm schreef dat ‘de ondermijning van Repressie staat en gezag – de steunpunten van het Niet veel later, in februari 1933, sloeg de kapitalisme’ op de kruiser de volle sym- repressie breed toe. In Den Haag deel- pathie van de Alarmisten had. Kort na den de Alarmisten een opruiend mani- het gooien van de bom vervaardigde en fest uit, waarin opgeroepen werd om de verspreidde de Amsterdamse Alarm­ magazijnen te bestormen, maar nu gre- groep – in een oplage van tienduizend pen politie en justitie hard in (zoals ver- exemplaren – dan ook het manifest derop in dit artikel valt te lezen). Nog ‘Alarm voor de daad’ tegen het rege- meer commotie veroorzaakten de vlug- ringsoptreden. Tijdens de verspreiding schriften die de Alarmisten onder meer in Amsterdam werden Ferry van der in Amsterdam en Den Helder verspreid- Roest en Frans van der Donk, ondanks den. fel verzet van andere Alarmisten, naar Waar ging het om? Op 4 februari was de een politiebureau afgevoerd. Gepro­ kruiser De Zeven Provinciën op de rede beerd werd ook om deze manifesten aan was ‘Schennis der Eerbaarheid’. Het Op de achterkant van het pamflet stond van Olehleh (Atjeh) door de – lagere – het marinepersoneel in Den Helder uit meest in het oog springend van het een verklarende tekst over het NCC (‘… bemanning gekaapt. Het was een daad te delen. Daarbij werden onder anderen pamflet was de spotprent, waarin de ac- dat de arbeiders afhoudt van de nood- van protest van het Indonesische perso- de Alarmisten Ludzerd Bos, Roel tiviteiten van het NCC en de initiatief- zakelijke strijd voor het gehele proletari- neel, dat voor de derde keer in korte tijd Drenth, Rense Holtjer en Piet Laros door neemster ervan, kroonprinses Juliana, aat’). Ook werd vermeld dat het pamflet geconfronteerd werd met een loonsver- de politie gearresteerd. Drenth begon op de hak genomen werden. De onder een uitgave was van het Verbond van laging. Minister-president Colijn be- een voedselweigering, waaraan hij als de tekening geplaatste tekst (‘Lasz mich Alarmgroepen. schouwde de muiterij als een ernstige suikerpatiënt bijna overleed. Eind maart einmal deine Carmen sein’), waarmee ondermijning van het overheidsgezag werden hij en zijn Noord-Hollandse ka- een als Carmen afgebeelde Juliana werd De tekenaar van de prent was Luc(as) en reageerde met het zwaarste vergel- meraden veroordeeld tot drie maanden bespot, was ontleend aan een melodietje Kisjes, die met Luck signeerde. Hij was dingsmiddel: een waarschuwingsbom cel. uit de Duitse UFA-filmEinbrecher (1930). geboren in 1902, weigerde de militaire die voor het schip had moeten vallen, ‘Alarm!!’ stond er boven een nieuw De film gaat over een gentleman-inbre- dienstplicht en was werkzaam als on- maar een voltreffer werd. Er vielen drie- vlugschrift dat de Alarmisten in die ker, op de spotprent voorgesteld als het derwijzer. Kisjes had in de jaren twintig entwintig doden en vele zwaargewon- dagen verspreidden. Het begon als Kapitaal, van wie Carmen gecharmeerd veel getekend voor de Mokerbeweging, den. volgt: ‘Arrestaties zijn aan de orde van lijkt te zijn. Tegelijk houdt ze een rund, nadien voor de Alarmisten. Links Nederland – inclusief de sociaal- de dag. Huiszoekingen vinden overal dat waarschijnlijk symbool staat voor Enkele Carmen-posters hingen voor het democraten – stond op zijn achterste plaats. Tientallen revolutionairen zijn een onwetend proletariaat, zoet met een raam van de Hooiboot aan de Grasweg benen. Allerlei politieke partijen en an- gevangen genomen, waarvan enkelen bosje hooi. in Amsterdam-Noord. De boot was het dere politieke organisaties protesteer- reeds zijn veroordeeld op valse getui-

10 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 11 genverklaringen.’ En verderop: ‘De ste nummers van het blad te berichten ters te onteigenen. Kort daarna werden lutie stond centraal, maar ieders recht heer­sers zijn opgeschrikt door het ge- over de ontwikkelingen rond de in Haan, Kooijman en Richter wegens op- op consumeren, ook voor wie werkloos beuren met de Zeven Provinciën als Berlijn gearresteerde brandstichter Ri­ ruiing vastgezet en dreigden ze celstraf- was geworden. voorbeeld tot bedrijfsbezetting. Wie dan nus van der Lubbe en hem namens de fen van negen maanden te krijgen. In Daaruit trok Kooijman nu de conclusie ook de bezetting der bedrijven en de Alarmisten een solidariteitstelegram te hun woningen werd (tevergeefs) ge- dat de arbeidersklasse haar revolutio- onteigening der kapitalisten propage- sturen. zocht naar wapens en bommen. Half naire betekenis voor de toekomst had ren, worden zwaar gestraft, omdat dan mei hoorde Kooijman, een gevangenis- verloren. Niet meer de arbeid van het de buit der roofridders hen weer zou marx straf van een half jaar, zonder aftrek van proletariaat, maar de vooruitgang van ontglippen. De pers verzwijgt dit alles.’ Hoewel men in Kooijmans artikelen wel de vier maanden voorarrest, tegen zich de techniek was de stuwende kracht Uitgebreider werd dit protest op schrift verwijzingen naar Proudhon, Bakoenin eisen. Haan en Richter kregen vergelijk- achter de maatschappelijke ontwikke- gesteld in een waarschijnlijk in juni 1933 en Stirner tegenkomt, was Marx toch bare straffen. De Alarmisten Buitelaar, lingen geworden. Het kapitalisme, dat door het Verbond van Alarmgroepen zijn belangrijkste inspiratiebron. Vooral Meijer en Westra die de pamfletten ver- bewust schaarste schiep (en zodoende uitgebracht pamflet ‘Er zijn arbeiders op latere leeftijd sprak hij ook lovend spreid hadden en daarbij luidkeels aan de macht kon blijven), probeerde gearresteerd in Nederland’. De prijs van over de Duitse materialistische filosoof ‘neemt, neemt!’ geroepen hadden, wer- daardoor te verhullen dat het steeds dit acht bladzijden tellende pamflet be- Feuerbach. En hoewel hij al sinds 1920 den eveneens veroordeeld. En net als in groeiende productievermogen ieders droeg een cent. Hierin werd onder meer actief was in de anarchistische bewe- Leeuwarden weigerde Kooijman tijdens behoeften kon bevredigen. Waaruit weer aandacht besteed aan de processen ging noemde hij zich zelden anarchist, zijn detentie in Den Haag een tijd lang volgde dat de techniek het werken en tegen Roel Drenth en Piet Kooijman, als maar meestal revolutionair of Alarmist. om te eten. het eten van elkaar gescheiden had. voorbeelden van de repressiegolf tegen Terecht is gesteld dat zijn opvattingen De voorspelling dat het groeiende pro- de Alarmisten (‘ Vele kameraden zijn … voor een deel verwant waren aan die Gedurende de tien maanden die Kooij­ ductievermogen de bestaande maat- reeds gearresteerd en tot langdurige van de radencommunisten. Zelfstandige man in 1933 in gevangenschap door- schappelijke verhoudingen zou veran- straffen veroordeeld, omdat zij het be- strijd van de arbeiders in de bedrijven, bracht begon hij steeds sterker aan een deren vindt men terug in de zogeheten staande stelsel bedreigen. 19 propagan- was zijn credo. aantal stellingen van Marx te twijfelen. Alarm-stellingen die Kooijman in 1934 disten stonden voor de rechtbank, met Begin februari 1933 verspreidden enkele Hij had ervaren dat aan de ene kant formuleerde. In de toekomst zou het gevolg dat reeds een 13-tal zijn veroor- Alarmisten op straat in Den Haag een voedsel werd doorgedraaid, locomotie- niet meer gaan om bepaalde maatschap- deeld tot in totaal twee-en-een-half jaar ‘Opruiend Manifest aan alle Arbeiders’. ven op graan liepen en koffiebonen in pelijke groepen (klassen), maar kreeg de gevangenisstraf en 6 maanden voor- Het was behalve door Kooijman mede zee gestort werden, terwijl aan de ande- soort (de mensheid) prioriteit. Schoor­ waardelijk. De andere 6 propagandisten ondertekend door Bart Haan, Joop re kant miljoenen arbeiders op straat voetend volgden de Alarmisten Kooij­ hebben een eis tegen zich horen uitspre- Richter en Ferry van der Roest. Het ma- waren gezet en daardoor inmiddels in mans ommezwaai, die hij een jaar later ken van in totaal 4 jaar en 5 maanden.’) nifest was overigens al eerder, als een armoede leefden. Kooijman vroeg zich toelichtte en uitwerkte in de brochure Het was duidelijk dat de Alarmisten de door Bart Haan ondertekend artikel, in dan ook af of er wel sprake was van Heden, Verleden en Toekomst in Zakformaat, strijd tegen Colijn en zijn kapitalistische nummer 8 van Alarm ( 8 oktober 1932) schaarste als er zoveel voedsel in voor- met de ondertitel ‘Over soort en soort- vrienden hadden verloren. Lukraak verschenen. De belangrijkste boodschap raad was dat niemand gebrek behoefde genoten’. werden Alarmisten gearresteerd, waar- in het manifest was dat er in werkelijk- te lijden. En tegelijk was er ook een (gro- De opvatting dat de economische ont- onder ook colporteurs van het blad heid helemaal geen crisis was. Er waren tere) tegenstelling ontstaan tussen wer- wikkeling bepalend is voor een cultuur- Alarm, zoals Willem Woudt uit Nieuwe voldoende levensmiddelen in voorraad, kenden en werklozen. patroon bleef Kooijman trouw, maar te- Niedorp. En soms begonnen ze na hun zodat iedereen – ook arme werklozen – Een eerste aanzet tot Kooijmans veran- genover Marx’ historisch-materialisme arrestatie met een voedselweigering, naar behoefte kon consumeren. Daarom derde visie op de maatschappelijke ont- stelde hij nu een materialistisch deter- zoals Cees Oderkerk uit Rotterdam. Na werd opgeroepen de magazijnen te be- wikkelingen was overigens al te vinden minisme. Hij verweet Marx af te wijken de uitgave van Alarm van 24 juni 1933 stormen en te nemen wat men nodig in zijn verdediging voor de rechtbank in van de dialectische methode (‘Het his­ (nummer 22) hield het blad op te be- had. Den Haag, waar hij – zoals eerder ver- torisch-materialisme is kwakzalverij’), staan. Financieel en qua menskracht In een tweede manifest, met Kooijman meld – met enkele andere Alarmisten te- om­­dat deze de arbeidersklasse niet te- konden de Alarmisten, althans voorlo- als enige ondertekenaar, was de toon recht stond wegens opruiing (‘Bestormt gelijk met het kapitalisme ten onder liet pig, geen kant meer op. Nog net op tijd nog scherper, maar de boodschap de- de magazijnen en neemt wat gij nodig gaan. Zowel de these als de antithese, had Hornstra kans gezien om in de laat- zelfde. Ook werd opgeroepen de bezit- hebt’). Niet meer de proletarische revo- zowel de klasse van de kapitalisten als

12 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 13 genverklaringen.’ En verderop: ‘De ste nummers van het blad te berichten ters te onteigenen. Kort daarna werden lutie stond centraal, maar ieders recht heer­sers zijn opgeschrikt door het ge- over de ontwikkelingen rond de in Haan, Kooijman en Richter wegens op- op consumeren, ook voor wie werkloos beuren met de Zeven Provinciën als Berlijn gearresteerde brandstichter Ri­ ruiing vastgezet en dreigden ze celstraf- was geworden. voorbeeld tot bedrijfsbezetting. Wie dan nus van der Lubbe en hem namens de fen van negen maanden te krijgen. In Daaruit trok Kooijman nu de conclusie ook de bezetting der bedrijven en de Alarmisten een solidariteitstelegram te hun woningen werd (tevergeefs) ge- dat de arbeidersklasse haar revolutio- onteigening der kapitalisten propage- sturen. zocht naar wapens en bommen. Half naire betekenis voor de toekomst had ren, worden zwaar gestraft, omdat dan mei hoorde Kooijman, een gevangenis- verloren. Niet meer de arbeid van het de buit der roofridders hen weer zou marx straf van een half jaar, zonder aftrek van proletariaat, maar de vooruitgang van ontglippen. De pers verzwijgt dit alles.’ Hoewel men in Kooijmans artikelen wel de vier maanden voorarrest, tegen zich de techniek was de stuwende kracht Uitgebreider werd dit protest op schrift verwijzingen naar Proudhon, Bakoenin eisen. Haan en Richter kregen vergelijk- achter de maatschappelijke ontwikke- gesteld in een waarschijnlijk in juni 1933 en Stirner tegenkomt, was Marx toch bare straffen. De Alarmisten Buitelaar, lingen geworden. Het kapitalisme, dat door het Verbond van Alarmgroepen zijn belangrijkste inspiratiebron. Vooral Meijer en Westra die de pamfletten ver- bewust schaarste schiep (en zodoende uitgebracht pamflet ‘Er zijn arbeiders op latere leeftijd sprak hij ook lovend spreid hadden en daarbij luidkeels aan de macht kon blijven), probeerde gearresteerd in Nederland’. De prijs van over de Duitse materialistische filosoof ‘neemt, neemt!’ geroepen hadden, wer- daardoor te verhullen dat het steeds dit acht bladzijden tellende pamflet be- Feuerbach. En hoewel hij al sinds 1920 den eveneens veroordeeld. En net als in groeiende productievermogen ieders droeg een cent. Hierin werd onder meer actief was in de anarchistische bewe- Leeuwarden weigerde Kooijman tijdens behoeften kon bevredigen. Waaruit weer aandacht besteed aan de processen ging noemde hij zich zelden anarchist, zijn detentie in Den Haag een tijd lang volgde dat de techniek het werken en tegen Roel Drenth en Piet Kooijman, als maar meestal revolutionair of Alarmist. om te eten. het eten van elkaar gescheiden had. voorbeelden van de repressiegolf tegen Terecht is gesteld dat zijn opvattingen De voorspelling dat het groeiende pro- de Alarmisten (‘ Vele kameraden zijn … voor een deel verwant waren aan die Gedurende de tien maanden die Kooij­ ductievermogen de bestaande maat- reeds gearresteerd en tot langdurige van de radencommunisten. Zelfstandige man in 1933 in gevangenschap door- schappelijke verhoudingen zou veran- straffen veroordeeld, omdat zij het be- strijd van de arbeiders in de bedrijven, bracht begon hij steeds sterker aan een deren vindt men terug in de zogeheten staande stelsel bedreigen. 19 propagan- was zijn credo. aantal stellingen van Marx te twijfelen. Alarm-stellingen die Kooijman in 1934 disten stonden voor de rechtbank, met Begin februari 1933 verspreidden enkele Hij had ervaren dat aan de ene kant formuleerde. In de toekomst zou het gevolg dat reeds een 13-tal zijn veroor- Alarmisten op straat in Den Haag een voedsel werd doorgedraaid, locomotie- niet meer gaan om bepaalde maatschap- deeld tot in totaal twee-en-een-half jaar ‘Opruiend Manifest aan alle Arbeiders’. ven op graan liepen en koffiebonen in pelijke groepen (klassen), maar kreeg de gevangenisstraf en 6 maanden voor- Het was behalve door Kooijman mede zee gestort werden, terwijl aan de ande- soort (de mensheid) prioriteit. Schoor­ waardelijk. De andere 6 propagandisten ondertekend door Bart Haan, Joop re kant miljoenen arbeiders op straat voetend volgden de Alarmisten Kooij­ hebben een eis tegen zich horen uitspre- Richter en Ferry van der Roest. Het ma- waren gezet en daardoor inmiddels in mans ommezwaai, die hij een jaar later ken van in totaal 4 jaar en 5 maanden.’) nifest was overigens al eerder, als een armoede leefden. Kooijman vroeg zich toelichtte en uitwerkte in de brochure Het was duidelijk dat de Alarmisten de door Bart Haan ondertekend artikel, in dan ook af of er wel sprake was van Heden, Verleden en Toekomst in Zakformaat, strijd tegen Colijn en zijn kapitalistische nummer 8 van Alarm ( 8 oktober 1932) schaarste als er zoveel voedsel in voor- met de ondertitel ‘Over soort en soort- vrienden hadden verloren. Lukraak verschenen. De belangrijkste boodschap raad was dat niemand gebrek behoefde genoten’. werden Alarmisten gearresteerd, waar- in het manifest was dat er in werkelijk- te lijden. En tegelijk was er ook een (gro- De opvatting dat de economische ont- onder ook colporteurs van het blad heid helemaal geen crisis was. Er waren tere) tegenstelling ontstaan tussen wer- wikkeling bepalend is voor een cultuur- Alarm, zoals Willem Woudt uit Nieuwe voldoende levensmiddelen in voorraad, kenden en werklozen. patroon bleef Kooijman trouw, maar te- Niedorp. En soms begonnen ze na hun zodat iedereen – ook arme werklozen – Een eerste aanzet tot Kooijmans veran- genover Marx’ historisch-materialisme arrestatie met een voedselweigering, naar behoefte kon consumeren. Daarom derde visie op de maatschappelijke ont- stelde hij nu een materialistisch deter- zoals Cees Oderkerk uit Rotterdam. Na werd opgeroepen de magazijnen te be- wikkelingen was overigens al te vinden minisme. Hij verweet Marx af te wijken de uitgave van Alarm van 24 juni 1933 stormen en te nemen wat men nodig in zijn verdediging voor de rechtbank in van de dialectische methode (‘Het his­ (nummer 22) hield het blad op te be- had. Den Haag, waar hij – zoals eerder ver- torisch-materialisme is kwakzalverij’), staan. Financieel en qua menskracht In een tweede manifest, met Kooijman meld – met enkele andere Alarmisten te- om­­dat deze de arbeidersklasse niet te- konden de Alarmisten, althans voorlo- als enige ondertekenaar, was de toon recht stond wegens opruiing (‘Bestormt gelijk met het kapitalisme ten onder liet pig, geen kant meer op. Nog net op tijd nog scherper, maar de boodschap de- de magazijnen en neemt wat gij nodig gaan. Zowel de these als de antithese, had Hornstra kans gezien om in de laat- zelfde. Ook werd opgeroepen de bezit- hebt’). Niet meer de proletarische revo- zowel de klasse van de kapitalisten als

12 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 13 die van het proletariaat zouden immers loze, de gedeklasseerde, net zo goed sche sympathieën koesterde en de Haagse vestiging van dat warenhuis te haar einde vinden in de synthese. Het recht op consumeren heeft’, vertelde Haagse Alarmist steeds zo veel als hij bezorgen. proletariaat kon daarom onmogelijk Kooijman me een jaar voor zijn overlij- kon had gesteund – kreeg Kooijman een Er was echter nog een hindernis te morgen op aarde heersen, zoals de ar- den. Maar doordat bedrijven en politie half jaar voorschot op zijn uitkering en nemen: voor alle beveiligingsfuncties beidersbeweging voorspelde. Vandaar niet of nauwelijks reageerden op zijn ac- kon Krul betaald worden voor de inven- was een fiat van de politie nodig. Met ook dat de klassenstrijd zinloos was ge- ties ontstonden er geen heftige discus- taris van de boekhandel. dat doel bezocht Hornstra de Haagse worden. De arbeidersbeweging was sies, laat staan rellen, waar publiek op Maar de winkel leverde heel weinig op. hoofdcommissaris mr. P.M.J.C. Hamer, zelfs reactionair geworden, omdat ze afkwam. Hoewel het geenszins de be- Nog het best verkochten de uit Frankrijk een berucht NSB’er. Hamer deed er alles belang had gekregen bij het behoud van doeling was zijn acties in het geheim te afkomstige pikante blaadjes die toen aan om de Haagse politie om te vormen het kapitalisme, aldus Kooijman. bedrijven en Kooijman juist arrestatie voor ‘pornografie’ doorgingen. Maar tot een nationaalsocialistisch model- wilde uitlokken, werd zijn ‘proletarisch nadat de zedenpolitie was langs ge- corps, voerde een eigen documentatie- Gedeklasseerden winkelen’ dus feitelijk doodgezwegen. weest konden die blaadjes niet meer dienst in die als verlengstuk van de De toekomst was nu aan degenen die Rinus van der Lubbe, die in februari open en bloot over de toonbank gaan en Sicherheitspolizei fungeerde en onder- uit het productieproces gestoten waren 1933 als signaal aan het proletariaat de liep de verkoop sterk terug. Daarentegen hield nauwe banden met de Abwehr, de – werklozen en verpauperde midden- Rijksdag in Berlijn in brand stak en Piet waren de Duitse naaktcultuurbladen spionage-afdeling van de Wehrmacht. standers – en dus uit hun klasse geval- Kooijman hebben elkaar nooit ontmoet. wel toegestaan. Hornstra zette uiteen dat Kooijman zijn len waren. Deze gedeklasseerden, een Toch herkende Kooijman in de jonge ra- In het voorjaar van 1940 besloten Piet en leven lang een fel tegenstander was ge- term die Kooijman aan Marx en Bakoenin dencommunist uit Leiden direct een Mar de slecht lopende winkel te sluiten. weest van het kapitalisme, dus ook van ontleende, vormden een voorhoede geestverwante revolutionair van de Zo kwam Kooijman weer in de werk- het Engelse! Een politieman kwam nog omdat ze vooruitgrepen naar de over- daad en sprak en schreef hij sindsdien verschaffing terecht. Als werkloze werd met Kooijmans dossier aandragen, maar vloed aan goederen die door het toene- steeds met veel waardering over hem. hij ingezet bij het bewaken van de schuil- Hamer gaf zijn toestemming. Zo kon mende productievermogen mogelijk In januari 1934 – een paar dagen nadat kelders van de gemeente Den Haag. En Kooijman in april 1941 in dienst treden was geworden. Relatieve tekorten aan Van der Lubbe terechtgesteld was – ver- waarschijnlijk was het aan zijn reputatie van De Bijenkorf. voedings- en genotsmiddelen waren in- spreidde de Amsterdamse Alarmgroep als actievoerder te danken dat hij tijdens Overigens was het warenhuis ondertus- middels omgeslagen in potentiële over- in een oplage van tienduizend exempla- de eerste maanden van de Duitse bezet- sen in grote problemen geraakt. Al voor vloed. Ieder had dus recht op het bevre- ren ( en nadien nog eens evenveel exem- ting niet naar een van de werkverschaf- de oorlog was De Bijenkorf als ‘joods digen van zijn of haar behoeften. En on- plaren in een kleiner formaat) een hoogst fingsprojecten werd uitgezonden. bedrijf’ mikpunt van de NSB geworden. vermijdelijk zou het parool van de gede- waarschijnlijk door Kooijman geschre- De eigenaren en directeuren waren in klasseerden ‘neem en eet’ zijn, schreef ven pamflet met daarin een door Luc Onderduik grote meerderheid van joodse huize, Kooijman. Kisjes vervaardigde lino met het portret Maar aan het eind van dat jaar dreigde evenals een flink deel van het personeel. Als activist nam Kooijman de gelegen- van Van der Lubbe. De aanhef van het de situatie ingrijpend te veranderen. Kort na de Duitse inval in mei 1940 be- heid te baat om zijn theorie in praktijk te pamflet – ‘Door socialisten en commu- Hoewel het al langer verplicht was om sloten de eigenaren een niet-joodse di- brengen. Met een paar potige werklozen nisten verraden! Door de fascisten ver- werk in Duitsland aan te bieden zetten rectie aan te stellen. Maar die vrijwillige ging hij bij een groot kruideniersbedrijf moord!’ – was al veelzeggend. de arbeidsbeurzen de werklozen aan- arisering vond de NSB onvoldoende. Ze uitgebreid inkopen doen en verwees hij vankelijk niet onder druk om dergelijke bleef ageren tegen het warenhuis en voor de betaling naar Maatschappelijk Ondertussen verging het de werkloze arbeid te accepteren. Maar na verloop eiste dat ook het eigendom en het perso- Hulpbetoon. Maar de door de bedrijfs- Kooijman en zijn gezin financieel verre van tijd nam de pressie van Duitse kant neelsbestand aangepakt werden. leiding gealarmeerde politieagenten van voorspoedig. In 1936 konden Piet dusdanig toe dat voor mensen zonder De stakingen van 25 en 26 februari 1941 grepen niet in. Ook aten hij en zijn en Mar de (kantoor)boekhandel van werk uitzending over de grens onont- in Amsterdam verschaften de nationaal- vrouw bij een populair restaurant. Toen Jacques Krul in de Haagse Wagenstraat koombaar werd. Bij weigering zou de socialisten de gewenste munitie. Omdat het op afrekenen aankwam zei hij dat hij overnemen. Krul, die naar Zuid-Afrika uitkering gestopt worden. Uitkomst veel personeelsleden van de Amster­ als werkloze de rekening onmogelijk emigreerde, was in anarchistische krin- bracht Kooijmans vriend, de psycho- damse vestiging uit solidariteit met de kon betalen. Maar het restaurant accep- gen een bekend dichter. Dankzij ge- loog Leo Hornstra, die bij De Bijenkorf stakende trambestuurders en fabrieks- teerde het en liet hem verder onge- meentesecretaris mr. J.J. Boasson – die werkte. Hij zag kans om Kooijman een arbeiders het werk hadden neergelegd moeid. ‘Ik wilde aantonen dat de werk- waarschijnlijk revolutionair-socialisti- baan bij de beveiligingsdienst van de moest De Bijenkorf in de loop van de

14 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 15 die van het proletariaat zouden immers loze, de gedeklasseerde, net zo goed sche sympathieën koesterde en de Haagse vestiging van dat warenhuis te haar einde vinden in de synthese. Het recht op consumeren heeft’, vertelde Haagse Alarmist steeds zo veel als hij bezorgen. proletariaat kon daarom onmogelijk Kooijman me een jaar voor zijn overlij- kon had gesteund – kreeg Kooijman een Er was echter nog een hindernis te morgen op aarde heersen, zoals de ar- den. Maar doordat bedrijven en politie half jaar voorschot op zijn uitkering en nemen: voor alle beveiligingsfuncties beidersbeweging voorspelde. Vandaar niet of nauwelijks reageerden op zijn ac- kon Krul betaald worden voor de inven- was een fiat van de politie nodig. Met ook dat de klassenstrijd zinloos was ge- ties ontstonden er geen heftige discus- taris van de boekhandel. dat doel bezocht Hornstra de Haagse worden. De arbeidersbeweging was sies, laat staan rellen, waar publiek op Maar de winkel leverde heel weinig op. hoofdcommissaris mr. P.M.J.C. Hamer, zelfs reactionair geworden, omdat ze afkwam. Hoewel het geenszins de be- Nog het best verkochten de uit Frankrijk een berucht NSB’er. Hamer deed er alles belang had gekregen bij het behoud van doeling was zijn acties in het geheim te afkomstige pikante blaadjes die toen aan om de Haagse politie om te vormen het kapitalisme, aldus Kooijman. bedrijven en Kooijman juist arrestatie voor ‘pornografie’ doorgingen. Maar tot een nationaalsocialistisch model- wilde uitlokken, werd zijn ‘proletarisch nadat de zedenpolitie was langs ge- corps, voerde een eigen documentatie- Gedeklasseerden winkelen’ dus feitelijk doodgezwegen. weest konden die blaadjes niet meer dienst in die als verlengstuk van de De toekomst was nu aan degenen die Rinus van der Lubbe, die in februari open en bloot over de toonbank gaan en Sicherheitspolizei fungeerde en onder- uit het productieproces gestoten waren 1933 als signaal aan het proletariaat de liep de verkoop sterk terug. Daarentegen hield nauwe banden met de Abwehr, de – werklozen en verpauperde midden- Rijksdag in Berlijn in brand stak en Piet waren de Duitse naaktcultuurbladen spionage-afdeling van de Wehrmacht. standers – en dus uit hun klasse geval- Kooijman hebben elkaar nooit ontmoet. wel toegestaan. Hornstra zette uiteen dat Kooijman zijn len waren. Deze gedeklasseerden, een Toch herkende Kooijman in de jonge ra- In het voorjaar van 1940 besloten Piet en leven lang een fel tegenstander was ge- term die Kooijman aan Marx en Bakoenin dencommunist uit Leiden direct een Mar de slecht lopende winkel te sluiten. weest van het kapitalisme, dus ook van ontleende, vormden een voorhoede geestverwante revolutionair van de Zo kwam Kooijman weer in de werk- het Engelse! Een politieman kwam nog omdat ze vooruitgrepen naar de over- daad en sprak en schreef hij sindsdien verschaffing terecht. Als werkloze werd met Kooijmans dossier aandragen, maar vloed aan goederen die door het toene- steeds met veel waardering over hem. hij ingezet bij het bewaken van de schuil- Hamer gaf zijn toestemming. Zo kon mende productievermogen mogelijk In januari 1934 – een paar dagen nadat kelders van de gemeente Den Haag. En Kooijman in april 1941 in dienst treden was geworden. Relatieve tekorten aan Van der Lubbe terechtgesteld was – ver- waarschijnlijk was het aan zijn reputatie van De Bijenkorf. voedings- en genotsmiddelen waren in- spreidde de Amsterdamse Alarmgroep als actievoerder te danken dat hij tijdens Overigens was het warenhuis ondertus- middels omgeslagen in potentiële over- in een oplage van tienduizend exempla- de eerste maanden van de Duitse bezet- sen in grote problemen geraakt. Al voor vloed. Ieder had dus recht op het bevre- ren ( en nadien nog eens evenveel exem- ting niet naar een van de werkverschaf- de oorlog was De Bijenkorf als ‘joods digen van zijn of haar behoeften. En on- plaren in een kleiner formaat) een hoogst fingsprojecten werd uitgezonden. bedrijf’ mikpunt van de NSB geworden. vermijdelijk zou het parool van de gede- waarschijnlijk door Kooijman geschre- De eigenaren en directeuren waren in klasseerden ‘neem en eet’ zijn, schreef ven pamflet met daarin een door Luc Onderduik grote meerderheid van joodse huize, Kooijman. Kisjes vervaardigde lino met het portret Maar aan het eind van dat jaar dreigde evenals een flink deel van het personeel. Als activist nam Kooijman de gelegen- van Van der Lubbe. De aanhef van het de situatie ingrijpend te veranderen. Kort na de Duitse inval in mei 1940 be- heid te baat om zijn theorie in praktijk te pamflet – ‘Door socialisten en commu- Hoewel het al langer verplicht was om sloten de eigenaren een niet-joodse di- brengen. Met een paar potige werklozen nisten verraden! Door de fascisten ver- werk in Duitsland aan te bieden zetten rectie aan te stellen. Maar die vrijwillige ging hij bij een groot kruideniersbedrijf moord!’ – was al veelzeggend. de arbeidsbeurzen de werklozen aan- arisering vond de NSB onvoldoende. Ze uitgebreid inkopen doen en verwees hij vankelijk niet onder druk om dergelijke bleef ageren tegen het warenhuis en voor de betaling naar Maatschappelijk Ondertussen verging het de werkloze arbeid te accepteren. Maar na verloop eiste dat ook het eigendom en het perso- Hulpbetoon. Maar de door de bedrijfs- Kooijman en zijn gezin financieel verre van tijd nam de pressie van Duitse kant neelsbestand aangepakt werden. leiding gealarmeerde politieagenten van voorspoedig. In 1936 konden Piet dusdanig toe dat voor mensen zonder De stakingen van 25 en 26 februari 1941 grepen niet in. Ook aten hij en zijn en Mar de (kantoor)boekhandel van werk uitzending over de grens onont- in Amsterdam verschaften de nationaal- vrouw bij een populair restaurant. Toen Jacques Krul in de Haagse Wagenstraat koombaar werd. Bij weigering zou de socialisten de gewenste munitie. Omdat het op afrekenen aankwam zei hij dat hij overnemen. Krul, die naar Zuid-Afrika uitkering gestopt worden. Uitkomst veel personeelsleden van de Amster­ als werkloze de rekening onmogelijk emigreerde, was in anarchistische krin- bracht Kooijmans vriend, de psycho- damse vestiging uit solidariteit met de kon betalen. Maar het restaurant accep- gen een bekend dichter. Dankzij ge- loog Leo Hornstra, die bij De Bijenkorf stakende trambestuurders en fabrieks- teerde het en liet hem verder onge- meentesecretaris mr. J.J. Boasson – die werkte. Hij zag kans om Kooijman een arbeiders het werk hadden neergelegd moeid. ‘Ik wilde aantonen dat de werk- waarschijnlijk revolutionair-socialisti- baan bij de beveiligingsdienst van de moest De Bijenkorf in de loop van de

14 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 15 ochtend van de 25ste de deuren sluiten. ondergang af door de technische voor- van het Christendom in gevaar?’ was keling en invloed van de consumptie- De volgende dag echter wist de politie uitgang die een overvloed aan goederen gebaseerd op een eerder gehouden le- maatschappij, de rol van de arbeiders – met geweld de staking van het perso- mogelijk maakte. zing voor een afdeling van De Dageraad die nu als ‘verslaafde consumenten’ neel te breken en ging het warenhuis in Rotterdam-Zuid. Deze vrijdenkers geen voortrekkersfunctie in de samenle- weer open. Door de Duitse bezetter wer- Afgezien van het feit dat enkele (kader-) werkten overigens regelmatig samen ving meer vervullen en samen met de den die gebeurtenissen aangegrepen om leden van de Alarmbeweging na mei met de Alarmgroep in dat stadsdeel. kleine burgerij als zogeheten klootjes- enkele dagen later de directie buitenspel 1940, en sommigen van hen al eerder, volk aan de kant van de autoriteiten zijn te zetten door het benoemen van een zo- tot de NSB dan wel tot andere natio- ProvotaRiaat komen te staan – alsmede de toenemen- geheten Verwalter. De aandelen kwa- naalsocialistische organisaties toetraden Na de Tweede Wereldoorlog keerde de betekenis in de samenleving van de men in het bezit van een Duitse textiel- kan niet ontkend worden dat de antifas- Alarm en de beweging rond dat blad gedeklasseerden. Provo noemde deze onderneming. Van de joodse personeels- cist Kooijman zich na 1933 enkele malen niet terug. Zoals ook al incidenteel ge- (eigentijdse) gedeklasseerden het pro- leden wisten uiteindelijk slechts weini- in het openbaar op zijn zachtst gezegd beurd was in de jaren dertig publiceerde votariaat en verstond daaronder het gen te overleven. onvriendelijk uitliet over ‘het joden- Kooijman nu regelmatig zijn commenta- conglomeraat van provo’s, nozems, stu- Ook Frits Isaac, de na mei 1940 afgetre- dom’. ren en kritieken in het weekblad De denten, beatniks en kunstenaars dat den joodse directeur van De Bijenkorf in Het meest in het oog springend in dat Vrije Socialist van uitgever en redacteur evenals de vooroorlogse werklozen niet Den Haag, onderkende na de Fe­brua­ opzicht was een voordracht die hij begin Gerhard Rijnders. Hoewel Kooijman actief betrokken is bij het productiepro- ristaking de ernst van de situatie en be- 1936 in Alkmaar hield en waarvan de Rijnders’ vrije socialisme te gezapig en ces. Dit provotariaat was de avant-garde sloot met zijn vrouw en drie kinderen tekst (‘Over de jodenhaat’) werd afge- Rijnders zelf te kleinburgerlijk vond, van de homo ludens, de spelende mens, een onderduikadres te zoeken. Hornstra drukt in het weekblad De Arbeider. Het was deze plooibaar genoeg om Kooijman die zich in het komende cybernetische bedacht dat ze onderdak zouden kun- lokte boze reacties uit van onder ande- de ruimte te geven. Maar nadat Wim de tijdperk zou ontwikkelen. nen vinden bij het gezin Kooijman. Toen ren de Leeuwarder anarchist Sal de Lobel in 1961 de redactie en de uitgever- alles voor de onderduik in gereedheid Jong, die na de oorlog actief zou worden staken op zich had genomen en het blad Hornstra schreef over Kooijman dat hij was gebracht zag Isaac toch nog kans in de zionistische beweging en van bovendien had omgedoopt in De Vrije, terecht van eenzijdigheid is beticht en om met zijn gezin naar Zwitserland te Anton Constandse, met wie de vriend- nam de frequentie van Kooijmans bij- dat hij zich beperkend tot de ontwikke- ontkomen. Dit overigens dankzij door schap al wat eerder in de jaren dertig dragen, ondertekend met PAK, zicht- lingen in de westerse wereld geen oog Hornstra bemachtigde valse papieren. was verwaterd. Die uitlatingen – nota baar toe. had voor wat daarbuiten gebeurde. In Van andere verzetsdaden van Kooijman bene niet lang nadat de bekende Duitse In die tijd – de eerste helft van de jaren dat opzicht was hij de tegenpool van is niets bekend, evenmin als – het ande- anarchist van joodse huize Erich zestig – schreef Kooijman ook (weer) een andere anarchist en tijdgenoot: Bart re uiterste – van een lidmaatschap van Mühsam in het concentratiekamp Ora­ over allerlei aspecten en consequenties de Ligt. Toch benadrukte Kooijman, on- de NSB. Dat laatste komt aan de orde in niënburg was vermoord – begreep Leo van zijn in de jaren dertig ontwikkelde danks al zijn rechtlijnigheid en gebrek een verslag over de (vooroorlogse) anar- Hornstra, die in die tijd nauw met maatschappijfilosofie. Het leidde, mis- aan nuances, dat ieders recht op vrije chistische beweging in Nederland dat Kooijman bevriend raakte, evenmin. schien meer nog dan bijna drie decennia consumptie restricties kent. Het ging de SS Aussenstelle Amsterdam op 24 ja- Een halve eeuw later zei Hornstra me eerder, soms tot heftige discussies met hem om normale behoeftebevrediging, nuari 1943 aan de Sicherheitspolizei und dat Kooijman beslist geen antisemiet andere anarchisten in het weekblad zonder luxe en zonder tekort doen van SD in Den Haag verstuurde. In die rap- was zoals Constandse had beweerd, (vanaf 1964 maandblad). andere consumenten. Het is een aspect portage wordt over Kooijman gesteld maar dat hij diens van elke empathie ge- Medewerker en ook korte tijd een van van de – in de ogen van sommigen – dat deze ‘naar men zegt tegenwoordig speende opvattingen over joodse mede- de mederedacteuren van het blad in die stirneriaanse activist en filosoof dat mis- lid van de NSB (zou) zijn’. Voor die be- burgers op zijn minst raar vond. jaren was Roel van Duijn, die medio schien wel kropotkiniaans kan heten. wering is echter geen bewijs gevonden. Niet antisemitisch, maar wel degelijk 1965 een van de oprichters was van het Kooijman heeft niet meer meegemaakt Zo’n lidmaatschap van de NSB – of zelfs weinig vriendelijk over het ‘nationalisti- anarchistische jongerenblad Provo en de dat allerlei marxisten afscheid van het sympathie voor het nationaalsocialisme sche joodse volk’ was ook de vier blad- daarmee verbonden provobeweging. proletariaat namen, zoals hij al een halve – zou volledig in strijd zijn geweest met zijden tellende tekst, die Kooijman in Opmerkelijk is dat belangrijke elemen- eeuw daarvoor had gedaan. En ook dat Kooijmans sociale filosofie. Het op nummer 27 (maart 1939) van Alarm pu- ten van Kooijmans Alarmisme in Van consumptiepatronen sterk bepalend in schaarste gebaseerde kapitalisme in al bliceerde. Die tekst met de titel ‘Waarom Duijns bijdragen aan Provo zijn terug te de hedendaagse samenleving geworden zijn varianten koerste immers op zijn komt het bestaan van het Jodendom en vinden. Daarbij gaat het om de ontwik- zijn. Evenmin heeft hij kunnen horen

16 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 17 ochtend van de 25ste de deuren sluiten. ondergang af door de technische voor- van het Christendom in gevaar?’ was keling en invloed van de consumptie- De volgende dag echter wist de politie uitgang die een overvloed aan goederen gebaseerd op een eerder gehouden le- maatschappij, de rol van de arbeiders – met geweld de staking van het perso- mogelijk maakte. zing voor een afdeling van De Dageraad die nu als ‘verslaafde consumenten’ neel te breken en ging het warenhuis in Rotterdam-Zuid. Deze vrijdenkers geen voortrekkersfunctie in de samenle- weer open. Door de Duitse bezetter wer- Afgezien van het feit dat enkele (kader-) werkten overigens regelmatig samen ving meer vervullen en samen met de den die gebeurtenissen aangegrepen om leden van de Alarmbeweging na mei met de Alarmgroep in dat stadsdeel. kleine burgerij als zogeheten klootjes- enkele dagen later de directie buitenspel 1940, en sommigen van hen al eerder, volk aan de kant van de autoriteiten zijn te zetten door het benoemen van een zo- tot de NSB dan wel tot andere natio- ProvotaRiaat komen te staan – alsmede de toenemen- geheten Verwalter. De aandelen kwa- naalsocialistische organisaties toetraden Na de Tweede Wereldoorlog keerde de betekenis in de samenleving van de men in het bezit van een Duitse textiel- kan niet ontkend worden dat de antifas- Alarm en de beweging rond dat blad gedeklasseerden. Provo noemde deze onderneming. Van de joodse personeels- cist Kooijman zich na 1933 enkele malen niet terug. Zoals ook al incidenteel ge- (eigentijdse) gedeklasseerden het pro- leden wisten uiteindelijk slechts weini- in het openbaar op zijn zachtst gezegd beurd was in de jaren dertig publiceerde votariaat en verstond daaronder het gen te overleven. onvriendelijk uitliet over ‘het joden- Kooijman nu regelmatig zijn commenta- conglomeraat van provo’s, nozems, stu- Ook Frits Isaac, de na mei 1940 afgetre- dom’. ren en kritieken in het weekblad De denten, beatniks en kunstenaars dat den joodse directeur van De Bijenkorf in Het meest in het oog springend in dat Vrije Socialist van uitgever en redacteur evenals de vooroorlogse werklozen niet Den Haag, onderkende na de Fe­brua­ opzicht was een voordracht die hij begin Gerhard Rijnders. Hoewel Kooijman actief betrokken is bij het productiepro- ristaking de ernst van de situatie en be- 1936 in Alkmaar hield en waarvan de Rijnders’ vrije socialisme te gezapig en ces. Dit provotariaat was de avant-garde sloot met zijn vrouw en drie kinderen tekst (‘Over de jodenhaat’) werd afge- Rijnders zelf te kleinburgerlijk vond, van de homo ludens, de spelende mens, een onderduikadres te zoeken. Hornstra drukt in het weekblad De Arbeider. Het was deze plooibaar genoeg om Kooijman die zich in het komende cybernetische bedacht dat ze onderdak zouden kun- lokte boze reacties uit van onder ande- de ruimte te geven. Maar nadat Wim de tijdperk zou ontwikkelen. nen vinden bij het gezin Kooijman. Toen ren de Leeuwarder anarchist Sal de Lobel in 1961 de redactie en de uitgever- alles voor de onderduik in gereedheid Jong, die na de oorlog actief zou worden staken op zich had genomen en het blad Hornstra schreef over Kooijman dat hij was gebracht zag Isaac toch nog kans in de zionistische beweging en van bovendien had omgedoopt in De Vrije, terecht van eenzijdigheid is beticht en om met zijn gezin naar Zwitserland te Anton Constandse, met wie de vriend- nam de frequentie van Kooijmans bij- dat hij zich beperkend tot de ontwikke- ontkomen. Dit overigens dankzij door schap al wat eerder in de jaren dertig dragen, ondertekend met PAK, zicht- lingen in de westerse wereld geen oog Hornstra bemachtigde valse papieren. was verwaterd. Die uitlatingen – nota baar toe. had voor wat daarbuiten gebeurde. In Van andere verzetsdaden van Kooijman bene niet lang nadat de bekende Duitse In die tijd – de eerste helft van de jaren dat opzicht was hij de tegenpool van is niets bekend, evenmin als – het ande- anarchist van joodse huize Erich zestig – schreef Kooijman ook (weer) een andere anarchist en tijdgenoot: Bart re uiterste – van een lidmaatschap van Mühsam in het concentratiekamp Ora­ over allerlei aspecten en consequenties de Ligt. Toch benadrukte Kooijman, on- de NSB. Dat laatste komt aan de orde in niënburg was vermoord – begreep Leo van zijn in de jaren dertig ontwikkelde danks al zijn rechtlijnigheid en gebrek een verslag over de (vooroorlogse) anar- Hornstra, die in die tijd nauw met maatschappijfilosofie. Het leidde, mis- aan nuances, dat ieders recht op vrije chistische beweging in Nederland dat Kooijman bevriend raakte, evenmin. schien meer nog dan bijna drie decennia consumptie restricties kent. Het ging de SS Aussenstelle Amsterdam op 24 ja- Een halve eeuw later zei Hornstra me eerder, soms tot heftige discussies met hem om normale behoeftebevrediging, nuari 1943 aan de Sicherheitspolizei und dat Kooijman beslist geen antisemiet andere anarchisten in het weekblad zonder luxe en zonder tekort doen van SD in Den Haag verstuurde. In die rap- was zoals Constandse had beweerd, (vanaf 1964 maandblad). andere consumenten. Het is een aspect portage wordt over Kooijman gesteld maar dat hij diens van elke empathie ge- Medewerker en ook korte tijd een van van de – in de ogen van sommigen – dat deze ‘naar men zegt tegenwoordig speende opvattingen over joodse mede- de mederedacteuren van het blad in die stirneriaanse activist en filosoof dat mis- lid van de NSB (zou) zijn’. Voor die be- burgers op zijn minst raar vond. jaren was Roel van Duijn, die medio schien wel kropotkiniaans kan heten. wering is echter geen bewijs gevonden. Niet antisemitisch, maar wel degelijk 1965 een van de oprichters was van het Kooijman heeft niet meer meegemaakt Zo’n lidmaatschap van de NSB – of zelfs weinig vriendelijk over het ‘nationalisti- anarchistische jongerenblad Provo en de dat allerlei marxisten afscheid van het sympathie voor het nationaalsocialisme sche joodse volk’ was ook de vier blad- daarmee verbonden provobeweging. proletariaat namen, zoals hij al een halve – zou volledig in strijd zijn geweest met zijden tellende tekst, die Kooijman in Opmerkelijk is dat belangrijke elemen- eeuw daarvoor had gedaan. En ook dat Kooijmans sociale filosofie. Het op nummer 27 (maart 1939) van Alarm pu- ten van Kooijmans Alarmisme in Van consumptiepatronen sterk bepalend in schaarste gebaseerde kapitalisme in al bliceerde. Die tekst met de titel ‘Waarom Duijns bijdragen aan Provo zijn terug te de hedendaagse samenleving geworden zijn varianten koerste immers op zijn komt het bestaan van het Jodendom en vinden. Daarbij gaat het om de ontwik- zijn. Evenmin heeft hij kunnen horen

16 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 17 volg is van het overstijgen van de tradi- maken. Deze uit alle sociale klassen af- tionele schaarste-economie. Daarbij is komstige déklasse vormde en vormt een de toekomst aan de gedeklasseerden, in betekenis toenemende maatschappe- waarmee Bookchin degenen aanduidde lijke groep. In bepaalde opzichten zou die – al dan niet vrijwillig – gebroken Kooijman daarom als een voorloper van hadden met kapitalistische waarden als Bookchin beschouwd kunnen worden. (ongeremd) consumeren en carrière

BRONNEN EN LITERATUUR Tot de belangrijkste bronnen over Piet Kooijman waarvan gebruik is gemaakt behoren het archief van P.A. Kooijman in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam (waar- in zich onder meer de vrijwel complete jaargangen van het blad Alarm uit 1932-1933 en uit 1937- 1939, alsmede de incomplete eerste jaargang van het blad Recht voor Allen uit 1930, vlugschriften en pamfletten van de Alarmisten, knipsels uit De Vrije Socialist daterend van de jaren dertig, veer- tig en vijftig van de vorige eeuw, bevinden), het archief van het Gevangeniswezen Friesland 1812- 1953 in Leeuwarden, de rapporten van de Centrale Inlichtingendienst 1919-1940, de jaargangen 1961-1968 van het anarchistische weekblad, vanaf 1964 maandblad, De Vrije, en de herdrukken van de (maand)bladen Alarm (1922-1926) en Opstand (1926-1928), uitgegeven door Kelderuitgeverij, Utrecht. Daarnaast zijn van belang de uitgaven: P.A. Kooijman e.a., De revolutionaire daad (1922), P.A. Kooijman, Heden, Verleden en Toekomst in Zakformaat. Over soort en soortgenoten (1935) en het twee- delige artikel ‘De vooruitzichten der arbeidersbeweging’ in het september- en het oktobernummer 1935 van het maandblad Bevrijding. Ook zijn gegevens ontleend aan de serie artikelen over het Alarmisme die ELHA (Leo Hornstra) in de tweede helft van de jaren dertig in Bevrijding publiceer- de. Bovendien is gebruik gemaakt van mondelinge en schriftelijke informatie van Anton Constandse, Henk de Groot, Leo (Lieuwe) Hornstra, Wim Jong, Mar Kooijman-Olthoff, Wim de Lobel, Joop Richter en Greetje Zorgman-Kooijman. Het is niet mogelijk op deze plaats een volledig overzicht te geven van de literatuur die over het onderwerp is geraadpleegd. De belangrijkste studies en artikelen zijn: Jan Beishuizen en Evert Werkman, De magere jaren. Nederland in de crisistijd 1929-1939 (1968); J.C.H. Blom, De muiterij op de Zeven Provinciën. Reacties en gevolgen in Nederland (1975); Murray Bookchin, Post-Scarcity Anarchism dat in de jaren tachtig in sommige krin- manent basisinkomen. (1974); Anton Constandse, De Alarmisten 1918-1933 (1975); Anton Constandse, De bron waaruit ik gen zoals die van de kraakbeweging, Het begrip post-schaarste ontleen ik aan gedronken heb. Herinneringen (1985); Roel van Duijn, Het witte gevaar. Een vademecum voor provoos waar het zogeheten proletarisch winke- de in 2006 overleden Amerikaanse anar- (1967); Peter Ebbes, Jo de Haas. Uit het leven van een propagandist voor de antimilitaristische, socialisti- sche en vrije gedachte (doctoraalscriptie 1984); Herman Franke, Twee eeuwen gevangenen. Misdaad en len werd gepropageerd, zijn oude leus chist Murray Bookchin. Hij doelde daar- straf in Nederland (1990); Bert Gasenbeek, Rudolf de Jong, Pieter Edelman, Anton Constandse. Leven ‘neem en eet’ weer terugkeerde. mee niet op overvloed maar op het feit tegen de stroom in (1999); Ger Harmsen, Blauwe en rode jeugd (1961); Ger Harmsen, Daan Goulooze. (Overigens is het kraken van woon- dat aan de objectieve voorwaarden om Uit het leven van een communist (1967); L. Hornstra, P.A. Kooijman. Neem en eet. Bomaanslag en op- ruimten eveneens op te vatten als een een ecologische maatschappij te realise- ruiing als sociale filosofie (1967); Lieuwe Hornstra, Het innerlijk gezicht (1974), Lieuwe Hornstra, ‘Een leer der behoeften. Piet Kooijman en Lieuwe Hornstra’, in de AS 89 (1990); Niek Pas, Imaazje! De vorm van vrije consumptie.) ren momenteel voldaan is. De techni- verbeelding van Provo 1965–1967 (2003); Hans Ramaer, ‘Herman Groenendaal moet vrij!’, in De Gids Niettemin kan het neem en eet-beginsel sche middelen om zich aan de steeds 10 (1970); Hans Ramaer, ‘Piet Kooijman: ‘’Ik voelde me verwant met Van der Lubbe’’’, in De Nieuwe niet alleen efficiënter, maar ook prakti- meer materiele behoeften scheppende Linie van 9 januari 1974.; Hans Ramaer, De piramide der tirannie. Anarchisten in Nederland (1977); scher toegepast worden dan op de ma- markteconomie te ontworstelen, zijn nu Hans Ramaer, Kooijman Pieter Adrianus (1891 -1975), in Biografisch woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweging in Nederland Omzien in verwonde- nier die Kooijman propageerde. Ik ben beschikbaar. , deel 3 (1988); Annie Romein-Verschoor, ring. Herinneringen (1970); H.J. Scheffer, Lodewijk Johan Jacob (1871-1942), in Biografisch woorden- van mening dat de invulling van dit in Er is nog een reden om Bookchin te ver- boek van het socialisme en de arbeidersbeweging in Nederland, deel 2 (1987); Michael P. Spahr, alle opzichten gerechtvaardigde begin- melden. Ook hij zag geen verscherpte Vrijheidsbezinning in tijden van dictatuur. Nederlandse anarchisten en de Tweede Wereldoorlog (docto- sel in een post-schaarste samenleving proletarisering in de samenleving maar raalscriptie 1998). Eerste Jaarboek Anarchisme de gerealiseerd kan worden door het in- integendeel een proces van ontbinding Eerder publiceerde ik artikelen over Piet Kooijman in het (1994), in AS 134/135 (2001), in de AS 138/139 (2002), in de AS 142 (2003), in de AS 151 (2005) en in de AS 155 voeren van een voor ieder geldend per- van klassen, wat onmiskenbaar het ge- (2006).

18 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 19 volg is van het overstijgen van de tradi- maken. Deze uit alle sociale klassen af- tionele schaarste-economie. Daarbij is komstige déklasse vormde en vormt een de toekomst aan de gedeklasseerden, in betekenis toenemende maatschappe- waarmee Bookchin degenen aanduidde lijke groep. In bepaalde opzichten zou die – al dan niet vrijwillig – gebroken Kooijman daarom als een voorloper van hadden met kapitalistische waarden als Bookchin beschouwd kunnen worden. (ongeremd) consumeren en carrière

BRONNEN EN LITERATUUR Tot de belangrijkste bronnen over Piet Kooijman waarvan gebruik is gemaakt behoren het archief van P.A. Kooijman in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam (waar- in zich onder meer de vrijwel complete jaargangen van het blad Alarm uit 1932-1933 en uit 1937- 1939, alsmede de incomplete eerste jaargang van het blad Recht voor Allen uit 1930, vlugschriften en pamfletten van de Alarmisten, knipsels uit De Vrije Socialist daterend van de jaren dertig, veer- tig en vijftig van de vorige eeuw, bevinden), het archief van het Gevangeniswezen Friesland 1812- 1953 in Leeuwarden, de rapporten van de Centrale Inlichtingendienst 1919-1940, de jaargangen 1961-1968 van het anarchistische weekblad, vanaf 1964 maandblad, De Vrije, en de herdrukken van de (maand)bladen Alarm (1922-1926) en Opstand (1926-1928), uitgegeven door Kelderuitgeverij, Utrecht. Daarnaast zijn van belang de uitgaven: P.A. Kooijman e.a., De revolutionaire daad (1922), P.A. Kooijman, Heden, Verleden en Toekomst in Zakformaat. Over soort en soortgenoten (1935) en het twee- delige artikel ‘De vooruitzichten der arbeidersbeweging’ in het september- en het oktobernummer 1935 van het maandblad Bevrijding. Ook zijn gegevens ontleend aan de serie artikelen over het Alarmisme die ELHA (Leo Hornstra) in de tweede helft van de jaren dertig in Bevrijding publiceer- de. Bovendien is gebruik gemaakt van mondelinge en schriftelijke informatie van Anton Constandse, Henk de Groot, Leo (Lieuwe) Hornstra, Wim Jong, Mar Kooijman-Olthoff, Wim de Lobel, Joop Richter en Greetje Zorgman-Kooijman. Het is niet mogelijk op deze plaats een volledig overzicht te geven van de literatuur die over het onderwerp is geraadpleegd. De belangrijkste studies en artikelen zijn: Jan Beishuizen en Evert Werkman, De magere jaren. Nederland in de crisistijd 1929-1939 (1968); J.C.H. Blom, De muiterij op de Zeven Provinciën. Reacties en gevolgen in Nederland (1975); Murray Bookchin, Post-Scarcity Anarchism dat in de jaren tachtig in sommige krin- manent basisinkomen. (1974); Anton Constandse, De Alarmisten 1918-1933 (1975); Anton Constandse, De bron waaruit ik gen zoals die van de kraakbeweging, Het begrip post-schaarste ontleen ik aan gedronken heb. Herinneringen (1985); Roel van Duijn, Het witte gevaar. Een vademecum voor provoos waar het zogeheten proletarisch winke- de in 2006 overleden Amerikaanse anar- (1967); Peter Ebbes, Jo de Haas. Uit het leven van een propagandist voor de antimilitaristische, socialisti- sche en vrije gedachte (doctoraalscriptie 1984); Herman Franke, Twee eeuwen gevangenen. Misdaad en len werd gepropageerd, zijn oude leus chist Murray Bookchin. Hij doelde daar- straf in Nederland (1990); Bert Gasenbeek, Rudolf de Jong, Pieter Edelman, Anton Constandse. Leven ‘neem en eet’ weer terugkeerde. mee niet op overvloed maar op het feit tegen de stroom in (1999); Ger Harmsen, Blauwe en rode jeugd (1961); Ger Harmsen, Daan Goulooze. (Overigens is het kraken van woon- dat aan de objectieve voorwaarden om Uit het leven van een communist (1967); L. Hornstra, P.A. Kooijman. Neem en eet. Bomaanslag en op- ruimten eveneens op te vatten als een een ecologische maatschappij te realise- ruiing als sociale filosofie (1967); Lieuwe Hornstra, Het innerlijk gezicht (1974), Lieuwe Hornstra, ‘Een leer der behoeften. Piet Kooijman en Lieuwe Hornstra’, in de AS 89 (1990); Niek Pas, Imaazje! De vorm van vrije consumptie.) ren momenteel voldaan is. De techni- verbeelding van Provo 1965–1967 (2003); Hans Ramaer, ‘Herman Groenendaal moet vrij!’, in De Gids Niettemin kan het neem en eet-beginsel sche middelen om zich aan de steeds 10 (1970); Hans Ramaer, ‘Piet Kooijman: ‘’Ik voelde me verwant met Van der Lubbe’’’, in De Nieuwe niet alleen efficiënter, maar ook prakti- meer materiele behoeften scheppende Linie van 9 januari 1974.; Hans Ramaer, De piramide der tirannie. Anarchisten in Nederland (1977); scher toegepast worden dan op de ma- markteconomie te ontworstelen, zijn nu Hans Ramaer, Kooijman Pieter Adrianus (1891 -1975), in Biografisch woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweging in Nederland Omzien in verwonde- nier die Kooijman propageerde. Ik ben beschikbaar. , deel 3 (1988); Annie Romein-Verschoor, ring. Herinneringen (1970); H.J. Scheffer, Lodewijk Johan Jacob (1871-1942), in Biografisch woorden- van mening dat de invulling van dit in Er is nog een reden om Bookchin te ver- boek van het socialisme en de arbeidersbeweging in Nederland, deel 2 (1987); Michael P. Spahr, alle opzichten gerechtvaardigde begin- melden. Ook hij zag geen verscherpte Vrijheidsbezinning in tijden van dictatuur. Nederlandse anarchisten en de Tweede Wereldoorlog (docto- sel in een post-schaarste samenleving proletarisering in de samenleving maar raalscriptie 1998). Eerste Jaarboek Anarchisme de gerealiseerd kan worden door het in- integendeel een proces van ontbinding Eerder publiceerde ik artikelen over Piet Kooijman in het (1994), in AS 134/135 (2001), in de AS 138/139 (2002), in de AS 142 (2003), in de AS 151 (2005) en in de AS 155 voeren van een voor ieder geldend per- van klassen, wat onmiskenbaar het ge- (2006).

18 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 19 tijdens de lessen de nodige stennis. In oktober van dat jaar had hij een brief ge- ‘KOOIJMAN IS ALTIJD DWARS’ november 1923 kreeg hij wegens orde- schreven aan de redactie van De Tribune verstoring tijdens de godsdienstoefe- met het verzoek abonnee te kunnen Piet Kooijman in de Strafgevangenis Leeuwarden ning vier dagen strafcel opgelegd (onder worden – het liefst gratis – hoewel hij andere niet luchten). Na een klacht van zeker geen ‘partij-communist’ was, zo Martin Smit de godsdienstleraar over het gedrag van tekende hij aan. Mocht de redactie toch Kooijman, besloot het College van betaling willen, zo schreef Kooij­man, Wegens het ‘opzettelijken een ontploffing teweeg brengen waarvan gemeen gevaar voor goe- Regenten (CvR) in januari 1924 hem dan zou dat via een vriend geregeld deren te duchten is en waarvan levensgevaar voor een ander te duchten is’, werd Piet ‘vrijstelling’ te verlenen voor de gods- kunnen worden. Kooijman veroordeeld tot een gevangenisstraf van zes jaar, te beginnen op 9 april 1922. dienstoefeningen. In de praktijk kwam Kooijman verzocht de redactie tevens of Gedurende de jaren die hij doorbracht in de strafgevangenis in Leeuwarden, toonde hij zich het erop neer dat hij de oefeningen niet deze voor hem enkele abonnementen geen modelgevangene. Integendeel, vanuit de cel bleef hij een voortdurende strijd voeren meer hoefde bij te wonen. op tijdschriften in orde kon maken, op tegen het gevangenisregime, zelfs door middel van hongerstakingen. In de ogen van de ge- Al in 1923 beklaagde Kooijman zich Alarm, De Communist, De Moker en De vangenisautoriteiten was hij een recalcitrante dwarsligger. over de toepassing van het huishoude- Vrije Socialist en mogelijk ook op Die lijk reglement met betrekking tot corres- Aktion en Workers Weekly, nodig voor Tegenwoordig is de voormalige strafge- Den Haag naar de Bijzondere Straf­ pondentie door gedetineerden, die al- zelfstudie en -ontwikkeling, zo betoog- vangenis aan het Blokhuisplein in het gevangenis Leeuwarden. Bij aankomst leen met directe familieleden gevoerd de hij. Hij hoorde echter niets van De centrum van Leeuwarden een voor ie- werd een lijst opgemaakt van zijn in te mocht worden. Zijn klacht resulteerde Tribune en ook een tweede brief bleef dereen toegankelijk gebouw. Er zijn leveren kleding en bezittingen, onder in een weken durende discussie in het zonder antwoord. Mogelijk vermoedde kunstenaarsateliers gevestigd, er wor- meer een jas, broek, sporthemd en bre- CvR over de interpretatie van de be- hij dat het CvR van de strafgevangenis den exposities gehouden en er kunnen tels, een haarkam, twee dasjes, een pot- staande regels. Uiteindelijk stond het hem dwars zat en werden zijn brieven rondleidingen gevolgd worden. Het lood, een vulpenhouder en ‘1 munt’. CvR correspondentie door gedetineer- niet verzonden of hem de antwoord- dreigend ogende gebouw, omgeven Naast het verplichte gevangeniswerk – den met andere familieleden dan direct brieven onthouden. Over de kwestie door een hoge muur en aan drie kanten uniformen naaien – waaraan niet te ont- gerelateerden voortaan toe, zij het onder schreef hij een brief aan minister van een gracht, met haar poort met twee to- komen viel, bleek Kooijman niet van toezicht van het college. Corresponden­ Justitie Van Heemskerk met een verzoek rens, werd in 1876 opgeleverd. plan in de schaarse vrije uren in zijn cel tie door gedetineerden met vrienden of tot opheldering. Het gold tientallen jaren als een plek met de armen over elkaar te gaan zitten. – zoals in het geval van Kooijman – met met een streng gevangenisregime. Wie Voortdurend ageerde hij tegen bestaan- geestverwanten bleef onmogelijk. voedselweigering in Neder­land veroordeeld werd tot een de gevangenisregels wat betreft toege- Voor iedere publicatie die een gevange- In december 1925 vertelde een lid van gevangenisstraf vanaf vijf jaar tot le- stane correspondentie en te lezen lec- ne wilde lezen maar die zich niet in de het college Kooijman dat zijn brieven venslang, kwam in Leeuwarden terecht. tuur en literatuur. Dit laatste bleek een gevangenisbibliotheek bevond, diende waren ingehouden en waren vernietigd. Door twee feiten kreeg de gevangenis hoogoplopende kwestie te worden, toestemming gevraagd te worden. In In plaats van De Tribune bood het colle- landelijke bekendheid: de in 1895 ten waarbij Kooijman naar een ultieme ac- juni 1922 kreeg Kooijman toestemming ge hem een abonnement op de SDAP- onrechte tot lange gevangenisstraffen tiemogelijkheid greep. een Duits boekje voor zelfonderricht te krant Het Volk aan, maar dat weigerde veroordeelde gebroeders Hogerhuis Piet Kooijman was van mening dat hij mogen ontvangen. In februari 1923 werd hij resoluut. In een brief aan het SDAP- zaten er hun straf uit – een zaak die tot vrij moest kunnen zijn in de literatuur hem echter niet toegestaan een exem- Kamerlid J.W. Duys zette hij de zaak op grote beroering in de socialistische be- die hij wilde lezen en in de keuze met plaar van Manus Peet te ontvangen, het een rij en verzocht hij deze voor hem weging leidde – en in 1944 bevrijdde wie hij zou willen corresponderen. Voor derde deel van het Amsterdamse volks- actie te ondernemen. Ook die brief werd een Friese knokploeg met een spectacu- beide zaken golden echter strenge re- epos De Jordaan van Israël Querido. Het officieel ingehouden, maar ondertussen laire actie vijftig verzetsstrijders uit het gels. boek had een pornografisch karakter, zo op verzoek van het ministerie van inpandige huis van bewaring. De vrijdenker Kooijman wilde boven- oordeelde het college Justitie wel doorgestuurd. Minister van dien niet gedwongen worden de ver- Twee jaar later werd hem door het col- Justitie Donner antwoordde het CvR dat godsdienstoefening plichte godsdienstoefeningen bij te lege om ‘principiële bedenkingen’ even­ van wijziging in de houding van het col- Op 10 april 1922 werd Kooijman overge- wonen. Niet alleen tekende hij protest eens geweigerd het communistische lege naar gedetineerde Kooijman geen bracht van het Huis van Bewaring in aan tegen zijn deelname, ook maakte hij dagblad De Tribune te mogen lezen. In sprake hoefde te zijn.

20 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 21 tijdens de lessen de nodige stennis. In oktober van dat jaar had hij een brief ge- ‘KOOIJMAN IS ALTIJD DWARS’ november 1923 kreeg hij wegens orde- schreven aan de redactie van De Tribune verstoring tijdens de godsdienstoefe- met het verzoek abonnee te kunnen Piet Kooijman in de Strafgevangenis Leeuwarden ning vier dagen strafcel opgelegd (onder worden – het liefst gratis – hoewel hij andere niet luchten). Na een klacht van zeker geen ‘partij-communist’ was, zo Martin Smit de godsdienstleraar over het gedrag van tekende hij aan. Mocht de redactie toch Kooijman, besloot het College van betaling willen, zo schreef Kooij­man, Wegens het ‘opzettelijken een ontploffing teweeg brengen waarvan gemeen gevaar voor goe- Regenten (CvR) in januari 1924 hem dan zou dat via een vriend geregeld deren te duchten is en waarvan levensgevaar voor een ander te duchten is’, werd Piet ‘vrijstelling’ te verlenen voor de gods- kunnen worden. Kooijman veroordeeld tot een gevangenisstraf van zes jaar, te beginnen op 9 april 1922. dienstoefeningen. In de praktijk kwam Kooijman verzocht de redactie tevens of Gedurende de jaren die hij doorbracht in de strafgevangenis in Leeuwarden, toonde hij zich het erop neer dat hij de oefeningen niet deze voor hem enkele abonnementen geen modelgevangene. Integendeel, vanuit de cel bleef hij een voortdurende strijd voeren meer hoefde bij te wonen. op tijdschriften in orde kon maken, op tegen het gevangenisregime, zelfs door middel van hongerstakingen. In de ogen van de ge- Al in 1923 beklaagde Kooijman zich Alarm, De Communist, De Moker en De vangenisautoriteiten was hij een recalcitrante dwarsligger. over de toepassing van het huishoude- Vrije Socialist en mogelijk ook op Die lijk reglement met betrekking tot corres- Aktion en Workers Weekly, nodig voor Tegenwoordig is de voormalige strafge- Den Haag naar de Bijzondere Straf­ pondentie door gedetineerden, die al- zelfstudie en -ontwikkeling, zo betoog- vangenis aan het Blokhuisplein in het gevangenis Leeuwarden. Bij aankomst leen met directe familieleden gevoerd de hij. Hij hoorde echter niets van De centrum van Leeuwarden een voor ie- werd een lijst opgemaakt van zijn in te mocht worden. Zijn klacht resulteerde Tribune en ook een tweede brief bleef dereen toegankelijk gebouw. Er zijn leveren kleding en bezittingen, onder in een weken durende discussie in het zonder antwoord. Mogelijk vermoedde kunstenaarsateliers gevestigd, er wor- meer een jas, broek, sporthemd en bre- CvR over de interpretatie van de be- hij dat het CvR van de strafgevangenis den exposities gehouden en er kunnen tels, een haarkam, twee dasjes, een pot- staande regels. Uiteindelijk stond het hem dwars zat en werden zijn brieven rondleidingen gevolgd worden. Het lood, een vulpenhouder en ‘1 munt’. CvR correspondentie door gedetineer- niet verzonden of hem de antwoord- dreigend ogende gebouw, omgeven Naast het verplichte gevangeniswerk – den met andere familieleden dan direct brieven onthouden. Over de kwestie door een hoge muur en aan drie kanten uniformen naaien – waaraan niet te ont- gerelateerden voortaan toe, zij het onder schreef hij een brief aan minister van een gracht, met haar poort met twee to- komen viel, bleek Kooijman niet van toezicht van het college. Corresponden­ Justitie Van Heemskerk met een verzoek rens, werd in 1876 opgeleverd. plan in de schaarse vrije uren in zijn cel tie door gedetineerden met vrienden of tot opheldering. Het gold tientallen jaren als een plek met de armen over elkaar te gaan zitten. – zoals in het geval van Kooijman – met met een streng gevangenisregime. Wie Voortdurend ageerde hij tegen bestaan- geestverwanten bleef onmogelijk. voedselweigering in Neder­land veroordeeld werd tot een de gevangenisregels wat betreft toege- Voor iedere publicatie die een gevange- In december 1925 vertelde een lid van gevangenisstraf vanaf vijf jaar tot le- stane correspondentie en te lezen lec- ne wilde lezen maar die zich niet in de het college Kooijman dat zijn brieven venslang, kwam in Leeuwarden terecht. tuur en literatuur. Dit laatste bleek een gevangenisbibliotheek bevond, diende waren ingehouden en waren vernietigd. Door twee feiten kreeg de gevangenis hoogoplopende kwestie te worden, toestemming gevraagd te worden. In In plaats van De Tribune bood het colle- landelijke bekendheid: de in 1895 ten waarbij Kooijman naar een ultieme ac- juni 1922 kreeg Kooijman toestemming ge hem een abonnement op de SDAP- onrechte tot lange gevangenisstraffen tiemogelijkheid greep. een Duits boekje voor zelfonderricht te krant Het Volk aan, maar dat weigerde veroordeelde gebroeders Hogerhuis Piet Kooijman was van mening dat hij mogen ontvangen. In februari 1923 werd hij resoluut. In een brief aan het SDAP- zaten er hun straf uit – een zaak die tot vrij moest kunnen zijn in de literatuur hem echter niet toegestaan een exem- Kamerlid J.W. Duys zette hij de zaak op grote beroering in de socialistische be- die hij wilde lezen en in de keuze met plaar van Manus Peet te ontvangen, het een rij en verzocht hij deze voor hem weging leidde – en in 1944 bevrijdde wie hij zou willen corresponderen. Voor derde deel van het Amsterdamse volks- actie te ondernemen. Ook die brief werd een Friese knokploeg met een spectacu- beide zaken golden echter strenge re- epos De Jordaan van Israël Querido. Het officieel ingehouden, maar ondertussen laire actie vijftig verzetsstrijders uit het gels. boek had een pornografisch karakter, zo op verzoek van het ministerie van inpandige huis van bewaring. De vrijdenker Kooijman wilde boven- oordeelde het college Justitie wel doorgestuurd. Minister van dien niet gedwongen worden de ver- Twee jaar later werd hem door het col- Justitie Donner antwoordde het CvR dat godsdienstoefening plichte godsdienstoefeningen bij te lege om ‘principiële bedenkingen’ even­ van wijziging in de houding van het col- Op 10 april 1922 werd Kooijman overge- wonen. Niet alleen tekende hij protest eens geweigerd het communistische lege naar gedetineerde Kooijman geen bracht van het Huis van Bewaring in aan tegen zijn deelname, ook maakte hij dagblad De Tribune te mogen lezen. In sprake hoefde te zijn.

20 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 21 laten gadeslaat, komt men tot de conclu- exemplaren van het tijdschrift i10 (van sie, dat zijn heele streven hier er op ge- Arthur Müller-Lehning) en exemplaren richt is, zijn partij te dienen. Hij wil en van het blad De Vonk, die voor Kooijman zal propaganda maken voor het waren aangekomen, niet aan hem uit te Communisme.’ reiken.

gevangenislectuur Met enige vertraging bereikte een be- Terwijl Kooijmans hongerstaking voort- richt uit De Vrije Socialist van 29 mei duurde, gaf de minister het CvR te ken- 1926 in december 1927 de Haagse poli- nen dat hij geen redenen zag op de tie. In dit artikeltje werd Kooijman geci- klachten van Kooijman in te gaan of an- teerd, die tegen een geestverwante be- derszins in te grijpen. Tijdens de hon- zoeker gezegd zou hebben: ‘Maar ik zal gerstaking werd Kooijman niet gelucht me weten te wreken! In Rusland zijn er, en kreeg hij geen ander bezoek dan van die dertig jaren hebben moeten wach- de geneesheer. Enkele leden van het ten, vóór ze met de bourgeois konden CvR die hem bezochten troffen hem op afrekenen en onschadelijk maken; ik zal de ziekenafdeling ‘zeer gezond’ aan, ‘t tenminste toch wel twintig jaren kun- waarbij Kooijman te kennen gaf wel nen uithouden. En de minister Heems­ Mocht op 1 maart 1926 in de houding Dat bleek allerminst het geval. Op 29 graag gelucht te willen worden. Op 1 kerk, die ‘t alle jaren toeliet dat zooveel van het CvR geen verandering zijn ge- november 1926 weigerde het college mei 1927 beëindigde Kooijman zijn hon- onrecht gebeurde, is de eerste…’ komen, zo schreef Kooijman in nog een Kooijman weer een aangevraagde boek- gerstaking, maar hij bleef voorlopig wel De Haagse commissaris van politie brief aan Kamerlid Duys en een brief titel, waarop deze aankondigde op- onder toezicht van de geneesheer. Een wilde graag weten wanneer de datum aan de minister van Justitie, dan zou hij nieuw in hongerstaking te gaan. Dat ge- verblijf op de gemeenschappelijke afde- van vrijlating van Kooijman was ge- tot voedselweigering overgaan. Op 1 beurde op 1 december. ling achtte het CvR ‘absoluut onge- pland. In het CvR werd nog gesproken april 1926 begon Kooijman met het wei- In een tussentijds rapport van de gevan- schikt’, gezien ‘zijne communistische over ‘eventuele maatregelen’ die geno- geren van voedsel. Prompt bracht men genisdirecteur aan het CvR schreef deze denkbeelden, waarvoor hij niet zal nala- men zouden moeten worden na de vrij- hem op 3 april over naar de ‘isoleercel over de brieven van Kooijman: ‘Ik kan ten in de gemeenschap propaganda te lating van Kooijman, maar details ont- der psychopatenafdeeling’, waar hij wel verklaren dat er zeer weinig brieven maken…’ breken. Het college besloot dat Kooijman dwangmatig werd gevoed. Op 16 mei uit handen van deze gevangene kwa- De lectuur-kwestie bleef echter spelen. bij zijn vrijlating zijn aantekeningen kon hij de afdeling verlaten. Hij meende men, die in alle opzichten door den beu- In september 1927 werd Kooijman niet mocht meenemen. Een fotograaf kwam dat hij zijn protest genoeg had laten gel- gel konden. Meestal werd er geweldig toegestaan het boek Jimmie Higgins van naar de gevangenis om een zestal pasfo- den. in te keer gegaan over het kapitalisme of Upton Sinclair te ontvangen, ook niet to’s van hem te maken (kosten twee gul- Inmiddels waren berichten over zijn be- over maatschappelijke toestanden, wer- Doodstrijd van Leen van der Linde, als- den vijftig), die hij na zijn vrijlating handeling, wellicht via familie of geest- den er gestichtsaangelegenheden in be- mede twee exemplaren van het tijd- nodig zou hebben. Op 9 april 1928, na verwante vrienden, naar buiten gesij- critiseerd of smadelijke uitlatingen over schrift Die Aktion, ‘als zijnde voor ge- betaling van enige boetes, stond hij als peld. Het dagblad Het Volk berichtte op de censuur gedaan; zelfs trachtte hij vangenis-lectuur ongeschikt’. Om de- vrij man op het Blokhuisplein in 26 mei 1926 dat Kooijman stelselmatig zijne kameraden van hieruit nog te be- zelfde reden besloot het college enige Leeuwarden. studieboeken waren onthouden en over werken om tot het werpen van bommen het achterhouden van door hem verzon- over te gaan. Ook waren deze brieven Aantekeningen den brieven. Het Eerste-Kamerlid voor veelal zoodanig in elkaar gezet, dat het De detentie van Piet Kooijman in de Bijzondere Strafgevangenis Leeuwarden, met name diens de SDAP L.M. Hermans stelde over de lang niet onwaarschijnlijk was, vele contacten met de buitenwereld, werd door Hans Ramaer uitgebreid beschreven in ‘Hij is van aard zaak vragen aan de minister. Die vroeg stukken daaruit bestemd waren voor de zeer militant, heftig en opvliegend’ in de AS 138/139 (zomer 2002). Evenals het bovenstaande ar­ weliswaar opheldering aan het CvR, partijbladen. (…) Kooijman is altijd tikel is dat onder meer gebaseerd op stukken in het archief Gevangeniswezen 1812-1953, aanwe- zig in het provinciale archief Tresoar te Leeuwarden. maar meende ook dat de zaak inmid- dwars en speelt bovendien comedie. Enkele gegevens over de strafgevangenis Leeuwarden zijn ontleend aan H. Wever, De Bijzondere dels tot bedaren was gekomen. (…) Als men Kooijman in al zijn doen en Strafgevangenis te Leeuwarden, een medisch-hygiënisch onderzoek, Assen 1940.

22 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 23 laten gadeslaat, komt men tot de conclu- exemplaren van het tijdschrift i10 (van sie, dat zijn heele streven hier er op ge- Arthur Müller-Lehning) en exemplaren richt is, zijn partij te dienen. Hij wil en van het blad De Vonk, die voor Kooijman zal propaganda maken voor het waren aangekomen, niet aan hem uit te Communisme.’ reiken.

gevangenislectuur Met enige vertraging bereikte een be- Terwijl Kooijmans hongerstaking voort- richt uit De Vrije Socialist van 29 mei duurde, gaf de minister het CvR te ken- 1926 in december 1927 de Haagse poli- nen dat hij geen redenen zag op de tie. In dit artikeltje werd Kooijman geci- klachten van Kooijman in te gaan of an- teerd, die tegen een geestverwante be- derszins in te grijpen. Tijdens de hon- zoeker gezegd zou hebben: ‘Maar ik zal gerstaking werd Kooijman niet gelucht me weten te wreken! In Rusland zijn er, en kreeg hij geen ander bezoek dan van die dertig jaren hebben moeten wach- de geneesheer. Enkele leden van het ten, vóór ze met de bourgeois konden CvR die hem bezochten troffen hem op afrekenen en onschadelijk maken; ik zal de ziekenafdeling ‘zeer gezond’ aan, ‘t tenminste toch wel twintig jaren kun- waarbij Kooijman te kennen gaf wel nen uithouden. En de minister Heems­ Mocht op 1 maart 1926 in de houding Dat bleek allerminst het geval. Op 29 graag gelucht te willen worden. Op 1 kerk, die ‘t alle jaren toeliet dat zooveel van het CvR geen verandering zijn ge- november 1926 weigerde het college mei 1927 beëindigde Kooijman zijn hon- onrecht gebeurde, is de eerste…’ komen, zo schreef Kooijman in nog een Kooijman weer een aangevraagde boek- gerstaking, maar hij bleef voorlopig wel De Haagse commissaris van politie brief aan Kamerlid Duys en een brief titel, waarop deze aankondigde op- onder toezicht van de geneesheer. Een wilde graag weten wanneer de datum aan de minister van Justitie, dan zou hij nieuw in hongerstaking te gaan. Dat ge- verblijf op de gemeenschappelijke afde- van vrijlating van Kooijman was ge- tot voedselweigering overgaan. Op 1 beurde op 1 december. ling achtte het CvR ‘absoluut onge- pland. In het CvR werd nog gesproken april 1926 begon Kooijman met het wei- In een tussentijds rapport van de gevan- schikt’, gezien ‘zijne communistische over ‘eventuele maatregelen’ die geno- geren van voedsel. Prompt bracht men genisdirecteur aan het CvR schreef deze denkbeelden, waarvoor hij niet zal nala- men zouden moeten worden na de vrij- hem op 3 april over naar de ‘isoleercel over de brieven van Kooijman: ‘Ik kan ten in de gemeenschap propaganda te lating van Kooijman, maar details ont- der psychopatenafdeeling’, waar hij wel verklaren dat er zeer weinig brieven maken…’ breken. Het college besloot dat Kooijman dwangmatig werd gevoed. Op 16 mei uit handen van deze gevangene kwa- De lectuur-kwestie bleef echter spelen. bij zijn vrijlating zijn aantekeningen kon hij de afdeling verlaten. Hij meende men, die in alle opzichten door den beu- In september 1927 werd Kooijman niet mocht meenemen. Een fotograaf kwam dat hij zijn protest genoeg had laten gel- gel konden. Meestal werd er geweldig toegestaan het boek Jimmie Higgins van naar de gevangenis om een zestal pasfo- den. in te keer gegaan over het kapitalisme of Upton Sinclair te ontvangen, ook niet to’s van hem te maken (kosten twee gul- Inmiddels waren berichten over zijn be- over maatschappelijke toestanden, wer- Doodstrijd van Leen van der Linde, als- den vijftig), die hij na zijn vrijlating handeling, wellicht via familie of geest- den er gestichtsaangelegenheden in be- mede twee exemplaren van het tijd- nodig zou hebben. Op 9 april 1928, na verwante vrienden, naar buiten gesij- critiseerd of smadelijke uitlatingen over schrift Die Aktion, ‘als zijnde voor ge- betaling van enige boetes, stond hij als peld. Het dagblad Het Volk berichtte op de censuur gedaan; zelfs trachtte hij vangenis-lectuur ongeschikt’. Om de- vrij man op het Blokhuisplein in 26 mei 1926 dat Kooijman stelselmatig zijne kameraden van hieruit nog te be- zelfde reden besloot het college enige Leeuwarden. studieboeken waren onthouden en over werken om tot het werpen van bommen het achterhouden van door hem verzon- over te gaan. Ook waren deze brieven Aantekeningen den brieven. Het Eerste-Kamerlid voor veelal zoodanig in elkaar gezet, dat het De detentie van Piet Kooijman in de Bijzondere Strafgevangenis Leeuwarden, met name diens de SDAP L.M. Hermans stelde over de lang niet onwaarschijnlijk was, vele contacten met de buitenwereld, werd door Hans Ramaer uitgebreid beschreven in ‘Hij is van aard zaak vragen aan de minister. Die vroeg stukken daaruit bestemd waren voor de zeer militant, heftig en opvliegend’ in de AS 138/139 (zomer 2002). Evenals het bovenstaande ar­ weliswaar opheldering aan het CvR, partijbladen. (…) Kooijman is altijd tikel is dat onder meer gebaseerd op stukken in het archief Gevangeniswezen 1812-1953, aanwe- zig in het provinciale archief Tresoar te Leeuwarden. maar meende ook dat de zaak inmid- dwars en speelt bovendien comedie. Enkele gegevens over de strafgevangenis Leeuwarden zijn ontleend aan H. Wever, De Bijzondere dels tot bedaren was gekomen. (…) Als men Kooijman in al zijn doen en Strafgevangenis te Leeuwarden, een medisch-hygiënisch onderzoek, Assen 1940.

22 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 23 uit Limburg. Een kameraad die als elek- een mooie revolutionair. Gebeurt er wat PIET KOOIJMAN: ‘IK VOELDE ME tricien in de mijnen werkte, schreef me en zit jij hier rustig te kaarten.’ Maar nog dat er ‘’kaas’’ te krijgen was. Ik er naar diezelfde avond hadden ze Jo de Haas VERWANT MET VAN DER LUBBE.’ toe.’ De dertien staafjes dynamiet gin- al te pakken op het Centraal Station in gen in een thermosfles en de bom was Amsterdam. Hij had de tramkaartjes uit Hans Ramaer klaar. Den Haag nog in zijn zak.’ Binnen een paar dagen waren ook de Begin 1974, ruim een jaar voor zijn overlijden in 1975, sprak ik een avond lang met de toen Herman Groenendaal drie anderen (Kooijman, Eekhof en Van 82-jarige Piet Kooijman in zijn woning in Den Haag. Vanzelfsprekend ging het onder meer Oorspronkelijk wilde Kooijman er een der Linde) gearresteerd. Kooijman zat over zijn verleden als activist en ideoloog van het neem en eet-recht. En over zijn waarde- aanslag tegen de Rotterdamse scheeps- net aan tafel toen de hoofdcommissaris ring voor Marinus van der Lubbe, die de Rijksdag in Berlijn in brand stak. Maar de meer- bouwer Wilton mee plegen, maar nadat hem hoogst persoonlijk het arrestatiebe- waarde van dit interview – gepubliceerd in het (toenmalige) opinieweekblad De Nieuwe hij in contact was gekomen met de anar- vel kwam brengen. ‘Ik vroeg hem of ik Linie van 9 januari 1974 – is toch dat hij die avond zijn theorie over schaarste en macht los- chist Jo de Haas veranderden de plan- even kon afeten. Zoiets had hij nog liet op de eerste oliecrisis van de jaren zeventig. nen. In die dagen vond er een proces nooit meegemaakt, zei hij. Maar het De hierna volgende herdruk behoeft echter drie opmerkingen. De eerste is dat het artikel niet plaats tegen de principiële dienstweige- mocht, hij was heel geschikt, Het gekke bekort kon worden, zodat degenen die het inleidend artikel in dit nummer gelezen hebben raar Herman Groenendaal. De Haas is dat ze bij de politie geen hekel aan me nogal wat herkenbaars zullen tegenkomen. De tweede is een correctie. Kooijman heeft niet stelde voor om de burgemeester van hadden. Eigenlijk waren ze wel geïnte- zijn gehele gevangenschap in Leeuwarden doorgebracht in eenzame opsluiting, zoals in dit Amsterdam te ontvoeren en tegen resseerd in me.’ interview staat vermeld. Hij werd twee maal in totale isolatie geplaatst, de eerste keer gedu- Groenendaal uit te wisselen. Vervoer Voor de rechtbank deed Kooijman geen rende enige dagen, de tweede keer gedurende enige maanden. En ten derde: de neem en eet- was geen probleem, want Kooijman be- enkele poging zich aan de verantwoor- filosofie is van na 1933 en niet in 1933. (HR) schikte als een van de weinigen in die delijkheid voor de aanslag te onttrek- tijd over voldoende rijvaardigheid. Een ken. De bom was een stuk sociale filoso- November 1918. Het einde van de Eerste eeuw later geen spijt van. ‘We voerden geschikt onderkomen leverde echter fie (‘Proletariërs, jullie liggen in bewon- Wereldoorlog en tegelijkertijd het begin toen actie tegen alle politieke partijen, wel moeilijkheden op en het plan werd dering voor de geweldloze Groenendaal, van een revolutiegolf in West-Europa. In ook tegen de twee communistische van opgegeven. wordt eens wakker en denk eens na Nederland, waar Troelstra alleen wat Wijnkoop en Gorter, en tegen de vak- Ondanks de grootscheepse protestactie over deze bomaanslag.’), waarmee de dreigende woorden laat horen, gaat de bonden. We zeiden: de revolutie is een werd Groenendaal door de krijgsraad eenheid van theorie en praktijk beves- revolutie niet door. Socialisten en com- zaak van de arbeiders zelf. Zij moeten tot negen maanden gevangenisstraf ver- tigd werd. munisten verkiezen de parlementaire de bedrijven bezetten en bedrijfsraden oordeeld. Een van de krijgsraadleden, Vijftig jaar later lijken Kooijmans opvat- weg. Er zijn er die het daar niet mee vormen.’ Maar de arbeiders moesten de majoor Verspeyck, woonde net als tingen te herleven in de strategie van de eens zijn. Zij verwijten de partij- en vak- wakker geschud worden of zoals Kooijman in Den Haag en besloten werd stadsguerrilla, zoals die door de Baader- verenigingsleiders dat zij de arbeiders Kooijmans biograaf en geestverwant om de bom op zijn stoep aan het Fran­ Meinhofgroep in praktijk gebracht is. verraden hebben. Leo Hornstra het later formuleerde: kenslag te deponeren. Drie dagen na Ziet hij overeenkomsten? ‘Kijk, het ge- Zij willen het kapitalisme bestrijden, ‘Men moet de slaven dus laten zien dat Groenendaals veroordeling ontplofte de weld is natuurlijk nooit een probleem. desnoods met geweld. ‘Het is onze leus: het heel eenvoudig is om macht te heb- bom. De pui werd vernield, maar de fa- Ieder rebelleert op zijn eigen manier. weg met alles wat heerst, neem de be- ben, geweld uit te oefenen, de slavernij milie Verspeyck kwam er zonder kleer- Alleen moet het geweld wel doelmatig drijven in beslag, vernietig het kapitalis- op te heffen. Dat is het filosofisch fun­ scheuren af. gebruikt worden. Het gaat er om dat je me volkomen en ga dan eerst denken dament van gewelddadige sociale revo- ‘Alles ging goed. We sprongen op lijn 10 anderen wakker maakt. Daarom voelde aan opbouw’, schrijft een van hun luties en van revolutionaire geweldda- en waren weg. Ik was binnen een paar ik me ook zo verwant aan Rinus van der woordvoerders, Piet Kooijman. Hij den. De zogenaamde directe actie is de minuten in een café op de Prinsengracht, Lubbe, die de Rijksdag in brand stak. Er brengt zijn leus in de praktijk. Op de leerschool om de deelnemende slaven waar ik nogal eens kwam en ging zitten is geen richtlijn hoe je je moet verzetten. avond van de zevende november 1921 de doorleefde ervaring van eigen kracht, kaarten. Dat was natuurlijk een pracht Ook Marx zei dat hij geen recepten voor gaat de voorgevel van een Haagse villa macht en geweld te geven.’ alibi. Want toen even later het nieuws de gaarkeuken van de toekomst kon de lucht in. Zo rijpte bij Kooijman het plan een bom- van de aanslag bekend werd, zei de kas- geven, al schreef hij er ondertussen Piet Kooijman (82) heeft er een halve aanslag te plegen. ’De springstof kwam telein tegen me: ’Nou, Piet, jij bent ook dikke boeken over.’

24 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 25 uit Limburg. Een kameraad die als elek- een mooie revolutionair. Gebeurt er wat PIET KOOIJMAN: ‘IK VOELDE ME tricien in de mijnen werkte, schreef me en zit jij hier rustig te kaarten.’ Maar nog dat er ‘’kaas’’ te krijgen was. Ik er naar diezelfde avond hadden ze Jo de Haas VERWANT MET VAN DER LUBBE.’ toe.’ De dertien staafjes dynamiet gin- al te pakken op het Centraal Station in gen in een thermosfles en de bom was Amsterdam. Hij had de tramkaartjes uit Hans Ramaer klaar. Den Haag nog in zijn zak.’ Binnen een paar dagen waren ook de Begin 1974, ruim een jaar voor zijn overlijden in 1975, sprak ik een avond lang met de toen Herman Groenendaal drie anderen (Kooijman, Eekhof en Van 82-jarige Piet Kooijman in zijn woning in Den Haag. Vanzelfsprekend ging het onder meer Oorspronkelijk wilde Kooijman er een der Linde) gearresteerd. Kooijman zat over zijn verleden als activist en ideoloog van het neem en eet-recht. En over zijn waarde- aanslag tegen de Rotterdamse scheeps- net aan tafel toen de hoofdcommissaris ring voor Marinus van der Lubbe, die de Rijksdag in Berlijn in brand stak. Maar de meer- bouwer Wilton mee plegen, maar nadat hem hoogst persoonlijk het arrestatiebe- waarde van dit interview – gepubliceerd in het (toenmalige) opinieweekblad De Nieuwe hij in contact was gekomen met de anar- vel kwam brengen. ‘Ik vroeg hem of ik Linie van 9 januari 1974 – is toch dat hij die avond zijn theorie over schaarste en macht los- chist Jo de Haas veranderden de plan- even kon afeten. Zoiets had hij nog liet op de eerste oliecrisis van de jaren zeventig. nen. In die dagen vond er een proces nooit meegemaakt, zei hij. Maar het De hierna volgende herdruk behoeft echter drie opmerkingen. De eerste is dat het artikel niet plaats tegen de principiële dienstweige- mocht, hij was heel geschikt, Het gekke bekort kon worden, zodat degenen die het inleidend artikel in dit nummer gelezen hebben raar Herman Groenendaal. De Haas is dat ze bij de politie geen hekel aan me nogal wat herkenbaars zullen tegenkomen. De tweede is een correctie. Kooijman heeft niet stelde voor om de burgemeester van hadden. Eigenlijk waren ze wel geïnte- zijn gehele gevangenschap in Leeuwarden doorgebracht in eenzame opsluiting, zoals in dit Amsterdam te ontvoeren en tegen resseerd in me.’ interview staat vermeld. Hij werd twee maal in totale isolatie geplaatst, de eerste keer gedu- Groenendaal uit te wisselen. Vervoer Voor de rechtbank deed Kooijman geen rende enige dagen, de tweede keer gedurende enige maanden. En ten derde: de neem en eet- was geen probleem, want Kooijman be- enkele poging zich aan de verantwoor- filosofie is van na 1933 en niet in 1933. (HR) schikte als een van de weinigen in die delijkheid voor de aanslag te onttrek- tijd over voldoende rijvaardigheid. Een ken. De bom was een stuk sociale filoso- November 1918. Het einde van de Eerste eeuw later geen spijt van. ‘We voerden geschikt onderkomen leverde echter fie (‘Proletariërs, jullie liggen in bewon- Wereldoorlog en tegelijkertijd het begin toen actie tegen alle politieke partijen, wel moeilijkheden op en het plan werd dering voor de geweldloze Groenendaal, van een revolutiegolf in West-Europa. In ook tegen de twee communistische van opgegeven. wordt eens wakker en denk eens na Nederland, waar Troelstra alleen wat Wijnkoop en Gorter, en tegen de vak- Ondanks de grootscheepse protestactie over deze bomaanslag.’), waarmee de dreigende woorden laat horen, gaat de bonden. We zeiden: de revolutie is een werd Groenendaal door de krijgsraad eenheid van theorie en praktijk beves- revolutie niet door. Socialisten en com- zaak van de arbeiders zelf. Zij moeten tot negen maanden gevangenisstraf ver- tigd werd. munisten verkiezen de parlementaire de bedrijven bezetten en bedrijfsraden oordeeld. Een van de krijgsraadleden, Vijftig jaar later lijken Kooijmans opvat- weg. Er zijn er die het daar niet mee vormen.’ Maar de arbeiders moesten de majoor Verspeyck, woonde net als tingen te herleven in de strategie van de eens zijn. Zij verwijten de partij- en vak- wakker geschud worden of zoals Kooijman in Den Haag en besloten werd stadsguerrilla, zoals die door de Baader- verenigingsleiders dat zij de arbeiders Kooijmans biograaf en geestverwant om de bom op zijn stoep aan het Fran­ Meinhofgroep in praktijk gebracht is. verraden hebben. Leo Hornstra het later formuleerde: kenslag te deponeren. Drie dagen na Ziet hij overeenkomsten? ‘Kijk, het ge- Zij willen het kapitalisme bestrijden, ‘Men moet de slaven dus laten zien dat Groenendaals veroordeling ontplofte de weld is natuurlijk nooit een probleem. desnoods met geweld. ‘Het is onze leus: het heel eenvoudig is om macht te heb- bom. De pui werd vernield, maar de fa- Ieder rebelleert op zijn eigen manier. weg met alles wat heerst, neem de be- ben, geweld uit te oefenen, de slavernij milie Verspeyck kwam er zonder kleer- Alleen moet het geweld wel doelmatig drijven in beslag, vernietig het kapitalis- op te heffen. Dat is het filosofisch fun­ scheuren af. gebruikt worden. Het gaat er om dat je me volkomen en ga dan eerst denken dament van gewelddadige sociale revo- ‘Alles ging goed. We sprongen op lijn 10 anderen wakker maakt. Daarom voelde aan opbouw’, schrijft een van hun luties en van revolutionaire geweldda- en waren weg. Ik was binnen een paar ik me ook zo verwant aan Rinus van der woordvoerders, Piet Kooijman. Hij den. De zogenaamde directe actie is de minuten in een café op de Prinsengracht, Lubbe, die de Rijksdag in brand stak. Er brengt zijn leus in de praktijk. Op de leerschool om de deelnemende slaven waar ik nogal eens kwam en ging zitten is geen richtlijn hoe je je moet verzetten. avond van de zevende november 1921 de doorleefde ervaring van eigen kracht, kaarten. Dat was natuurlijk een pracht Ook Marx zei dat hij geen recepten voor gaat de voorgevel van een Haagse villa macht en geweld te geven.’ alibi. Want toen even later het nieuws de gaarkeuken van de toekomst kon de lucht in. Zo rijpte bij Kooijman het plan een bom- van de aanslag bekend werd, zei de kas- geven, al schreef hij er ondertussen Piet Kooijman (82) heeft er een halve aanslag te plegen. ’De springstof kwam telein tegen me: ’Nou, Piet, jij bent ook dikke boeken over.’

24 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 25 Als hoofddader kreeg Kooijman de tijd het fascisme opkwam. De gedeklas- wordt in een reële overvloed. Daarom rustig rond Kooijman. Maar een jaar of zwaarste straf: zes jaar, die hij in seerden zijn immers de basis van het hebben begrippen als klasse en staat af- tien geleden werd zijn filosofie heront- Leeuwarden uitzat. Het werd eenzame fascisme.’ gedaan. Er is voor iedereen voldoende dekt. Hoewel hij zich steeds revolutio- opsluiting. De gemeenschap is niet goed Kooijman bleef de opvatting dat de eco- en het speelt dus geen rol meer of ie- nair en (bijna) nooit anarchist heeft ge- voor Kooijman en Kooijman niet goed nomische verhoudingen bepalend zijn mand werkt of niet werkt. De techniek noemd, publiceerde hij in de jaren zestig voor de gemeenschap, zei men daar. Hij voor een cultuurpatroon trouw. Maar heeft het eten en het werken van elkaar geregeld in het inmiddels overleden vertaalde er Das Kapital van Marx, wei- tegenover Marx’ visie op de geschiede- gescheiden.’ anarchistische tijdschrift De Vrije, waar- gerde het verplichte kerkbezoek en ging nis (het historisch materialisme) stelde Deze filosofie mondde uit in de stelling door de discussies over zijn ideeën weer zo nu en dan in hongerstaking. Behalve hij zijn materialistisch determinisme. dat ieder individu het recht heeft om oplaaiden. Via Roel van Duijn, destijds een zwaar gecensureerde Haagsche Post Hij verweet Marx een afwijking van de zijn behoeften te bevredigen. Of zoals medewerker van dat blad, vindt men waren kranten en tijdschriften taboe. dialectische methodiek (‘het historisch Kooijman in zijn door de deftige uitge- veel van Kooijmans opvattingen terug Alleen kort voordat zijn straftijd om materialisme is kwakzalverij’). ‘Hoe je verij Boucher heruitgegeven geschriften in de filosofie van Provo. Met name de was, vroeg de gevangenisdirecteur of hij het ook draait, de consequentie van dia- concludeerde: ‘Het parool der gedeklas- idee van de consumptiemaatschappij en het socialistische dagblad Het Volk wilde lectisch denken is dat de arbeidersklasse seerden zal “neem en eet” worden.’ En de rol daarin van de gedeklasseerden lezen. Kooijman weigerde, zoals hij ook tegelijk met het kapitalisme naar de Kooijman zou Kooijman niet zijn als hij (provotariaat), zijn regelrecht aan het gratie en reclasseringshulp zou weige- bliksem gaat. Daarom is de socialisti- zijn theorie niet in praktijk had ge- ‘Alarmisme’ ontleend. Hoewel hij de re- ren. sche beweging, die zich aan Marx is blij- bracht. bellie van de jongeren toejuicht, heeft de ‘Toen ik eruit kwam vroegen ze wat ik ven vastklampen, ten dode opgeschre- ‘Met een paar jongens van de vlakte 82-jarige revolutionair toch wel wat be- wilde. Ik zei dat ik het baantje van ven. Zowel de these als de antithese, ging ik in grote zaken inkopen doen. Als denkingen tegen de ex-Kabouter. Deterding (toentertijd directeur-gene- zowel de kapitalistische klasse als het betaling schreef ik een bonnetje uit voor ‘Roel van Duijn is met Kropotkins op- raal van Shell. HR) wel wilde hebben, proletariaat, vinden hun einde in de Maatschappelijk Hulpbetoon (de toen- vattingen over de moraal komen opdra- maar daarvoor konden ze niet zorgen. synthese. Hoe kan het proletariaat dan malige gemeentelijke dienst sociale ven. Dat is dan een absolute universele Samen met Van der Linde ben ik toen morgen op aarde heersen? Marx dacht zaken. HR). Dan deden ze het in hun moraal, die in het verleden verstoord is een reparatiebedrijfje begonnen; dat dat op te kunnen lossen door de antithe- broek en riepen de politie erbij. Dat was door het optreden van tovenaars, pries- ging al gauw mis. Ik ben als werkloze se na de dood van de these te laten natuurlijk juist de bedoeling. Ik wilde ters en krijgslieden. Baarlijke onzin, ook nog in de werkverschaffing ge- voortleven.’ aantonen dat de werkloze, de gedeklas- want ieder mens houdt er gedurende weest. Daar kozen ze me prompt als Kooijmans dialectisch denken leidde tot seerde, net zo goed recht op consume- zijn bestaan zijn eigen evoluerende ge- hun vertrouwensman en kon ik weer verwerping van de nu zinloos gewor- ren heeft.’ dragspatroon op na en die wordt in de terug naar Den Haag. In 1930 ging ik in den klassenstrijd. Niet de arbeidersklas- Ondertussen had Kooijman een groep grond van de zaak door zijn persoonlij- hongerstaking en kwam ik in het zie- se maar het groeiende productievermo- geestverwanten rond zich verzameld. ke belangen bepaald. En dat kan je ook kenhuis terecht, Daardoor kreeg mijn gen, de techniek, is de stuwende kracht Als Alarmgroep gaven ze in 1933 een zeggen van de moraal van groeperingen vrouw tenminste steun.’ in de maatschappij. aantal pamfletten uit, gebaseerd op de in soortverband. Alle gedragspatronen Het was in die crisisjaren, toen aan de ‘Door het groeiende technische vermo- neem en eet-filosofie. Wegens opruiing zijn evoluerend en tijdgebonden.’ ene kant de locomotieven op graan lie- gen van de soort (de mens) is er nu een draaide Kooijman weer eens de cel in. Wat vindt Kooijman, die nog altijd een pen en aan de andere kant miljoenen ar- situatie ontstaan waarin er voor ieder- Ditmaal voor tien maanden. Na een aan- scala aan weekbladen en tijdschriften beiders op straat werden gezet, dat een voldoende goederen zijn om de eer- tal jaren van bittere armoede kreeg hij leest, tenslotte van de problemen van Kooijman aan een aantal conclusies van ste levensbehoeften te bevredigen. Het de kans een boekwinkeltje over te vandaag: de milieu- en energiecrisis? ‘Er Marx begon te twijfelen. ‘Kijk, voor relatieve tekort is al omgeslagen in een nemen. Maar er zat weinig brood in en is helemaal geen schaarste aan olie. Het Marx was de arbeid zaligmakend. potentiële overvloed. Maar toch wordt na een nieuwe periode van werkloos- is een aardig spelletje van Shell en die Vandaar dat hij iedereen tot arbeider het tekort in stand gehouden. Kunst­ heid kwam de voormalige monteur andere oliejongens. Ze hebben geïnves- wilde maken. Maar de ontwikkeling is matig, omdat het kapitalisme, het socia- Kooijman als controleur bij De Bijenkorf teerd in atoomenergie en daarom schep- juist omgekeerd. Steeds meer mensen lisme of het fascisme alleen door het terecht. pen ze nu een kunstmatig tekort. Bazen raken los van het productieproces, val- scheppen van kunstmatige tekorten zijn kunnen zich alleen maar handhaven als len daardoor uit hun klasse. Dat zijn de macht kan handhaven. Het is dus zaak Provo er tekorten zijn. Dat is de basis van hun gedeklasseerden. Vandaar ook dat in die dat het kunstmatige tekort omgezet In de jaren veertig en vijftig werd het machtspositie.’

26 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 27 Als hoofddader kreeg Kooijman de tijd het fascisme opkwam. De gedeklas- wordt in een reële overvloed. Daarom rustig rond Kooijman. Maar een jaar of zwaarste straf: zes jaar, die hij in seerden zijn immers de basis van het hebben begrippen als klasse en staat af- tien geleden werd zijn filosofie heront- Leeuwarden uitzat. Het werd eenzame fascisme.’ gedaan. Er is voor iedereen voldoende dekt. Hoewel hij zich steeds revolutio- opsluiting. De gemeenschap is niet goed Kooijman bleef de opvatting dat de eco- en het speelt dus geen rol meer of ie- nair en (bijna) nooit anarchist heeft ge- voor Kooijman en Kooijman niet goed nomische verhoudingen bepalend zijn mand werkt of niet werkt. De techniek noemd, publiceerde hij in de jaren zestig voor de gemeenschap, zei men daar. Hij voor een cultuurpatroon trouw. Maar heeft het eten en het werken van elkaar geregeld in het inmiddels overleden vertaalde er Das Kapital van Marx, wei- tegenover Marx’ visie op de geschiede- gescheiden.’ anarchistische tijdschrift De Vrije, waar- gerde het verplichte kerkbezoek en ging nis (het historisch materialisme) stelde Deze filosofie mondde uit in de stelling door de discussies over zijn ideeën weer zo nu en dan in hongerstaking. Behalve hij zijn materialistisch determinisme. dat ieder individu het recht heeft om oplaaiden. Via Roel van Duijn, destijds een zwaar gecensureerde Haagsche Post Hij verweet Marx een afwijking van de zijn behoeften te bevredigen. Of zoals medewerker van dat blad, vindt men waren kranten en tijdschriften taboe. dialectische methodiek (‘het historisch Kooijman in zijn door de deftige uitge- veel van Kooijmans opvattingen terug Alleen kort voordat zijn straftijd om materialisme is kwakzalverij’). ‘Hoe je verij Boucher heruitgegeven geschriften in de filosofie van Provo. Met name de was, vroeg de gevangenisdirecteur of hij het ook draait, de consequentie van dia- concludeerde: ‘Het parool der gedeklas- idee van de consumptiemaatschappij en het socialistische dagblad Het Volk wilde lectisch denken is dat de arbeidersklasse seerden zal “neem en eet” worden.’ En de rol daarin van de gedeklasseerden lezen. Kooijman weigerde, zoals hij ook tegelijk met het kapitalisme naar de Kooijman zou Kooijman niet zijn als hij (provotariaat), zijn regelrecht aan het gratie en reclasseringshulp zou weige- bliksem gaat. Daarom is de socialisti- zijn theorie niet in praktijk had ge- ‘Alarmisme’ ontleend. Hoewel hij de re- ren. sche beweging, die zich aan Marx is blij- bracht. bellie van de jongeren toejuicht, heeft de ‘Toen ik eruit kwam vroegen ze wat ik ven vastklampen, ten dode opgeschre- ‘Met een paar jongens van de vlakte 82-jarige revolutionair toch wel wat be- wilde. Ik zei dat ik het baantje van ven. Zowel de these als de antithese, ging ik in grote zaken inkopen doen. Als denkingen tegen de ex-Kabouter. Deterding (toentertijd directeur-gene- zowel de kapitalistische klasse als het betaling schreef ik een bonnetje uit voor ‘Roel van Duijn is met Kropotkins op- raal van Shell. HR) wel wilde hebben, proletariaat, vinden hun einde in de Maatschappelijk Hulpbetoon (de toen- vattingen over de moraal komen opdra- maar daarvoor konden ze niet zorgen. synthese. Hoe kan het proletariaat dan malige gemeentelijke dienst sociale ven. Dat is dan een absolute universele Samen met Van der Linde ben ik toen morgen op aarde heersen? Marx dacht zaken. HR). Dan deden ze het in hun moraal, die in het verleden verstoord is een reparatiebedrijfje begonnen; dat dat op te kunnen lossen door de antithe- broek en riepen de politie erbij. Dat was door het optreden van tovenaars, pries- ging al gauw mis. Ik ben als werkloze se na de dood van de these te laten natuurlijk juist de bedoeling. Ik wilde ters en krijgslieden. Baarlijke onzin, ook nog in de werkverschaffing ge- voortleven.’ aantonen dat de werkloze, de gedeklas- want ieder mens houdt er gedurende weest. Daar kozen ze me prompt als Kooijmans dialectisch denken leidde tot seerde, net zo goed recht op consume- zijn bestaan zijn eigen evoluerende ge- hun vertrouwensman en kon ik weer verwerping van de nu zinloos gewor- ren heeft.’ dragspatroon op na en die wordt in de terug naar Den Haag. In 1930 ging ik in den klassenstrijd. Niet de arbeidersklas- Ondertussen had Kooijman een groep grond van de zaak door zijn persoonlij- hongerstaking en kwam ik in het zie- se maar het groeiende productievermo- geestverwanten rond zich verzameld. ke belangen bepaald. En dat kan je ook kenhuis terecht, Daardoor kreeg mijn gen, de techniek, is de stuwende kracht Als Alarmgroep gaven ze in 1933 een zeggen van de moraal van groeperingen vrouw tenminste steun.’ in de maatschappij. aantal pamfletten uit, gebaseerd op de in soortverband. Alle gedragspatronen Het was in die crisisjaren, toen aan de ‘Door het groeiende technische vermo- neem en eet-filosofie. Wegens opruiing zijn evoluerend en tijdgebonden.’ ene kant de locomotieven op graan lie- gen van de soort (de mens) is er nu een draaide Kooijman weer eens de cel in. Wat vindt Kooijman, die nog altijd een pen en aan de andere kant miljoenen ar- situatie ontstaan waarin er voor ieder- Ditmaal voor tien maanden. Na een aan- scala aan weekbladen en tijdschriften beiders op straat werden gezet, dat een voldoende goederen zijn om de eer- tal jaren van bittere armoede kreeg hij leest, tenslotte van de problemen van Kooijman aan een aantal conclusies van ste levensbehoeften te bevredigen. Het de kans een boekwinkeltje over te vandaag: de milieu- en energiecrisis? ‘Er Marx begon te twijfelen. ‘Kijk, voor relatieve tekort is al omgeslagen in een nemen. Maar er zat weinig brood in en is helemaal geen schaarste aan olie. Het Marx was de arbeid zaligmakend. potentiële overvloed. Maar toch wordt na een nieuwe periode van werkloos- is een aardig spelletje van Shell en die Vandaar dat hij iedereen tot arbeider het tekort in stand gehouden. Kunst­ heid kwam de voormalige monteur andere oliejongens. Ze hebben geïnves- wilde maken. Maar de ontwikkeling is matig, omdat het kapitalisme, het socia- Kooijman als controleur bij De Bijenkorf teerd in atoomenergie en daarom schep- juist omgekeerd. Steeds meer mensen lisme of het fascisme alleen door het terecht. pen ze nu een kunstmatig tekort. Bazen raken los van het productieproces, val- scheppen van kunstmatige tekorten zijn kunnen zich alleen maar handhaven als len daardoor uit hun klasse. Dat zijn de macht kan handhaven. Het is dus zaak Provo er tekorten zijn. Dat is de basis van hun gedeklasseerden. Vandaar ook dat in die dat het kunstmatige tekort omgezet In de jaren veertig en vijftig werd het machtspositie.’

26 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 27 sie vormt, bestaande uit gesalarieerde zelf, propaganda maken. Niet voor DE REVOLUTIONAIRE DAAD en van-de-productie-vrijgestelde baan- loonsverhogingen, niet voor arbeids- tjesgasten, partijpapen en vakvereni- duurverkorting, niet voor stemmetjes. (fragment) gings- en andere organisatiebonzen. Men kan met de beste bedoelingen een Hoe zal het ons lukken dat te verhinde- campagne op touw zetten voor al die Piet Kooijman, Leen van der Linde, Jo de Haas ren? Daar is een antwoord op. dingen, maar door daarvoor te werken Dat kunnen wij alleen bevorderen wan- onttrekt men zijn propagandakracht aan Het hierna volgende fragment is ontleend aan de in totaal twintig bladzijden tellende bro- neer alle werkelijk revolutionaire prole- datgene waar het om gaat: de onteige- chure De revolutionaire daad door P.A. Kooijman, L. v.d. Linde en Jo de Haas, in 1922 tariërs voortdurend in de weer zijn, niet ning van de bourgeoisie. Wanneer men uitgegeven door de Agitatie-Commissie Weg met de Partijen, de Vakorganisaties en de als lid van de een of andere organisatie, dat wil, wanneer men dat werkelijk na- Bonzen. De uitgave en samenstelling (een selectie uit brieven en artikelen van Kooijman en niet als organisatieman, maar wel als streeft, dan moet men ook daarop – taai Van der Linde, die toen in gevangenschap in Leeuwarden en Arnhem zaten, en van De Haas klasse-bewust proletariër om te propa- en volhardend en onvermoeid – altijd die wegens gebrek aan bewijs in vrijheid was gesteld) was verzorgd door de Amsterdamse geren: de klasse-haat tegen de bourgeoi- maar daarop en op niets anders met een anarchist Johan Lodewijk. Mogelijk was ook Anton Constandse zijdelings bij de uitgave be- sie, het proletarisch zelfbewustzijn van ongebroken vasthoudende koppigheid trokken. de arbeiders, het besef dat de arbeiders- al zijn krachten concentreren en daarop De tekst geeft een beeld van de ideologische grondslagen van het anarchistische activisme klasse zelf, zonder hulp van de al of niet het volle licht laten vallen. Alle andere van het drietal, zoals dat ook tijdens het strafproces na de bomaanslag van 7 november 1921 betaalde bonzen, de wereld uit zijn ka- propaganda voor loonsverhogingen en in Den Haag naar voren kwam. Vermeldenswaard is de verwijzing naar Max Hölz, de dis- pitalistische hengsels moet en ook moet voor veranderingen die verbeteringen sidente communist, die in Midden-Duitsland een revolte ontketende. (HR) kunnen lichten. En bovenal dat wij die zijn, moeten en kunnen niet anders dan beginselen alleen dan vruchtbaar kun- uitlopen op reformisme. Het gevaarlijk- De kern van de proletarische klassen- de probleem aan ons op: hoe houden we nen propageren door aan te wakkeren, ste parlementarisme is niet het parle- strijd ligt daar waar de proletariërs bij- de bedrijven bezet? En ook als wij dat door ‘op te ruien’ tot de daad en door mentarisme in de Tweede Kamer en in een zijn als proletariërs, als gelijkwaar- tweede probleem opgelost hebben, als zelf aan de daad mee te werken. de gemeenteraad (dat is het vuilste en dige klassegenoten. Dat is op de pro- wij er in geslaagd zijn, na ontzaglijke gemeenste parlementarisme), het ge- ductiewerkplaats, in het bedrijf. Daar is moeilijkheden, om een groot aantal be- de bourgeoisie Onteigenen vaarlijkste onderhandelen (want parle- de plaats waar wij kunnen strijden, daar drijven bezet te houden, dan volgt een Wij mogen zoveel propageren als wij mentarisme en onderhandelen is toch is de plaats waar wij nederlagen kunnen derde probleem: hoe lukt het ons van willen maar wij mogen nooit vergeten hetzelfde) is het ageren en propageren lijden, daar ook is de plaats waar van- die productie een klassezaak te maken? dat de beste propaganda is: de daad. Er voor kleine verbeteringen, voor hoger daan wij tenslotte het ondernemersdom Dat wil zeggen: hoe lukt het ons het hele is geen beter onderwijs dan het aan- loon en dergelijke. Bezetting van de be- moeten verdrijven en waar wij onze proletariaat te doordringen van klasse- schouwelijk onderwijs en er is geen drijven, met alles wat daaraan vastzit, macht over de productie moeten uitoe- bewustzijn en klassesolidariteit? En nog beter revolutionaire propaganda dan de dat moet de enige inhoud van onze pro- fenen en van waaruit wij de wereld uit vele tientallen problemen. En daar tus- revolutionaire daad. En wanneer wij nu paganda altijd en overal zijn. En als wij zijn kapitalistische voegen moeten ruk- sendoor hebben wij te werken aan de weten dat ons einddoel moet zijn de nu met een groep proletariërs tot de ken, wanneer wij tenminste ernstig van oplossing van het misschien allergroot- onteigening van het privaatbezit door daad van gewelddadige bezetting over- plan zijn en onverzettelijk in onze wil ste probleem: wanneer wij een werkelijk middel van het bezetten van de bedrij- gaan? Wat dan? Zijn wij dan klaar? Nee, een communistisch-anarchistische sa- communistisch-anarchistische samenle- ven en het bezet houden van de bedrij- dan begint het pas echt. menleving in de plaats te stellen voor ving willen opbouwen – waar de regels ven en het organiseren van de productie deze maatschappij van privaatbezit met ‘een voor allen en allen voor een’ en ten bate van en samen met de hele pro- Bezetten van de bedrijven al zijn uitvloeisels van militarisme en ‘wie niet werkt zal ook niet eten’ van letarische klasse, dan kan de propagan- Want als wij daartoe overgaan, als we er imperialisme, van drankzucht en prosti- toepassing zijn – dan zullen wij geza- distische daad bij uitstek uit niets an- bij de eerste poging in ons land ook in tutie, van overmatige luxe en overmati- menlijk moeten voorkomen, in de eerste ders bestaan dan juist uit de poging om slagen een of enige bedrijven te bezet- ge honger en ellende. Maar dat gaat niet plaats dat de oude bourgeoisie zijn vroe- de bedrijven te bezetten. ten, dan kunnen we er zeker van zijn, ineens. gere parasietentroon weer weet in te Wanneer het ons er om te doen is de dat we er het volgende ogenblik of de Wanneer wij een of enige bedrijven nemen, en in de tweede plaats dat zich bourgeoisie te onteigenen dan moeten volgende dag weer uitgeranseld wor- bezet hebben, dan dringt zich een twee- uit ons midden geen nieuwe bourgeoi- we daarvoor, dus voor die onteigening den, of erger, als lijken uitgedragen wor-

28 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 29 sie vormt, bestaande uit gesalarieerde zelf, propaganda maken. Niet voor DE REVOLUTIONAIRE DAAD en van-de-productie-vrijgestelde baan- loonsverhogingen, niet voor arbeids- tjesgasten, partijpapen en vakvereni- duurverkorting, niet voor stemmetjes. (fragment) gings- en andere organisatiebonzen. Men kan met de beste bedoelingen een Hoe zal het ons lukken dat te verhinde- campagne op touw zetten voor al die Piet Kooijman, Leen van der Linde, Jo de Haas ren? Daar is een antwoord op. dingen, maar door daarvoor te werken Dat kunnen wij alleen bevorderen wan- onttrekt men zijn propagandakracht aan Het hierna volgende fragment is ontleend aan de in totaal twintig bladzijden tellende bro- neer alle werkelijk revolutionaire prole- datgene waar het om gaat: de onteige- chure De revolutionaire daad door P.A. Kooijman, L. v.d. Linde en Jo de Haas, in 1922 tariërs voortdurend in de weer zijn, niet ning van de bourgeoisie. Wanneer men uitgegeven door de Agitatie-Commissie Weg met de Partijen, de Vakorganisaties en de als lid van de een of andere organisatie, dat wil, wanneer men dat werkelijk na- Bonzen. De uitgave en samenstelling (een selectie uit brieven en artikelen van Kooijman en niet als organisatieman, maar wel als streeft, dan moet men ook daarop – taai Van der Linde, die toen in gevangenschap in Leeuwarden en Arnhem zaten, en van De Haas klasse-bewust proletariër om te propa- en volhardend en onvermoeid – altijd die wegens gebrek aan bewijs in vrijheid was gesteld) was verzorgd door de Amsterdamse geren: de klasse-haat tegen de bourgeoi- maar daarop en op niets anders met een anarchist Johan Lodewijk. Mogelijk was ook Anton Constandse zijdelings bij de uitgave be- sie, het proletarisch zelfbewustzijn van ongebroken vasthoudende koppigheid trokken. de arbeiders, het besef dat de arbeiders- al zijn krachten concentreren en daarop De tekst geeft een beeld van de ideologische grondslagen van het anarchistische activisme klasse zelf, zonder hulp van de al of niet het volle licht laten vallen. Alle andere van het drietal, zoals dat ook tijdens het strafproces na de bomaanslag van 7 november 1921 betaalde bonzen, de wereld uit zijn ka- propaganda voor loonsverhogingen en in Den Haag naar voren kwam. Vermeldenswaard is de verwijzing naar Max Hölz, de dis- pitalistische hengsels moet en ook moet voor veranderingen die verbeteringen sidente communist, die in Midden-Duitsland een revolte ontketende. (HR) kunnen lichten. En bovenal dat wij die zijn, moeten en kunnen niet anders dan beginselen alleen dan vruchtbaar kun- uitlopen op reformisme. Het gevaarlijk- De kern van de proletarische klassen- de probleem aan ons op: hoe houden we nen propageren door aan te wakkeren, ste parlementarisme is niet het parle- strijd ligt daar waar de proletariërs bij- de bedrijven bezet? En ook als wij dat door ‘op te ruien’ tot de daad en door mentarisme in de Tweede Kamer en in een zijn als proletariërs, als gelijkwaar- tweede probleem opgelost hebben, als zelf aan de daad mee te werken. de gemeenteraad (dat is het vuilste en dige klassegenoten. Dat is op de pro- wij er in geslaagd zijn, na ontzaglijke gemeenste parlementarisme), het ge- ductiewerkplaats, in het bedrijf. Daar is moeilijkheden, om een groot aantal be- de bourgeoisie Onteigenen vaarlijkste onderhandelen (want parle- de plaats waar wij kunnen strijden, daar drijven bezet te houden, dan volgt een Wij mogen zoveel propageren als wij mentarisme en onderhandelen is toch is de plaats waar wij nederlagen kunnen derde probleem: hoe lukt het ons van willen maar wij mogen nooit vergeten hetzelfde) is het ageren en propageren lijden, daar ook is de plaats waar van- die productie een klassezaak te maken? dat de beste propaganda is: de daad. Er voor kleine verbeteringen, voor hoger daan wij tenslotte het ondernemersdom Dat wil zeggen: hoe lukt het ons het hele is geen beter onderwijs dan het aan- loon en dergelijke. Bezetting van de be- moeten verdrijven en waar wij onze proletariaat te doordringen van klasse- schouwelijk onderwijs en er is geen drijven, met alles wat daaraan vastzit, macht over de productie moeten uitoe- bewustzijn en klassesolidariteit? En nog beter revolutionaire propaganda dan de dat moet de enige inhoud van onze pro- fenen en van waaruit wij de wereld uit vele tientallen problemen. En daar tus- revolutionaire daad. En wanneer wij nu paganda altijd en overal zijn. En als wij zijn kapitalistische voegen moeten ruk- sendoor hebben wij te werken aan de weten dat ons einddoel moet zijn de nu met een groep proletariërs tot de ken, wanneer wij tenminste ernstig van oplossing van het misschien allergroot- onteigening van het privaatbezit door daad van gewelddadige bezetting over- plan zijn en onverzettelijk in onze wil ste probleem: wanneer wij een werkelijk middel van het bezetten van de bedrij- gaan? Wat dan? Zijn wij dan klaar? Nee, een communistisch-anarchistische sa- communistisch-anarchistische samenle- ven en het bezet houden van de bedrij- dan begint het pas echt. menleving in de plaats te stellen voor ving willen opbouwen – waar de regels ven en het organiseren van de productie deze maatschappij van privaatbezit met ‘een voor allen en allen voor een’ en ten bate van en samen met de hele pro- Bezetten van de bedrijven al zijn uitvloeisels van militarisme en ‘wie niet werkt zal ook niet eten’ van letarische klasse, dan kan de propagan- Want als wij daartoe overgaan, als we er imperialisme, van drankzucht en prosti- toepassing zijn – dan zullen wij geza- distische daad bij uitstek uit niets an- bij de eerste poging in ons land ook in tutie, van overmatige luxe en overmati- menlijk moeten voorkomen, in de eerste ders bestaan dan juist uit de poging om slagen een of enige bedrijven te bezet- ge honger en ellende. Maar dat gaat niet plaats dat de oude bourgeoisie zijn vroe- de bedrijven te bezetten. ten, dan kunnen we er zeker van zijn, ineens. gere parasietentroon weer weet in te Wanneer het ons er om te doen is de dat we er het volgende ogenblik of de Wanneer wij een of enige bedrijven nemen, en in de tweede plaats dat zich bourgeoisie te onteigenen dan moeten volgende dag weer uitgeranseld wor- bezet hebben, dan dringt zich een twee- uit ons midden geen nieuwe bourgeoi- we daarvoor, dus voor die onteigening den, of erger, als lijken uitgedragen wor-

28 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 29 OVER MONUMENTEN EN NOG WAT (fragment) Piet Kooijman

Kooijman stond bekend om zijn scherpe tong en blonk zeker niet uit in nuanceringen. Met zijn soms venijnige kritieken op andersdenkenden in de anarchistische beweging, en nog ve- nijniger als het partijcommunisten en sociaaldemocraten betrof, maakte hij zich zeker niet bij iedereen geliefd. Het hierna volgende commentaar is er een veelzeggend voorbeeld van. Eind jaren twintig was er een initiatief ontstaan om in Amsterdam een monument of stand- beeld voor de in 1919 overleden voorman van de arbeidersbeweging Ferdinand Domela Nieuwenhuis op te richten. Bij de behandeling van een aanvraag daarvan in de gemeente- raad had het raadslid Cornelis Kitsz zich daartegen gekeerd, omdat Domela een tegenstan- der van standbeelden zou zijn geweest. Kitsz, bestuurder van de van oorsprong revolutionaire en syndicalistische vakbeweging NAS (Nationaal Arbeids-Secretariaat) die na 1920 echter steeds meer ging sympathiseren den. Dat leert ons Duitsland, dat leert het slachtoffer van zijn geworden en die met de bolsjewieken in Moskou, was overigens via een eigen lijst – het Revolutionair ons Luxemburg, dat leert ons Italië. door nog honderdtallen uitgesproken Arbeiders Comité – verkozen. In een wat verder verleden was Kitsz actief in de anarchisti- Maar evenals het een gedeelte van ons zullen worden. Neem Rosa Luxemburg. sche beweging geweest. Zo was hij onder meer enige tijd redacteur van het blad De duidelijk is geworden door de bezetting Zij bedoelde hetzelfde toen ze de drei- Toekomst. Kitsz’ optreden in de Amsterdamse gemeenteraad was dan ook voor Kooijman van de bedrijven in die andere landen, gende woorden de wereld in slingerde: een dankbaar onderwerp van kritiek en spot. zo ook zal het bij iedere nederlaag van ‘De weg van de revolutie is bezaaid met Het hierna volgende commentaar verscheen onder bovenstaande titel in het revolutionair or- proletariërs binnen de Hollandse staats- nederlagen, maar al die nederlagen te- gaan Opstand van 15 oktober 1928. Dit blad, waarvan Anton Constandse sinds de oprich- grenzen aan steeds omvangrijker groe- zamen betekenen de overwinning.’ En ting in 1926 de redactie voerde, was in het voorjaar van 1928 spreekbuis geworden van het pen arbeiders hier bij ons als een blik- kort geleden zei Max Hölz: ‘Gij veroor- jonge Sociaal-Anarchistisch Verbond (SAV). Van het bestuur van het verbond, dat niet semflits in gedachten schieten: ’daar deelt mij zoals ge dat noemt, maar gij lang heeft bestaan, maakten onder anderen Leen van der Linde, Bertus Hooijberg en Johan moet het heen; willen wij ons slavenjuk kunt de revolutionaire geest niet vernie- Lodewijk deel uit. Kooijman behoorde tot de vaste medewerkers van het blad. (HR) afgooien dan moeten wij onszelf tot tigen. Gij slaat een Hölz neer en er staan meesters maken, tot meesters van de be- duizend Hölzen op. Onder die duizend Toen in de gemeenteraad te Amsterdam zo’n oordeel werd uitgesproken door ie- drijven en van de productie.’ En meer- zullen er ijzeren Hölzen zijn en die zul- naar aanleiding van een eventueel te mand als Kitsz, een renegaat, vroeger dere opstanden zullen volgen. len niet met oorvijgen revolutie plaatsen standbeeld van Van Heutsz antiparlementair, thans gemeenteraads- De beste propaganda is de daad. Dat tel- maken.’ ook de aanvraag van het Ferdinand lid, in afwachting het binnenkort tot kens en telkens weer een opstand neer- Propaganda op openbare vergaderin- Domela Nieuwenhuis-monument ter Tweede Kamerlid te brengen. Potsierlijk, geslagen wordt, dat er tien- en duizend- gen en in de pers kan voorlopig heel sprake kwam, meende het raadslid C. omdat het zeer in twijfel getrokken kan tallen proletariërs het slachtoffer van aardig zijn, kan misschien ook wel een Kitz verontwaardigd te moeten zijn, worden of Domela Nieuwenhuis wel zullen worden, betekent niets. Een strij- heel klein beetje resultaat hebben. zeer verontwaardigd zelfs. ‘De aanhan- tegen alle monumenten was, maar zeker dend proletariërsleven is kostbaar, Daarom moeten wij en mogen wij niet gers van het Domela Nieuwenhuis- is dat hij krachtens zijn beginsel tegen zeker, maar wanneer het afbreken van rusten die propaganda te gebruiken. monument’, zo oordeelde de edelacht- het deelnemen aan de verkiezingen, een proletariërsleven tot gevolg heeft Maar beter propaganda, beter strijdmid- bare heer Kitsz, ‘hebben ongetwijfeld tegen het parlementarisme, was. Mocht dat er tien voor de in de plaats komen, del, is de daad. En de beste propaganda Domela Nieuwenhuis nooit gekend, de heer C. Kitsz dus de nagedachtenis laat het dan maar afgesneden worden. in de klassenstrijd is de gewelddaad die want deze weldenkende man was tegen van Domela Nieuwenhuis willen eren, Het zijn trotse woorden, reeds door tien- bestaat uit het bezetten van de fabrie- standbeelden.’ dan moet hij beginnen zo snel mogelijk tallen strijders uitgesproken, die er zelf ken. Het potsierlijke van het geval is wel dat uit de gemeenteraad te verdwijnen.

30 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 31 OVER MONUMENTEN EN NOG WAT (fragment) Piet Kooijman

Kooijman stond bekend om zijn scherpe tong en blonk zeker niet uit in nuanceringen. Met zijn soms venijnige kritieken op andersdenkenden in de anarchistische beweging, en nog ve- nijniger als het partijcommunisten en sociaaldemocraten betrof, maakte hij zich zeker niet bij iedereen geliefd. Het hierna volgende commentaar is er een veelzeggend voorbeeld van. Eind jaren twintig was er een initiatief ontstaan om in Amsterdam een monument of stand- beeld voor de in 1919 overleden voorman van de arbeidersbeweging Ferdinand Domela Nieuwenhuis op te richten. Bij de behandeling van een aanvraag daarvan in de gemeente- raad had het raadslid Cornelis Kitsz zich daartegen gekeerd, omdat Domela een tegenstan- der van standbeelden zou zijn geweest. Kitsz, bestuurder van de van oorsprong revolutionaire en syndicalistische vakbeweging NAS (Nationaal Arbeids-Secretariaat) die na 1920 echter steeds meer ging sympathiseren den. Dat leert ons Duitsland, dat leert het slachtoffer van zijn geworden en die met de bolsjewieken in Moskou, was overigens via een eigen lijst – het Revolutionair ons Luxemburg, dat leert ons Italië. door nog honderdtallen uitgesproken Arbeiders Comité – verkozen. In een wat verder verleden was Kitsz actief in de anarchisti- Maar evenals het een gedeelte van ons zullen worden. Neem Rosa Luxemburg. sche beweging geweest. Zo was hij onder meer enige tijd redacteur van het blad De duidelijk is geworden door de bezetting Zij bedoelde hetzelfde toen ze de drei- Toekomst. Kitsz’ optreden in de Amsterdamse gemeenteraad was dan ook voor Kooijman van de bedrijven in die andere landen, gende woorden de wereld in slingerde: een dankbaar onderwerp van kritiek en spot. zo ook zal het bij iedere nederlaag van ‘De weg van de revolutie is bezaaid met Het hierna volgende commentaar verscheen onder bovenstaande titel in het revolutionair or- proletariërs binnen de Hollandse staats- nederlagen, maar al die nederlagen te- gaan Opstand van 15 oktober 1928. Dit blad, waarvan Anton Constandse sinds de oprich- grenzen aan steeds omvangrijker groe- zamen betekenen de overwinning.’ En ting in 1926 de redactie voerde, was in het voorjaar van 1928 spreekbuis geworden van het pen arbeiders hier bij ons als een blik- kort geleden zei Max Hölz: ‘Gij veroor- jonge Sociaal-Anarchistisch Verbond (SAV). Van het bestuur van het verbond, dat niet semflits in gedachten schieten: ’daar deelt mij zoals ge dat noemt, maar gij lang heeft bestaan, maakten onder anderen Leen van der Linde, Bertus Hooijberg en Johan moet het heen; willen wij ons slavenjuk kunt de revolutionaire geest niet vernie- Lodewijk deel uit. Kooijman behoorde tot de vaste medewerkers van het blad. (HR) afgooien dan moeten wij onszelf tot tigen. Gij slaat een Hölz neer en er staan meesters maken, tot meesters van de be- duizend Hölzen op. Onder die duizend Toen in de gemeenteraad te Amsterdam zo’n oordeel werd uitgesproken door ie- drijven en van de productie.’ En meer- zullen er ijzeren Hölzen zijn en die zul- naar aanleiding van een eventueel te mand als Kitsz, een renegaat, vroeger dere opstanden zullen volgen. len niet met oorvijgen revolutie plaatsen standbeeld van Van Heutsz antiparlementair, thans gemeenteraads- De beste propaganda is de daad. Dat tel- maken.’ ook de aanvraag van het Ferdinand lid, in afwachting het binnenkort tot kens en telkens weer een opstand neer- Propaganda op openbare vergaderin- Domela Nieuwenhuis-monument ter Tweede Kamerlid te brengen. Potsierlijk, geslagen wordt, dat er tien- en duizend- gen en in de pers kan voorlopig heel sprake kwam, meende het raadslid C. omdat het zeer in twijfel getrokken kan tallen proletariërs het slachtoffer van aardig zijn, kan misschien ook wel een Kitz verontwaardigd te moeten zijn, worden of Domela Nieuwenhuis wel zullen worden, betekent niets. Een strij- heel klein beetje resultaat hebben. zeer verontwaardigd zelfs. ‘De aanhan- tegen alle monumenten was, maar zeker dend proletariërsleven is kostbaar, Daarom moeten wij en mogen wij niet gers van het Domela Nieuwenhuis- is dat hij krachtens zijn beginsel tegen zeker, maar wanneer het afbreken van rusten die propaganda te gebruiken. monument’, zo oordeelde de edelacht- het deelnemen aan de verkiezingen, een proletariërsleven tot gevolg heeft Maar beter propaganda, beter strijdmid- bare heer Kitsz, ‘hebben ongetwijfeld tegen het parlementarisme, was. Mocht dat er tien voor de in de plaats komen, del, is de daad. En de beste propaganda Domela Nieuwenhuis nooit gekend, de heer C. Kitsz dus de nagedachtenis laat het dan maar afgesneden worden. in de klassenstrijd is de gewelddaad die want deze weldenkende man was tegen van Domela Nieuwenhuis willen eren, Het zijn trotse woorden, reeds door tien- bestaat uit het bezetten van de fabrie- standbeelden.’ dan moet hij beginnen zo snel mogelijk tallen strijders uitgesproken, die er zelf ken. Het potsierlijke van het geval is wel dat uit de gemeenteraad te verdwijnen.

30 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 31 die er aan deelnamen tekort schoten. – als ‘zuster Anna’ – de horizon af en ALARMISTEN IN MEI 1933 Het klare bewustzijn dat de productie- zien dan tekenen van ‘opleving’. Dat middelen dienden te worden onteigend, houdt er de moed wat in: straks krijg je VOOR HAAGSE RECHTBANK ontbrak bij het merendeel van de arbei- loonsverhoging. ders. Wij behoorden nooit tot de mensen die Piet Kooijman De arbeiders – over het geheel genomen vertrouwen stelden in de ‘opbouw’ van – stelden nog vertrouwen in de bour- de bourgeoisie of deden alsof. Daar­ De Alarmisten Bart Haan, Joop Richter, Ferry van der Roest en Piet Kooijman waren in fe- geoisie en haar trawanten, die na ons in entegen hebben wij de onteigening van bruari 1933 de ondertekenaars van een in Den Haag verspreid ‘Opruiend Manifest aan alle een vreselijke oorlog gedreven te heb- de productiemiddelen steeds als nood- Arbeiders’. De belangrijkste boodschap in dat manifest was dat er helemaal geen sprake was ben, de uitbuiting na die oorlog wisten zaak gezien en gepropageerd, en we van een crisis en van voedseltekorten: er was in werkelijkheid van alles voldoende! Daarom te bestendigen en de aandacht wisten af hebben de aan die ‘opbouw’ verbonden werd onder meer opgeroepen de magazijnen te bestormen en te nemen naar behoefte. Een te leiden met de bekende ‘opbouw’- loonacties steeds als bedrog aangewe- tweede Alarm-manifest – ook verschenen in februari 1933 – alleen ondertekend door campagne. Daar tussendoor beloofde zen. Het is dus allerminst vreemd als er Kooijman was nog scherper van toon. Opnieuw werden de mensen aangespoord om te men de arbeiders gouden bergen. onzerzijds een manifest verschijnt, nemen wat ze nodig hadden (‘Neemt, neemt en bevredigt Uw normale behoeften’). En dit Maar… dat kwam later. waarin op onteigening wordt aange- tweede manifest eindigde met de conclusie: ‘Onteigening der bezitters, dat en dat alleen is Voorlopig kon men geen ijzer met han- drongen. Vooral niet vreemd in deze zo- het einde van de “crisis en ons aller ellende.”’ den breken, om de woorden van minis- genaamde crisis die ‘men’ niet schijnt te Op 18 februari werd Kooijman gearresteerd en uiteindelijk veroordeeld tot een gevangenis- ter-president Ruys te gebruiken, die als willen begrijpen. straf van zes maanden wegens het aansporen tot onteigening. Aanvankelijk was tegen drie ‘de edelman voor het volk’ gold voor Die zogenaamde crisis is een stormsig- (Haan, Richter en Kooijman) van de vier ondertekenaars negen maanden cel geëist. De wo- velen. Evenwel, het gereedschap om dat naal van de wereldrevolutie. De groei ningen van de gearresteerden werden door de politie overhoop gehaald op zoek naar vuur- ijzer met handen te breken is blijkbaar van het productieapparaat verscherpt wapens en bommen. Ook enkele Alarmisten die de manifesten verspreid hadden stonden te- nooit gevonden. Hoewel de arbeiders de noodzaak tot een verandering in het recht en werden veroordeeld tot gevangenisstraf. hun krachten aan de zo begeerde ‘op- beheer van productie- en distributie- Inclusief het voorarrest zat Kooijman tien maanden in de cel. In zijn verdediging voor de bouw’ hebben gewijd bleven de belof- middelen. Bovendien vernietigde ze de Haagse rechtbank op 17 mei 1933 – waarvan de tekst hierna volgt – stond niet meer, zoals ten onvervuld. Integendeel, de toestand voorwaarde voor een staatskapitalisti- voorheen, het bezetten van bedrijven en de proletarische revolutie centraal, maar ieders recht werd en wordt met de dag ondraaglij- sche beheervorm. Het blind willen zijn op consumeren. Kooijman zette uiteen dat het productieapparaat technisch in staat was om ker. voor, dan wel het negeren van, de nood- in ieders behoeften te voorzien en dat hij daarom als propagandist van onteigening handelde Het ‘opbouwende bedrijfsleven’ dat in zakelijke consequenties die gevolg zijn in het belang van de gehele mensheid. De tekst van zijn verdediging verscheen na het pro- de menselijke behoeften moet voorzien, van de technische ontwikkeling, deed ces in De Vrije Socialist en werd onder de titel ‘Alarmisten voor de Haagse rechtbank’ her- is nu hopeloos in de war. Een geweldig een soort etterbuil – de ‘crisis’ – ont- drukt in het anarchistische maandblad De Vrije nummer 7 van 18 juli 1964.(HR) deel van de fabrieken ligt stil of staat op staan. het punt uitgeschakeld te worden. De 1 verdediging met deze woorden: ‘Voor Jorissen Goedbloed zijn nu ‘opbouwers’ 2 Mij wordt – kort samengevat – ten laste ons geldt slechts dit: Weg met de partij- af en natuurlijk, zonder de beloofde Het privaatkapitalisme is in wezen – gelegd dat ik in vereniging met ande- en, Weg met de vakverenigingen, Ont­ gouden bergen, met miljoenen op straat evenals het in Rusland voorkomende ren, door mijn naam te lenen, aandeel eigen de bourgeoisie.’ gesmeten. Zij lijden nu ontbering, wat staatskapitalisme – een vorm van maat- heb gehad aan een schriftelijke aanspo- Het was in de dagen dat groepen arbei- voor velen gelijk staat met het prijsge- schappelijk goederenbeheer in handen ring tot onteigening. Ik ontken dit aan- ders laat ons zeggen schuchtere pogin- ven aan de hongerdood. van minderheden. Een maatschappij- deel niet. Ik zal hier proberen oorzaak gen waagden om de productiemiddelen Ja, nu is het ‘crisis’, zegt de bourgeoisie. vorm waarbinnen economische afhan- en noodzaak van die aansporing aan te – in het belang van de gemeenschap – Maar het hoogtepunt van de ‘crisis’ zal kelijkheid heerst in soortverband. De tonen. aan de bezitters te ontrukken. Italië zo zachtjes aan wel bereikt zijn, laat ze karakteristieke eigenschap, die zo’n Het is ruim elf jaar geleden dat ik op vooral, maar ook Duitsland, kan van die geruststellend steeds volgen, als we met vorm van maatschappelijk goederenbe- deze plaats stond, omdat mijn gedragin- pogingen getuigen. Deze pogingen mis- een schok weer verder in de ellende rol- heer in zich draagt is deze: het aandeel gen in strijd waren geweest met de zo- lukten echter. Ze waren tot mislukking len. De partij- en vakverenigingsleiders, dat individuen of groepen soortgenoten genaamde orde. Ik besloot toen mijn gedoemd omdat de krachten van hen als altijd hulpvaardig, speuren intussen hebben in het verbruik van die maat-

32 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 33 die er aan deelnamen tekort schoten. – als ‘zuster Anna’ – de horizon af en ALARMISTEN IN MEI 1933 Het klare bewustzijn dat de productie- zien dan tekenen van ‘opleving’. Dat middelen dienden te worden onteigend, houdt er de moed wat in: straks krijg je VOOR HAAGSE RECHTBANK ontbrak bij het merendeel van de arbei- loonsverhoging. ders. Wij behoorden nooit tot de mensen die Piet Kooijman De arbeiders – over het geheel genomen vertrouwen stelden in de ‘opbouw’ van – stelden nog vertrouwen in de bour- de bourgeoisie of deden alsof. Daar­ De Alarmisten Bart Haan, Joop Richter, Ferry van der Roest en Piet Kooijman waren in fe- geoisie en haar trawanten, die na ons in entegen hebben wij de onteigening van bruari 1933 de ondertekenaars van een in Den Haag verspreid ‘Opruiend Manifest aan alle een vreselijke oorlog gedreven te heb- de productiemiddelen steeds als nood- Arbeiders’. De belangrijkste boodschap in dat manifest was dat er helemaal geen sprake was ben, de uitbuiting na die oorlog wisten zaak gezien en gepropageerd, en we van een crisis en van voedseltekorten: er was in werkelijkheid van alles voldoende! Daarom te bestendigen en de aandacht wisten af hebben de aan die ‘opbouw’ verbonden werd onder meer opgeroepen de magazijnen te bestormen en te nemen naar behoefte. Een te leiden met de bekende ‘opbouw’- loonacties steeds als bedrog aangewe- tweede Alarm-manifest – ook verschenen in februari 1933 – alleen ondertekend door campagne. Daar tussendoor beloofde zen. Het is dus allerminst vreemd als er Kooijman was nog scherper van toon. Opnieuw werden de mensen aangespoord om te men de arbeiders gouden bergen. onzerzijds een manifest verschijnt, nemen wat ze nodig hadden (‘Neemt, neemt en bevredigt Uw normale behoeften’). En dit Maar… dat kwam later. waarin op onteigening wordt aange- tweede manifest eindigde met de conclusie: ‘Onteigening der bezitters, dat en dat alleen is Voorlopig kon men geen ijzer met han- drongen. Vooral niet vreemd in deze zo- het einde van de “crisis en ons aller ellende.”’ den breken, om de woorden van minis- genaamde crisis die ‘men’ niet schijnt te Op 18 februari werd Kooijman gearresteerd en uiteindelijk veroordeeld tot een gevangenis- ter-president Ruys te gebruiken, die als willen begrijpen. straf van zes maanden wegens het aansporen tot onteigening. Aanvankelijk was tegen drie ‘de edelman voor het volk’ gold voor Die zogenaamde crisis is een stormsig- (Haan, Richter en Kooijman) van de vier ondertekenaars negen maanden cel geëist. De wo- velen. Evenwel, het gereedschap om dat naal van de wereldrevolutie. De groei ningen van de gearresteerden werden door de politie overhoop gehaald op zoek naar vuur- ijzer met handen te breken is blijkbaar van het productieapparaat verscherpt wapens en bommen. Ook enkele Alarmisten die de manifesten verspreid hadden stonden te- nooit gevonden. Hoewel de arbeiders de noodzaak tot een verandering in het recht en werden veroordeeld tot gevangenisstraf. hun krachten aan de zo begeerde ‘op- beheer van productie- en distributie- Inclusief het voorarrest zat Kooijman tien maanden in de cel. In zijn verdediging voor de bouw’ hebben gewijd bleven de belof- middelen. Bovendien vernietigde ze de Haagse rechtbank op 17 mei 1933 – waarvan de tekst hierna volgt – stond niet meer, zoals ten onvervuld. Integendeel, de toestand voorwaarde voor een staatskapitalisti- voorheen, het bezetten van bedrijven en de proletarische revolutie centraal, maar ieders recht werd en wordt met de dag ondraaglij- sche beheervorm. Het blind willen zijn op consumeren. Kooijman zette uiteen dat het productieapparaat technisch in staat was om ker. voor, dan wel het negeren van, de nood- in ieders behoeften te voorzien en dat hij daarom als propagandist van onteigening handelde Het ‘opbouwende bedrijfsleven’ dat in zakelijke consequenties die gevolg zijn in het belang van de gehele mensheid. De tekst van zijn verdediging verscheen na het pro- de menselijke behoeften moet voorzien, van de technische ontwikkeling, deed ces in De Vrije Socialist en werd onder de titel ‘Alarmisten voor de Haagse rechtbank’ her- is nu hopeloos in de war. Een geweldig een soort etterbuil – de ‘crisis’ – ont- drukt in het anarchistische maandblad De Vrije nummer 7 van 18 juli 1964.(HR) deel van de fabrieken ligt stil of staat op staan. het punt uitgeschakeld te worden. De 1 verdediging met deze woorden: ‘Voor Jorissen Goedbloed zijn nu ‘opbouwers’ 2 Mij wordt – kort samengevat – ten laste ons geldt slechts dit: Weg met de partij- af en natuurlijk, zonder de beloofde Het privaatkapitalisme is in wezen – gelegd dat ik in vereniging met ande- en, Weg met de vakverenigingen, Ont­ gouden bergen, met miljoenen op straat evenals het in Rusland voorkomende ren, door mijn naam te lenen, aandeel eigen de bourgeoisie.’ gesmeten. Zij lijden nu ontbering, wat staatskapitalisme – een vorm van maat- heb gehad aan een schriftelijke aanspo- Het was in de dagen dat groepen arbei- voor velen gelijk staat met het prijsge- schappelijk goederenbeheer in handen ring tot onteigening. Ik ontken dit aan- ders laat ons zeggen schuchtere pogin- ven aan de hongerdood. van minderheden. Een maatschappij- deel niet. Ik zal hier proberen oorzaak gen waagden om de productiemiddelen Ja, nu is het ‘crisis’, zegt de bourgeoisie. vorm waarbinnen economische afhan- en noodzaak van die aansporing aan te – in het belang van de gemeenschap – Maar het hoogtepunt van de ‘crisis’ zal kelijkheid heerst in soortverband. De tonen. aan de bezitters te ontrukken. Italië zo zachtjes aan wel bereikt zijn, laat ze karakteristieke eigenschap, die zo’n Het is ruim elf jaar geleden dat ik op vooral, maar ook Duitsland, kan van die geruststellend steeds volgen, als we met vorm van maatschappelijk goederenbe- deze plaats stond, omdat mijn gedragin- pogingen getuigen. Deze pogingen mis- een schok weer verder in de ellende rol- heer in zich draagt is deze: het aandeel gen in strijd waren geweest met de zo- lukten echter. Ze waren tot mislukking len. De partij- en vakverenigingsleiders, dat individuen of groepen soortgenoten genaamde orde. Ik besloot toen mijn gedoemd omdat de krachten van hen als altijd hulpvaardig, speuren intussen hebben in het verbruik van die maat-

32 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 33 schappelijke goederen, die hun bestaan, ontwikkeling van de klassenstrijd on- voor onze economische onafhankelijk- mische basis, namelijk deze, dat de nor- voortbestaan en ontwikkeling waarbor- juist gezien en moest die onjuist zien. heid? Dat individuele soortgenoten, of male behoeften van alle soortgenoten gen, is door bepaalde soortgenoten of Daardoor komt het marxisme in de verschillende groepen van soortgeno- niet ruim en regelmatig te bevredigen bepaalde groepen soortgenoten te bepa- praktijk in flagrante strijd met ‘commu- ten, economisch onafhankelijk worden zijn: daar overtreft de vraag het aan- len. nisme’. van andere individuele soortgenoten, of bod. Hierop berust de loonslavernij, en daar- Daarom is de fout van de marxisten dat van andere groepen van soortgenoten, Thans doet zich een eigenaardig ver- op in een zeker historisch tijdperk de ze strijden voor een maatschappijvorm voor wat betreft het bevredigen van hun schijnsel voor in de evolutie van de ontwikkeling van het productieappa- die in de bestaande economische ver- vitale behoeften – voor zover die hun mensheid. De ontwikkeling van het pro- raat, welke ontwikkeling in dat bepaal- houdingen dezelfde kernfout aankleeft bestaan, voortbestaan en ontwikkeling ductieapparaat heeft nu de mogelijk- de tijdperk op meerwaardevorming als de ondergaande privaatkapitalisti- waarborgen – zodat thans ook de zo be- heid geschapen dat alle soortgenoten door uitbuiting berust. Deze beheervor- sche. Ze willen de meerwaardevorming kende leuze van de Franse revolutie hun normale behoeften kunnen bevre- men van het productieapparaat door door uitbuiting consequent doorvoeren. ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ digen, dat wil zeggen dat ieder van de een minderheid staan thans de verdere Ze willen het kapitalisme in een staats- door de economische ontwikkeling voor in circulatie zijnde middelen van vitaal ontwikkeling ervan in de weg. Uit­ kapitalistische vorm rationaliseren. Ze verwezenlijking vatbaar wordt. De op- belang dat deel kan nemen wat hij voor buiting, dus loonslavernij, belemmert willen de economische afhankelijkheid heffing van de lijfeigenschap zal nu ge- zich zelf behoeft, zonder de toestem- zelfs het functioneren van het produc- onder de soortgenoten in de meest con- volgd worden door de opheffing van de ming van een of andere soortgenoot dan tieapparaat. sequente vorm doorvoeren en zijn daar- loonslavernij. wel soortgenoten, waardoor de heden- Ten onrechte noemen de Russische door volkomen in strijd met ‘commu- De oorzaken van de komst van een daagse machtshebbers en hun trawan- heren zich communisten. ‘Communis­ nisme’. nieuwe maatschappijvorm spruiten – ten (wier macht zijn bestaansrecht ont- me’ heeft tot basis gemeenschappelijk De strijd voor communisme is geen evenals de oorzaken van het ontstaan en leende aan een gebrekkig, onvoldoende goederenbeheer, dus een beheervorm strijd voor een andere vorm van min- de ontwikkeling van de verdwenen en voortbrengend productieapparaat, dat waarbij de maatschappelijke goederen, derheidsbeheer, maar is een strijd tegen de nu ondergaande maatschappijvor- het noodzakelijk maakte dat het aandeel in tegenstelling tot de bestaande beheer- elke vorm van minderheidsheerschappij men – voort uit bepaalde economische van de soortgenoten bij het verbruik vormen, niet door minderheden maar in over de maatschappelijke goederen. toestanden. En bepaalde wijzigingen in van de maatschappelijke goederen indi- soortverband maatschappelijk worden Onderlinge economische onafhankelijk- die economische toestanden scheppen vidueel kon worden bepaald) gedwon- beheerd. Waardoor onder de soortgeno- heid is slechts binnen soortverband, dus de noodzaak tot geboorte of tot onder- gen worden – willen ze hun thans zin- ten onderling economische onafhanke- internationaal, te verwezenlijken, en is gang van een of andere maatschappij- loos geworden macht kunnen blijven lijkheid heerst. slechts dan internationaal te verwezen- vorm. uitoefenen – de productie te saboteren Nu zal wel niemand zo kinderachtig lijken als de voorwaarde van die econo- De nieuwe, komende, maatschappij- en de producten van vitaal belang aan zijn te beweren dat bij de Russen econo- mische onafhankelijkheid – haar econo- vorm heeft de volgende economische de circulatie te onttrekken. mische onafhankelijkheid heerst. Iets misch basis – internationaal aanwezig basis tot bestaansvoorwaarde: de voort- wat trouwens onmogelijk is, omdat zo’n is. brenging van de goederen, die ons be- 3 toestand in Rusland alleen niet te schep- Thans zijn internationaal de voorwaar- staan, voortbestaan en ontwikkeling De machthebbers worden dus gedwon- pen is. Integendeel, er heerst daar loon- den voor onze economische onafhanke- waarborgen, moet dusdanig plaats vin- gen – op straffe van ondergang als slavernij in de meest consequente vorm. lijkheid echter aanwezig: de economi- den dat de normale behoeften van alle macht­­hebber – om fabrieken stil te leg- En wie economische onafhankelijkheid sche basis is er en die basis leidt ons soortgenoten ruim en regelmatig zijn te gen, arbeiders op straat te zetten en le- propageert komt er bij de Russen met noodzakelijkerwijze naar onze econo- bevredigen. Anders gezegd: het aanbod vensmiddelen te vernietigen. hun marxistische ideologie nog bekaai- mische onafhankelijkheid. Want het is van de goederen die ons bestaan, voort- Grenst dat niet aan volslagen krankzin- der af dan hier. het internationale productieapparaat bestaan en ontwikkeling waarborgen, nigheid? Op dit ogenblik vernietigt men Marx was een goed dialecticus, maar dat door zijn groei thans als het ware uit moet de vraag overtreffen om binnen levensmiddelen, terwijl ze door miljoe- van de noodzakelijke ontwikkeling van zijn oude minderheidsvormen barst. soortverband ‘communistisch’ te kun- nen worden ontbeerd, er zelfs mensen economische afhankelijkheid naar eco- Henry Ford – nota bene een bourgeois – nen leven. van honger creperen, en dat alles uit- nomische onafhankelijkheid heeft hij zegt ongeveer: ‘De toestand is glashel- Alle bekende beheervormen door een sluitend ter handhaving van een niet nooit iets vermoed, en zijn Russische der. De machine is bezig veel onrecht uit minderheid daarentegen berusten op meer te handhaven privilege. Een privi- leerlingen nog minder. Marx heeft de de wereld te helpen.’ Wat beduidt het een daaraan tegenovergestelde econo- lege waaraan de rechtsgrond ontbreekt.

34 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 35 schappelijke goederen, die hun bestaan, ontwikkeling van de klassenstrijd on- voor onze economische onafhankelijk- mische basis, namelijk deze, dat de nor- voortbestaan en ontwikkeling waarbor- juist gezien en moest die onjuist zien. heid? Dat individuele soortgenoten, of male behoeften van alle soortgenoten gen, is door bepaalde soortgenoten of Daardoor komt het marxisme in de verschillende groepen van soortgeno- niet ruim en regelmatig te bevredigen bepaalde groepen soortgenoten te bepa- praktijk in flagrante strijd met ‘commu- ten, economisch onafhankelijk worden zijn: daar overtreft de vraag het aan- len. nisme’. van andere individuele soortgenoten, of bod. Hierop berust de loonslavernij, en daar- Daarom is de fout van de marxisten dat van andere groepen van soortgenoten, Thans doet zich een eigenaardig ver- op in een zeker historisch tijdperk de ze strijden voor een maatschappijvorm voor wat betreft het bevredigen van hun schijnsel voor in de evolutie van de ontwikkeling van het productieappa- die in de bestaande economische ver- vitale behoeften – voor zover die hun mensheid. De ontwikkeling van het pro- raat, welke ontwikkeling in dat bepaal- houdingen dezelfde kernfout aankleeft bestaan, voortbestaan en ontwikkeling ductieapparaat heeft nu de mogelijk- de tijdperk op meerwaardevorming als de ondergaande privaatkapitalisti- waarborgen – zodat thans ook de zo be- heid geschapen dat alle soortgenoten door uitbuiting berust. Deze beheervor- sche. Ze willen de meerwaardevorming kende leuze van de Franse revolutie hun normale behoeften kunnen bevre- men van het productieapparaat door door uitbuiting consequent doorvoeren. ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ digen, dat wil zeggen dat ieder van de een minderheid staan thans de verdere Ze willen het kapitalisme in een staats- door de economische ontwikkeling voor in circulatie zijnde middelen van vitaal ontwikkeling ervan in de weg. Uit­ kapitalistische vorm rationaliseren. Ze verwezenlijking vatbaar wordt. De op- belang dat deel kan nemen wat hij voor buiting, dus loonslavernij, belemmert willen de economische afhankelijkheid heffing van de lijfeigenschap zal nu ge- zich zelf behoeft, zonder de toestem- zelfs het functioneren van het produc- onder de soortgenoten in de meest con- volgd worden door de opheffing van de ming van een of andere soortgenoot dan tieapparaat. sequente vorm doorvoeren en zijn daar- loonslavernij. wel soortgenoten, waardoor de heden- Ten onrechte noemen de Russische door volkomen in strijd met ‘commu- De oorzaken van de komst van een daagse machtshebbers en hun trawan- heren zich communisten. ‘Communis­ nisme’. nieuwe maatschappijvorm spruiten – ten (wier macht zijn bestaansrecht ont- me’ heeft tot basis gemeenschappelijk De strijd voor communisme is geen evenals de oorzaken van het ontstaan en leende aan een gebrekkig, onvoldoende goederenbeheer, dus een beheervorm strijd voor een andere vorm van min- de ontwikkeling van de verdwenen en voortbrengend productieapparaat, dat waarbij de maatschappelijke goederen, derheidsbeheer, maar is een strijd tegen de nu ondergaande maatschappijvor- het noodzakelijk maakte dat het aandeel in tegenstelling tot de bestaande beheer- elke vorm van minderheidsheerschappij men – voort uit bepaalde economische van de soortgenoten bij het verbruik vormen, niet door minderheden maar in over de maatschappelijke goederen. toestanden. En bepaalde wijzigingen in van de maatschappelijke goederen indi- soortverband maatschappelijk worden Onderlinge economische onafhankelijk- die economische toestanden scheppen vidueel kon worden bepaald) gedwon- beheerd. Waardoor onder de soortgeno- heid is slechts binnen soortverband, dus de noodzaak tot geboorte of tot onder- gen worden – willen ze hun thans zin- ten onderling economische onafhanke- internationaal, te verwezenlijken, en is gang van een of andere maatschappij- loos geworden macht kunnen blijven lijkheid heerst. slechts dan internationaal te verwezen- vorm. uitoefenen – de productie te saboteren Nu zal wel niemand zo kinderachtig lijken als de voorwaarde van die econo- De nieuwe, komende, maatschappij- en de producten van vitaal belang aan zijn te beweren dat bij de Russen econo- mische onafhankelijkheid – haar econo- vorm heeft de volgende economische de circulatie te onttrekken. mische onafhankelijkheid heerst. Iets misch basis – internationaal aanwezig basis tot bestaansvoorwaarde: de voort- wat trouwens onmogelijk is, omdat zo’n is. brenging van de goederen, die ons be- 3 toestand in Rusland alleen niet te schep- Thans zijn internationaal de voorwaar- staan, voortbestaan en ontwikkeling De machthebbers worden dus gedwon- pen is. Integendeel, er heerst daar loon- den voor onze economische onafhanke- waarborgen, moet dusdanig plaats vin- gen – op straffe van ondergang als slavernij in de meest consequente vorm. lijkheid echter aanwezig: de economi- den dat de normale behoeften van alle macht­­hebber – om fabrieken stil te leg- En wie economische onafhankelijkheid sche basis is er en die basis leidt ons soortgenoten ruim en regelmatig zijn te gen, arbeiders op straat te zetten en le- propageert komt er bij de Russen met noodzakelijkerwijze naar onze econo- bevredigen. Anders gezegd: het aanbod vensmiddelen te vernietigen. hun marxistische ideologie nog bekaai- mische onafhankelijkheid. Want het is van de goederen die ons bestaan, voort- Grenst dat niet aan volslagen krankzin- der af dan hier. het internationale productieapparaat bestaan en ontwikkeling waarborgen, nigheid? Op dit ogenblik vernietigt men Marx was een goed dialecticus, maar dat door zijn groei thans als het ware uit moet de vraag overtreffen om binnen levensmiddelen, terwijl ze door miljoe- van de noodzakelijke ontwikkeling van zijn oude minderheidsvormen barst. soortverband ‘communistisch’ te kun- nen worden ontbeerd, er zelfs mensen economische afhankelijkheid naar eco- Henry Ford – nota bene een bourgeois – nen leven. van honger creperen, en dat alles uit- nomische onafhankelijkheid heeft hij zegt ongeveer: ‘De toestand is glashel- Alle bekende beheervormen door een sluitend ter handhaving van een niet nooit iets vermoed, en zijn Russische der. De machine is bezig veel onrecht uit minderheid daarentegen berusten op meer te handhaven privilege. Een privi- leerlingen nog minder. Marx heeft de de wereld te helpen.’ Wat beduidt het een daaraan tegenovergestelde econo- lege waaraan de rechtsgrond ontbreekt.

34 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 35 Een privilege waaraan de rechtsgrond sche pers weten we dat deze het in elk len van vitaal belang gingen bevredigen doen opsluiten. Ik heb geprobeerd aan door gewijzigde economische verhou- geval tot op heden niet durft. Het is met bij een relatief tekort aan die middelen. te tonen, en hoop daarin geslaagd te dingen is ontvallen. de oude socialistische beweging als met Recht heeft tot grondslag het belang van zijn, dat zijn handeling rechtsgrond Wij constateren dat het de plicht is van Mozes. Ook zij zal het beloofde land de soort. Het tekort aan zekere goederen mist. elk redelijk denkend mens om met alle niet ingaan. Ze is corrupt. was dus eens de rechtsbasis – het econo- Ik beroep mij ter verdediging van ons ten dienste staande middelen stelling te misch fundament – en de ziel van de handelen op het belang van de soort. Ik nemen tegen de sabotage van voort- 4 rechts- en machtsmiddelen van de sta- wijs op de ontwikkeling van het pro- brenging en circulatie van nuttige ge- Dat wij hier staan is een gevolg van de ten. Maar die rechtsbasis behoort tot het ductieapparaat en de gevolgen daarvan. bruiksartikelen. De consequentie hier- wet van de traagheid. Een ieder die iets verleden. Ik wijs op de gedragingen van hen die van voert onvoorwaardelijk tot propa- weet van de opbouw van een maat- Dus zodra deze economische basis thans dat productieapparaat beheren. ganda voor de onteigening van die mid- schappij, weet dat de wisselende uitin- onder de juridische bovenbouw is weg- Gedragingen die de onteigening van delen uit handen van hen, die – met het gen die zich demonstreren in de gedra- geslagen – doordat als gevolg van de deze zogenaamde beheerders niet al- in bezit hebben van die middelen – een gingen van de politieke en juridische ontwikkeling van het productieappa- leen wettigen, maar ook noodzakelijk ander doel beogen dan ze uitsluitend bovenbouw van die maatschappij, het raat de voortbrengingsmogelijkheid in maken, in het belang van de mensheid. ten algemene nutte aan te wenden. gevolg zijn van de beweeglijkheid van verhouding tot de behoeften van de Steunend op die noodzaak tot onteige- Maar deze propaganda brengt ons in haar fundament, te weten de economi- soortgenoten in haar tegendeel omslaat, ning beroep ik mij op de noodzaak tot conflict met de bestaande juridische ap- sche basis van die maatschappij. waardoor de noodzaak tot het beperken propaganda voor die onteigening als paraten. Hoe komt dat? Daar staan we Daardoor kan een handeling, die giste- van de behoeftebevrediging in zijn te- zijnde eveneens in het belang van de nu met de zo geprezen pers- en gewe- ren slecht was vandaag in zijn tegendeel gendeel verandert, dus misdadig wordt mensheid, dus in het belang van de tensvrijheid van de democratie. Men omslaan en goed worden. Dat wordt – dan wordt de bovenbouw zielloos en soort. zegt dat Pythagoras na de ontdekking dan niet direct en algemeen erkend van- zakt deze ineen. Op dat moment wor- van zijn bekende stelling uit louter blijd- wege de belanghebbenden, die conser- den de gedragingen van de in een sleur Als propagandist voor die onteigening schap honderd ossen offerde, wat Kant vatief zijn om hun ontmaskerde leugens doorwerkende individuen, verbonden handel ik daarom in dienst van de gehe- aanleiding gaf te veronderstellen dat als waarheden te kunnen conserveren. aan de juridische apparaten die niets le mensheid. Op grond hiervan – omdat sinds die tijd iedere nieuw ontdekte Hoe nu is de bestaande juridische bo- meer met recht te maken hebben, mis- de propaganda voor onteigening thans waarheid het verzet van de ossen met venbouw in onze maatschappij ontstaan dadig conservatieve reacties – die van- historisch noodzakelijk is – moet ik pro- zich brengt. Dat is aardig gezegd. en tot welke hoogte kon deze zich ont- uit het standpunt van de soort beoor- testeren tegen onze opsluiting voor dat Maar het is een feit dat de consequenties wikkelen? Ik heb het idee dat weinig zo- deeld zinloze stuiptrekkingen zijn – en feit. Op diezelfde grond moet ik dus, af- van nieuw ontdekte waarheden offers geheten rechtsgeleerden daarvan iets treden de vertegenwoordigers van het gezien of het ten laste gelegde volgens eisen. Geofferd worden zij die op ont- bevroeden, ondanks hun universitaire recht van de mensheid op als handlan- verouderde rechtsbegrippen al dan niet maskerde leugens parasiteren. Dus wijsheid en hun titels. Zijn ontstaan gers van door de geschiedenis veroor- bewezen is, onze onmiddellijke invrij- komen de soortgenoten die als offers dankt deze in elk geval aan dezelfde deelde slavenhouders. heidsstelling eisen. zijn aangewezen, merendeels in verzet economische verhoudingen als waaraan Officier van justitie Hoekstra heeft als Laat ik tenslotte eindigen met de beken- tegen nieuwe waarheden en plegen zo- het ontstaan van het minderheidsbeheer representant van een machtsapparaat de woorden, die ik ter waarschuwing doende misdaden van de maatschappelijke goederen ge- waarvan het verder functioneren misda- aan alle machthebbers zo vrij ben iets te Daarom zijn we benieuwd welk deel bonden is. dig is, het nodig geoordeeld ons als pro- verduidelijken: zij die ten onrechte ge- van de bourgeoisiepers – die zijn lezers Het tekort aan middelen van vitaal be- pagandisten voor onteigening van de weld hanteren zullen ten rechte door ge- wijs maakt zo ijverig te helpen zoeken lang is de grondoorzaak van het ont- productie- en consumptiemiddelen te weld vergaan. naar de oplossing van de economische staan van onze oude rechtsbegrippen, problemen – nu serieus zal durven in- van het ontstaan van onze juridische gaan op onze propaganda onder de ar- machtsformaties en van onze groeperin- beiders voor het ‘neem en eet’, dat de gen binnen het soortverband: de staten. oplossing van die economische proble- Een en ander was nodig omdat voorko- men inhoudt. We zeggen bourgeoisie- men moest worden dat de soortgenoten pers, want van de zogenaamd socialisti- zonder rem hun behoeften aan midde-

36 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 37 Een privilege waaraan de rechtsgrond sche pers weten we dat deze het in elk len van vitaal belang gingen bevredigen doen opsluiten. Ik heb geprobeerd aan door gewijzigde economische verhou- geval tot op heden niet durft. Het is met bij een relatief tekort aan die middelen. te tonen, en hoop daarin geslaagd te dingen is ontvallen. de oude socialistische beweging als met Recht heeft tot grondslag het belang van zijn, dat zijn handeling rechtsgrond Wij constateren dat het de plicht is van Mozes. Ook zij zal het beloofde land de soort. Het tekort aan zekere goederen mist. elk redelijk denkend mens om met alle niet ingaan. Ze is corrupt. was dus eens de rechtsbasis – het econo- Ik beroep mij ter verdediging van ons ten dienste staande middelen stelling te misch fundament – en de ziel van de handelen op het belang van de soort. Ik nemen tegen de sabotage van voort- 4 rechts- en machtsmiddelen van de sta- wijs op de ontwikkeling van het pro- brenging en circulatie van nuttige ge- Dat wij hier staan is een gevolg van de ten. Maar die rechtsbasis behoort tot het ductieapparaat en de gevolgen daarvan. bruiksartikelen. De consequentie hier- wet van de traagheid. Een ieder die iets verleden. Ik wijs op de gedragingen van hen die van voert onvoorwaardelijk tot propa- weet van de opbouw van een maat- Dus zodra deze economische basis thans dat productieapparaat beheren. ganda voor de onteigening van die mid- schappij, weet dat de wisselende uitin- onder de juridische bovenbouw is weg- Gedragingen die de onteigening van delen uit handen van hen, die – met het gen die zich demonstreren in de gedra- geslagen – doordat als gevolg van de deze zogenaamde beheerders niet al- in bezit hebben van die middelen – een gingen van de politieke en juridische ontwikkeling van het productieappa- leen wettigen, maar ook noodzakelijk ander doel beogen dan ze uitsluitend bovenbouw van die maatschappij, het raat de voortbrengingsmogelijkheid in maken, in het belang van de mensheid. ten algemene nutte aan te wenden. gevolg zijn van de beweeglijkheid van verhouding tot de behoeften van de Steunend op die noodzaak tot onteige- Maar deze propaganda brengt ons in haar fundament, te weten de economi- soortgenoten in haar tegendeel omslaat, ning beroep ik mij op de noodzaak tot conflict met de bestaande juridische ap- sche basis van die maatschappij. waardoor de noodzaak tot het beperken propaganda voor die onteigening als paraten. Hoe komt dat? Daar staan we Daardoor kan een handeling, die giste- van de behoeftebevrediging in zijn te- zijnde eveneens in het belang van de nu met de zo geprezen pers- en gewe- ren slecht was vandaag in zijn tegendeel gendeel verandert, dus misdadig wordt mensheid, dus in het belang van de tensvrijheid van de democratie. Men omslaan en goed worden. Dat wordt – dan wordt de bovenbouw zielloos en soort. zegt dat Pythagoras na de ontdekking dan niet direct en algemeen erkend van- zakt deze ineen. Op dat moment wor- van zijn bekende stelling uit louter blijd- wege de belanghebbenden, die conser- den de gedragingen van de in een sleur Als propagandist voor die onteigening schap honderd ossen offerde, wat Kant vatief zijn om hun ontmaskerde leugens doorwerkende individuen, verbonden handel ik daarom in dienst van de gehe- aanleiding gaf te veronderstellen dat als waarheden te kunnen conserveren. aan de juridische apparaten die niets le mensheid. Op grond hiervan – omdat sinds die tijd iedere nieuw ontdekte Hoe nu is de bestaande juridische bo- meer met recht te maken hebben, mis- de propaganda voor onteigening thans waarheid het verzet van de ossen met venbouw in onze maatschappij ontstaan dadig conservatieve reacties – die van- historisch noodzakelijk is – moet ik pro- zich brengt. Dat is aardig gezegd. en tot welke hoogte kon deze zich ont- uit het standpunt van de soort beoor- testeren tegen onze opsluiting voor dat Maar het is een feit dat de consequenties wikkelen? Ik heb het idee dat weinig zo- deeld zinloze stuiptrekkingen zijn – en feit. Op diezelfde grond moet ik dus, af- van nieuw ontdekte waarheden offers geheten rechtsgeleerden daarvan iets treden de vertegenwoordigers van het gezien of het ten laste gelegde volgens eisen. Geofferd worden zij die op ont- bevroeden, ondanks hun universitaire recht van de mensheid op als handlan- verouderde rechtsbegrippen al dan niet maskerde leugens parasiteren. Dus wijsheid en hun titels. Zijn ontstaan gers van door de geschiedenis veroor- bewezen is, onze onmiddellijke invrij- komen de soortgenoten die als offers dankt deze in elk geval aan dezelfde deelde slavenhouders. heidsstelling eisen. zijn aangewezen, merendeels in verzet economische verhoudingen als waaraan Officier van justitie Hoekstra heeft als Laat ik tenslotte eindigen met de beken- tegen nieuwe waarheden en plegen zo- het ontstaan van het minderheidsbeheer representant van een machtsapparaat de woorden, die ik ter waarschuwing doende misdaden van de maatschappelijke goederen ge- waarvan het verder functioneren misda- aan alle machthebbers zo vrij ben iets te Daarom zijn we benieuwd welk deel bonden is. dig is, het nodig geoordeeld ons als pro- verduidelijken: zij die ten onrechte ge- van de bourgeoisiepers – die zijn lezers Het tekort aan middelen van vitaal be- pagandisten voor onteigening van de weld hanteren zullen ten rechte door ge- wijs maakt zo ijverig te helpen zoeken lang is de grondoorzaak van het ont- productie- en consumptiemiddelen te weld vergaan. naar de oplossing van de economische staan van onze oude rechtsbegrippen, problemen – nu serieus zal durven in- van het ontstaan van onze juridische gaan op onze propaganda onder de ar- machtsformaties en van onze groeperin- beiders voor het ‘neem en eet’, dat de gen binnen het soortverband: de staten. oplossing van die economische proble- Een en ander was nodig omdat voorko- men inhoudt. We zeggen bourgeoisie- men moest worden dat de soortgenoten pers, want van de zogenaamd socialisti- zonder rem hun behoeften aan midde-

36 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 37 MARINUS VAN DER LUBBE DOOR DE FASCISTEN VERMOORD! (fragmenten) Piet Kooijman

Piet Kooijman zat in Den Haag in voorarrest toen de uit Leiden afkomstige radencommu- nist Marinus van der Lubbe op 27 februari 1933 de Rijksdag in Berlijn in brand stak. De Rijksdag stond symbool voor het bedrog en verraad van het proletariaat door de socialisten en partijcommunisten. De brand was een aansporing om in opstand te komen tegen Hitler en zijn kapitalistische steunpilaren. Kooijmans vrouw Martje hield hem via brieven op de hoogte over het verloop van het strafproces tegen Van der Lubbe, de aanvallen van Moskou op de jonge radencommunist, de verdediging van Van der Lubbe’s vrienden en kameraden, onder meer door het uitbrengen van het zogeheten Roodboek, et cetera. Kooijman herkende in de jonge Van der Lubbe een geestverwante revolutionair van de daad, en sprak en schreef sindsdien altijd met veel waardering over hem. Eind december van dat jaar werd het vonnis in de rechtszaak tegen Van der Lubbe uitgesproken. Het was de dood- straf. Kort na 10 januari 1934, de dag van de terechtstelling, verspreidde de Amsterdamse Alarmgroep in een oplage van tienduizend exemplaren een zeer waarschijnlijk door Kooijman geschreven pamflet, met daarin een door Luc Kisjes vervaardigde lino met het por- tret van Marinus van der Lubbe. Hierna volgen fragmenten van dit pamflet, met de aanhef ‘Door socialisten en communisten verraden! Door de fascisten vermoord!’, dat het sociaaldemocratische­ dagblad Het Volk giftig commentaar (‘anarchistische verblinding’) ontlokte. (HR)

Marinus van der Lubbe: de stichter van de nazi’s samengingen in de Berlijnse de brand in het Duitse Rijksdaggebouw, verkeersstaking aan de vooravond van de tempel van het verraad van de arbei- de verkiezingen van 6 november 1932. dersbeweging. Over het verraad van de En terwijl op 6 november voor de zo- verklaard had: ‘Ook zonder parlemen- Een schok, schrik en angst slechts gin- sociaaldemocraten behoeven we niet veelste maal de verkiezingen plaats von- taire overwinning zal ik de macht grij- gen door de gelederen van de ‘arbei- meer uit te wijden. (…) den, waarbij de nazi’s 35 zetels verloren, pen’, werden de arbeiders afgeleid door dersbeweging’ en de partijen haastten Het verraad van de communistische werd de Rijksdag zonder eenmaal bij- de leugens en leuzen van de verkie- zich hun onschuld aan de brand te be- partij was niet minder erg. Die kweekte een te zijn geweest, op 1 februari (1933) zingskomedie. tuigen (Torgler en dergelijken). Zij haast- de geest van het nationaalsocialisme en ontbonden op aandrang van Hitler, die Dit zag en wist Van der Lubbe, de prole- ten zich om toch vooral duidelijk te riep de arbeiders op onder nationalisti- inmiddels reeds rijkskanselier was. tarische revolutionair. Hij zag wat er ge- maken dat zij onschuldig waren aan sche leuzen als ‘Tegen Versailles, tegen Nieuwe verkiezingen werden uitge- beurde en besefte: er moet iets gebeu- deze poging tot verzet tegen de opdrin- herstelbetalingen, tegen het Franse im- schreven op 5 maart (1933). Hoewel dus ren, en hij stak de op leugens gebouwde gende terreur. Van deze houding maak- perialisme’ enzovoorts en bood zelfs overduidelijk de humbug van de verkie- Duitse Rijksdag in brand, als signaal te Hitler gebruik om grondig af te reke- aan de Duitse völkischen (tegenwoordig zingen was gebleken, riep de commu- van de opstand in geheel Duitsland en nen met de gehele arbeidersbeweging in nazi’s) het eenheidsfront aan, ter verde- nistische partij weer de arbeiders ter zelfs daarbuiten. Maar zijn waarschu- Duitsland. De communisten wisten in- diging van de ‘nationale cultuur’ (Clara stembus op. Terwijl het nationaalsocia- wing werd niet verstaan, aan zijn op- ternationaal niets beter te doen dan Van Zetkin in de Rijksdag), zoals ze ook met lisme opmarcheerde, terwijl Hitler reeds roep geen gehoor gegeven. der Lubbe te belasteren, uit te maken

38 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 39 MARINUS VAN DER LUBBE DOOR DE FASCISTEN VERMOORD! (fragmenten) Piet Kooijman

Piet Kooijman zat in Den Haag in voorarrest toen de uit Leiden afkomstige radencommu- nist Marinus van der Lubbe op 27 februari 1933 de Rijksdag in Berlijn in brand stak. De Rijksdag stond symbool voor het bedrog en verraad van het proletariaat door de socialisten en partijcommunisten. De brand was een aansporing om in opstand te komen tegen Hitler en zijn kapitalistische steunpilaren. Kooijmans vrouw Martje hield hem via brieven op de hoogte over het verloop van het strafproces tegen Van der Lubbe, de aanvallen van Moskou op de jonge radencommunist, de verdediging van Van der Lubbe’s vrienden en kameraden, onder meer door het uitbrengen van het zogeheten Roodboek, et cetera. Kooijman herkende in de jonge Van der Lubbe een geestverwante revolutionair van de daad, en sprak en schreef sindsdien altijd met veel waardering over hem. Eind december van dat jaar werd het vonnis in de rechtszaak tegen Van der Lubbe uitgesproken. Het was de dood- straf. Kort na 10 januari 1934, de dag van de terechtstelling, verspreidde de Amsterdamse Alarmgroep in een oplage van tienduizend exemplaren een zeer waarschijnlijk door Kooijman geschreven pamflet, met daarin een door Luc Kisjes vervaardigde lino met het por- tret van Marinus van der Lubbe. Hierna volgen fragmenten van dit pamflet, met de aanhef ‘Door socialisten en communisten verraden! Door de fascisten vermoord!’, dat het sociaaldemocratische­ dagblad Het Volk giftig commentaar (‘anarchistische verblinding’) ontlokte. (HR)

Marinus van der Lubbe: de stichter van de nazi’s samengingen in de Berlijnse de brand in het Duitse Rijksdaggebouw, verkeersstaking aan de vooravond van de tempel van het verraad van de arbei- de verkiezingen van 6 november 1932. dersbeweging. Over het verraad van de En terwijl op 6 november voor de zo- verklaard had: ‘Ook zonder parlemen- Een schok, schrik en angst slechts gin- sociaaldemocraten behoeven we niet veelste maal de verkiezingen plaats von- taire overwinning zal ik de macht grij- gen door de gelederen van de ‘arbei- meer uit te wijden. (…) den, waarbij de nazi’s 35 zetels verloren, pen’, werden de arbeiders afgeleid door dersbeweging’ en de partijen haastten Het verraad van de communistische werd de Rijksdag zonder eenmaal bij- de leugens en leuzen van de verkie- zich hun onschuld aan de brand te be- partij was niet minder erg. Die kweekte een te zijn geweest, op 1 februari (1933) zingskomedie. tuigen (Torgler en dergelijken). Zij haast- de geest van het nationaalsocialisme en ontbonden op aandrang van Hitler, die Dit zag en wist Van der Lubbe, de prole- ten zich om toch vooral duidelijk te riep de arbeiders op onder nationalisti- inmiddels reeds rijkskanselier was. tarische revolutionair. Hij zag wat er ge- maken dat zij onschuldig waren aan sche leuzen als ‘Tegen Versailles, tegen Nieuwe verkiezingen werden uitge- beurde en besefte: er moet iets gebeu- deze poging tot verzet tegen de opdrin- herstelbetalingen, tegen het Franse im- schreven op 5 maart (1933). Hoewel dus ren, en hij stak de op leugens gebouwde gende terreur. Van deze houding maak- perialisme’ enzovoorts en bood zelfs overduidelijk de humbug van de verkie- Duitse Rijksdag in brand, als signaal te Hitler gebruik om grondig af te reke- aan de Duitse völkischen (tegenwoordig zingen was gebleken, riep de commu- van de opstand in geheel Duitsland en nen met de gehele arbeidersbeweging in nazi’s) het eenheidsfront aan, ter verde- nistische partij weer de arbeiders ter zelfs daarbuiten. Maar zijn waarschu- Duitsland. De communisten wisten in- diging van de ‘nationale cultuur’ (Clara stembus op. Terwijl het nationaalsocia- wing werd niet verstaan, aan zijn op- ternationaal niets beter te doen dan Van Zetkin in de Rijksdag), zoals ze ook met lisme opmarcheerde, terwijl Hitler reeds roep geen gehoor gegeven. der Lubbe te belasteren, uit te maken

38 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 39 voor provocateur om hun eigen on- vrijwel ieder gelasterd wordt, die revo- macht te verbergen. Zelfs zijn lotgeno- lutionair is uit zich zelve en niet bij de DE VOORUITZICHTEN ten, met wie hij tezamen voor de klasse- gratie van de grote kladdaradatsch of justitie van de Hitlerregering stond, een partijbevel. De partij is nu eenmaal VAN DE ARBEIDERSBEWEGING hebben hem daar nog in de rug aange- beducht voor haar bestaan en kan geen vallen: ook hier vormden zij het een- zelfstandig optreden dulden, omdat dat Piet Kooijman heidsfront met de nazi’s, ditmaal tegen het bestaan van de partij ondermijnt. De die ene persoon, Marinus van der Lubbe, partij behoeft de gewillige massa, die De opmaat tot de elf Alarm-stellingen die Kooijman in 1934 formuleerde – en in het anar- de revolutionair van de daad. zich zonder voorbehoud aan de discipli- chistische maandblad Bevrijding gepubliceerd werden – was al te vinden aan het slot van Het gehele proces was een komedie, op- ne onderwerpt. zijn verdediging voor de rechtbank in Den Haag op 18 mei 1933. (De tekst ervan is elders gevoerd door de nazi’s om hun brute Daarom was Van der Lubbe een provo- in dit nummer te lezen.) Klassebelangen maakten nu plaats voor de belangen van de mens- terreur voor de ogen van de wereld te cateur. Omdat zijn daad buiten de bere- heid, de soortbelangen. De voortgang van de techniek leidde tot een ingrijpende verandering rechtvaardigen. De communisten deden kening van de partijinstanties viel. (…) van de maatschappelijke verhoudingen: zo zou de mensheid onder meer genoodzaakt worden daar welwillend aan mee en speelden haar goederenbeheer en ook haar rechtsopvattingen radicaal te wijzigen. de rol van de brave jongen. Dit proces, Het resultaat van een revolutionaire Op het Paascongres van 1934 weigerde een aantal Alarmisten, merendeels behorend tot de waar Van der Lubbe om lachte en wat daad valt niet steeds uit zoals deze werd groep Amsterdam, om Kooijmans stellingen te aanvaarden als nieuwe beginselverklaring en hij verachtte, werd door de communis- bedoeld, wat het risico is van elk revolu- trad uit. Binnen de anarchistische beweging werd nauwelijks gereageerd op – en nog min- ten blijkbaar ernstig genomen. (…) tionair optreden. Dat ondervonden de der gedebatteerd over – de theoretische koersverandering van de Alarmisten en dan met Dimitroff schold Van der Lubbe voor muiters, dat ondervonden de arbeiders name de visie dat de strijd voor de belangen van de arbeidersklasse niet meer parallel liep idioot, lafaard, enzovoorts en preste in Wenen met hun wanhoopstrijd tegen met de belangen van de soort, zoals Joop Richter na het congres in De Vrije Socialist hem zelfs eventuele medeplichtigen te de Dolfuss-terreur, dat ondervond zeker schreef. verraden. ‘Van der Lubbe is een gede- Van der Lubbe bij zulk een erbarmelijk De droge opsomming van de Alarm-stellingen vroegen om een nadere toelichting en verde- klasseerd rebellerend lompenproletari- verraad. Maar de betekenis van de revo- re uitwerking. Die kwamen in 1935 met de door Kooijman geschreven en door de Alarmisten ër. Van der Lubbe is een misbruikt werk- lutionaire daad wordt er niet minder uitgegeven brochure Heden, Verleden en Toekomst in Zakformaat. Duidelijk werd dat tuig’, aldus sprak Dimitroff en op die om. de technische ontwikkeling arbeid en consumptie definitief van elkaar gescheiden had. momenten werd de grote, heroïsche De ‘socialistische beweging’ heeft een fi- Het proletariaat was niet langer de stuwende kracht in de samenleving. De toekomst was Dimitroff een kleinzielig fanatiek partij- asco geleden, dat is nu wel overduide- voortaan aan de werklozen en anderen die buiten het productieproces terecht gekomen mannetje, die geen revolutionair kan lijk gebleken. De arbeidersbeweging waren. En het parool van deze zogeheten gedeklasseerden zou volgens Kooijman ‘neem en zien buiten zijn eigen partij. heeft gefaald door gebrek aan daad- eet’ worden. Boeiender – en nu geformuleerd in Kooijmans karakteristieke stijl – vinden we Van der Lubbe lachte om deze commu- kracht. Dankzij de remmende invloed de nieuwe Alarmtheorie uiteengezet in een lang artikel, dat in de afleveringen 9 (september) nisten, lachte om het gehele proces en van de partijen en organisaties, die het en 10 (oktober) 1935 van het maandblad Bevrijding verscheen. Deze tekst – oorspronkelijk wist te zwijgen, maar bleef bij zijn ver- partijbelang stelden boven het revoluti- getiteld ‘De vooruitzichten der arbeidersbeweging’ – volgt hierna. Het artikel is gebaseerd klaring dat zijn medebeklaagden on- onair proletarisch belang, is alle zelfver- op een lezing van Kooijman op de Pinkster-Mobilisatie van de Alarmisten in 1935 in schuldig waren, en dat hij alleen de trouwen, is alle daadkracht gebroken. Halfweg. (HR) brand had gesticht, ondanks wat de Zal de vernietiging van de arbeidersbe- Kriminal-Kommissar Heisig verklaarde: weging, zal de reactionaire terreur nog 1 Bepalen we ons dus allereerst tot de ar- ‘Met zekerheid is komen vast te staan een halt toegeroepen kunnen worden? Het onderwerp dat wij hier ter sprake beidersbeweging en haar vooruitzich- dat Van der Lubbe de brandstichting al- Zal de proletarische revolutie nog toe- brengen, omvat – aangezien wij de ‘ar- ten. Het is nu ongeveer vijftien jaar gele- leen heeft verricht.’ (Algemeen Handels­ komst hebben? Dan dient met het partij- beidersbeweging’ niet zijn – twee delen: den, dat door enige – tot de arbeidersbe- blad 11-3-1933). Wat later weer is dood- gedoe te worden gebroken. Dan dient de vooruitzichten van de arbeidersbe- weging behorende – jonge revolutionai- gezwegen. de revolutionaire persoonlijkheid, als weging, en ten tweede: welke wegen wij re elementen een kreet werd aangehe- Maar heel het koor van de communisti- Marinus van der Lubbe, in eer te wor- als vertegenwoordigers van de zoge- ven, die in die arbeidersbeweging op sche Internationale viel bij in de laster- den hersteld. Dan hebben we allereerst naamde libertaire stromingen hebben te hevig verzet stuitte en weinig weer- campagne tegen Van der Lubbe, zoals te aanvaarden: de revolutionaire daad! bewandelen. Al of niet in overeenstem- klank vond. Ik bedoel de kreet: Weg met ming met ‘de arbeidersbeweging’. de partijen en weg met de vakverenigin-

40 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 41 voor provocateur om hun eigen on- vrijwel ieder gelasterd wordt, die revo- macht te verbergen. Zelfs zijn lotgeno- lutionair is uit zich zelve en niet bij de DE VOORUITZICHTEN ten, met wie hij tezamen voor de klasse- gratie van de grote kladdaradatsch of justitie van de Hitlerregering stond, een partijbevel. De partij is nu eenmaal VAN DE ARBEIDERSBEWEGING hebben hem daar nog in de rug aange- beducht voor haar bestaan en kan geen vallen: ook hier vormden zij het een- zelfstandig optreden dulden, omdat dat Piet Kooijman heidsfront met de nazi’s, ditmaal tegen het bestaan van de partij ondermijnt. De die ene persoon, Marinus van der Lubbe, partij behoeft de gewillige massa, die De opmaat tot de elf Alarm-stellingen die Kooijman in 1934 formuleerde – en in het anar- de revolutionair van de daad. zich zonder voorbehoud aan de discipli- chistische maandblad Bevrijding gepubliceerd werden – was al te vinden aan het slot van Het gehele proces was een komedie, op- ne onderwerpt. zijn verdediging voor de rechtbank in Den Haag op 18 mei 1933. (De tekst ervan is elders gevoerd door de nazi’s om hun brute Daarom was Van der Lubbe een provo- in dit nummer te lezen.) Klassebelangen maakten nu plaats voor de belangen van de mens- terreur voor de ogen van de wereld te cateur. Omdat zijn daad buiten de bere- heid, de soortbelangen. De voortgang van de techniek leidde tot een ingrijpende verandering rechtvaardigen. De communisten deden kening van de partijinstanties viel. (…) van de maatschappelijke verhoudingen: zo zou de mensheid onder meer genoodzaakt worden daar welwillend aan mee en speelden haar goederenbeheer en ook haar rechtsopvattingen radicaal te wijzigen. de rol van de brave jongen. Dit proces, Het resultaat van een revolutionaire Op het Paascongres van 1934 weigerde een aantal Alarmisten, merendeels behorend tot de waar Van der Lubbe om lachte en wat daad valt niet steeds uit zoals deze werd groep Amsterdam, om Kooijmans stellingen te aanvaarden als nieuwe beginselverklaring en hij verachtte, werd door de communis- bedoeld, wat het risico is van elk revolu- trad uit. Binnen de anarchistische beweging werd nauwelijks gereageerd op – en nog min- ten blijkbaar ernstig genomen. (…) tionair optreden. Dat ondervonden de der gedebatteerd over – de theoretische koersverandering van de Alarmisten en dan met Dimitroff schold Van der Lubbe voor muiters, dat ondervonden de arbeiders name de visie dat de strijd voor de belangen van de arbeidersklasse niet meer parallel liep idioot, lafaard, enzovoorts en preste in Wenen met hun wanhoopstrijd tegen met de belangen van de soort, zoals Joop Richter na het congres in De Vrije Socialist hem zelfs eventuele medeplichtigen te de Dolfuss-terreur, dat ondervond zeker schreef. verraden. ‘Van der Lubbe is een gede- Van der Lubbe bij zulk een erbarmelijk De droge opsomming van de Alarm-stellingen vroegen om een nadere toelichting en verde- klasseerd rebellerend lompenproletari- verraad. Maar de betekenis van de revo- re uitwerking. Die kwamen in 1935 met de door Kooijman geschreven en door de Alarmisten ër. Van der Lubbe is een misbruikt werk- lutionaire daad wordt er niet minder uitgegeven brochure Heden, Verleden en Toekomst in Zakformaat. Duidelijk werd dat tuig’, aldus sprak Dimitroff en op die om. de technische ontwikkeling arbeid en consumptie definitief van elkaar gescheiden had. momenten werd de grote, heroïsche De ‘socialistische beweging’ heeft een fi- Het proletariaat was niet langer de stuwende kracht in de samenleving. De toekomst was Dimitroff een kleinzielig fanatiek partij- asco geleden, dat is nu wel overduide- voortaan aan de werklozen en anderen die buiten het productieproces terecht gekomen mannetje, die geen revolutionair kan lijk gebleken. De arbeidersbeweging waren. En het parool van deze zogeheten gedeklasseerden zou volgens Kooijman ‘neem en zien buiten zijn eigen partij. heeft gefaald door gebrek aan daad- eet’ worden. Boeiender – en nu geformuleerd in Kooijmans karakteristieke stijl – vinden we Van der Lubbe lachte om deze commu- kracht. Dankzij de remmende invloed de nieuwe Alarmtheorie uiteengezet in een lang artikel, dat in de afleveringen 9 (september) nisten, lachte om het gehele proces en van de partijen en organisaties, die het en 10 (oktober) 1935 van het maandblad Bevrijding verscheen. Deze tekst – oorspronkelijk wist te zwijgen, maar bleef bij zijn ver- partijbelang stelden boven het revoluti- getiteld ‘De vooruitzichten der arbeidersbeweging’ – volgt hierna. Het artikel is gebaseerd klaring dat zijn medebeklaagden on- onair proletarisch belang, is alle zelfver- op een lezing van Kooijman op de Pinkster-Mobilisatie van de Alarmisten in 1935 in schuldig waren, en dat hij alleen de trouwen, is alle daadkracht gebroken. Halfweg. (HR) brand had gesticht, ondanks wat de Zal de vernietiging van de arbeidersbe- Kriminal-Kommissar Heisig verklaarde: weging, zal de reactionaire terreur nog 1 Bepalen we ons dus allereerst tot de ar- ‘Met zekerheid is komen vast te staan een halt toegeroepen kunnen worden? Het onderwerp dat wij hier ter sprake beidersbeweging en haar vooruitzich- dat Van der Lubbe de brandstichting al- Zal de proletarische revolutie nog toe- brengen, omvat – aangezien wij de ‘ar- ten. Het is nu ongeveer vijftien jaar gele- leen heeft verricht.’ (Algemeen Handels­ komst hebben? Dan dient met het partij- beidersbeweging’ niet zijn – twee delen: den, dat door enige – tot de arbeidersbe- blad 11-3-1933). Wat later weer is dood- gedoe te worden gebroken. Dan dient de vooruitzichten van de arbeidersbe- weging behorende – jonge revolutionai- gezwegen. de revolutionaire persoonlijkheid, als weging, en ten tweede: welke wegen wij re elementen een kreet werd aangehe- Maar heel het koor van de communisti- Marinus van der Lubbe, in eer te wor- als vertegenwoordigers van de zoge- ven, die in die arbeidersbeweging op sche Internationale viel bij in de laster- den hersteld. Dan hebben we allereerst naamde libertaire stromingen hebben te hevig verzet stuitte en weinig weer- campagne tegen Van der Lubbe, zoals te aanvaarden: de revolutionaire daad! bewandelen. Al of niet in overeenstem- klank vond. Ik bedoel de kreet: Weg met ming met ‘de arbeidersbeweging’. de partijen en weg met de vakverenigin-

40 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 41 gen. Het was een kreet, die als een po- dersbeweging gebouwd. inboet en allerwege wordt verwacht dat sel’, ging gepaard met toenemende ver- ging tot vernieuwing van de arbeiders- Naar mijn mening is de verwachting die de kapitalistische klasse haar domine- proletarisering van andere maatschap- beweging is te zien. Een kreet, die zijn die arbeidersbeweging op het omschre- rende macht zal moeten prijsgeven – pelijke groepen en toenemende absorp- grondslag vond in de propaganda voor ven ‘proletariaat’ heeft gebouwd, een welke klasse dan aanspraak maakt op tie van proletarische energie ten dienste onteigening dóór en vóór het proletari- zinloze hersenschim geworden, waar- de dominerende macht in de maat- van het productieproces. Het proletari- aat, als eenheid in het bedrijf. Laatste aan thans, dankzij de (historische) ont- schappij. En waarop haar aanspraak op aat groeide als voortbrengende klasse echo’s van één en ander hoort men nog wikkeling, elke redelijke grondslag ont- machtssuprematie dan feitelijk berust. en daarmee groeide zijn aandeel in de wel eens in een gestencild blaadje, maar breekt. Daarmee is dus in mijn ogen te- Zonder zich te bezinnen roepen de tot voortbrenging en daarmee zijn econo- de vernieuwing bleef uit. vens de werkwijze van de arbeidersbe- de arbeidersbeweging behorende ‘we- mische macht. Totdat op zeker punt de Thans klinkt er een kreet, en het komt weging, die op een niet meer te verwe- tenschappelijke’ materialisten: ‘het pro- lijn van de ontwikkeling van dit gebeu- mij voor dat hij aansluit bij de vooraf- zenlijken hersenschim berust, veroor- letariaat, als voortbrengende klasse, ren in zijn tegendeel omsloeg. gaande, het is de kreet: Weg met de ar- deeld. maakt aanspraak op die dominerende Plotseling werd in steeds stijgende mate beidersbeweging! Zij die deze kreet Die proletarische klasse waarop de ar- macht en die aanspraak is gegrond op menselijke energie, in dienst van de horen en zich revolutionairen noemen, beidersbeweging bouwt, zal nimmer de zijn betekenis in verband met de voort- voortbrenging door het productieappa- zullen goed doen te onderzoeken of de heersende klasse kunnen worden. Ze brenging’. raat, afgestoten en in het bijzonder de arbeidersbeweging feitelijk nog wel past kan dus naar mijn mening nooit als ze- Maar kan het proletariaat de aanspraak energie waarmee het proletariaat als in het kader van de ontwikkeling. Zij gevierende klasse in de klassenstrijd de op die dominerende macht afleiden van voortbrengende klasse aan het produc- zullen zich zeker niet zonder onderzoek klassenmaatschappij liquideren. Er zit zijn toenemende economische beteke- tieproces deelneemt. Door dit gebeuren vaardig mogen maken, om in een ‘breed in de hele redenering van de heden- nis? Nee, wie dat nog meent heeft z’n ontwikkelt zich in de maatschappij een antifascistisch front’ de arbeidersbewe- daagse ‘geniale’ theoretische koppen tijd verslapen: de economische beteke- geheel nieuwe maatschappelijke groep. ging te verdedigen. Een handeling die al van de arbeidersbeweging, die op een nis van het proletariaat neemt integen- Met haar verlies aan betekenis bij de dadelijk in het nadeel kan zijn van even- niet te verwezenlijken hersenschim bou- deel óók en sprongsgewijze af. Het voortbrenging vermindert de aanspraak tuele revolutionairen die er toe komen wen, in de grond van de zaak niet de hoogtepunt van de economische beteke- van het proletariaat, als voortbrengende demonstratief een Rijksdaggebouw of minste logica meer. Want ieder dialec- nis van het proletariaat, als voortbren- klasse, op de dominerende macht bin- iets dergelijks, in brand te steken. Een tisch-materialist van deze tijd met een gende klasse, valt naar mijn mening om- nen het kader van de klassenmaatschap- bezigheid die blijkbaar niet strookt met normaal stel hersens, kan en behoort te streeks het jaar 1920. Daarna takelt de pij, waarvan de economische basis gege- de belangen van de arbeidersbeweging weten, dat in een klassenmaatschappij economische betekenis van ‘het proleta- ven is. en een breed antifascistisch front. de macht die een klasse uitoefent of uit- riaat’ met razende snelheid af. Uit deze Door dit gebeuren werden de verwach- Wat is feitelijk die ‘arbeidersbeweging’, oefenen kan, wordt bepaald door haar onbegrepen aftakeling moet naar mijn tingen, die ‘de arbeidersbeweging’ van die ons voor zulke problemen stelt? De economische betekenis. Verliest bijvoor- mening de ontwikkeling van de strijd het proletariaat als voortbrengende klas- arbeiders zijn het niet. Neen, ‘de arbei- beeld de zogenaamde heersende klasse binnen ‘de arbeidersbeweging’ en de se eens had, tot een redeloze hersen- dersbeweging’ is een maatschappelijke – dat is de dominerende klasse – haar opkomst en groei van de nationaalsoci- schim en werd het streven van de arbei- beweging van bepaalde mensen en economische betekenis, dan heeft er alistische beweging ten dele worden dersbeweging om het proletariaat tot wordt gevormd door verschillende stro- machtsoverdracht plaats en wel aan die verklaard. dominerende maatschappelijke groep te mingen. Ze omvat naast marxisten, in klasse, die in economische betekenis De economische betekenis van het pro- maken en het tot dit doel te organiseren de ruimste zin van het woord, syndica- toeneemt en dus tot dominerende klasse letariaat als voortbrengende klasse be- een reactionair streven. De vraag is ge- listen, anarchisten, et cetera. Al degenen kan worden. rust op zijn aandeel in het productiepro- wettigd, na het constateren van deze fei- die tot de ‘arbeidersbeweging’ behoren ces. Een betekenis die – historisch ge- ten, wat voor revolutionaire betekenis verwachten van het proletariaat - als 2 zien – tot voor kort toenam. Op die toe- klassenstrijd nog heeft. voortbrengende klasse - dat het als lei- Denken we ons binnen de structuur van nemende betekenis grondde eens de ar- dende klasse de maatschappelijke struc- de klassenmaatschappij en aanvaarden beidersbeweging de aanspraak van het 3 tuur wijzigt of zal wijzigen. En dat in we, voor een ogenblik, de economische proletariaat op de dominerende macht Elke waarheid is betrekkelijk en aan verband hiermee het proletariaat dient grondslagen van de klassenmaatschap- in de maatschappij. economische factoren gebonden. Elk te worden georganiseerd. Op deze ver- pij als gegeven, dan is de vraag gewet- Immers de opkomst, van dat wat wij mens en elke maatschappelijke groep wachting is de werkwijze van de arbei- tigd – nu ze aan economische betekenis verstaan onder ‘het kapitalistische stel- bouwt zijn waarheden op die dingen die

42 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 43 gen. Het was een kreet, die als een po- dersbeweging gebouwd. inboet en allerwege wordt verwacht dat sel’, ging gepaard met toenemende ver- ging tot vernieuwing van de arbeiders- Naar mijn mening is de verwachting die de kapitalistische klasse haar domine- proletarisering van andere maatschap- beweging is te zien. Een kreet, die zijn die arbeidersbeweging op het omschre- rende macht zal moeten prijsgeven – pelijke groepen en toenemende absorp- grondslag vond in de propaganda voor ven ‘proletariaat’ heeft gebouwd, een welke klasse dan aanspraak maakt op tie van proletarische energie ten dienste onteigening dóór en vóór het proletari- zinloze hersenschim geworden, waar- de dominerende macht in de maat- van het productieproces. Het proletari- aat, als eenheid in het bedrijf. Laatste aan thans, dankzij de (historische) ont- schappij. En waarop haar aanspraak op aat groeide als voortbrengende klasse echo’s van één en ander hoort men nog wikkeling, elke redelijke grondslag ont- machtssuprematie dan feitelijk berust. en daarmee groeide zijn aandeel in de wel eens in een gestencild blaadje, maar breekt. Daarmee is dus in mijn ogen te- Zonder zich te bezinnen roepen de tot voortbrenging en daarmee zijn econo- de vernieuwing bleef uit. vens de werkwijze van de arbeidersbe- de arbeidersbeweging behorende ‘we- mische macht. Totdat op zeker punt de Thans klinkt er een kreet, en het komt weging, die op een niet meer te verwe- tenschappelijke’ materialisten: ‘het pro- lijn van de ontwikkeling van dit gebeu- mij voor dat hij aansluit bij de vooraf- zenlijken hersenschim berust, veroor- letariaat, als voortbrengende klasse, ren in zijn tegendeel omsloeg. gaande, het is de kreet: Weg met de ar- deeld. maakt aanspraak op die dominerende Plotseling werd in steeds stijgende mate beidersbeweging! Zij die deze kreet Die proletarische klasse waarop de ar- macht en die aanspraak is gegrond op menselijke energie, in dienst van de horen en zich revolutionairen noemen, beidersbeweging bouwt, zal nimmer de zijn betekenis in verband met de voort- voortbrenging door het productieappa- zullen goed doen te onderzoeken of de heersende klasse kunnen worden. Ze brenging’. raat, afgestoten en in het bijzonder de arbeidersbeweging feitelijk nog wel past kan dus naar mijn mening nooit als ze- Maar kan het proletariaat de aanspraak energie waarmee het proletariaat als in het kader van de ontwikkeling. Zij gevierende klasse in de klassenstrijd de op die dominerende macht afleiden van voortbrengende klasse aan het produc- zullen zich zeker niet zonder onderzoek klassenmaatschappij liquideren. Er zit zijn toenemende economische beteke- tieproces deelneemt. Door dit gebeuren vaardig mogen maken, om in een ‘breed in de hele redenering van de heden- nis? Nee, wie dat nog meent heeft z’n ontwikkelt zich in de maatschappij een antifascistisch front’ de arbeidersbewe- daagse ‘geniale’ theoretische koppen tijd verslapen: de economische beteke- geheel nieuwe maatschappelijke groep. ging te verdedigen. Een handeling die al van de arbeidersbeweging, die op een nis van het proletariaat neemt integen- Met haar verlies aan betekenis bij de dadelijk in het nadeel kan zijn van even- niet te verwezenlijken hersenschim bou- deel óók en sprongsgewijze af. Het voortbrenging vermindert de aanspraak tuele revolutionairen die er toe komen wen, in de grond van de zaak niet de hoogtepunt van de economische beteke- van het proletariaat, als voortbrengende demonstratief een Rijksdaggebouw of minste logica meer. Want ieder dialec- nis van het proletariaat, als voortbren- klasse, op de dominerende macht bin- iets dergelijks, in brand te steken. Een tisch-materialist van deze tijd met een gende klasse, valt naar mijn mening om- nen het kader van de klassenmaatschap- bezigheid die blijkbaar niet strookt met normaal stel hersens, kan en behoort te streeks het jaar 1920. Daarna takelt de pij, waarvan de economische basis gege- de belangen van de arbeidersbeweging weten, dat in een klassenmaatschappij economische betekenis van ‘het proleta- ven is. en een breed antifascistisch front. de macht die een klasse uitoefent of uit- riaat’ met razende snelheid af. Uit deze Door dit gebeuren werden de verwach- Wat is feitelijk die ‘arbeidersbeweging’, oefenen kan, wordt bepaald door haar onbegrepen aftakeling moet naar mijn tingen, die ‘de arbeidersbeweging’ van die ons voor zulke problemen stelt? De economische betekenis. Verliest bijvoor- mening de ontwikkeling van de strijd het proletariaat als voortbrengende klas- arbeiders zijn het niet. Neen, ‘de arbei- beeld de zogenaamde heersende klasse binnen ‘de arbeidersbeweging’ en de se eens had, tot een redeloze hersen- dersbeweging’ is een maatschappelijke – dat is de dominerende klasse – haar opkomst en groei van de nationaalsoci- schim en werd het streven van de arbei- beweging van bepaalde mensen en economische betekenis, dan heeft er alistische beweging ten dele worden dersbeweging om het proletariaat tot wordt gevormd door verschillende stro- machtsoverdracht plaats en wel aan die verklaard. dominerende maatschappelijke groep te mingen. Ze omvat naast marxisten, in klasse, die in economische betekenis De economische betekenis van het pro- maken en het tot dit doel te organiseren de ruimste zin van het woord, syndica- toeneemt en dus tot dominerende klasse letariaat als voortbrengende klasse be- een reactionair streven. De vraag is ge- listen, anarchisten, et cetera. Al degenen kan worden. rust op zijn aandeel in het productiepro- wettigd, na het constateren van deze fei- die tot de ‘arbeidersbeweging’ behoren ces. Een betekenis die – historisch ge- ten, wat voor revolutionaire betekenis verwachten van het proletariaat - als 2 zien – tot voor kort toenam. Op die toe- klassenstrijd nog heeft. voortbrengende klasse - dat het als lei- Denken we ons binnen de structuur van nemende betekenis grondde eens de ar- dende klasse de maatschappelijke struc- de klassenmaatschappij en aanvaarden beidersbeweging de aanspraak van het 3 tuur wijzigt of zal wijzigen. En dat in we, voor een ogenblik, de economische proletariaat op de dominerende macht Elke waarheid is betrekkelijk en aan verband hiermee het proletariaat dient grondslagen van de klassenmaatschap- in de maatschappij. economische factoren gebonden. Elk te worden georganiseerd. Op deze ver- pij als gegeven, dan is de vraag gewet- Immers de opkomst, van dat wat wij mens en elke maatschappelijke groep wachting is de werkwijze van de arbei- tigd – nu ze aan economische betekenis verstaan onder ‘het kapitalistische stel- bouwt zijn waarheden op die dingen die

42 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 43 hij als waarden beschouwt. Echter dit verhoudingen een voortbrengende een- accumulatievermogen, in staat was zich Men ziet: het leerstuk van de zondeval alles zó lang hij die dingen als waarden heid in klassenverband. als zoogdier boven de andere dieren te had niet alleen in katholieke kringen ziet. Voor de één is een soeverein volk Als we dan weer de soort als een voor verheffen. Men negeerde daarbij het proselieten. een waarde, voor de tweede een klasse mensen onaantastbare waarde en als voornaamste middel in dienst van de en hierop bouwt elk voor zich zijn waar- hoogste voor een mens geldende wet de vooruitgang van homo sapiens. Daaruit De praktijk heeft geleerd dat de zaak heden. Maar wat blijft er echter over bevordering van de vooruitgang van de vloeide miskenning van de economi- niet zo eenvoudig was als de ouden van al onze ‘waarheden’, als de zaken soort beschouwen, en we ook nu die sche betekenis van die maatschappelijke droomden. Want toen binnen de gren- waarop wij ze bouwden voor ons waar- vooruitgang, als een beweging van een groepen voort, waardoor de soortdrift zen van de Sovjetrepubliek het privébe- deloos worden? minder volmaakt tot een meer volmaakt tot accumuleren zich in het bijzonder zit van de productiemiddelen werd op- Soevereine volken nóch klassen zijn als bestaan zien, waarvan dan de graad van uitte en het gedrag van de (menselijke) geheven bleef de uitbuiting een feit en onderdelen van de mensenmaatschap- bestaanszekerheid de economische soort tegenover andere soorten slechts wijzigde slechts het systeem van de uit- pij te beschouwen als onaantastbare grondslag is, dan heeft het bestaan van accentueerde. Men beweerde verder: buiting. De uitbuiting bleek dus niet waarden. Als we hun waarde als waar- het proletariaat als voortbrengende klas- ‘De ellende van het proletariaat is ge- überhaupt aan het bestaan van een be- den echter in twijfel moeten trekken, se – en haar klasse-organisaties – voor volg van de uitbuiting onder de men- zittende klasse gebonden. Althans, de dan zijn we genoodzaakt, zowel ‘de ons slechts revolutionaire betekenis zo- sen. De uitbuiting vindt zijn oorzaak in bezittende klasse bleek niet de primaire waarde’ van bestaan van één of meer lang het stuwende krachten zijn, in over- het bestaan van uitbuitende klassen. oorzaak. Nog minder bleek de emanci- soevereine volken, als de ‘waarde’ van eenstemming met de vooruitgang. Het proletariaat moet de uitbuiting op- patie van het proletariaat te verwezenlij- bestaan van één of meer klassen te toet- Slechts zolang blijft het proletariaat, als heffen door de uitbuitende klassen op te ken door de opheffing van de klasse van sen aan een naar mijn mening voor allen voortbrengende klasse, een waarde heffen en “zuivere arbeidsverdeling’’ de privébezitters van productiemidde- bestaande onaantastbare waarde. Die waarop een revolutionair zijn waarhe- over te houden. De uitbuiting van men- len. Er gebeurde niets wat op emancipa- voor ons allen bestaande onaantastbare den bouwt. sen is een onzedelijke handeling, het tie leek. Want toen het gewicht van de waarde meen ik te vinden in de soort. privé-eigendom van de productiemid- bezittende klassen van de ruggen van Als we de soort, homo sapiens, beschou- 4 delen moet dus worden opgeheven. het proletariaat werd afgenomen, druk- wen als een voor ons mensen onaantast- We blijven nu nog even bij de oude so­ Daarmee is de uitbuiting opgeheven en te de staat op die ruggen een overeen- bare waarde, dan beschouwen we, met cialisten. Via de proletariërs, die leden het proletariaat geëmancipeerd.’ komstig gewicht. De Russische staat Bakoenin, het dienen van de vooruit- onder wat wij verstaan als kapitalisti- In enkele woorden van Proudhon, die nam eenvoudig een deel van de histori- gang van de soort als hoogste voor een sche verhoudingen, ontstond ruim een we samenvatten als de kern van zijn sche taak van de bezittende klassen mens geldende wet, en zien we die voor- eeuw geleden een maatschappijbe- werk Ou’ est-ce que la Propriété? (Wat is over. uitgang, met hem, als een beweging van schouwing. De stellingen waarop de in- eigendom?), zijn de opvattingen van de De socialisten die zich aan de theorie een minder volmaakt tot een meer vol- gewikkelde theorieën werden gebouwd oude socialisten en van de arbeidersbe- van de klassenstrijd hadden vastgeklon- maakt bestaan – waarvan de graad van waren ongeveer aldus: ‘De arbeider weging samen te vatten: gemeenschap ken bleken zich te hebben misrekend, be­staanszekerheid de economische heeft recht op de volle opbrengst van en eigendom zijn tegenstellingen. voor zover ze de opheffing van de uit- grond­­slag is. Daarom heeft het bestaan zijn werk. Dit is echter alleen mogelijk, Waarom bestaat eigendom als het on- buiting door de opheffing van het privé- van een soeverein volk – en vanzelfspre- wanneer de ganse maatschappij werkt: mogelijk en onrechtvaardig is. De reden bezit nastreefde en voor wat betreft de kend elke vorm waarin dat volk zijn één grote werkplaats. In die zin moet de is niet ver te zoeken: het ligt daarin dat rol van de staat, die ze slechts hadden soevereiniteit kenbaar maakt – voor ons arbeid een maatschappelijke taak zijn. de mens de rechtvaardigheid geschon- gezien als willoos instrument in handen slechts waarde, dus recht op bestaan, Inkomsten die dus niet voortvloeien uit den heeft. van de bezittende klassen. zolang het bestaan van dat volk in over- persoonlijke deelneming aan genoemde En Engels – ‘wetenschappelijk’ als geen Men kan natuurlijk het Russische ge- eenstemming is met de vooruitgang. maatschappelijke taak, zijn onzedelijk tweede en reeds socialist vóór Karl Marx beuren ‘de bonzen’ in de schoenen Slechts zolang blijft dat volk een waarde verkregen.’ – vroeg de burgerlijke economen naar schuiven, hen als gevallen engelen zien. waarop waarheden zijn te bouwen. Men negeerde zo de historische beteke- de ‘rechtvaardiging’ van het privé-ei- Als we de kluts kwijt zijn trekt het leer- Dezelfde redenering moet men bij de nis van het groeiende accumulatiever- gendom, want Engels vond dat deze ge- stuk van de zondeval nog altijd. Maar waardebepaling van klassen volgen. mogen van de soort in collectief ver- heel en al samenhing met de onzin om toch, als onze kalmte terugkeert, zullen Dus ook bij de waardebepaling van het band. Men zag over het hoofd dat homo toe te laten dat de aarde verkwanseld we een andere verklaring moeten zoe- proletariaat, dat is in de hedendaagse sapiens, door zijn geweldig toenemend werd. ken.

44 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 45 hij als waarden beschouwt. Echter dit verhoudingen een voortbrengende een- accumulatievermogen, in staat was zich Men ziet: het leerstuk van de zondeval alles zó lang hij die dingen als waarden heid in klassenverband. als zoogdier boven de andere dieren te had niet alleen in katholieke kringen ziet. Voor de één is een soeverein volk Als we dan weer de soort als een voor verheffen. Men negeerde daarbij het proselieten. een waarde, voor de tweede een klasse mensen onaantastbare waarde en als voornaamste middel in dienst van de en hierop bouwt elk voor zich zijn waar- hoogste voor een mens geldende wet de vooruitgang van homo sapiens. Daaruit De praktijk heeft geleerd dat de zaak heden. Maar wat blijft er echter over bevordering van de vooruitgang van de vloeide miskenning van de economi- niet zo eenvoudig was als de ouden van al onze ‘waarheden’, als de zaken soort beschouwen, en we ook nu die sche betekenis van die maatschappelijke droomden. Want toen binnen de gren- waarop wij ze bouwden voor ons waar- vooruitgang, als een beweging van een groepen voort, waardoor de soortdrift zen van de Sovjetrepubliek het privébe- deloos worden? minder volmaakt tot een meer volmaakt tot accumuleren zich in het bijzonder zit van de productiemiddelen werd op- Soevereine volken nóch klassen zijn als bestaan zien, waarvan dan de graad van uitte en het gedrag van de (menselijke) geheven bleef de uitbuiting een feit en onderdelen van de mensenmaatschap- bestaanszekerheid de economische soort tegenover andere soorten slechts wijzigde slechts het systeem van de uit- pij te beschouwen als onaantastbare grondslag is, dan heeft het bestaan van accentueerde. Men beweerde verder: buiting. De uitbuiting bleek dus niet waarden. Als we hun waarde als waar- het proletariaat als voortbrengende klas- ‘De ellende van het proletariaat is ge- überhaupt aan het bestaan van een be- den echter in twijfel moeten trekken, se – en haar klasse-organisaties – voor volg van de uitbuiting onder de men- zittende klasse gebonden. Althans, de dan zijn we genoodzaakt, zowel ‘de ons slechts revolutionaire betekenis zo- sen. De uitbuiting vindt zijn oorzaak in bezittende klasse bleek niet de primaire waarde’ van bestaan van één of meer lang het stuwende krachten zijn, in over- het bestaan van uitbuitende klassen. oorzaak. Nog minder bleek de emanci- soevereine volken, als de ‘waarde’ van eenstemming met de vooruitgang. Het proletariaat moet de uitbuiting op- patie van het proletariaat te verwezenlij- bestaan van één of meer klassen te toet- Slechts zolang blijft het proletariaat, als heffen door de uitbuitende klassen op te ken door de opheffing van de klasse van sen aan een naar mijn mening voor allen voortbrengende klasse, een waarde heffen en “zuivere arbeidsverdeling’’ de privébezitters van productiemidde- bestaande onaantastbare waarde. Die waarop een revolutionair zijn waarhe- over te houden. De uitbuiting van men- len. Er gebeurde niets wat op emancipa- voor ons allen bestaande onaantastbare den bouwt. sen is een onzedelijke handeling, het tie leek. Want toen het gewicht van de waarde meen ik te vinden in de soort. privé-eigendom van de productiemid- bezittende klassen van de ruggen van Als we de soort, homo sapiens, beschou- 4 delen moet dus worden opgeheven. het proletariaat werd afgenomen, druk- wen als een voor ons mensen onaantast- We blijven nu nog even bij de oude so­ Daarmee is de uitbuiting opgeheven en te de staat op die ruggen een overeen- bare waarde, dan beschouwen we, met cialisten. Via de proletariërs, die leden het proletariaat geëmancipeerd.’ komstig gewicht. De Russische staat Bakoenin, het dienen van de vooruit- onder wat wij verstaan als kapitalisti- In enkele woorden van Proudhon, die nam eenvoudig een deel van de histori- gang van de soort als hoogste voor een sche verhoudingen, ontstond ruim een we samenvatten als de kern van zijn sche taak van de bezittende klassen mens geldende wet, en zien we die voor- eeuw geleden een maatschappijbe- werk Ou’ est-ce que la Propriété? (Wat is over. uitgang, met hem, als een beweging van schouwing. De stellingen waarop de in- eigendom?), zijn de opvattingen van de De socialisten die zich aan de theorie een minder volmaakt tot een meer vol- gewikkelde theorieën werden gebouwd oude socialisten en van de arbeidersbe- van de klassenstrijd hadden vastgeklon- maakt bestaan – waarvan de graad van waren ongeveer aldus: ‘De arbeider weging samen te vatten: gemeenschap ken bleken zich te hebben misrekend, be­staanszekerheid de economische heeft recht op de volle opbrengst van en eigendom zijn tegenstellingen. voor zover ze de opheffing van de uit- grond­­slag is. Daarom heeft het bestaan zijn werk. Dit is echter alleen mogelijk, Waarom bestaat eigendom als het on- buiting door de opheffing van het privé- van een soeverein volk – en vanzelfspre- wanneer de ganse maatschappij werkt: mogelijk en onrechtvaardig is. De reden bezit nastreefde en voor wat betreft de kend elke vorm waarin dat volk zijn één grote werkplaats. In die zin moet de is niet ver te zoeken: het ligt daarin dat rol van de staat, die ze slechts hadden soevereiniteit kenbaar maakt – voor ons arbeid een maatschappelijke taak zijn. de mens de rechtvaardigheid geschon- gezien als willoos instrument in handen slechts waarde, dus recht op bestaan, Inkomsten die dus niet voortvloeien uit den heeft. van de bezittende klassen. zolang het bestaan van dat volk in over- persoonlijke deelneming aan genoemde En Engels – ‘wetenschappelijk’ als geen Men kan natuurlijk het Russische ge- eenstemming is met de vooruitgang. maatschappelijke taak, zijn onzedelijk tweede en reeds socialist vóór Karl Marx beuren ‘de bonzen’ in de schoenen Slechts zolang blijft dat volk een waarde verkregen.’ – vroeg de burgerlijke economen naar schuiven, hen als gevallen engelen zien. waarop waarheden zijn te bouwen. Men negeerde zo de historische beteke- de ‘rechtvaardiging’ van het privé-ei- Als we de kluts kwijt zijn trekt het leer- Dezelfde redenering moet men bij de nis van het groeiende accumulatiever- gendom, want Engels vond dat deze ge- stuk van de zondeval nog altijd. Maar waardebepaling van klassen volgen. mogen van de soort in collectief ver- heel en al samenhing met de onzin om toch, als onze kalmte terugkeert, zullen Dus ook bij de waardebepaling van het band. Men zag over het hoofd dat homo toe te laten dat de aarde verkwanseld we een andere verklaring moeten zoe- proletariaat, dat is in de hedendaagse sapiens, door zijn geweldig toenemend werd. ken.

44 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 45 5 hoort ‘aan ons allemaal’. Maar zoals dividuen of groepen individuen, dan of- geen invloed van betekenis uit. De strijd tussen de zogenaamde socialis- ieder weet heeft de mens ‘de grond’ in fert de soort die bepaalde individuen of Wanneer het soortbelang in verband ten en kapitalisten bleek in wezen bezit genomen. Dat wil zeggen: de mens groepen. Het recht van bestaan van een met gewijzigde economische factoren slechts een strijd tussen groepen binnen verwijderde, door eigenbelang gedre- individu, of een maatschappelijke groep het dus eist, verandert de structuur van volksgemeenschappen – over de vorm ven, doodeenvoudig die wezens van de van individuen, wordt dus door het de maatschappij, en geen groep in de van uitbuiting en om het beheer van de in gebruik genomen grond, die zijn be- soortbelang bepaald. Geen individu maatschappij is in staat dit gebeuren te goederen van de volksgemeenschap. langen er niet dulden. Hij beheert daar- noch maatschappelijke groep kan dus verhinderen. De gezamenlijke bestaan- Voor de twistende volksgenoten bleef door ‘de grond’ als een waarde, door in zonder meer zeggen recht van bestaan de groeperingen binnen soortverband de volksgemeenschap echter soeverein. bezitneming, dus als beheerde waarde. te hebben, laat staan ‘zelfbeschikkings- vormen gezamenlijk de structuur van Het ‘zelfbeschikkingsrecht’ van de ‘De grond’ is dus een object van een in recht’ te hebben. Dat recht van bestaan de maatschappij, maar ook het bestaan volksgemeenschap was een onaantast- wezen collectief bezit, behoort de mens moet eerst worden getoetst aan het van de groeperingen is door soortbe- bare waarde, zowel voor fascisten als toe en wordt collectief door de mens als soortbelang. Dit geldt voor alle maat- lang bepaald en aan economische facto- anarchisten en communisten. soort beheerd. Er is slechts verschil in de schappelijke groepen. De roodhuiden ren gehouden. Wanneer niet het privébezit de wezenlij- vorm van het beheer van grond in collec- verkozen zich niet snel genoeg aan het Nu het vrijwel tot iedereen is doorge- ke oorzaak is van de uitbuiting, wat is tief bezit. De vorm van beheer kan bij- soortbelang aan te passen. Ze hielden drongen, dat we leven in een zogenaam- dan de oorzaak van het bestaan van uit- voorbeeld feodaal, kapitalistisch of het op ‘zelfbeschikking’ wat hen duur te de structuurcrisis, is het noodzakelijk buiting en van het bestaan van privébe- staatskapitalistisch heten, maar in feite staan kwam. Het veel besproken laco- eens wat meer aandacht te schenken aan zit? En wat is het doel van de uitbuiting blijft het beheer collectief. Wat wij dus nieke antwoord van een burgerlijk rech- de onderdelen van de maatschappelijke als ze niet ten doel heeft privébezit te onder privébezit van grond verstaan is ter aan een zogenaamde beklaagde – structuur. vormen? in wezen één van de vele vormen waar- ‘Recht om te leven? Daar ben ik nu juist Binnen het soortverband vindt men min Het doel van de uitbuiting is het vor- in het collectief bezit van de bodem tot zo zeker niet van’ – is dus niet zo of meer gesloten groepsformaties. De men en accumuleren van waarden. En – uiting komt. Bepaalde economische ver- dwaas. voornaamste zijn volksgemeenschap- dit lijkt me niet voor tegenspraak vat- houdingen bepalen de vorm waarin de De mensheid vormt en hervormt als pen in soeverein staatsverband. Daar­ baar – het vormen van waarden en uit- mens iets collectief beheert. Hij die met soort in zijn belang het maatschappelijk naast onderscheidt men groeperingen in buiting en privébezit heeft alleen zin bij beheer is belast is dus in wezen slechts verband. Het zo georganiseerd zijn klassenverband. De eigenaardigheid een tekort aan waarden. Lucht en water rentmeester van de soort – of rentmees- brengt voor de individuen van de soort van die verschillende formaties is, dat zijn bij ons waarden. Maar niemand ter des Heren, wat dichterlijk klinkt bepaalde voor- en nadelen, alsmede be- de individuen waardoor ze worden ge- denkt eraan de lucht als waarde te bezit- maar hetzelfde is. De duur van zijn paalde rechten en plichten met zich mee. vormd hun lidmaatschap niet tot één ten, te beheren, of lucht voort te bren- ‘rentmeesterlijk’ beheer wordt bepaald Zo nodig de plicht om van het leven af- groepsformatie bepalen. gen. Praktisch heeft de mensheid nooit door het soortbelang. stand te doen, zo nodig de plicht om Behalve tot het proletariaat als klasse bezit genomen van de lucht, noch collec- Door het collectief bezit van de bodem van een bepaalde manier van bestaan behoort bijvoorbeeld een proletariër ook tief, noch individueel. Het is dan ook zijn we in staat, in soortverband, waar- afstand te doen. nog tot één of andere volksgemeen- niet waar wat Ferdinand Domela den in praktisch onbegrensde hoeveel- schap. En zijn saamhorigheidsgevoel Nieuwenhuis zo parmantig heeft be- heid te scheppen en te accumuleren. Dit 6 verdeelt hij onregelmatig over de beide weert (in zijn Is Diefstal Eigendom?) dat accumuleren van waarden, waarop de De mensen leven in maatschappelijk verbanden waartoe hij behoort. Vandaag de lucht, ‘aan allemaal behoort’. De vooruitgang berust, is dus ook een col- verband; en dit maatschappelijk ver- overweegt bij de proletariër het saam- lucht behoort aan niemand. We gebrui- lectieve bezigheid in soortverband en band heeft een wisselende structuur, horigheidsgevoel in nationaal verband, ken er slechts van. Om aan ons of aan eveneens een soortbelang. Ieder indivi- waar binnen de onderlinge verhoudin- weet hij zich staatsburger, morgen zege- ‘iemand’ te behoren moet ‘de lucht’ dueel belang en ieder groepsbelang is in gen – dus de wijze waarop de verschil- viert zijn klasse-instinct en maakt hij eerst in bezit genomen worden. Dezelfde wezen dus ondergeschikt aan het soort- lende individuen, of groepen individu- zich wijs supernationaal te zijn. Deze blunder begaat Domela Nieuwenhuis belang. De accumulatie van waarden en bestaan, of kunnen bestaan – wordt wisselende sympathie voor de verschil- als hij het over ‘het licht’ heeft en het vindt zijn grond in de drift tot voortbe- bepaald. De structuur en haar verande- lende groeperingen is geen wispelturig- zonlicht bedoelt. Het zonlicht is ons staan van het individu of een groep in- ringen zijn bepaald door het soortbe- heid, die een specifiek proletarische ei- bezit niet, we gebruiken er slechts van. dividuen. Is het bestaan van de soort ge- lang in verband met economische facto- genschap kan worden genoemd. Ze Iets anders is het met ‘de grond’, die be- baat bij de opoffering van bepaalde in- ren. Kastenbelangen oefenen hierop geldt voor alle soortgenoten en wordt

46 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 47 5 hoort ‘aan ons allemaal’. Maar zoals dividuen of groepen individuen, dan of- geen invloed van betekenis uit. De strijd tussen de zogenaamde socialis- ieder weet heeft de mens ‘de grond’ in fert de soort die bepaalde individuen of Wanneer het soortbelang in verband ten en kapitalisten bleek in wezen bezit genomen. Dat wil zeggen: de mens groepen. Het recht van bestaan van een met gewijzigde economische factoren slechts een strijd tussen groepen binnen verwijderde, door eigenbelang gedre- individu, of een maatschappelijke groep het dus eist, verandert de structuur van volksgemeenschappen – over de vorm ven, doodeenvoudig die wezens van de van individuen, wordt dus door het de maatschappij, en geen groep in de van uitbuiting en om het beheer van de in gebruik genomen grond, die zijn be- soortbelang bepaald. Geen individu maatschappij is in staat dit gebeuren te goederen van de volksgemeenschap. langen er niet dulden. Hij beheert daar- noch maatschappelijke groep kan dus verhinderen. De gezamenlijke bestaan- Voor de twistende volksgenoten bleef door ‘de grond’ als een waarde, door in zonder meer zeggen recht van bestaan de groeperingen binnen soortverband de volksgemeenschap echter soeverein. bezitneming, dus als beheerde waarde. te hebben, laat staan ‘zelfbeschikkings- vormen gezamenlijk de structuur van Het ‘zelfbeschikkingsrecht’ van de ‘De grond’ is dus een object van een in recht’ te hebben. Dat recht van bestaan de maatschappij, maar ook het bestaan volksgemeenschap was een onaantast- wezen collectief bezit, behoort de mens moet eerst worden getoetst aan het van de groeperingen is door soortbe- bare waarde, zowel voor fascisten als toe en wordt collectief door de mens als soortbelang. Dit geldt voor alle maat- lang bepaald en aan economische facto- anarchisten en communisten. soort beheerd. Er is slechts verschil in de schappelijke groepen. De roodhuiden ren gehouden. Wanneer niet het privébezit de wezenlij- vorm van het beheer van grond in collec- verkozen zich niet snel genoeg aan het Nu het vrijwel tot iedereen is doorge- ke oorzaak is van de uitbuiting, wat is tief bezit. De vorm van beheer kan bij- soortbelang aan te passen. Ze hielden drongen, dat we leven in een zogenaam- dan de oorzaak van het bestaan van uit- voorbeeld feodaal, kapitalistisch of het op ‘zelfbeschikking’ wat hen duur te de structuurcrisis, is het noodzakelijk buiting en van het bestaan van privébe- staatskapitalistisch heten, maar in feite staan kwam. Het veel besproken laco- eens wat meer aandacht te schenken aan zit? En wat is het doel van de uitbuiting blijft het beheer collectief. Wat wij dus nieke antwoord van een burgerlijk rech- de onderdelen van de maatschappelijke als ze niet ten doel heeft privébezit te onder privébezit van grond verstaan is ter aan een zogenaamde beklaagde – structuur. vormen? in wezen één van de vele vormen waar- ‘Recht om te leven? Daar ben ik nu juist Binnen het soortverband vindt men min Het doel van de uitbuiting is het vor- in het collectief bezit van de bodem tot zo zeker niet van’ – is dus niet zo of meer gesloten groepsformaties. De men en accumuleren van waarden. En – uiting komt. Bepaalde economische ver- dwaas. voornaamste zijn volksgemeenschap- dit lijkt me niet voor tegenspraak vat- houdingen bepalen de vorm waarin de De mensheid vormt en hervormt als pen in soeverein staatsverband. Daar­ baar – het vormen van waarden en uit- mens iets collectief beheert. Hij die met soort in zijn belang het maatschappelijk naast onderscheidt men groeperingen in buiting en privébezit heeft alleen zin bij beheer is belast is dus in wezen slechts verband. Het zo georganiseerd zijn klassenverband. De eigenaardigheid een tekort aan waarden. Lucht en water rentmeester van de soort – of rentmees- brengt voor de individuen van de soort van die verschillende formaties is, dat zijn bij ons waarden. Maar niemand ter des Heren, wat dichterlijk klinkt bepaalde voor- en nadelen, alsmede be- de individuen waardoor ze worden ge- denkt eraan de lucht als waarde te bezit- maar hetzelfde is. De duur van zijn paalde rechten en plichten met zich mee. vormd hun lidmaatschap niet tot één ten, te beheren, of lucht voort te bren- ‘rentmeesterlijk’ beheer wordt bepaald Zo nodig de plicht om van het leven af- groepsformatie bepalen. gen. Praktisch heeft de mensheid nooit door het soortbelang. stand te doen, zo nodig de plicht om Behalve tot het proletariaat als klasse bezit genomen van de lucht, noch collec- Door het collectief bezit van de bodem van een bepaalde manier van bestaan behoort bijvoorbeeld een proletariër ook tief, noch individueel. Het is dan ook zijn we in staat, in soortverband, waar- afstand te doen. nog tot één of andere volksgemeen- niet waar wat Ferdinand Domela den in praktisch onbegrensde hoeveel- schap. En zijn saamhorigheidsgevoel Nieuwenhuis zo parmantig heeft be- heid te scheppen en te accumuleren. Dit 6 verdeelt hij onregelmatig over de beide weert (in zijn Is Diefstal Eigendom?) dat accumuleren van waarden, waarop de De mensen leven in maatschappelijk verbanden waartoe hij behoort. Vandaag de lucht, ‘aan allemaal behoort’. De vooruitgang berust, is dus ook een col- verband; en dit maatschappelijk ver- overweegt bij de proletariër het saam- lucht behoort aan niemand. We gebrui- lectieve bezigheid in soortverband en band heeft een wisselende structuur, horigheidsgevoel in nationaal verband, ken er slechts van. Om aan ons of aan eveneens een soortbelang. Ieder indivi- waar binnen de onderlinge verhoudin- weet hij zich staatsburger, morgen zege- ‘iemand’ te behoren moet ‘de lucht’ dueel belang en ieder groepsbelang is in gen – dus de wijze waarop de verschil- viert zijn klasse-instinct en maakt hij eerst in bezit genomen worden. Dezelfde wezen dus ondergeschikt aan het soort- lende individuen, of groepen individu- zich wijs supernationaal te zijn. Deze blunder begaat Domela Nieuwenhuis belang. De accumulatie van waarden en bestaan, of kunnen bestaan – wordt wisselende sympathie voor de verschil- als hij het over ‘het licht’ heeft en het vindt zijn grond in de drift tot voortbe- bepaald. De structuur en haar verande- lende groeperingen is geen wispelturig- zonlicht bedoelt. Het zonlicht is ons staan van het individu of een groep in- ringen zijn bepaald door het soortbe- heid, die een specifiek proletarische ei- bezit niet, we gebruiken er slechts van. dividuen. Is het bestaan van de soort ge- lang in verband met economische facto- genschap kan worden genoemd. Ze Iets anders is het met ‘de grond’, die be- baat bij de opoffering van bepaalde in- ren. Kastenbelangen oefenen hierop geldt voor alle soortgenoten en wordt

46 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 47 door economische factoren bepaald. De schappelijke structuur. Zo is dus de soe- energie en dus van mensen, aan intensi- gen arbeid. Het eten van individuen oorzaak van die sympathiewijziging of vereine staat, de klasse-organisatie en teit. Zo wordt de primitieve slavernij ge- baart geen zorg omdat de technische overdracht is niet moeilijk te vinden. Ze de bestaande structuur van de maat- volgd door loonslavernij en wordt ten ontwikkeling voorraden vormde en tot wordt bepaald door persoonlijke belan- schappij slechts bestaanbaar bij een te- slotte ook deze overbodig. in het absurde kan vormen. Slaat door gen. Immers, het nationale verband, ge- kort aan maatschappelijke goederen. Nadat de techniek in haar ontwikkeling de technische ontwikkeling het tekort in vormd door staatsburgers, heeft, afge- Heft men dit tekort aan maatschappelij- erin slaagt naast menselijke kracht nieu- zijn tegendeel om dan vervalt daarmee zien van tegenstellingen binnen de ke goederen op, dan heft men zowel de we energiebronnen in haar dienst te tevens de noodzaak tot distributie van volksgemeenschap, ten doel de belan- soevereine staten als de klasse-organisa- stellen, en de toenemende accumulatie die bepaalde maatschappelijke goede- gen der staatsburgers te dienen ten koste ties op, dan wijzigt zich de maatschap- in haar groei weet te mechaniseren, ren. Dan valt dus die verdeling als deel van de belangen van staatsburgers van pelijke structuur. Men vernietigt zo de wordt de wijze waarop arbeidskracht van onze collectieve arbeid weg en daar- andere nationaliteit. Terwijl een klasse- economische basis van het saamhorig- van individuen, in dienst van de meer- mee vervalt de werkzaamheid van hen organisatie de klassebelangen van zijn heidsgevoel, zowel in nationaal- als in waardevorming wordt benut, minder die voordien de distributie hadden te re- leden dient, of poogt te dienen, ten koste klasse-verband. Waar het dus voor revo- drastisch en loopt de waarde van men- gelen en ook hun economische beteke- van de individuen behorende tot een lutionairen om draait is, hoe het tekort selijke energie in het productieproces nis als groep valt weg. andere klasse. Een bourgeois en een aan maatschappelijke goederen opgehe- achteruit, om ten slotte praktisch als uit- Op dit kritieke moment hebben de indi- proletariër hebben als zodanig dus klas- ven wordt. Voor ons een bijzonder pro- buitingsobject waardeloos terzijde te viduen van de soort eenvoudig over te sebelangen, maar daarnaast ook natio- bleem, nu blijkt dat het proletariaat als worden gesteld. De voortbrenging der gaan tot het bevredigen van hun norma- nale belangen. En deze belangen komen klasse haar economische macht steeds middelen die voldoen moeten aan de le behoeften en elke redelijke rechts- nog al eens met elkaar in botsing. Eerst meer inboet, terwijl, wat ieder duidelijk voornaamste levensbehoeften van de grond om dit te verhinderen ontbreekt. als de klasse-organisatie, of de staat, de ziet, door de technische ontwikkeling soortgenoten eist ten slotte geen bijzon- Als Alarmist zie ik één en ander zich belangen van zijn leden niet voldoende inmiddels de grondslag reeds is gelegd dere menselijke inspanning meer; ter- dus zo ontwikkelen: de soevereine sta- dient, of in staat is te dienen, verdwijnt voor opheffing van dat tekort. Hoe evo- wijl er bovendien geen relatief tekort ten en de klassenorganisaties en alle re- of verzwakt het saamhorigheidsgevoel lueert nu het maatschappelijke leven, aan die middelen meer behoeft te zijn. ligieuze genootschappen, in de ruimste van de individuen binnen hun klasse- zonder de stuwkracht van het proletari- De menselijke energie zoekt naar een zin van het woord ontstaan, ontwikke- organisatie of hun nationaal verband. aat als dominerende klasse? De oplos- nieuw emplooi en luidt daarmee het len zich en gaan ten onder als een histo- De organisaties komen zo tot ontbin- sing ligt bij de technische ontwikkeling tijdperk van de vrije arbeid in: de eman- rische noodzaak ten dienste van het ding. Wil dus de maatschappelijke struc- zelf. cipatie van de loonslaven als loonslaven is soortbelang. Wij zien dit alles gebonden tuur zich grondig wijzigen, dan moet De wijze waarop de mensheid waarden hiermee een feit. aan de historische periode van het rela- het saamhorigheidsgevoel zowel in in bezit nam of accumuleerde en waar- Is dus aanvankelijk de toename van tieve tekort en erkennen de betrekkelij- klasse- als nationaal verband verloren den schiep en zo zijn accumulatiever- maatschappelijke goederen slechts mo- ke nuttigheid ten dienste van de uit- gaan en moeten de klasse- of nationale mogen deed toenemen, berustte aan- gelijk door individuen, behorende tot bouw van het productieapparaat gedu- organisatievormen tot ontbinding ko­ vankelijk grotendeels op de uitbuiting het soortverband, uit te buiten, de tech- rende die bepaalde historische periode. men. van eigen, dus menselijke, energie. niek verplaatst die uitbuiting van men- De ontwikkeling heeft dus eens het be- Welke belangen vormen nu de grond- Zolang dit zo was had de menselijke selijke spieren op andere energiebron- staan van de soevereine staten met haar slag, zowel voor klasse- als nationale energie, kwantitatief, voor de soort bij- nen, maakt overmatige menselijke in- onderlinge tegenstellingen, alsmede de saamhorigheid? Dat zijn de belangen, zondere waarde in dienst van de ont- spanning en onderlinge, rationele, ar- klassentegenstellingen, geëist. Thans die iedereen heeft bij de verdeling van wikkeling. Het is begrijpelijk dat die beidsverdeling zinloos, evenals het stre- eist de ontwikkeling de vernietiging van de in beperkte voorraad aanwezig zijn- menselijke energie dus binnen het soort- ven naar de rationele arbeidsverdeling dat, waarvan ze eens het ontstaan en het de verbruiksartikelen. verband intensief werd benut, ten voor- van de zogenaamde socialisten. Zo bestaan eiste. dele van de accumulatie gedurende de scheidt de technische ontwikkeling de 7 historische periode van het relatieve te- verbonden begrippen eten en werken. 8 Het tekort aan bepaalde goederen, is kort. De mogelijkheid het eten van individu- Welke wegen kunnen wij nu behande- dus zowel de economische basis van de Naarmate de techniek zich ontwikkelde en voorradig te hebben wordt niet meer len? groepssaamhorigheid, als de economi- en het accumulatievermogen toenam bepaald door de voortbrenging van in- Het productieapparaat, in plaats van sche basis van de hedendaagse maat- verloor de uitbuiting van menselijke dividuen langs de weg van de gedwon- steeds meer zogenaamde onterfden te

48 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 49 door economische factoren bepaald. De schappelijke structuur. Zo is dus de soe- energie en dus van mensen, aan intensi- gen arbeid. Het eten van individuen oorzaak van die sympathiewijziging of vereine staat, de klasse-organisatie en teit. Zo wordt de primitieve slavernij ge- baart geen zorg omdat de technische overdracht is niet moeilijk te vinden. Ze de bestaande structuur van de maat- volgd door loonslavernij en wordt ten ontwikkeling voorraden vormde en tot wordt bepaald door persoonlijke belan- schappij slechts bestaanbaar bij een te- slotte ook deze overbodig. in het absurde kan vormen. Slaat door gen. Immers, het nationale verband, ge- kort aan maatschappelijke goederen. Nadat de techniek in haar ontwikkeling de technische ontwikkeling het tekort in vormd door staatsburgers, heeft, afge- Heft men dit tekort aan maatschappelij- erin slaagt naast menselijke kracht nieu- zijn tegendeel om dan vervalt daarmee zien van tegenstellingen binnen de ke goederen op, dan heft men zowel de we energiebronnen in haar dienst te tevens de noodzaak tot distributie van volksgemeenschap, ten doel de belan- soevereine staten als de klasse-organisa- stellen, en de toenemende accumulatie die bepaalde maatschappelijke goede- gen der staatsburgers te dienen ten koste ties op, dan wijzigt zich de maatschap- in haar groei weet te mechaniseren, ren. Dan valt dus die verdeling als deel van de belangen van staatsburgers van pelijke structuur. Men vernietigt zo de wordt de wijze waarop arbeidskracht van onze collectieve arbeid weg en daar- andere nationaliteit. Terwijl een klasse- economische basis van het saamhorig- van individuen, in dienst van de meer- mee vervalt de werkzaamheid van hen organisatie de klassebelangen van zijn heidsgevoel, zowel in nationaal- als in waardevorming wordt benut, minder die voordien de distributie hadden te re- leden dient, of poogt te dienen, ten koste klasse-verband. Waar het dus voor revo- drastisch en loopt de waarde van men- gelen en ook hun economische beteke- van de individuen behorende tot een lutionairen om draait is, hoe het tekort selijke energie in het productieproces nis als groep valt weg. andere klasse. Een bourgeois en een aan maatschappelijke goederen opgehe- achteruit, om ten slotte praktisch als uit- Op dit kritieke moment hebben de indi- proletariër hebben als zodanig dus klas- ven wordt. Voor ons een bijzonder pro- buitingsobject waardeloos terzijde te viduen van de soort eenvoudig over te sebelangen, maar daarnaast ook natio- bleem, nu blijkt dat het proletariaat als worden gesteld. De voortbrenging der gaan tot het bevredigen van hun norma- nale belangen. En deze belangen komen klasse haar economische macht steeds middelen die voldoen moeten aan de le behoeften en elke redelijke rechts- nog al eens met elkaar in botsing. Eerst meer inboet, terwijl, wat ieder duidelijk voornaamste levensbehoeften van de grond om dit te verhinderen ontbreekt. als de klasse-organisatie, of de staat, de ziet, door de technische ontwikkeling soortgenoten eist ten slotte geen bijzon- Als Alarmist zie ik één en ander zich belangen van zijn leden niet voldoende inmiddels de grondslag reeds is gelegd dere menselijke inspanning meer; ter- dus zo ontwikkelen: de soevereine sta- dient, of in staat is te dienen, verdwijnt voor opheffing van dat tekort. Hoe evo- wijl er bovendien geen relatief tekort ten en de klassenorganisaties en alle re- of verzwakt het saamhorigheidsgevoel lueert nu het maatschappelijke leven, aan die middelen meer behoeft te zijn. ligieuze genootschappen, in de ruimste van de individuen binnen hun klasse- zonder de stuwkracht van het proletari- De menselijke energie zoekt naar een zin van het woord ontstaan, ontwikke- organisatie of hun nationaal verband. aat als dominerende klasse? De oplos- nieuw emplooi en luidt daarmee het len zich en gaan ten onder als een histo- De organisaties komen zo tot ontbin- sing ligt bij de technische ontwikkeling tijdperk van de vrije arbeid in: de eman- rische noodzaak ten dienste van het ding. Wil dus de maatschappelijke struc- zelf. cipatie van de loonslaven als loonslaven is soortbelang. Wij zien dit alles gebonden tuur zich grondig wijzigen, dan moet De wijze waarop de mensheid waarden hiermee een feit. aan de historische periode van het rela- het saamhorigheidsgevoel zowel in in bezit nam of accumuleerde en waar- Is dus aanvankelijk de toename van tieve tekort en erkennen de betrekkelij- klasse- als nationaal verband verloren den schiep en zo zijn accumulatiever- maatschappelijke goederen slechts mo- ke nuttigheid ten dienste van de uit- gaan en moeten de klasse- of nationale mogen deed toenemen, berustte aan- gelijk door individuen, behorende tot bouw van het productieapparaat gedu- organisatievormen tot ontbinding ko­ vankelijk grotendeels op de uitbuiting het soortverband, uit te buiten, de tech- rende die bepaalde historische periode. men. van eigen, dus menselijke, energie. niek verplaatst die uitbuiting van men- De ontwikkeling heeft dus eens het be- Welke belangen vormen nu de grond- Zolang dit zo was had de menselijke selijke spieren op andere energiebron- staan van de soevereine staten met haar slag, zowel voor klasse- als nationale energie, kwantitatief, voor de soort bij- nen, maakt overmatige menselijke in- onderlinge tegenstellingen, alsmede de saamhorigheid? Dat zijn de belangen, zondere waarde in dienst van de ont- spanning en onderlinge, rationele, ar- klassentegenstellingen, geëist. Thans die iedereen heeft bij de verdeling van wikkeling. Het is begrijpelijk dat die beidsverdeling zinloos, evenals het stre- eist de ontwikkeling de vernietiging van de in beperkte voorraad aanwezig zijn- menselijke energie dus binnen het soort- ven naar de rationele arbeidsverdeling dat, waarvan ze eens het ontstaan en het de verbruiksartikelen. verband intensief werd benut, ten voor- van de zogenaamde socialisten. Zo bestaan eiste. dele van de accumulatie gedurende de scheidt de technische ontwikkeling de 7 historische periode van het relatieve te- verbonden begrippen eten en werken. 8 Het tekort aan bepaalde goederen, is kort. De mogelijkheid het eten van individu- Welke wegen kunnen wij nu behande- dus zowel de economische basis van de Naarmate de techniek zich ontwikkelde en voorradig te hebben wordt niet meer len? groepssaamhorigheid, als de economi- en het accumulatievermogen toenam bepaald door de voortbrenging van in- Het productieapparaat, in plaats van sche basis van de hedendaagse maat- verloor de uitbuiting van menselijke dividuen langs de weg van de gedwon- steeds meer zogenaamde onterfden te

48 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 49 absorberen, ontheft plotseling, nadat ze den proletariërs, datgene machtig te moeten bewegen in de richting, die door mis­­dadig is. ons relatief tekort aan maatschappelijke worden wat ze behoeven. En uit deze het omslaan van het relatieve tekort bin- De Alarmisten weten dat wij als soort- goederen heeft overwonnen, steeds nieuwe groeiende eenheid van degenen nen soortverband in zijn tegendeel genoten zelfs gedwongen zullen wor- meer proletariërs van hun dienst als die gedwongen handelen groeit een wordt bepaald. den te nemen en tot het propageren van schakels in de lopende band van het nieuwe ideologie. het nemen en dat dit alles plaats vinden productieproces. En dit veroorzaakt Weliswaar zijn we nog niet ver wat die 9 zal ondanks het verzet van remmende conflicten tussen de proletariërs onder- eenheid betreft. Want voorlopig aan- We herhalen. De zogenaamde arbeiders- klasse-organisaties en remmende soeve- ling. De klassesaamhorigheid versplin- vaarden degenen die in strijd met de beweging stelt zich op het standpunt reine volksgemeenschappen. Ondanks tert, de klasse valt uiteen. Hoewel steeds conventie handelen de volle consequen- dat het proletariaat, als voortbrengende dit alles is dankzij de technische ontwik- meer proletarische energie wordt uitge- ties van hun daden nog niet, overzien ze klasse, tot taak heeft de voortbrenging keling onze emancipatie verzekerd. worpen, neemt de voortbrengingsmo- niet of trachten er uit opportunistische te gaan regelen en de voortbrengselen te Constateren we dat de toestand van de gelijkheid in razend tempo toe. Zo overwegingen aan te ontkomen. De distribueren. Een taak waarvoor de in- arbeidersbeweging, dankzij de techni- wordt in soortverband de uitbuiting van stempelende werkloze, die van zijn standhouding van oude – of de vorming sche ontwikkeling, hopeloos is en dat de het proletariaat, als voortbrengende steun onmogelijk kan bestaan, doet alsof van nieuwe klasse-organisaties nodig is. revolutionaire elementen, die ze omvat, klasse, onmogelijk, zinloos en tot een hij ervan bestaat, terwijl de middenstan- Een taak die aanvankelijk de bourgeoi- haar noodwendig de rug zullen toeke- absurditeit. Daarmee vernietigt de ma- der op de rand van zijn bankroet z’n sie als klasse ten deel viel. ren. Voor de arbeiders daarentegen ziet chine tevens de economische basis, krediet uitbuit en zichzelf en anderen De Alarmisten – ik wijs hier op hun niet de toestand er rooskleurig uit. De loon- waarop de uitbuitende klasse zich als wijs maakt, dat ‘diefstal’ en ‘oplichting’ weerlegde stellingen Alarm 1934 – noe- slaven worden als loonslaven bevrijd. zodanig staande hield. Waar uitbuiting ingemeen is, en dat ‘na de crisis’ door men het standpunt om het proletariaat Ze hebben zich slechts los te maken van doelloos is kan geen uitbuitende klasse hem alles betaald wordt. Met de stem- als voortbrengende klasse te organise- klasse- en nationale vooroordelen en bestaan. Door één en ander gaat dus pelende werkloze proletariër is hij het in ren voor die haar door de arbeidersbe- hun inzicht wordt verhelderd. Ze zien zowel de klassesolidariteit van het pro- zoverre eens, dat hij nu zwendelen weging toegedachte, maar intussen his- dan dat ze als soortgenoten er slechts letariaat als voortbrengende klasse, als moet, omdat Colijn, of een ander, de torisch verouderde rol a-sociaal, dus toe hebben over te gaan te handelen die van de bourgeoisie als uitbuitende oorzaak van zijn moeilijkheden is en hij contrarevolutionair. overeenkomstig hun directe behoeften. klasse verloren en slaan hun klasse-ide- verwacht hetzij door Alberda, Mussert Hier wordt dus het proletariaat als klas- Zodoende werken ze aan de vernieu- ologieën terug in een materie. of Louis de Visser of per arbeidersraad se een rol toebedacht, waarmee de wing van de maatschappelijke structuur De tot de voortbrenging als werkende aan zijn moeilijkheden te ontkomen. staats­lieden van onverschillig welke en geven ze de maatschappij een nieuw en werkloze staande individuen van Maar noodgedwongen zal het groeien- rich­ting, geen raad mee weten. Een rol aspect. Zo heeft de oude leus ‘Proletariërs alle klassen botsen allereerst binnen de de totaal van hen, die vastlopen en in waarin die staatslieden met inbegrip aller landen verenigt u’ afgedaan en is grenzen van hun klasse op hun klasse- strijd handelen met de conventionele van de bourgeoisie als klasse, zich met alle georganiseer in die geest belache- genoten. Proletarische noch burgerlijke opvattingen, de volle consequentie van bovenmenselijke inspanning door lijk. Waar we ons daarentegen mee kun- idealen hebben inhoud meer. hun daden moeten aanvaarden; zal dit kunst­­­matige tekorten te scheppen, nog nen verenigen, zijn enkele eens door Zo versplintert de machine, als instru- groeiend totaal zich tot een nieuwe een- even staande kunnen houden. Max Stirner neergeschreven woorden. ment in dienst van de vooruitgang, de heid vormen; en, als een nieuwe orden- Een troost voor onze vrienden van de Het zijn woorden die nu voor ons – die saamhorigheid, dat is de solidariteit van de kracht de verhoudingen vernieuwen arbeidersbeweging is, dat de Alarmisten onze zaak op de mensheid stellen – hen die niet meer samen horen. en beoordelen in verband met de gewij- aan die malligheid van de arbeidersbe- dankzij de technische ontwikkeling een Anderzijds dwingt de machine steeds zigde productieverhoudingen. weging jaren hebben meegedaan. rechtsbasis hebben verkregen en ons de grotere aantallen – uit de productie en En deze nieuwe ordenende kracht zal in De Alarmisten constateren daarentegen richting wijzen die wij te gaan hebben. circulatie verwijderden – hun behoeften haar ontwikkeling de revolutionaire ele- nu, dat dankzij de technische ontwikke- Max Stirner schreef zo ongeveer: Zij die op een andere wijze te bevredigen dan menten, uit de aan versplintering prijs- ling alle soortgenoten het recht hebben verwaarloosd worden, hebben de langs de gebruikelijke weg, dat is de gegeven oude maatschappelijke groepe- gekregen om hun normale behoeften te moed. weg via wisseling van uit arbeid verkre- ringen, tot zich trekken. bevredigen en dat elke verhindering Het komt er slechts op aan dat het res- gen equivalenten. Ze dwingt – op straffe De revolutionaire elementen van de van de pogingen, die zij in die richting pectvolle plebs eindelijk leert te nemen van ondergang – de middenstanders die soort – ongeacht hun maatschappelijke aanwenden, onmaatschappelijk, dus wat het nodig heeft. ten ondergaan en de werkloos gewor- positie – zullen zich dus daadwerkelijk

50 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 51 absorberen, ontheft plotseling, nadat ze den proletariërs, datgene machtig te moeten bewegen in de richting, die door mis­­dadig is. ons relatief tekort aan maatschappelijke worden wat ze behoeven. En uit deze het omslaan van het relatieve tekort bin- De Alarmisten weten dat wij als soort- goederen heeft overwonnen, steeds nieuwe groeiende eenheid van degenen nen soortverband in zijn tegendeel genoten zelfs gedwongen zullen wor- meer proletariërs van hun dienst als die gedwongen handelen groeit een wordt bepaald. den te nemen en tot het propageren van schakels in de lopende band van het nieuwe ideologie. het nemen en dat dit alles plaats vinden productieproces. En dit veroorzaakt Weliswaar zijn we nog niet ver wat die 9 zal ondanks het verzet van remmende conflicten tussen de proletariërs onder- eenheid betreft. Want voorlopig aan- We herhalen. De zogenaamde arbeiders- klasse-organisaties en remmende soeve- ling. De klassesaamhorigheid versplin- vaarden degenen die in strijd met de beweging stelt zich op het standpunt reine volksgemeenschappen. Ondanks tert, de klasse valt uiteen. Hoewel steeds conventie handelen de volle consequen- dat het proletariaat, als voortbrengende dit alles is dankzij de technische ontwik- meer proletarische energie wordt uitge- ties van hun daden nog niet, overzien ze klasse, tot taak heeft de voortbrenging keling onze emancipatie verzekerd. worpen, neemt de voortbrengingsmo- niet of trachten er uit opportunistische te gaan regelen en de voortbrengselen te Constateren we dat de toestand van de gelijkheid in razend tempo toe. Zo overwegingen aan te ontkomen. De distribueren. Een taak waarvoor de in- arbeidersbeweging, dankzij de techni- wordt in soortverband de uitbuiting van stempelende werkloze, die van zijn standhouding van oude – of de vorming sche ontwikkeling, hopeloos is en dat de het proletariaat, als voortbrengende steun onmogelijk kan bestaan, doet alsof van nieuwe klasse-organisaties nodig is. revolutionaire elementen, die ze omvat, klasse, onmogelijk, zinloos en tot een hij ervan bestaat, terwijl de middenstan- Een taak die aanvankelijk de bourgeoi- haar noodwendig de rug zullen toeke- absurditeit. Daarmee vernietigt de ma- der op de rand van zijn bankroet z’n sie als klasse ten deel viel. ren. Voor de arbeiders daarentegen ziet chine tevens de economische basis, krediet uitbuit en zichzelf en anderen De Alarmisten – ik wijs hier op hun niet de toestand er rooskleurig uit. De loon- waarop de uitbuitende klasse zich als wijs maakt, dat ‘diefstal’ en ‘oplichting’ weerlegde stellingen Alarm 1934 – noe- slaven worden als loonslaven bevrijd. zodanig staande hield. Waar uitbuiting ingemeen is, en dat ‘na de crisis’ door men het standpunt om het proletariaat Ze hebben zich slechts los te maken van doelloos is kan geen uitbuitende klasse hem alles betaald wordt. Met de stem- als voortbrengende klasse te organise- klasse- en nationale vooroordelen en bestaan. Door één en ander gaat dus pelende werkloze proletariër is hij het in ren voor die haar door de arbeidersbe- hun inzicht wordt verhelderd. Ze zien zowel de klassesolidariteit van het pro- zoverre eens, dat hij nu zwendelen weging toegedachte, maar intussen his- dan dat ze als soortgenoten er slechts letariaat als voortbrengende klasse, als moet, omdat Colijn, of een ander, de torisch verouderde rol a-sociaal, dus toe hebben over te gaan te handelen die van de bourgeoisie als uitbuitende oorzaak van zijn moeilijkheden is en hij contrarevolutionair. overeenkomstig hun directe behoeften. klasse verloren en slaan hun klasse-ide- verwacht hetzij door Alberda, Mussert Hier wordt dus het proletariaat als klas- Zodoende werken ze aan de vernieu- ologieën terug in een materie. of Louis de Visser of per arbeidersraad se een rol toebedacht, waarmee de wing van de maatschappelijke structuur De tot de voortbrenging als werkende aan zijn moeilijkheden te ontkomen. staats­lieden van onverschillig welke en geven ze de maatschappij een nieuw en werkloze staande individuen van Maar noodgedwongen zal het groeien- rich­ting, geen raad mee weten. Een rol aspect. Zo heeft de oude leus ‘Proletariërs alle klassen botsen allereerst binnen de de totaal van hen, die vastlopen en in waarin die staatslieden met inbegrip aller landen verenigt u’ afgedaan en is grenzen van hun klasse op hun klasse- strijd handelen met de conventionele van de bourgeoisie als klasse, zich met alle georganiseer in die geest belache- genoten. Proletarische noch burgerlijke opvattingen, de volle consequentie van bovenmenselijke inspanning door lijk. Waar we ons daarentegen mee kun- idealen hebben inhoud meer. hun daden moeten aanvaarden; zal dit kunst­­­matige tekorten te scheppen, nog nen verenigen, zijn enkele eens door Zo versplintert de machine, als instru- groeiend totaal zich tot een nieuwe een- even staande kunnen houden. Max Stirner neergeschreven woorden. ment in dienst van de vooruitgang, de heid vormen; en, als een nieuwe orden- Een troost voor onze vrienden van de Het zijn woorden die nu voor ons – die saamhorigheid, dat is de solidariteit van de kracht de verhoudingen vernieuwen arbeidersbeweging is, dat de Alarmisten onze zaak op de mensheid stellen – hen die niet meer samen horen. en beoordelen in verband met de gewij- aan die malligheid van de arbeidersbe- dankzij de technische ontwikkeling een Anderzijds dwingt de machine steeds zigde productieverhoudingen. weging jaren hebben meegedaan. rechtsbasis hebben verkregen en ons de grotere aantallen – uit de productie en En deze nieuwe ordenende kracht zal in De Alarmisten constateren daarentegen richting wijzen die wij te gaan hebben. circulatie verwijderden – hun behoeften haar ontwikkeling de revolutionaire ele- nu, dat dankzij de technische ontwikke- Max Stirner schreef zo ongeveer: Zij die op een andere wijze te bevredigen dan menten, uit de aan versplintering prijs- ling alle soortgenoten het recht hebben verwaarloosd worden, hebben de langs de gebruikelijke weg, dat is de gegeven oude maatschappelijke groepe- gekregen om hun normale behoeften te moed. weg via wisseling van uit arbeid verkre- ringen, tot zich trekken. bevredigen en dat elke verhindering Het komt er slechts op aan dat het res- gen equivalenten. Ze dwingt – op straffe De revolutionaire elementen van de van de pogingen, die zij in die richting pectvolle plebs eindelijk leert te nemen van ondergang – de middenstanders die soort – ongeacht hun maatschappelijke aanwenden, onmaatschappelijk, dus wat het nodig heeft. ten ondergaan en de werkloos gewor- positie – zullen zich dus daadwerkelijk

50 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 51 Ondanks het geleuter van Huizinga en dag belachelijker in mijn ogen. En waar- GERARD VAN HET REVE EN NOG WAT het holle gezwets van Gans lees ik De om? God is in mijn ogen slechts aan- Telegraaf toch vrij regelmatig. Overigens vaardbaar als ideële top van de patriar- Piet Kooijman spant De Telegraaf wat gezwets betreft chale hiërarchie gedurende een bepaald niet altijd de kroon. Dat ik het blad lees historisch tijdperk. Kooijman publiceerde na de Tweede Wereldoorlog regelmatig commentaren in De Vrije zal wel daarin zitten dat mij gedurende In mijn gedachtegang gaat God – in en Socialist, het door Gerhard Rijnders geredigeerde en uitgegeven anarchistische weekblad. mijn gevangenisjaren jarenlang door door het patriarchaat ontstaan – met dat Nadat in 1961, jaren na Rijnders overlijden, Wim de Lobel die taken op zich genomen had leden van de redactie – via Johan patriarchaat ter ziele. Onze Lieve Vader en het blad omgedoopt had in De Vrije, nam de frequentie van Kooijmans commentaren en Lodewijk – regelmatig actuele foto’s wordt geacht in soortverband ‘recht- andere artikelen, vaak ondertekend met PAK, toe. In die tijd – de eerste helft van de jaren werden toegezonden. Die foto’s waren vaardig’ te distribueren bij een tekort zestig – schreef Kooijman ook (weer) over allerlei aspecten en consequenties van zijn in de in die tijd voor mij van niet te onder- aan middelen van vitaal belang. Heft jaren dertig ontwikkelde maatschappijfilosofie. schatten betekenis. Dag- en weekbladen men dit tekort op dan heft men het pa- Het leidde, misschien meer nog dan bijna drie decennia eerder, soms tot heftige discussies werden uit de gevangenissen zorgvul- triarchaat op en daarmee verdwijnt de met andere anarchisten in het weekblad (later maandblad) en vrijwel steeds werd hij daarbij dig geweerd en met de correspondentie eerlijk distribuerende Vader in de verge- gesteund door De Lobel. Een treffend voorbeeld van die commentaren is het hierna volgende van de gevangenen placht men rigou- telheid. artikel, dat oorspronkelijk verscheen in De Vrije van mei 1966. Kooijman greep daarin terug reus om te springen. Zo vatte in die naar zijn artikelen over god en godsdienst die hij eind jaren dertig had gepubliceerd. En hij dagen ‘de democratie’ de vrije menings- Wat Van het Reve kwelt is het gevolg betrok ook het patriarchaat erbij. uiting en -vorming op. Het Oranje Hotel van opgedane ervaring met en onder so- Op basis van de door hem ontwikkelde theorie dat de arbeidersklasse zijn revolutionaire be- is niet door de nationaalsocialisten ge- cialisten, die hun luchtkastelen op de ar- tekenis verloren had en de toekomst aan de gedeklasseerden was, nam Kooijman in de loop bouwd, maar alleen tijdelijk in gebruik beidersklasse hadden gebouwd. En wier van de jaren dertig standpunten in die soms sterk afweken van de gebruikelijke opvattingen overgenomen. luchtkastelen ineenstortten. Van het in anarchistische kringen. Vanwege die tegendraadse standpunten kregen zijn opvattingen Maar om niet te ver af te dwalen, men Reve is nog te sterk aan dat socialisti- mogelijk minder aandacht dan ze objectief gezien verdienden. Zo nam hij bijvoorbeeld dwars zou kunnen zeggen dat van mijn sym- sche milieu gebonden om objectief te tegen de gangbare mening van anarchisten en andere progressieve mensen over geboortere- pathie voor de oude redactie van De kunnen beoordelen in hoeverre ‘het so- geling het traditionele grote gezin in bescherming. Ook keerde hij zich tegen steun aan het Telegraaf – wat is er van de invloed van cialisme’ van revolutionaire betekenis is (anarchistische) proletariaat in de burgeroorlog (1936-1939) in Spanje, want dit was een bij Barbarossa overgebleven? – toch iets af- geweest in de evolutie van de soort. In voorbaat verloren strijd. Een andere kwestie waarin hij een tegendraads standpunt innam straalt op de tegenwoordige. En zo las ik zijn verbittering is hij rancuneus en wil betrof de betekenis van godsdienst. In zijn zevende Alarm-stelling in 1934 had hij daarover nogal geïnteresseerd het artikel van Ab hij het kind met het badwater overboord opgemerkt dat alle bestaande vormen van eredienst door het verlies van hun economische Visser over Gerard van het Reve. Ab gooien, met God en liefde als steun in de basis – dat wil zeggen het relatieve tekort aan maatschappelijke goederen – hun ondergang Visser vindt het mystieke gedoe van rug. Maar daardoor valt hij eerstdaags tegemoet gingen. Van het Reve in de grond van de zaak zelf over boord met zijn God en godzoe- In het najaar van 1937 kwam er een toelichting op die stelling in de vorm van een artikel iets van de verleden tijd, en dat kan ik kende vriendjes. Voor wie God in liefde van Kooijman, getiteld ‘Over god en godsdienst’, dat de redactie van Alarm echter weiger- met hem eens zijn. De liefde- en godzoe- gevonden heeft is het zaak hem zo snel de te plaatsen. Dit (derde) Alarm verscheen van januari 1937 tot oktober 1939. Kooijman, kers à la Van het Reve worden met de mogelijk weer te verliezen. die in die tijd een boekhandel in de Haagse Wagenstraat dreef, speelde redactioneel daarin een heel wat minder dominante rol dan in het (tweede) Alarm van 1932-1933. Het genoemde artikel verscheen nu in De Vrije Socialist van 24 november 1937. Daarin be- nadrukte Kooijman – in het voetspoor van de Duitse materialistische filosoof Feuerbach – BIJ DE TEKSTEN VAN PIET KOOIJMAN Om een zo groot mogelijke leesbaarheid te verkrijgen zijn de teksten van Piet Kooijman in dit dat god een schepping is van de mens. Weliswaar is god een fantasie, maar wel een functi- nummer omgezet in thans gangbare spelling en in hedendaagse schrijftaal. Indien deze teksten onele fantasie. Daarom verwierp Kooijman de godsdienst niet, mits deze maar gericht was desondanks niet optimaal begrijpelijk waren is er voor gekozen om de volgorde van woorden op het belang van de soort, en dus het individuele belang en groepsbelangen oversteeg. Het in een zin te wijzigen, dan wel – in enkele gevallen – een of meer woorden toe te voegen of te artikel leidde tot een polemiek met redacteur Bart Haan van Alarm. Ook Leo Hornstra schrappen. Bovendien zijn verouderde aanduidingen en zinswendingen vervangen door nu al- gemeen gebruikelijke. Tevens zijn vanuit dit oogpunt van leesbaarheid tussenkoppen, para- (schrijvend onder het pseudoniem ELHA) mengde zich in die discussie en koos daarbij par- graafaanduidingen en witregels toegevoegd. Bij dit redigeren is er steeds naar gestreefd om tij voor Kooijman met zijn artikel ‘Over de sociale functie van de godsdienst’, dat in het hetgeen Kooijman in zijn teksten heeft willen stellen zo veel mogelijk recht te doen en tegelijk, maandblad Bevrijding van juli 1938 verscheen. (HR) waar wenselijk, te verduidelijken. (Hans Ramaer)

52 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 53 Ondanks het geleuter van Huizinga en dag belachelijker in mijn ogen. En waar- GERARD VAN HET REVE EN NOG WAT het holle gezwets van Gans lees ik De om? God is in mijn ogen slechts aan- Telegraaf toch vrij regelmatig. Overigens vaardbaar als ideële top van de patriar- Piet Kooijman spant De Telegraaf wat gezwets betreft chale hiërarchie gedurende een bepaald niet altijd de kroon. Dat ik het blad lees historisch tijdperk. Kooijman publiceerde na de Tweede Wereldoorlog regelmatig commentaren in De Vrije zal wel daarin zitten dat mij gedurende In mijn gedachtegang gaat God – in en Socialist, het door Gerhard Rijnders geredigeerde en uitgegeven anarchistische weekblad. mijn gevangenisjaren jarenlang door door het patriarchaat ontstaan – met dat Nadat in 1961, jaren na Rijnders overlijden, Wim de Lobel die taken op zich genomen had leden van de redactie – via Johan patriarchaat ter ziele. Onze Lieve Vader en het blad omgedoopt had in De Vrije, nam de frequentie van Kooijmans commentaren en Lodewijk – regelmatig actuele foto’s wordt geacht in soortverband ‘recht- andere artikelen, vaak ondertekend met PAK, toe. In die tijd – de eerste helft van de jaren werden toegezonden. Die foto’s waren vaardig’ te distribueren bij een tekort zestig – schreef Kooijman ook (weer) over allerlei aspecten en consequenties van zijn in de in die tijd voor mij van niet te onder- aan middelen van vitaal belang. Heft jaren dertig ontwikkelde maatschappijfilosofie. schatten betekenis. Dag- en weekbladen men dit tekort op dan heft men het pa- Het leidde, misschien meer nog dan bijna drie decennia eerder, soms tot heftige discussies werden uit de gevangenissen zorgvul- triarchaat op en daarmee verdwijnt de met andere anarchisten in het weekblad (later maandblad) en vrijwel steeds werd hij daarbij dig geweerd en met de correspondentie eerlijk distribuerende Vader in de verge- gesteund door De Lobel. Een treffend voorbeeld van die commentaren is het hierna volgende van de gevangenen placht men rigou- telheid. artikel, dat oorspronkelijk verscheen in De Vrije van mei 1966. Kooijman greep daarin terug reus om te springen. Zo vatte in die naar zijn artikelen over god en godsdienst die hij eind jaren dertig had gepubliceerd. En hij dagen ‘de democratie’ de vrije menings- Wat Van het Reve kwelt is het gevolg betrok ook het patriarchaat erbij. uiting en -vorming op. Het Oranje Hotel van opgedane ervaring met en onder so- Op basis van de door hem ontwikkelde theorie dat de arbeidersklasse zijn revolutionaire be- is niet door de nationaalsocialisten ge- cialisten, die hun luchtkastelen op de ar- tekenis verloren had en de toekomst aan de gedeklasseerden was, nam Kooijman in de loop bouwd, maar alleen tijdelijk in gebruik beidersklasse hadden gebouwd. En wier van de jaren dertig standpunten in die soms sterk afweken van de gebruikelijke opvattingen overgenomen. luchtkastelen ineenstortten. Van het in anarchistische kringen. Vanwege die tegendraadse standpunten kregen zijn opvattingen Maar om niet te ver af te dwalen, men Reve is nog te sterk aan dat socialisti- mogelijk minder aandacht dan ze objectief gezien verdienden. Zo nam hij bijvoorbeeld dwars zou kunnen zeggen dat van mijn sym- sche milieu gebonden om objectief te tegen de gangbare mening van anarchisten en andere progressieve mensen over geboortere- pathie voor de oude redactie van De kunnen beoordelen in hoeverre ‘het so- geling het traditionele grote gezin in bescherming. Ook keerde hij zich tegen steun aan het Telegraaf – wat is er van de invloed van cialisme’ van revolutionaire betekenis is (anarchistische) proletariaat in de burgeroorlog (1936-1939) in Spanje, want dit was een bij Barbarossa overgebleven? – toch iets af- geweest in de evolutie van de soort. In voorbaat verloren strijd. Een andere kwestie waarin hij een tegendraads standpunt innam straalt op de tegenwoordige. En zo las ik zijn verbittering is hij rancuneus en wil betrof de betekenis van godsdienst. In zijn zevende Alarm-stelling in 1934 had hij daarover nogal geïnteresseerd het artikel van Ab hij het kind met het badwater overboord opgemerkt dat alle bestaande vormen van eredienst door het verlies van hun economische Visser over Gerard van het Reve. Ab gooien, met God en liefde als steun in de basis – dat wil zeggen het relatieve tekort aan maatschappelijke goederen – hun ondergang Visser vindt het mystieke gedoe van rug. Maar daardoor valt hij eerstdaags tegemoet gingen. Van het Reve in de grond van de zaak zelf over boord met zijn God en godzoe- In het najaar van 1937 kwam er een toelichting op die stelling in de vorm van een artikel iets van de verleden tijd, en dat kan ik kende vriendjes. Voor wie God in liefde van Kooijman, getiteld ‘Over god en godsdienst’, dat de redactie van Alarm echter weiger- met hem eens zijn. De liefde- en godzoe- gevonden heeft is het zaak hem zo snel de te plaatsen. Dit (derde) Alarm verscheen van januari 1937 tot oktober 1939. Kooijman, kers à la Van het Reve worden met de mogelijk weer te verliezen. die in die tijd een boekhandel in de Haagse Wagenstraat dreef, speelde redactioneel daarin een heel wat minder dominante rol dan in het (tweede) Alarm van 1932-1933. Het genoemde artikel verscheen nu in De Vrije Socialist van 24 november 1937. Daarin be- nadrukte Kooijman – in het voetspoor van de Duitse materialistische filosoof Feuerbach – BIJ DE TEKSTEN VAN PIET KOOIJMAN Om een zo groot mogelijke leesbaarheid te verkrijgen zijn de teksten van Piet Kooijman in dit dat god een schepping is van de mens. Weliswaar is god een fantasie, maar wel een functi- nummer omgezet in thans gangbare spelling en in hedendaagse schrijftaal. Indien deze teksten onele fantasie. Daarom verwierp Kooijman de godsdienst niet, mits deze maar gericht was desondanks niet optimaal begrijpelijk waren is er voor gekozen om de volgorde van woorden op het belang van de soort, en dus het individuele belang en groepsbelangen oversteeg. Het in een zin te wijzigen, dan wel – in enkele gevallen – een of meer woorden toe te voegen of te artikel leidde tot een polemiek met redacteur Bart Haan van Alarm. Ook Leo Hornstra schrappen. Bovendien zijn verouderde aanduidingen en zinswendingen vervangen door nu al- gemeen gebruikelijke. Tevens zijn vanuit dit oogpunt van leesbaarheid tussenkoppen, para- (schrijvend onder het pseudoniem ELHA) mengde zich in die discussie en koos daarbij par- graafaanduidingen en witregels toegevoegd. Bij dit redigeren is er steeds naar gestreefd om tij voor Kooijman met zijn artikel ‘Over de sociale functie van de godsdienst’, dat in het hetgeen Kooijman in zijn teksten heeft willen stellen zo veel mogelijk recht te doen en tegelijk, maandblad Bevrijding van juli 1938 verscheen. (HR) waar wenselijk, te verduidelijken. (Hans Ramaer)

52 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 53 ren zes fascistische bewindslieden, en be- slaagde revolutie’. In wiens naam die ‘revo- VAN BAKOENIN TOT NAVO schikt over een politiemacht die repressie uit- lutie’ (nee, laat ik het maar bij staatsgreep oefent op degenen die niet haar legitimiteit houden) zich voltrok mag duidelijk zijn, en Bas van der Plas erkennen. De in het oosten en zuiden van het wie er het slachtoffer van worden evenzeer. land actieve opstandelingen die zich hier niet ‘Ik verbaas mij er over dat een links persoon als Reacties & discussies bij neer willen leggen werden letterlijk be- Bas een geslaagde volksopstand tegen de corrupte dreigd met ‘uitroeiing’ en ‘vernietiging’. De dictator Janoekovitsj zelfs niet kritisch onder- Ik moet beginnen met het aanbieden van certainly now lost to Ukraine, even if no-one but strijd in die regio’s is gericht tegen het be- steunt, maar als een ‘fascistische staatsgreep’ af- mijn excuses aan de lezers/lezeressen van de Russia recognises this formally. The danger comes wind van een regering die velen zien als on- schildert’, schrijft Roel dan nog in zijn reactie. AS, omdat ik in nummer 186/187 een kort ar- from the possibility of clashes between the wettig. De beweging in het oosten draait om Geslaagde volksopstand? Deze ‘geslaagde tikel publiceerde over de situatie in Oekraïne Ukrainian nationalist and neo-fascist volunteers progressieve eisen: voor het recht om hun volksopstand’ werd voornamelijk mogelijk dat slechts een momentopname was. De AS who led the overthrow of the previous government eigen gouverneurs te kiezen in plaats van dat gemaakt door gewapend tuig dat zijn afkeer leent zich door haar verschijningsfrequentie in Kiev and opposing Moscow-backed pro-Russi- ze van boven worden opgelegd door Kiev, van ‘andersdenkenden’ niet onder stoelen of nu eenmaal niet goed voor actuele zaken, an volunteers in the east of the country. If they get voor het recht op een groter deel van de be- banken steekt en nu bloed heeft geroken dat want tussen schrijven en verschijnen is er al- out of hand, such clashes could lead to Russian in- lastingen die aan het gebied worden onttrok- om meer roept. De pogroms zijn reeds be- weer veel gebeurd en veranderd. Roel van vasion, war and the partition of Ukraine. It is the- ken, tegen bezuinigingen op de sociale uitke- gonnen. Duijn reageert hier echter in de AS 188 op refore urgently necessary to recreate in Ukraine ringen en subsidies en voor het terugtrekken Washington verwelkomt deze lieden in haar door een compilatie van zijn ‘opiniestukken’ an agreed and legitimate democratic process that van de fascistische milities die hun land be- ‘verbreiding van democratie en vrijheid’. Het in de burgerlijke pers en fragmenten uit een will safeguard minority rights.’* zetten. hoogste stadium van het kapitalisme is nu de eerdere polemiek die ik met hem had. Van ie- Inmiddels dringt het besef door wat het ka- In dat licht krijgen de woorden van Roel toch expansiepolitiek van Washington, Berlijn en mand als Roel zou je een artikel mogen ver- rakter is van de staatsgreep in Kiev. Het moet een wat cynische ondertoon. Wat moet ik met Brussel geworden; een perverse politiek wachten met bijvoorbeeld de standpunten toch overduidelijk zijn dat dit geen opstand deze ‘aanbeveling’: ‘Kom op Bas, eindelijk leek waarin niet op een mensenleven wordt geke- van anarchisten over wat er in Oekraïne ge- was met als belangrijkste doel het herstel van er eens een revolutie te slagen in Kiev, tegen ken wanneer het om uitbreiding van macht beurt, maar dat is blijkbaar een gepasseerd de democratie en sociale rechtvaardigheid. knuppels en politiekogels in. En waar sta jij nu? en invloed gaat. Maar dat mag niet hardop station. In de standpunten die Van Duijn nu De strijd werd in de slotfase geleid door fas- Bij de hulptroepen van de gevluchte dictator?’ gezegd worden, het gaat immers om ‘demo- verkondigt weerklinkt de retoriek van de cistische groeperingen die daarmee rechtse, Eindelijk slaagt er eens een revolutie? Waar cratie en vrijheid’! Dat zal het volk van Navo. Zowel in Oekraïne als Rusland zijn er neoliberale, politici aan de macht brachten dan? Het is veel te vroeg om nu al de conclu- Oekraïne in de komende jaren aan den lijve nog aanhangers van Bakoenin en Nestor die tot doel hebben om Oekraïne onderge- sie te trekken dat er sprake is van een ‘ge- gaan ondervinden! Makhno die hun analyses baseren op ideolo- schikt te maken aan de Europese Unie en het *http://www.prospectmagazine.co.uk/magazine/face-off-in-ukraine-pro-russia-vs-crimea gische standpunten. En dat lijkt me nou voor IMF en het land te onderwerpen aan een pro- de AS juist een onderwerp dat om aandacht gramma van ‘hervormingen’ dat zal leiden schreeuwt, omdat we daar elders weinig tot tot dramatische verslechtering van het le- niets over lezen. venspeil van de reeds verarmde bevolking. Karin en Bernd Kramer overleden. In zijn bijdrage beschuldigt Van Duijn mij De discipline van extreemrechts en de afwe- Karin Kramer Verlag. Het is een begrip in het Duitse anarchisme. En waarschijnlijk de enige uitgeverij die de voornaam van de vrouw verbindt met de achternaam van de man. Helaas, bei- ervan de situatie in Oekraïne af te schilderen zigheid van een even gedisciplineerd links den zijn dit jaar aan kanker overleden. Karin 20 maart, Bernd begin september. Zij was in 1939 als een ‘fascistische staatsgreep’. Gebrek aan zorgde ervoor dat de progressieve activisten geboren, hij in 1940. argumenten en kennis over de situatie in verdreven werden van de Maidan­demon­ Ze hadden elkaar gevonden in een anarchistische commune in Berlijn die in 1967 was ontstaan Oekraïne leveren dat soort beschuldigingen straties en dat er aanvallen werden uitge- en 1968-69 een klein ‘neo-anarchistisch’ tijdschriftje uit gaf, linkeck. Het trok de aandacht in al- op. Een opmerking als ‘De door verliefdheid voerd op feministen, vakbondsleden en anar- ternatieve kringen en bij justitie. Veel nummers werden in beslag genomen. In 1970 startte Karin en Bernd het project dat hun leven zou vullen: Karin Kramer Verlag. Rijk op Rusland verblinde Bas...’ is in dit verband chisten, zodat er een fysieke en politieke he- werden zij er niet van (‘of je rijk bent hangt van je behoeftes af’, zei Karin). Wel verrijkten zij de het ultieme zwaktebod: al tientallen jaren gemonie over de beweging in het westen en anarchistische beweging. Met vele tientallen uitgaven en series. schrijf ik met een uiterst kritische pen over het centrum van het land ontstond. Velen van hun generatie zijn in hun opvattingen en als mens veranderd. Karin en Bernd niet. Rusland. Het is zaak te kijken naar wat er in Het aan de macht komen van de nieuwe re- Wij waren – ook als gezinnen – decennia met elkaar bevriend. De laatste keer dat ik – na jaren Oekraïne werkelijk gebeurt. De Britse histori- gering leidde reeds tot nationale onderdruk- – in Berlijn was aten we met elkaar als vanouds. Na Karins dood schreef Bernd mij o.a. over cus en politiek analist Anatol Lieven schreef king van diegenen die niet de visie van de een project: Bakoenin 1814 – 2014. In 1996 was al een kunstzinnig boek verschenen: ‘? Bakunin – ! Ein Denkmal!’ Nu is Karin Kramer Verlag zelf een gedenkteken voor Karin en Bernd gewor- een essay over Oekraïne en wijst op het vol- rechtervleugel van het Oekraïense nationalis- den. Zonder vraagteken en met veel uitroeptekens! gende: ‘The real danger in Ukraine does not lie in me delen. De na de staatsgreep aan de macht Rudolf de Jong Crimea. One way or another, Crimea is almost gekomen regering had binnen haar gelede-

54 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 55 ren zes fascistische bewindslieden, en be- slaagde revolutie’. In wiens naam die ‘revo- VAN BAKOENIN TOT NAVO schikt over een politiemacht die repressie uit- lutie’ (nee, laat ik het maar bij staatsgreep oefent op degenen die niet haar legitimiteit houden) zich voltrok mag duidelijk zijn, en Bas van der Plas erkennen. De in het oosten en zuiden van het wie er het slachtoffer van worden evenzeer. land actieve opstandelingen die zich hier niet ‘Ik verbaas mij er over dat een links persoon als Reacties & discussies bij neer willen leggen werden letterlijk be- Bas een geslaagde volksopstand tegen de corrupte dreigd met ‘uitroeiing’ en ‘vernietiging’. De dictator Janoekovitsj zelfs niet kritisch onder- Ik moet beginnen met het aanbieden van certainly now lost to Ukraine, even if no-one but strijd in die regio’s is gericht tegen het be- steunt, maar als een ‘fascistische staatsgreep’ af- mijn excuses aan de lezers/lezeressen van de Russia recognises this formally. The danger comes wind van een regering die velen zien als on- schildert’, schrijft Roel dan nog in zijn reactie. AS, omdat ik in nummer 186/187 een kort ar- from the possibility of clashes between the wettig. De beweging in het oosten draait om Geslaagde volksopstand? Deze ‘geslaagde tikel publiceerde over de situatie in Oekraïne Ukrainian nationalist and neo-fascist volunteers progressieve eisen: voor het recht om hun volksopstand’ werd voornamelijk mogelijk dat slechts een momentopname was. De AS who led the overthrow of the previous government eigen gouverneurs te kiezen in plaats van dat gemaakt door gewapend tuig dat zijn afkeer leent zich door haar verschijningsfrequentie in Kiev and opposing Moscow-backed pro-Russi- ze van boven worden opgelegd door Kiev, van ‘andersdenkenden’ niet onder stoelen of nu eenmaal niet goed voor actuele zaken, an volunteers in the east of the country. If they get voor het recht op een groter deel van de be- banken steekt en nu bloed heeft geroken dat want tussen schrijven en verschijnen is er al- out of hand, such clashes could lead to Russian in- lastingen die aan het gebied worden onttrok- om meer roept. De pogroms zijn reeds be- weer veel gebeurd en veranderd. Roel van vasion, war and the partition of Ukraine. It is the- ken, tegen bezuinigingen op de sociale uitke- gonnen. Duijn reageert hier echter in de AS 188 op refore urgently necessary to recreate in Ukraine ringen en subsidies en voor het terugtrekken Washington verwelkomt deze lieden in haar door een compilatie van zijn ‘opiniestukken’ an agreed and legitimate democratic process that van de fascistische milities die hun land be- ‘verbreiding van democratie en vrijheid’. Het in de burgerlijke pers en fragmenten uit een will safeguard minority rights.’* zetten. hoogste stadium van het kapitalisme is nu de eerdere polemiek die ik met hem had. Van ie- Inmiddels dringt het besef door wat het ka- In dat licht krijgen de woorden van Roel toch expansiepolitiek van Washington, Berlijn en mand als Roel zou je een artikel mogen ver- rakter is van de staatsgreep in Kiev. Het moet een wat cynische ondertoon. Wat moet ik met Brussel geworden; een perverse politiek wachten met bijvoorbeeld de standpunten toch overduidelijk zijn dat dit geen opstand deze ‘aanbeveling’: ‘Kom op Bas, eindelijk leek waarin niet op een mensenleven wordt geke- van anarchisten over wat er in Oekraïne ge- was met als belangrijkste doel het herstel van er eens een revolutie te slagen in Kiev, tegen ken wanneer het om uitbreiding van macht beurt, maar dat is blijkbaar een gepasseerd de democratie en sociale rechtvaardigheid. knuppels en politiekogels in. En waar sta jij nu? en invloed gaat. Maar dat mag niet hardop station. In de standpunten die Van Duijn nu De strijd werd in de slotfase geleid door fas- Bij de hulptroepen van de gevluchte dictator?’ gezegd worden, het gaat immers om ‘demo- verkondigt weerklinkt de retoriek van de cistische groeperingen die daarmee rechtse, Eindelijk slaagt er eens een revolutie? Waar cratie en vrijheid’! Dat zal het volk van Navo. Zowel in Oekraïne als Rusland zijn er neoliberale, politici aan de macht brachten dan? Het is veel te vroeg om nu al de conclu- Oekraïne in de komende jaren aan den lijve nog aanhangers van Bakoenin en Nestor die tot doel hebben om Oekraïne onderge- sie te trekken dat er sprake is van een ‘ge- gaan ondervinden! Makhno die hun analyses baseren op ideolo- schikt te maken aan de Europese Unie en het *http://www.prospectmagazine.co.uk/magazine/face-off-in-ukraine-pro-russia-vs-crimea gische standpunten. En dat lijkt me nou voor IMF en het land te onderwerpen aan een pro- de AS juist een onderwerp dat om aandacht gramma van ‘hervormingen’ dat zal leiden schreeuwt, omdat we daar elders weinig tot tot dramatische verslechtering van het le- niets over lezen. venspeil van de reeds verarmde bevolking. Karin en Bernd Kramer overleden. In zijn bijdrage beschuldigt Van Duijn mij De discipline van extreemrechts en de afwe- Karin Kramer Verlag. Het is een begrip in het Duitse anarchisme. En waarschijnlijk de enige uitgeverij die de voornaam van de vrouw verbindt met de achternaam van de man. Helaas, bei- ervan de situatie in Oekraïne af te schilderen zigheid van een even gedisciplineerd links den zijn dit jaar aan kanker overleden. Karin 20 maart, Bernd begin september. Zij was in 1939 als een ‘fascistische staatsgreep’. Gebrek aan zorgde ervoor dat de progressieve activisten geboren, hij in 1940. argumenten en kennis over de situatie in verdreven werden van de Maidan­demon­ Ze hadden elkaar gevonden in een anarchistische commune in Berlijn die in 1967 was ontstaan Oekraïne leveren dat soort beschuldigingen straties en dat er aanvallen werden uitge- en 1968-69 een klein ‘neo-anarchistisch’ tijdschriftje uit gaf, linkeck. Het trok de aandacht in al- op. Een opmerking als ‘De door verliefdheid voerd op feministen, vakbondsleden en anar- ternatieve kringen en bij justitie. Veel nummers werden in beslag genomen. In 1970 startte Karin en Bernd het project dat hun leven zou vullen: Karin Kramer Verlag. Rijk op Rusland verblinde Bas...’ is in dit verband chisten, zodat er een fysieke en politieke he- werden zij er niet van (‘of je rijk bent hangt van je behoeftes af’, zei Karin). Wel verrijkten zij de het ultieme zwaktebod: al tientallen jaren gemonie over de beweging in het westen en anarchistische beweging. Met vele tientallen uitgaven en series. schrijf ik met een uiterst kritische pen over het centrum van het land ontstond. Velen van hun generatie zijn in hun opvattingen en als mens veranderd. Karin en Bernd niet. Rusland. Het is zaak te kijken naar wat er in Het aan de macht komen van de nieuwe re- Wij waren – ook als gezinnen – decennia met elkaar bevriend. De laatste keer dat ik – na jaren Oekraïne werkelijk gebeurt. De Britse histori- gering leidde reeds tot nationale onderdruk- – in Berlijn was aten we met elkaar als vanouds. Na Karins dood schreef Bernd mij o.a. over cus en politiek analist Anatol Lieven schreef king van diegenen die niet de visie van de een project: Bakoenin 1814 – 2014. In 1996 was al een kunstzinnig boek verschenen: ‘? Bakunin – ! Ein Denkmal!’ Nu is Karin Kramer Verlag zelf een gedenkteken voor Karin en Bernd gewor- een essay over Oekraïne en wijst op het vol- rechtervleugel van het Oekraïense nationalis- den. Zonder vraagteken en met veel uitroeptekens! gende: ‘The real danger in Ukraine does not lie in me delen. De na de staatsgreep aan de macht Rudolf de Jong Crimea. One way or another, Crimea is almost gekomen regering had binnen haar gelede-

54 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 55 van buitenaf geweerd. Binnenlands werden nisatie, de economie, het milieu en ook de ANARCHISTISCH KOERDISTAN? diverse coöperatieve samenlevingen ge- openbare orde. vormd, waarin de economie volledig werd De communes komen tot gemeenschappelij- Jan Bervoets gereorganiseerd. ke standpunten in een ‘huis van het volk’, dat mensen aanwijst die taken gaan vervullen in Reacties & discussies Sinds augustus 2013 wordt op de site Rojava de organisatie. Vanuit deze initiatieven zijn Report revolutie gepropageerd en worden ook strijdeenheden geregeld, waarmee de sa- Sinds een jaar of twee komen uit kringen van afgevaardigden van de PKK het voordeel alle Koerden en andere opstandelingen in het menleving wordt verdedigd tegen de feodale Turkse en Syrische Koerden geluiden over van de twijfel en lieten de zaak zoals zij Midden Oosten opgeroepen om zich daarbij en andere tegenstanders, de ‘volksverdedi- oriëntatie op anarchistisch gedachtengoed. was. aan te sluiten. gingseenheden’ (YPG) en de ‘vrouwenverde- Nu de Koerden door de ontwikkelingen rond Al gauw werd uit andere bronnen duidelijk Het gaat hierbij om enclaves in Noord-Syrië, digingseenheden’, die duidelijk moeten ma­ de fundamentalistische beweging Islami­ dat de wending van Öcalan niet zozeer een door de Koerden Rojava genoemd: Efrîn of ken dat guerrilla allerminst mannenwerk is. tische Staat in het centrum van de politieke zaak van een Grote Roerganger was, als wel Afrin onder de rook van Aleppo, Kobane Zij vormen een aparte eenheid, om ook tegen belangstelling staan en de anti-IS-alliantie een aanpassing aan de praktijk van de (Ayn al-Arab) in het midden en Cizire (Al verkrachting en huiselijk geweld onafhanke- onder leiding van de VS hen hard nodig heeft Koerdische beweging zelf. Reeds in 2009 pu- Jazera) aan de noordoostpunt van Syrië. lijk te kunnen optreden. Officieel gaat de voor het vuile militaire werk op de grond, bliceerde de Turkse anarchistische groepe- Kobane is vanaf juli 2013 belegerd door Al YPG door voor verdedigingseenheid van de nemen we de onvermoede aspiraties eens ring Ahali een interview met Koerden uit Nusra/IS, Cizire grenst aan Turks en Irakees Democratische Eenheids­partij (PYD), de politie- onder de loep. noordoost Syrië, waarin sprake was van een Koerdistan, is even groot als Israël en ke tak van de vooral in Turkije opererende Wij werden er destijds door verrast tijdens de antiautoritaire vrouwenbeweging, die zich Palestina samen en heeft ruim een miljoen in- PKK, die de best getrainde Koerdische strij- internationale anarchistische bijeenkomst in verenigde tegen het feodale stelsel van land- woners. De andere enclaves zijn goed voor ders heeft. Maar in de YPG worden de officie- het Zwitserse Saint-Imier, op 9 augustus heren (Aga’s) dat onderdrukkend was voor 50.000 inwoners. ren door de soldaten gekozen en de door de 2012: de Koerdische opstandelingen van de de arme boeren, in het bijzonder voor vrou- Rond de jaarwisseling werd de revolutie op communes gevormde verdedigingscomités PKK maakten propaganda voor het anarchis- wen. Zij verzetten zich tegen het staatssy- papier gezet. De organisaties die haar moes- sturen ze aan. me, want PKK-leider Öcalan had het licht ge- steem en wilden een organisatie van dorps- ten garanderen hadden een vaste vorm ge- Het is dus geen ramp en ook geen gemis dat zien. Een delegatie uit Turkije voerde het gemeenschappen in zelfbeheer. Op dat mo- kregen. Wat werd beschreven zou je kunnen het hoofdkwartier van de YPG gevestigd is in woord in de grote bibliotheekzaal met funda- ment organiseerden zij kernen van vooral ge- vergelijken met organisaties zoals die in 1936 het belegerde en geïsoleerde Kobane. Door­ mentele kritiek op het leninisme, zelfs op het weldloos verzet tegen uithuwelijking, rechts- door de Spanjaarden in de CNT-FAI zijn ge- dat de leiding van het leger gekozen wordt wetenschappelijk socialisme van Marx en ongelijkheid en de armoede en hoopten dat vormd. Verschillende verslaggevers hebben en er vrouweneenheden zijn, bestaat de mili- een hartstochtelijk beroep op de vrijheid van op te lossen door een federale opbouw van sindsdien vooral de meest oostelijke regio be- taire leiding uit ‘vrouwen en mannen geza- personen en groepen in hun strijd tegen de de maatschappij van onderop. Dat was twee zocht (‘de meest veilige in Syrië’) en verslag menlijk’, waarbij men vrouwen graag de centrale staat. Ook Bakoenins bekende leuze jaar vóór de Arabische lente in Syrië en ook van hun bevindingen gedaan. Over de situa- hoofdrol laat spelen. Zij belichamen immers ‘Ik kan niet vrij zijn als niet alle mensen, in St-Imier hoorden we dat. tie in mei is door een correspondent van het het beeld van de anti-feodale revolutie tegen mannen en vrouwen, vrij zijn’ ontbrak niet. Vanaf 2012 kwamen in alle steden en dorpen Koerdisch Anarchistisch Platform een rapport de ‘orthodoxe’ zedenmeesters van hun te- Het was een hartstocht, die hoort bij ruim algemene vergaderingen bijeen, aanvankelijk opgesteld. Zo kunnen we ons een beeld vor- genstanders. honderd jaar geleden, toen Italiaanse anar- alleen van vrouwen, later ook met mannen, men van de maatschappij die toen was opge- Daarnaast ontstonden ook andere comités, chisten in Spanje rond gingen en de toehoor- om de taken te verdelen, die tot de opbouw bouwd. die vanuit de communes en het ‘huis van het ders van de anarchie wisten te overtuigen. van een decentrale, ‘radicaal-democratische’ Kernen van de samenleving zijn de TAV- volk’ aan het werk gingen en in dorpen en Helaas waren wij nu niet zo gauw overtuigd. en federalistische samenleving van commu- DAM, gevormd uit de oorspronkelijke vrou- steden de organisatie van de openbare dien- ‘Het klonk als te goed om waar te zijn’, niteiten zou moeten leiden. Dat was een wenorganisaties, waarbij zich ook mannen sten, de arbeid, sociale zorg, de jeugd en het schreef Herre de Vries kort nadien op de site breuk met de traditie van het grootgrondbe- hebben aangesloten. Dit zijn ‘bewegingen onderwijs ter hand namen. In agrarische ge- van De Vrije Bond. Het probleem voor hem zit en een verandering van de agrarische sa- voor de democratische maatschappij’, be- bieden ontstonden vergelijkbare samenwer- was de centrale rol van de leider Öcalan, menleving. Goederen en productiemiddelen staande uit basiscomités of cellen in straten kingsverbanden op het gebied van landbouw want anarchie kent geen leiderschap. werden niet meer aan regionale heersers af- en wijken van stedelijke gebieden, in dorpen en coöperatieven. Op al deze terreinen werd Tegelijkertijd wisten we dat dit het hoogte- gedragen, die op hun beurt niet meer in staat en plattelandsgemeenschappen. Zij stellen geëxperimenteerd met collectieven, wat uit- punt van de bijeenkomst was, en wat de na- waren de onderdrukkende traditionele orde resoluties op, waarvoor zij zichzelf in eerste eindelijk zou moeten uitlopen op een gecon- bije toekomst ook zal brengen – het was hoe te handhaven. Het bestuur van Assad werd instantie verantwoordelijk verklaarden, en stitueerde grassroot-revolutie. In de praktijk dan ook een historisch moment. Maar voor- niet afgezet, maar administreerde de regio die de positie van vrouwen in de samenle- spreekt men af dat alle werktaken, zowel in lopig gaven wij als de ‘echte’ anarchisten de niet meer, ook werden ‘bevrijdingslegers’ ving betreffen en de gevolgen voor de orga- huis als in de samenleving gelijk over man-

56 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 57 van buitenaf geweerd. Binnenlands werden nisatie, de economie, het milieu en ook de ANARCHISTISCH KOERDISTAN? diverse coöperatieve samenlevingen ge- openbare orde. vormd, waarin de economie volledig werd De communes komen tot gemeenschappelij- Jan Bervoets gereorganiseerd. ke standpunten in een ‘huis van het volk’, dat mensen aanwijst die taken gaan vervullen in Reacties & discussies Sinds augustus 2013 wordt op de site Rojava de organisatie. Vanuit deze initiatieven zijn Report revolutie gepropageerd en worden ook strijdeenheden geregeld, waarmee de sa- Sinds een jaar of twee komen uit kringen van afgevaardigden van de PKK het voordeel alle Koerden en andere opstandelingen in het menleving wordt verdedigd tegen de feodale Turkse en Syrische Koerden geluiden over van de twijfel en lieten de zaak zoals zij Midden Oosten opgeroepen om zich daarbij en andere tegenstanders, de ‘volksverdedi- oriëntatie op anarchistisch gedachtengoed. was. aan te sluiten. gingseenheden’ (YPG) en de ‘vrouwenverde- Nu de Koerden door de ontwikkelingen rond Al gauw werd uit andere bronnen duidelijk Het gaat hierbij om enclaves in Noord-Syrië, digingseenheden’, die duidelijk moeten ma­ de fundamentalistische beweging Islami­ dat de wending van Öcalan niet zozeer een door de Koerden Rojava genoemd: Efrîn of ken dat guerrilla allerminst mannenwerk is. tische Staat in het centrum van de politieke zaak van een Grote Roerganger was, als wel Afrin onder de rook van Aleppo, Kobane Zij vormen een aparte eenheid, om ook tegen belangstelling staan en de anti-IS-alliantie een aanpassing aan de praktijk van de (Ayn al-Arab) in het midden en Cizire (Al verkrachting en huiselijk geweld onafhanke- onder leiding van de VS hen hard nodig heeft Koerdische beweging zelf. Reeds in 2009 pu- Jazera) aan de noordoostpunt van Syrië. lijk te kunnen optreden. Officieel gaat de voor het vuile militaire werk op de grond, bliceerde de Turkse anarchistische groepe- Kobane is vanaf juli 2013 belegerd door Al YPG door voor verdedigingseenheid van de nemen we de onvermoede aspiraties eens ring Ahali een interview met Koerden uit Nusra/IS, Cizire grenst aan Turks en Irakees Democratische Eenheids­partij (PYD), de politie- onder de loep. noordoost Syrië, waarin sprake was van een Koerdistan, is even groot als Israël en ke tak van de vooral in Turkije opererende Wij werden er destijds door verrast tijdens de antiautoritaire vrouwenbeweging, die zich Palestina samen en heeft ruim een miljoen in- PKK, die de best getrainde Koerdische strij- internationale anarchistische bijeenkomst in verenigde tegen het feodale stelsel van land- woners. De andere enclaves zijn goed voor ders heeft. Maar in de YPG worden de officie- het Zwitserse Saint-Imier, op 9 augustus heren (Aga’s) dat onderdrukkend was voor 50.000 inwoners. ren door de soldaten gekozen en de door de 2012: de Koerdische opstandelingen van de de arme boeren, in het bijzonder voor vrou- Rond de jaarwisseling werd de revolutie op communes gevormde verdedigingscomités PKK maakten propaganda voor het anarchis- wen. Zij verzetten zich tegen het staatssy- papier gezet. De organisaties die haar moes- sturen ze aan. me, want PKK-leider Öcalan had het licht ge- steem en wilden een organisatie van dorps- ten garanderen hadden een vaste vorm ge- Het is dus geen ramp en ook geen gemis dat zien. Een delegatie uit Turkije voerde het gemeenschappen in zelfbeheer. Op dat mo- kregen. Wat werd beschreven zou je kunnen het hoofdkwartier van de YPG gevestigd is in woord in de grote bibliotheekzaal met funda- ment organiseerden zij kernen van vooral ge- vergelijken met organisaties zoals die in 1936 het belegerde en geïsoleerde Kobane. Door­ mentele kritiek op het leninisme, zelfs op het weldloos verzet tegen uithuwelijking, rechts- door de Spanjaarden in de CNT-FAI zijn ge- dat de leiding van het leger gekozen wordt wetenschappelijk socialisme van Marx en ongelijkheid en de armoede en hoopten dat vormd. Verschillende verslaggevers hebben en er vrouweneenheden zijn, bestaat de mili- een hartstochtelijk beroep op de vrijheid van op te lossen door een federale opbouw van sindsdien vooral de meest oostelijke regio be- taire leiding uit ‘vrouwen en mannen geza- personen en groepen in hun strijd tegen de de maatschappij van onderop. Dat was twee zocht (‘de meest veilige in Syrië’) en verslag menlijk’, waarbij men vrouwen graag de centrale staat. Ook Bakoenins bekende leuze jaar vóór de Arabische lente in Syrië en ook van hun bevindingen gedaan. Over de situa- hoofdrol laat spelen. Zij belichamen immers ‘Ik kan niet vrij zijn als niet alle mensen, in St-Imier hoorden we dat. tie in mei is door een correspondent van het het beeld van de anti-feodale revolutie tegen mannen en vrouwen, vrij zijn’ ontbrak niet. Vanaf 2012 kwamen in alle steden en dorpen Koerdisch Anarchistisch Platform een rapport de ‘orthodoxe’ zedenmeesters van hun te- Het was een hartstocht, die hoort bij ruim algemene vergaderingen bijeen, aanvankelijk opgesteld. Zo kunnen we ons een beeld vor- genstanders. honderd jaar geleden, toen Italiaanse anar- alleen van vrouwen, later ook met mannen, men van de maatschappij die toen was opge- Daarnaast ontstonden ook andere comités, chisten in Spanje rond gingen en de toehoor- om de taken te verdelen, die tot de opbouw bouwd. die vanuit de communes en het ‘huis van het ders van de anarchie wisten te overtuigen. van een decentrale, ‘radicaal-democratische’ Kernen van de samenleving zijn de TAV- volk’ aan het werk gingen en in dorpen en Helaas waren wij nu niet zo gauw overtuigd. en federalistische samenleving van commu- DAM, gevormd uit de oorspronkelijke vrou- steden de organisatie van de openbare dien- ‘Het klonk als te goed om waar te zijn’, niteiten zou moeten leiden. Dat was een wenorganisaties, waarbij zich ook mannen sten, de arbeid, sociale zorg, de jeugd en het schreef Herre de Vries kort nadien op de site breuk met de traditie van het grootgrondbe- hebben aangesloten. Dit zijn ‘bewegingen onderwijs ter hand namen. In agrarische ge- van De Vrije Bond. Het probleem voor hem zit en een verandering van de agrarische sa- voor de democratische maatschappij’, be- bieden ontstonden vergelijkbare samenwer- was de centrale rol van de leider Öcalan, menleving. Goederen en productiemiddelen staande uit basiscomités of cellen in straten kingsverbanden op het gebied van landbouw want anarchie kent geen leiderschap. werden niet meer aan regionale heersers af- en wijken van stedelijke gebieden, in dorpen en coöperatieven. Op al deze terreinen werd Tegelijkertijd wisten we dat dit het hoogte- gedragen, die op hun beurt niet meer in staat en plattelandsgemeenschappen. Zij stellen geëxperimenteerd met collectieven, wat uit- punt van de bijeenkomst was, en wat de na- waren de onderdrukkende traditionele orde resoluties op, waarvoor zij zichzelf in eerste eindelijk zou moeten uitlopen op een gecon- bije toekomst ook zal brengen – het was hoe te handhaven. Het bestuur van Assad werd instantie verantwoordelijk verklaarden, en stitueerde grassroot-revolutie. In de praktijk dan ook een historisch moment. Maar voor- niet afgezet, maar administreerde de regio die de positie van vrouwen in de samenle- spreekt men af dat alle werktaken, zowel in lopig gaven wij als de ‘echte’ anarchisten de niet meer, ook werden ‘bevrijdingslegers’ ving betreffen en de gevolgen voor de orga- huis als in de samenleving gelijk over man-

56 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 57 nen en vrouwen zijn verdeeld. Wie Vrij noemde PYD van Öcalan, die sinds 2004 ook stand zonder dictatuur, onderdrukking en boodschap – vaak gepropageerd als een pro- Rojava bezoekt ziet aan de top van elke dele- in Syrië actief is. Beide partijen doen mee aan discriminatie. De opbouw van een nieuwe duct van ‘het leiderschap van Apo’ – een ide- gatie dat vrouwen en mannen gelijk aan de verkiezingen in Turkije, maar worden offi­ maatschappij vanuit een federale organisatie ologie ontstaat, die te ver voor is op de eigen leiding zijn en juist aan de frontlinies vindt cieel gebrandmerkt als terroristisch, zodat van etnische of regionale entiteiten van on- ontwikkeling van de anarchistische praktijk men vrouwen op voorposten. hun parlementariërs of burgemeesters daar derop lijkt in deze context de enige weg naar en dus een abstracte boodschap van boven af Deze situatie leek bereikt op 21 januari van in de gevangenis belanden. een vreedzaam bestaan. En daarvan zijn juist gaat worden. dit jaar, toen een algemene constitutie van De PYD mag dan de anarchie propageren, zij Koerden gemakkelijk te overtuigen. Bovendien zijn er momenteel ernstigere be- Democratisch Zelfbestuur werd geproclameerd probeert die ook langs parlementaire weg te Dit federalisme van onderop is bovendien de dreigingen. De opbouw van een alternatieve door een volksvergadering vanuit drie kan- bereiken. Daar komt bij dat, hoe ver de de- enige uitweg uit de sociale strijd die sinds de maatschappij gebeurt in een oorlogssituatie. tons. Er werden verschillende afspraken vast- mocratisering ook gaat, heel wat voorlieden Arabische lente door allerlei minderheden in Dat kan gunstig werken, zoals in het beleger- gelegd: een Wet op het vervoer, een Wet op hun gedachtegoed toeschrijven aan het lei- deze regio is ontwaakt. In Syrië oriënteerden de Kobane, dat al een jaar lang is afgesloten de Partijen, een plan voor de TAV-DAM- derschap van Öcalan en inbedden in jargon de Koerden zich in de eerste plaats op een so- van externe waterbronnen en elektriciteit, communes en een Sociaal Contract. Dat laat- dat voor een deel nog uit stalinistische tijden ciale revolutie. Daarvoor waren de omstan- zodat de comités dit vanuit het eigen gebied ste is een document van elf principes, die de stamt. Een vooraanstaande woordvoerder digheden gunstig: Assad had van het moeten genereren. De schaarste aan goede- grondslag vormen voor de ‘radicale demo- van de vrouwenbond YJA beroept zich op Koerdische deel van Syrië bewust een agra- ren heeft ertoe geleid dat het volk daar ver- cratie’. Daarin worden allereerst feodale tra- emancipatiestrijd sinds 1993 en zegt: ‘Leider risch gebied gemaakt en industrialisatie be- sneld de productie collectief ter hand heeft dities afgeschaft: scheiding van religie en Öcalan bewerkstelligde de revolutie in de lemmerd, ten voordele van de Arabische ste- genomen. Privé-eigendom wordt verdeeld staatspolitiek; verbod van huwelijken van persoon van de Koerdische vrouw’, gevolgd den in het westen: Aleppo, Homs en en de distributie decentraal via comités gere- jongeren beneden 18 jaar, van vrouwenbe- door een tamelijk abstracte analyse. Haar Damascus. Er waren monoculturen van geld. Maar op het moment dat ik dit schrijf snijdenis en polygamie en erkenning van de eigen verhaal ontbreekt helaas. Een andere tarwe en katoen, terwijl de olieproductie in (begin oktober) is de maatschappelijke struc- rechten van vrouwen en kinderen. vrouw vertelt over de heldendood van haar handen van arabieren werd gegeven. De op- tuur volledig ontwricht, omdat de belegering Vervolgens wordt de toekomstige maat- seksegenoten tegen de belegeraars van stand van de vrouwen tegen hun achterstel- van Kobane door IS ertoe heeft geleid dat het schappij ingericht: de revolutie ontwikkelt Kobane: ‘Hier komt de filosofie van leider ling in gezins- en familierelaties werd een al- weerloze gedeelte van de bewoners de stad is zich door besluitvorming van onderop; er is Apo (= Öcalan) naar voren over de gedachte gehele sociale opstand. En al wordt deze re- ontvlucht, terwijl Koerdische vrijwilligers vrijheid en gelijke kansen voor iedereen; dis- die oproept tot de daad.’ Öcalan mag dan volutie gepropageerd als een culturele revo- toestromen. De revolutie heeft nu plaats ge- criminatie is verboden, er is gelijkheid tussen vanuit zijn gevangenschap libertair gedach- lutie, het model is dat van een klassenstrijd maakt voor een dagelijkse oorlog. Op 26 sep- man en vrouw. Alle talen mogen gesproken tegoed verspreiden en de revolutie van van vrouwen en andere onderdrukten tegen tember hebben de belegerden om internatio- worden, de officiële talen zijn Arabisch, Rojava verklaren, de voor solidariteit nadeli- het patriarchaat en de daarmee samenhan- nale interventie gesmeekt, omdat de stad an- Koerdisch en Syrisch. Ge­vangenen worden ge twijfel blijft aldus hangen. gende sociale verhoudingen: de feodaliteit en ders door de IS zou worden verwoest en de humaan behandeld en detentie is gericht op Toch zijn er nog andere gronden om op kan- de staat. Daarnaast betekent het een afwij- inwoners dit niet zouden overleven. Zo herintegratie in de samenleving. Iedere sen voor een anarchistische revolutie te zing van de alternatieven die de ‘ontwikkel- wordt Kobane een factor in de Syrische en vluchteling heeft het recht van asiel, niemand hopen. Dat juist Koerden door de anarchie de’ wereld biedt: het monopoliekapitalisme, Iraakse burgeroorlogen, verbonden aan de wordt afgewezen. Tegelijk werd afgesproken worden gemotiveerd om tot eenheid te de dictatuur van de wetenschap (het sciëntis- concurrentiestrijd van de imperialistische dat de drie kantons elk een eigen president komen en de illusies over de nationale een- me). Daarmee willen de vrouwenorganisa- mogendheden en lokale staatshoofden of zouden hebben met een ministerie en dat zij heidsstaat van zich afwerpen is verklaarbaar. ties het debat aangaan met de ‘imperialisti- staatshoofden in spe, zoals Barzani. Dat bete- parlementaire verkiezingen zouden voorbe- Gescheiden door landsgrenzen van diverse sche’ wereld, waarmee ze zowel Obama als kent diplomatie aan de top, compromissen, reiden. deels elkaar bestrijdende staten kwamen Poetin bedoelen. uitstel. Op zo’n slagveld kan de anarchie ge- Koerden tegenover elkaar te staan, bijvoor- Het traditioneel ingebakken anarchistische makkelijk het onderspit delven, waarmee de Een president met een ministerie, parlemen- beeld tijdens de Iraaks-Iraanse oorlog. Zou wantrouwen wordt ingegeven door de vrees idealen terug naar het domein van hoop en taire verkiezingen – dat doet vrezen dat de men in deze situatie naar een staatseenheid dat met het ongeduldig uitdragen van deze verwachting worden verbannen. TAV-DAM hun invloed van onderop toch streven, kan kon dat alleen maar durch Blut hebben prijs gegeven aan centrale apparaten. und Eisen. Datzelfde geldt voor de fictieve BRONNEN en literatuur Zouden zij blijven controleren? Of gaat partij­ staat Koerdistan, maar evengoed voor de Zaher Baher, Experiment West-Kurdistan, Syrian Kurdistan has proved people can make changes, zie ideologie domineren en zo ja, van welke par- handhaving van bestaande ‘soevereine’ sta- www.libcom.org, tevens rapport aan de CRIFA in Rome, mei 2014. – Jan Bervoets, Een autonome Koerdische revolutie. Buiten de Orde, 2013/2; Kronieken van Rojava, kansen voor anarchie of een nieuw tij? In Turkije, Syrië en Irak bestaan twee ten als Irak, Syrië, Libanon en het gehele ge- drama? Canton bases democra- Koerdische Demo­cra­ . Buiten de Orde 2014/3-4. – Koerdisch Nationaal Congres in Brussel, Koerdische partijen: de bied Palestina – inclusief Israël – misschien tic autonomy of Rojava (…) a transformation process from dictatorshio to democracy. Brussel, mei 2014. tische Partij (PDK), waarvan Barzani de be- wel voor het gehele Midden-Oosten. Geen Kurdistan National Congress Report: What is happening in Rojava?, zie www.kurdishquestion.com langrijkste leider in Irak is, en de eerder ge- enkele staat daar houdt zich tot op heden in en https://rojavareport.wordpress.com

58 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 59 nen en vrouwen zijn verdeeld. Wie Vrij noemde PYD van Öcalan, die sinds 2004 ook stand zonder dictatuur, onderdrukking en boodschap – vaak gepropageerd als een pro- Rojava bezoekt ziet aan de top van elke dele- in Syrië actief is. Beide partijen doen mee aan discriminatie. De opbouw van een nieuwe duct van ‘het leiderschap van Apo’ – een ide- gatie dat vrouwen en mannen gelijk aan de verkiezingen in Turkije, maar worden offi­ maatschappij vanuit een federale organisatie ologie ontstaat, die te ver voor is op de eigen leiding zijn en juist aan de frontlinies vindt cieel gebrandmerkt als terroristisch, zodat van etnische of regionale entiteiten van on- ontwikkeling van de anarchistische praktijk men vrouwen op voorposten. hun parlementariërs of burgemeesters daar derop lijkt in deze context de enige weg naar en dus een abstracte boodschap van boven af Deze situatie leek bereikt op 21 januari van in de gevangenis belanden. een vreedzaam bestaan. En daarvan zijn juist gaat worden. dit jaar, toen een algemene constitutie van De PYD mag dan de anarchie propageren, zij Koerden gemakkelijk te overtuigen. Bovendien zijn er momenteel ernstigere be- Democratisch Zelfbestuur werd geproclameerd probeert die ook langs parlementaire weg te Dit federalisme van onderop is bovendien de dreigingen. De opbouw van een alternatieve door een volksvergadering vanuit drie kan- bereiken. Daar komt bij dat, hoe ver de de- enige uitweg uit de sociale strijd die sinds de maatschappij gebeurt in een oorlogssituatie. tons. Er werden verschillende afspraken vast- mocratisering ook gaat, heel wat voorlieden Arabische lente door allerlei minderheden in Dat kan gunstig werken, zoals in het beleger- gelegd: een Wet op het vervoer, een Wet op hun gedachtegoed toeschrijven aan het lei- deze regio is ontwaakt. In Syrië oriënteerden de Kobane, dat al een jaar lang is afgesloten de Partijen, een plan voor de TAV-DAM- derschap van Öcalan en inbedden in jargon de Koerden zich in de eerste plaats op een so- van externe waterbronnen en elektriciteit, communes en een Sociaal Contract. Dat laat- dat voor een deel nog uit stalinistische tijden ciale revolutie. Daarvoor waren de omstan- zodat de comités dit vanuit het eigen gebied ste is een document van elf principes, die de stamt. Een vooraanstaande woordvoerder digheden gunstig: Assad had van het moeten genereren. De schaarste aan goede- grondslag vormen voor de ‘radicale demo- van de vrouwenbond YJA beroept zich op Koerdische deel van Syrië bewust een agra- ren heeft ertoe geleid dat het volk daar ver- cratie’. Daarin worden allereerst feodale tra- emancipatiestrijd sinds 1993 en zegt: ‘Leider risch gebied gemaakt en industrialisatie be- sneld de productie collectief ter hand heeft dities afgeschaft: scheiding van religie en Öcalan bewerkstelligde de revolutie in de lemmerd, ten voordele van de Arabische ste- genomen. Privé-eigendom wordt verdeeld staatspolitiek; verbod van huwelijken van persoon van de Koerdische vrouw’, gevolgd den in het westen: Aleppo, Homs en en de distributie decentraal via comités gere- jongeren beneden 18 jaar, van vrouwenbe- door een tamelijk abstracte analyse. Haar Damascus. Er waren monoculturen van geld. Maar op het moment dat ik dit schrijf snijdenis en polygamie en erkenning van de eigen verhaal ontbreekt helaas. Een andere tarwe en katoen, terwijl de olieproductie in (begin oktober) is de maatschappelijke struc- rechten van vrouwen en kinderen. vrouw vertelt over de heldendood van haar handen van arabieren werd gegeven. De op- tuur volledig ontwricht, omdat de belegering Vervolgens wordt de toekomstige maat- seksegenoten tegen de belegeraars van stand van de vrouwen tegen hun achterstel- van Kobane door IS ertoe heeft geleid dat het schappij ingericht: de revolutie ontwikkelt Kobane: ‘Hier komt de filosofie van leider ling in gezins- en familierelaties werd een al- weerloze gedeelte van de bewoners de stad is zich door besluitvorming van onderop; er is Apo (= Öcalan) naar voren over de gedachte gehele sociale opstand. En al wordt deze re- ontvlucht, terwijl Koerdische vrijwilligers vrijheid en gelijke kansen voor iedereen; dis- die oproept tot de daad.’ Öcalan mag dan volutie gepropageerd als een culturele revo- toestromen. De revolutie heeft nu plaats ge- criminatie is verboden, er is gelijkheid tussen vanuit zijn gevangenschap libertair gedach- lutie, het model is dat van een klassenstrijd maakt voor een dagelijkse oorlog. Op 26 sep- man en vrouw. Alle talen mogen gesproken tegoed verspreiden en de revolutie van van vrouwen en andere onderdrukten tegen tember hebben de belegerden om internatio- worden, de officiële talen zijn Arabisch, Rojava verklaren, de voor solidariteit nadeli- het patriarchaat en de daarmee samenhan- nale interventie gesmeekt, omdat de stad an- Koerdisch en Syrisch. Ge­vangenen worden ge twijfel blijft aldus hangen. gende sociale verhoudingen: de feodaliteit en ders door de IS zou worden verwoest en de humaan behandeld en detentie is gericht op Toch zijn er nog andere gronden om op kan- de staat. Daarnaast betekent het een afwij- inwoners dit niet zouden overleven. Zo herintegratie in de samenleving. Iedere sen voor een anarchistische revolutie te zing van de alternatieven die de ‘ontwikkel- wordt Kobane een factor in de Syrische en vluchteling heeft het recht van asiel, niemand hopen. Dat juist Koerden door de anarchie de’ wereld biedt: het monopoliekapitalisme, Iraakse burgeroorlogen, verbonden aan de wordt afgewezen. Tegelijk werd afgesproken worden gemotiveerd om tot eenheid te de dictatuur van de wetenschap (het sciëntis- concurrentiestrijd van de imperialistische dat de drie kantons elk een eigen president komen en de illusies over de nationale een- me). Daarmee willen de vrouwenorganisa- mogendheden en lokale staatshoofden of zouden hebben met een ministerie en dat zij heidsstaat van zich afwerpen is verklaarbaar. ties het debat aangaan met de ‘imperialisti- staatshoofden in spe, zoals Barzani. Dat bete- parlementaire verkiezingen zouden voorbe- Gescheiden door landsgrenzen van diverse sche’ wereld, waarmee ze zowel Obama als kent diplomatie aan de top, compromissen, reiden. deels elkaar bestrijdende staten kwamen Poetin bedoelen. uitstel. Op zo’n slagveld kan de anarchie ge- Koerden tegenover elkaar te staan, bijvoor- Het traditioneel ingebakken anarchistische makkelijk het onderspit delven, waarmee de Een president met een ministerie, parlemen- beeld tijdens de Iraaks-Iraanse oorlog. Zou wantrouwen wordt ingegeven door de vrees idealen terug naar het domein van hoop en taire verkiezingen – dat doet vrezen dat de men in deze situatie naar een staatseenheid dat met het ongeduldig uitdragen van deze verwachting worden verbannen. TAV-DAM hun invloed van onderop toch streven, kan kon dat alleen maar durch Blut hebben prijs gegeven aan centrale apparaten. und Eisen. Datzelfde geldt voor de fictieve BRONNEN en literatuur Zouden zij blijven controleren? Of gaat partij­ staat Koerdistan, maar evengoed voor de Zaher Baher, Experiment West-Kurdistan, Syrian Kurdistan has proved people can make changes, zie ideologie domineren en zo ja, van welke par- handhaving van bestaande ‘soevereine’ sta- www.libcom.org, tevens rapport aan de CRIFA in Rome, mei 2014. – Jan Bervoets, Een autonome Koerdische revolutie. Buiten de Orde, 2013/2; Kronieken van Rojava, kansen voor anarchie of een nieuw tij? In Turkije, Syrië en Irak bestaan twee ten als Irak, Syrië, Libanon en het gehele ge- drama? Canton bases democra- Koerdische Demo­cra­ . Buiten de Orde 2014/3-4. – Koerdisch Nationaal Congres in Brussel, Koerdische partijen: de bied Palestina – inclusief Israël – misschien tic autonomy of Rojava (…) a transformation process from dictatorshio to democracy. Brussel, mei 2014. tische Partij (PDK), waarvan Barzani de be- wel voor het gehele Midden-Oosten. Geen Kurdistan National Congress Report: What is happening in Rojava?, zie www.kurdishquestion.com langrijkste leider in Irak is, en de eerder ge- enkele staat daar houdt zich tot op heden in en https://rojavareport.wordpress.com

58 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 59 ideeën schreef was de van origine Canadese paratuur. Werkelijkheid toen (in de Sovjet George Orwell anarchist George Woodcock die zijn boek uit Unie) of een beeld van wat ook elders kon ge- 1966 als titel The Chrystal Spirit gaf. Want dat beuren? Igor Cornelissen sloeg behalve op die onbekende Italiaanse In ieder geval is Orwell in de taal van journa- medestrijder ook op de schrijver en polemist listen doorgedrongen. Zoals ondoorgronde- Bijvangst Orwell. Woodcock schreef geen biografie lijke handelingen van een bureaucratie als (want dat zou Orwell niet hebben gewild) Kafkaësk worden omschreven, slaat Or­ Er zullen wel meer lezers zijn met een rolmo- pakt als een dierenverhaal voor kinderen, maar haalde wel, heel warm en vol sympa- welliaans op landen waar de geheime politie del. Een bewonderde schrijver of historicus een genadeloos beeld schetste van de dicta- thie, zijn herinneringen aan Orwell op die hij alles ziet en noteert, de media de godganse wiens mening je wilt weten over een heden- tuur in Sovjet Unie. ‘Alle dieren zijn gelijk, in 1942 in Londen had leren kennen toen bei- dag de waarheid verdraaien en de geschiede- daags probleem. Bij mij is dat Eric Blair, maar sommige dieren zijn meer gelijk dan de den voor de BBC werkten. Hun vriendschap nis permanent wordt herschreven. Winston schrijversnaam George Orwell. Zijn boek anderen’. Gollancz was links en vond dat je volgde op een stevige aanvaring. Woodcock Smith, de hoofdpersoon in 1984 is de hele 1984, waarmee hij wereldberoemd werd, bondgenoot Stalin niet moest aanvallen. Hij was pacifist en dienstweigeraar. Orwell vond dag bezig met het verwijderen van namen uit maakte grote indruk op mij. Maar Orwell was niet de enige ter linkerzijde die zich aan dat Groot-Brittannië verdedigd moest wor- boeken die inmiddels on-persoon zijn gewor- overleed in 1950 en zijn schrijfmachine ratelt de eigenzinnige Orwell stoorde. Orwell den tegen de nazi’s en nam, afgekeurd voor den. Staten die sinds kort bondgenoten zijn, dus niet meer. Later las ik zijn andere ro- schreef altijd precies op wat hij ervan vond. het leger, dienst bij de Home Guards, die ook hebben in het verleden nooit met elkaar oor- mans, reportages en artikelen, nu allemaal Tijdens de Spaanse burgeroorlog vocht hij in in Nederland bekend zijn geworden door de log gevoerd. heruitgegeven of gebundeld. Ik besloot om de gelederen van de POUM (een links-socia- komische TV-serie Dad’s Army. Pacifisten en zijn werk te gaan verzamelen. Orwell staat listische partij) tegen Franco en maakte mee hun soort waren volgens Orwell oplichters of Toen ik een biografie schreef over de politie- nog steeds bovenaan op mijn lijst van belang- hoe de stalinisten anarchisten en andere re- erger nog, een steun voor Hitler. ke avonturier Joop Zwart, die van uiterst rijke, want scherpzinnige schrijvers uit de vo- volutionairen belasterden en als ze de kans Kort daarna nam Orwell het op voor de anar- links naar rechts opschoof, las ik in een van rige eeuw, maar wat het bijeengaren van zijn kregen executeerden. Hij werd bijna zelf het chisten wier blad War Commentary door de zijn obscure blaadjes dat hij in Huesca tijdens werk betreft had ik beter een ander kunnen slachtoffer en kon, net op tijd, met zijn vrouw regering was verboden omdat het de strijd- de Spaanse Burgeroorlog Eric Blair was te- kiezen. Hij werd pas bekend én beroemd naar Engeland ontkomen. geest van het leger ondermijnde. De vrijheid gengekomen. Zwart had hem verteld over door Animal Farm en 1984, die respectievelijk Het opmerkelijke is dat hij door zijn ervarin- van meningsuiting mocht onder geen beding zijn ervaringen in de Sovjet Unie waar hij in in 1945 en 1949 verschenen. Zijn vroegere gen in Spanje pas werkelijk socialist werd. onderdrukt worden. 1930 een (niet afgemaakte) opleiding had ge- werk werd in kleine oplagen gedrukt en Niet in de laatste plaats door zijn ontmoetin- Al had Orwell dan sympathie voor de anar- volgd. Zwart had de leugens van het regime slecht verkocht. Wat er in de pakhuizen over gen met anarchisten. In een terugblik op zijn chisten, hij hing die opvattingen niet zonder doorzien en had met het Russische commu- was, werd tijdens de oorlog door de Duitse Spaanse ervaringen beschreef hij zijn geloof meer aan. Orwell was sympathisant van de nisme gebroken. Blair/Orwell was volgens bombardementen op Londen verwoest. Voor in de mensheid. Aan het front had hij de linkervleugel van de Labor Party, maar voor Zwart één en al oor geweest. De Amster­ eerste drukken van Animal Farm en 1984 wor- hand geschud van een Italiaanse vrijwilliger. alles was en bleef hij onafhankelijk. Van te dammer veronderstelde dat Orwell bij het den hoge prijzen gevraagd. Voor Animal Farm Ze konden elkaar niet verstaan, maar Orwell veel ingrijpen door de staat moest hij niets schrijven van zijn magnum opus zich de ver- moet je 2.750 pond betalen, voor 1984 4.750 had grote sympathie voor de woeste, oprech- hebben, hij was een tegenstander van ge- tellingen van de jonge teleurgestelde ex-­ pond en begin 2011 bracht Down and out in te kerel gevoeld. Een regime dat gebaseerd boortecontrole en nog opmerkelijker was zijn communist nog wel herinnerd zou hebben. Paris and London, zijn boeiende reportage was op slavernij had volgens Orwell geen patriotisme. Engeland kon fouten maken, Zwart had Orwell ondermeer verteld dat een over het leven van de allerarmsten uit 1933, toekomst. En met de Italiaanse medestrijder maar het was wel zijn land. In meer dan één toen gangbare uitdrukking in de Sovjet Unie maar liefst 95.000 euro op. Maar dat was dan in zijn gedachten schreef hij: opzicht was hij een vreemde kerel die zich al was: ‘Het liegt als de radio.’ Vooral op het ook een exemplaar met een onberispelijk soms kleedde als een arbeider, hoewel hij op platteland was het analfabetisme toen nog stofomslag en een opdracht aan zijn literair ‘But the thing I saw in your face Eton had gezeten, die een hekel aan Schotten hoog zodat in de dorpen de radio veel werd agent ‘zonder wie dit boek nooit uitgegeven No power can disinherit had, maar op het einde van zijn leven wel een gebruikt om over de zegeningen van het zou zijn geworden’. No bomb that ever burst afgelegen boerderij kocht op het Schotse ei- communisme te vertellen en de burgers aan Vóór zijn eerste successen was de schrijver Shatters the crystal spirit.’ land Jura waart hij 1984 schreef dat hem we- te zetten nieuwe, nog hogere prestaties te le- Orwell een armoedzaaier die leefde van re- reldberoemd zou maken. Wie kent niet de veren in industrie en landbouw. Ik heb jam- censeren, onderwijzer en boekverkoper was Er zijn inmiddels veel biografieën over slogans WAR IS PEACE en FREEDOM IS mer genoeg nergens in de zeer uitgebreide li- en een kruidenierswinkeltje dreef. Orwell geschreven en de discussie wie hij nu SLAVERY waarmee de door Orwell geschets- teratuur over George Orwell ook maar iets Hij had moeite zijn boeken gepubliceerd te precies was en waar hij voor stond duurt te dictatuur propaganda maakt en de burgers gelezen over een ontmoeting met Joop Zwart. krijgen en zijn uitgever Victor Gollancz wei- voort. Een van de eersten die een lijvige pil de godganse dag bespioneerd worden en be- Voor mij geen reden om aan de woorden van gerde Animal Farm omdat Orwell daarin, ver- over zijn leven maar vooral over zijn werk en gluurd worden door overal opgehangen ap- de laatste te twijfelen. Daarvoor waren te

60 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 61 ideeën schreef was de van origine Canadese paratuur. Werkelijkheid toen (in de Sovjet George Orwell anarchist George Woodcock die zijn boek uit Unie) of een beeld van wat ook elders kon ge- 1966 als titel The Chrystal Spirit gaf. Want dat beuren? Igor Cornelissen sloeg behalve op die onbekende Italiaanse In ieder geval is Orwell in de taal van journa- medestrijder ook op de schrijver en polemist listen doorgedrongen. Zoals ondoorgronde- Bijvangst Orwell. Woodcock schreef geen biografie lijke handelingen van een bureaucratie als (want dat zou Orwell niet hebben gewild) Kafkaësk worden omschreven, slaat Or­ Er zullen wel meer lezers zijn met een rolmo- pakt als een dierenverhaal voor kinderen, maar haalde wel, heel warm en vol sympa- welliaans op landen waar de geheime politie del. Een bewonderde schrijver of historicus een genadeloos beeld schetste van de dicta- thie, zijn herinneringen aan Orwell op die hij alles ziet en noteert, de media de godganse wiens mening je wilt weten over een heden- tuur in Sovjet Unie. ‘Alle dieren zijn gelijk, in 1942 in Londen had leren kennen toen bei- dag de waarheid verdraaien en de geschiede- daags probleem. Bij mij is dat Eric Blair, maar sommige dieren zijn meer gelijk dan de den voor de BBC werkten. Hun vriendschap nis permanent wordt herschreven. Winston schrijversnaam George Orwell. Zijn boek anderen’. Gollancz was links en vond dat je volgde op een stevige aanvaring. Woodcock Smith, de hoofdpersoon in 1984 is de hele 1984, waarmee hij wereldberoemd werd, bondgenoot Stalin niet moest aanvallen. Hij was pacifist en dienstweigeraar. Orwell vond dag bezig met het verwijderen van namen uit maakte grote indruk op mij. Maar Orwell was niet de enige ter linkerzijde die zich aan dat Groot-Brittannië verdedigd moest wor- boeken die inmiddels on-persoon zijn gewor- overleed in 1950 en zijn schrijfmachine ratelt de eigenzinnige Orwell stoorde. Orwell den tegen de nazi’s en nam, afgekeurd voor den. Staten die sinds kort bondgenoten zijn, dus niet meer. Later las ik zijn andere ro- schreef altijd precies op wat hij ervan vond. het leger, dienst bij de Home Guards, die ook hebben in het verleden nooit met elkaar oor- mans, reportages en artikelen, nu allemaal Tijdens de Spaanse burgeroorlog vocht hij in in Nederland bekend zijn geworden door de log gevoerd. heruitgegeven of gebundeld. Ik besloot om de gelederen van de POUM (een links-socia- komische TV-serie Dad’s Army. Pacifisten en zijn werk te gaan verzamelen. Orwell staat listische partij) tegen Franco en maakte mee hun soort waren volgens Orwell oplichters of Toen ik een biografie schreef over de politie- nog steeds bovenaan op mijn lijst van belang- hoe de stalinisten anarchisten en andere re- erger nog, een steun voor Hitler. ke avonturier Joop Zwart, die van uiterst rijke, want scherpzinnige schrijvers uit de vo- volutionairen belasterden en als ze de kans Kort daarna nam Orwell het op voor de anar- links naar rechts opschoof, las ik in een van rige eeuw, maar wat het bijeengaren van zijn kregen executeerden. Hij werd bijna zelf het chisten wier blad War Commentary door de zijn obscure blaadjes dat hij in Huesca tijdens werk betreft had ik beter een ander kunnen slachtoffer en kon, net op tijd, met zijn vrouw regering was verboden omdat het de strijd- de Spaanse Burgeroorlog Eric Blair was te- kiezen. Hij werd pas bekend én beroemd naar Engeland ontkomen. geest van het leger ondermijnde. De vrijheid gengekomen. Zwart had hem verteld over door Animal Farm en 1984, die respectievelijk Het opmerkelijke is dat hij door zijn ervarin- van meningsuiting mocht onder geen beding zijn ervaringen in de Sovjet Unie waar hij in in 1945 en 1949 verschenen. Zijn vroegere gen in Spanje pas werkelijk socialist werd. onderdrukt worden. 1930 een (niet afgemaakte) opleiding had ge- werk werd in kleine oplagen gedrukt en Niet in de laatste plaats door zijn ontmoetin- Al had Orwell dan sympathie voor de anar- volgd. Zwart had de leugens van het regime slecht verkocht. Wat er in de pakhuizen over gen met anarchisten. In een terugblik op zijn chisten, hij hing die opvattingen niet zonder doorzien en had met het Russische commu- was, werd tijdens de oorlog door de Duitse Spaanse ervaringen beschreef hij zijn geloof meer aan. Orwell was sympathisant van de nisme gebroken. Blair/Orwell was volgens bombardementen op Londen verwoest. Voor in de mensheid. Aan het front had hij de linkervleugel van de Labor Party, maar voor Zwart één en al oor geweest. De Amster­ eerste drukken van Animal Farm en 1984 wor- hand geschud van een Italiaanse vrijwilliger. alles was en bleef hij onafhankelijk. Van te dammer veronderstelde dat Orwell bij het den hoge prijzen gevraagd. Voor Animal Farm Ze konden elkaar niet verstaan, maar Orwell veel ingrijpen door de staat moest hij niets schrijven van zijn magnum opus zich de ver- moet je 2.750 pond betalen, voor 1984 4.750 had grote sympathie voor de woeste, oprech- hebben, hij was een tegenstander van ge- tellingen van de jonge teleurgestelde ex-­ pond en begin 2011 bracht Down and out in te kerel gevoeld. Een regime dat gebaseerd boortecontrole en nog opmerkelijker was zijn communist nog wel herinnerd zou hebben. Paris and London, zijn boeiende reportage was op slavernij had volgens Orwell geen patriotisme. Engeland kon fouten maken, Zwart had Orwell ondermeer verteld dat een over het leven van de allerarmsten uit 1933, toekomst. En met de Italiaanse medestrijder maar het was wel zijn land. In meer dan één toen gangbare uitdrukking in de Sovjet Unie maar liefst 95.000 euro op. Maar dat was dan in zijn gedachten schreef hij: opzicht was hij een vreemde kerel die zich al was: ‘Het liegt als de radio.’ Vooral op het ook een exemplaar met een onberispelijk soms kleedde als een arbeider, hoewel hij op platteland was het analfabetisme toen nog stofomslag en een opdracht aan zijn literair ‘But the thing I saw in your face Eton had gezeten, die een hekel aan Schotten hoog zodat in de dorpen de radio veel werd agent ‘zonder wie dit boek nooit uitgegeven No power can disinherit had, maar op het einde van zijn leven wel een gebruikt om over de zegeningen van het zou zijn geworden’. No bomb that ever burst afgelegen boerderij kocht op het Schotse ei- communisme te vertellen en de burgers aan Vóór zijn eerste successen was de schrijver Shatters the crystal spirit.’ land Jura waart hij 1984 schreef dat hem we- te zetten nieuwe, nog hogere prestaties te le- Orwell een armoedzaaier die leefde van re- reldberoemd zou maken. Wie kent niet de veren in industrie en landbouw. Ik heb jam- censeren, onderwijzer en boekverkoper was Er zijn inmiddels veel biografieën over slogans WAR IS PEACE en FREEDOM IS mer genoeg nergens in de zeer uitgebreide li- en een kruidenierswinkeltje dreef. Orwell geschreven en de discussie wie hij nu SLAVERY waarmee de door Orwell geschets- teratuur over George Orwell ook maar iets Hij had moeite zijn boeken gepubliceerd te precies was en waar hij voor stond duurt te dictatuur propaganda maakt en de burgers gelezen over een ontmoeting met Joop Zwart. krijgen en zijn uitgever Victor Gollancz wei- voort. Een van de eersten die een lijvige pil de godganse dag bespioneerd worden en be- Voor mij geen reden om aan de woorden van gerde Animal Farm omdat Orwell daarin, ver- over zijn leven maar vooral over zijn werk en gluurd worden door overal opgehangen ap- de laatste te twijfelen. Daarvoor waren te

60 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 61 veel verhalen die hij mij vertelde en die ik zijn vrouw overleed dacht iedereen dat hij kon controleren waar. van het knaapje afstand zou doen maar dat 200ste Geboortejaar Michael Bakoenin gebeurde helemaal niet. Eerst hielp zijn zus- Wat zou ik van Orwell willen lezen over de ter hem met het huishouden en later kwam (1814-1876) gebeurtenissen die ons nu raken, althans hij aan een huishoudster. Die testte hij op een overvallen. Zou hij een duidelijk beeld heb- heel bijzondere manier. Toen ze zich kwam Thom Holterman ben kunnen schetsen van alle conflicten en voorstellen vroeg hij haar of ze hem even tegenstellingen in de Arabische wereld? Over wilde helpen met het baden van de kleuter. Uit het land van Proudhon de massaal opgestelde registratieapparatuur? Toen hij zag dat ze het met liefde en heel be- Over pinpasjes die uw koopgedrag registre- hoedzaam deed, werd ze aangenomen. Bakoenin behoort tot de categorie ‘klassieke site: http://www.bakunin.de/). Op de AS- ren? Over de nieuwe wereldmachten als Chi­ anarchisten’. Afgelopen jaar is zijn 200ste ge- site ‘Libertaire orde’ zijn negen artikelen in na en India, China als nieuwe kolonisator Ik heb nog eens door het Islington van Orwell boortejaar (1814) in het buitenland herdacht dit jaar over Bakoenin opgenomen (vijf korte, van Afrika? Hoe zou hij alle afscheidings­ een rondleiding gevolgd. De verteller had, met studies en conferenties. In het recente uit het Frans vertaalde bijdragen, gepubli- bewegingen in Schotland, Baskenland en toen hij in de buurt kwam wonen, nog men- verleden hebben andere data de reden ge- ceerd in Le Monde libertaire en in Frankrijk Catalonië hebben behandeld? Hij had zoals sen gesproken die zich die lange man met die vormd tot extra aandacht voor het denken en uitgekomen teksten over Bakoenin; zie op gezegd de pest aan Schotten. Zou hij daar­om karakteristieke snor herinnerden; vooral dat handelen van deze negentiende-eeuwse re- http://libertaireorde.wordpress.com via de voor of juist tegen een onafhankelijk Schot­ hij altijd zo braaf en zorgzaam achter een kin- volutionair. Zo was dat het geval op zijn zoekopdracht: Bakoenin). land zijn geweest? derwagen liep rond het plein. Dat hij een be- 100ste sterfjaar (1976). Sociale revolutie Hij was niet de enige Britse schrijver die in de roemd schrijver was wisten ze niet en van In september 1976 werd in Italië (Venetië) een jaren dertig de wereld had bereisd. Behalve zijn boeken hadden ze nooit gehoord. Van evenement georganiseerd onder de titel Sociale revolutie is een term die bij het anar- in Spanje was hij voor de oorlog in Marokko Orwell achter die kinderwagen bestaan schit- ‘Bakoenin tussen revolutionair syndicalisme chisme hoort. De ideologische achtergrond geweest en in 1945 had hij voor de Observer terende foto’s. Ze zijn gemaakt door Vernon en anarchisme’. De Italiaanse docent heden- ervan is, dat een politieke revolutie niet veel door overwonnen Duitsland gereisd. Maar Richards (1915-2001) die als Vero Recchioni daagse geschiedenis aan de universiteit van verder komt dan herinrichting of herbezet- veel belangrijker waren zijn ervaringen in in Londen werd geboren en, met zijn vader, Milaan, Maurizio Antonioli, besteedde aan ting van institutionele dominantie. En daar Birma, toen nog een Britse kolonie, waar hij artikelen en pamfletten tegen Mussolini dat thema een uitgebreide studie, ten behoe- willen anarchisten nu juist vanaf. In het an- politieman was geweest. Hij schreef er een schreef. ve van het evenement in 1976. Deze studie is dere geval is er misschien wel wat veran- schitterende roman over, Burmese Days, waar- Vernon Richards was een bekende anarchist, nu ter gelegenheid van het 200ste geboorte- derd, echter het komt neer op een machtswis- in hij de corruptie en de neergang van de bevriend met Orwell. En getrouwd met Marie jaar in het Frans verschenen, aangevuld met seling van de ene kliek door de andere. Dan kleine blanke bovenlaag genadeloos vastleg- Louise Berneri over wie ik in mijn vorige enkele teksten van Bakoenin zelf en een uit- hoeft het al niet meer van anarchisten. Dat is de. Orwell had er geen moeite mee dat India Bijvangst schreef. Orwell hield helemaal niet gebreid nawoord van de Franse Bakoenin- ook de optiek geweest van Bakoenin (in zijn onafhankelijk werd. Zijn werk voor de India- van fotografen, maar Vernon Richards ver- kenner René Berthier. Deze bespreekt met strijd tegen Marx; en eerder had Proudhon afdeling van de BBC had hij als nutteloos be- trouwde hij en stelde hem aan als hoffoto- name de relevantie van de discussie, toen in dat al aan Marx laten weten). schouwd. Hij had, tegen zijn zin, af en toe graaf. Aan die samenwerking zijn de kostelij- 1976, voor het heden. De titel van de bundel Maar achterblijven in de sociale strijd, ook als propaganda moeten maken en bovendien: ke foto’s te danken waarop we de schrijver luidt Bakounine entre syndicalisme révolution- het de verkeerde kant op gaat zoals in Spanje wie behalve een paar honderd Indiase anglo- zien achter een bijna voorwereldlijke buggy naire et anarchisme (Paris, 2014). 1938? Vele anarchisten konden het niet over fielen zouden er naar luisteren? Hij hield het met zijn zoontje er in. Die foto’s zijn ooit af- René Berthier houdt zich ook bezig de vie- hun hart verkrijgen de strijd op te geven. bij de radio niet lang vol. Hij woonde in 1944 gedrukt in een in 1998 verschenen boek ring van de tweehonderdjarige geboortedag Over het proces dat leidt tot een verloren re- in Londen op Canonbury Square nadat zijn George Orwell at Home (and among the van Bakoenin. Dat wordt gedaan binnen de volutie, gaat het boek van Daniel Aïache, La vorige huis door een Duitse V1 in puin was Anarchists). De uitgever was de bij lezers van ‘Libertaire studiekring Gaston Leval’. Een révolution défaite, Les groupements révolution- gelegd. Het manuscript van Animal Farm had dit blad vast bekende Freedom Press in aantal publicaties over Bakoenin is inmiddels naires parisiens face a la révolution espagnole (De hij kunnen redden. Aan dat plein, in de buurt Londen. gepubliceerd op de site ‘Monde nouveau’ (in verloren revolutie. De Parijse revolutionaire Islington, was hij heel gelukkig met zijn Ook dat boek mis ik. Een verzamelaar is PDF te downloaden via: http://mondeeau. groepen ten opzichte van de Spaanse revolu- vrouw en aangenomen zoontje Richard. Toen nooit compleet. net/spip.php?rubrique45). Daarnaast wer- tie; Paris, 2013). den en worden over de hele wereld bijeen- Welk soort organisatie stond Bakoenin voor komsten, lezingen en tentoonstellingen ge- ogen in de strijd voor sociale verandering? houden, tot en met in Rusland, waarbij aan- Daarvoor zet hij de lijnen uit in zijn dacht aan denken en doen van Bakoenin Revolutionaire catechismus (niet te verwarren wordt besteed (zie ondermeer de Duitse web- met de Catechismus van de revolutionair van

62 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 63 veel verhalen die hij mij vertelde en die ik zijn vrouw overleed dacht iedereen dat hij kon controleren waar. van het knaapje afstand zou doen maar dat 200ste Geboortejaar Michael Bakoenin gebeurde helemaal niet. Eerst hielp zijn zus- Wat zou ik van Orwell willen lezen over de ter hem met het huishouden en later kwam (1814-1876) gebeurtenissen die ons nu raken, althans hij aan een huishoudster. Die testte hij op een overvallen. Zou hij een duidelijk beeld heb- heel bijzondere manier. Toen ze zich kwam Thom Holterman ben kunnen schetsen van alle conflicten en voorstellen vroeg hij haar of ze hem even tegenstellingen in de Arabische wereld? Over wilde helpen met het baden van de kleuter. Uit het land van Proudhon de massaal opgestelde registratieapparatuur? Toen hij zag dat ze het met liefde en heel be- Over pinpasjes die uw koopgedrag registre- hoedzaam deed, werd ze aangenomen. Bakoenin behoort tot de categorie ‘klassieke site: http://www.bakunin.de/). Op de AS- ren? Over de nieuwe wereldmachten als Chi­ anarchisten’. Afgelopen jaar is zijn 200ste ge- site ‘Libertaire orde’ zijn negen artikelen in na en India, China als nieuwe kolonisator Ik heb nog eens door het Islington van Orwell boortejaar (1814) in het buitenland herdacht dit jaar over Bakoenin opgenomen (vijf korte, van Afrika? Hoe zou hij alle afscheidings­ een rondleiding gevolgd. De verteller had, met studies en conferenties. In het recente uit het Frans vertaalde bijdragen, gepubli- bewegingen in Schotland, Baskenland en toen hij in de buurt kwam wonen, nog men- verleden hebben andere data de reden ge- ceerd in Le Monde libertaire en in Frankrijk Catalonië hebben behandeld? Hij had zoals sen gesproken die zich die lange man met die vormd tot extra aandacht voor het denken en uitgekomen teksten over Bakoenin; zie op gezegd de pest aan Schotten. Zou hij daar­om karakteristieke snor herinnerden; vooral dat handelen van deze negentiende-eeuwse re- http://libertaireorde.wordpress.com via de voor of juist tegen een onafhankelijk Schot­ hij altijd zo braaf en zorgzaam achter een kin- volutionair. Zo was dat het geval op zijn zoekopdracht: Bakoenin). land zijn geweest? derwagen liep rond het plein. Dat hij een be- 100ste sterfjaar (1976). Sociale revolutie Hij was niet de enige Britse schrijver die in de roemd schrijver was wisten ze niet en van In september 1976 werd in Italië (Venetië) een jaren dertig de wereld had bereisd. Behalve zijn boeken hadden ze nooit gehoord. Van evenement georganiseerd onder de titel Sociale revolutie is een term die bij het anar- in Spanje was hij voor de oorlog in Marokko Orwell achter die kinderwagen bestaan schit- ‘Bakoenin tussen revolutionair syndicalisme chisme hoort. De ideologische achtergrond geweest en in 1945 had hij voor de Observer terende foto’s. Ze zijn gemaakt door Vernon en anarchisme’. De Italiaanse docent heden- ervan is, dat een politieke revolutie niet veel door overwonnen Duitsland gereisd. Maar Richards (1915-2001) die als Vero Recchioni daagse geschiedenis aan de universiteit van verder komt dan herinrichting of herbezet- veel belangrijker waren zijn ervaringen in in Londen werd geboren en, met zijn vader, Milaan, Maurizio Antonioli, besteedde aan ting van institutionele dominantie. En daar Birma, toen nog een Britse kolonie, waar hij artikelen en pamfletten tegen Mussolini dat thema een uitgebreide studie, ten behoe- willen anarchisten nu juist vanaf. In het an- politieman was geweest. Hij schreef er een schreef. ve van het evenement in 1976. Deze studie is dere geval is er misschien wel wat veran- schitterende roman over, Burmese Days, waar- Vernon Richards was een bekende anarchist, nu ter gelegenheid van het 200ste geboorte- derd, echter het komt neer op een machtswis- in hij de corruptie en de neergang van de bevriend met Orwell. En getrouwd met Marie jaar in het Frans verschenen, aangevuld met seling van de ene kliek door de andere. Dan kleine blanke bovenlaag genadeloos vastleg- Louise Berneri over wie ik in mijn vorige enkele teksten van Bakoenin zelf en een uit- hoeft het al niet meer van anarchisten. Dat is de. Orwell had er geen moeite mee dat India Bijvangst schreef. Orwell hield helemaal niet gebreid nawoord van de Franse Bakoenin- ook de optiek geweest van Bakoenin (in zijn onafhankelijk werd. Zijn werk voor de India- van fotografen, maar Vernon Richards ver- kenner René Berthier. Deze bespreekt met strijd tegen Marx; en eerder had Proudhon afdeling van de BBC had hij als nutteloos be- trouwde hij en stelde hem aan als hoffoto- name de relevantie van de discussie, toen in dat al aan Marx laten weten). schouwd. Hij had, tegen zijn zin, af en toe graaf. Aan die samenwerking zijn de kostelij- 1976, voor het heden. De titel van de bundel Maar achterblijven in de sociale strijd, ook als propaganda moeten maken en bovendien: ke foto’s te danken waarop we de schrijver luidt Bakounine entre syndicalisme révolution- het de verkeerde kant op gaat zoals in Spanje wie behalve een paar honderd Indiase anglo- zien achter een bijna voorwereldlijke buggy naire et anarchisme (Paris, 2014). 1938? Vele anarchisten konden het niet over fielen zouden er naar luisteren? Hij hield het met zijn zoontje er in. Die foto’s zijn ooit af- René Berthier houdt zich ook bezig de vie- hun hart verkrijgen de strijd op te geven. bij de radio niet lang vol. Hij woonde in 1944 gedrukt in een in 1998 verschenen boek ring van de tweehonderdjarige geboortedag Over het proces dat leidt tot een verloren re- in Londen op Canonbury Square nadat zijn George Orwell at Home (and among the van Bakoenin. Dat wordt gedaan binnen de volutie, gaat het boek van Daniel Aïache, La vorige huis door een Duitse V1 in puin was Anarchists). De uitgever was de bij lezers van ‘Libertaire studiekring Gaston Leval’. Een révolution défaite, Les groupements révolution- gelegd. Het manuscript van Animal Farm had dit blad vast bekende Freedom Press in aantal publicaties over Bakoenin is inmiddels naires parisiens face a la révolution espagnole (De hij kunnen redden. Aan dat plein, in de buurt Londen. gepubliceerd op de site ‘Monde nouveau’ (in verloren revolutie. De Parijse revolutionaire Islington, was hij heel gelukkig met zijn Ook dat boek mis ik. Een verzamelaar is PDF te downloaden via: http://mondeeau. groepen ten opzichte van de Spaanse revolu- vrouw en aangenomen zoontje Richard. Toen nooit compleet. net/spip.php?rubrique45). Daarnaast wer- tie; Paris, 2013). den en worden over de hele wereld bijeen- Welk soort organisatie stond Bakoenin voor komsten, lezingen en tentoonstellingen ge- ogen in de strijd voor sociale verandering? houden, tot en met in Rusland, waarbij aan- Daarvoor zet hij de lijnen uit in zijn dacht aan denken en doen van Bakoenin Revolutionaire catechismus (niet te verwarren wordt besteed (zie ondermeer de Duitse web- met de Catechismus van de revolutionair van

62 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 63 Serge Netchaïev). De revolutionaire catechis- verlengde van revolutionaire activiteiten. mus maakt een van de twee hoofdstukken Stel dat die activiteiten hun doel hebben be- Ketterij en roeien uit van Bakoenins Beginselen en organisatie reikt: verjagen van de heersende machtheb- van de Internationale revolutionaire vereniging bers. Wat zullen dan de eerste revolutionaire André de Raaij (1866). De Franse uitgave (Éditions du Chat maatregelen moeten zijn? Eric Hazan en Ivre, 2013) gaat vergezeld van een uitgebrei- Kamo behandelen er een aantal van in hun Ongedoofd vuur de inleiding van de Franse filosoof en anar- boek Premières mesures révolutionnaires (Paris, chist, Jean-Christophe Angaut, tevens een 2013). Wat zij aanbevelen is: het onomkeerbare tot hedendaagse Spaanse Revolutie uitgeroe- Conferenties en recensies van de redacteuren van het blad Réfractions. instellen. pen Koerdische vrijstaat in Syrië. Het be- Die inleiding is informatief. Angaut gaat Zo moet men onmiddellijk de burelen van Van 2 tot 6 september 2014 werd de derde zwaar dat tegen zijn kwalificatie ingebracht vooral in op kwesties als: (1) hoe deze tekst te machthebbers omtoveren in woonruimtes, studieconferentie van het Anarchist Studies kan worden is dat Öcalan, PKK-partijleider plaatsen in de ontwikkeling van ideeën en cafés, theaters, scholen, restaurants, crèches, Network gehouden in Loughborough, Mid­ blijkbaar iets ziet in het gedachtengoed van opvattingen bij Bakoenin zelf en (2) wat moe- etc. Want die burelen zijn voor hen ver- den-Engeland. Pas na afloop drong tot mij Murray Bookchin, maar zoals Peter Storm te- ten wij met name aan met het gedeelte van de trouwd, van daaruit voelen zij zich machtig, door dat ik bij deze conferentie zelf degene recht stelt: hoe anarchistisch is het om de lei- tekst over de organisatie van de geheime na- kunnen zij hun autoriteit tonen. Daarbuiten was die het thema Religion & Anarchism geor- der dan daar weer in te volgen? Toch is het tionale en internationale broederschap? An­ weten zij zich geen raad. Het is bekend hoe al ganiseerd had, met bijdragen van Alexandre moeilijk hier kritisch over te doen terwijl er gaut maakt vervolgens duidelijk hoe de cate- die voorgaande volksopstanden en revolu- Christoyannopoulos, Hannah Hofheinz, An­ mensen voor hun leven(-swijze) vechten. chismus is geschreven in de lijn van denk- ties zijn geëindigd en waarvan Hazan en thony Fiscella, Francis Stewart, Paul Cudenec Maar Graeber gaat te ver als hij bombarde- beelden van Proudhon. Kamo er enkele behandelen: herstel van en mijzelf. Actief participant was bovenal menten ter bescherming van de libertaire Dan twee andere auteurs die schrijven in het macht – of erger. Een aanstekelijke tekst. John P. Clark, anarchistisch antropoloog uit Koerden lijkt te vragen: Spanje 1936 ging niet New Orleans en vertaler/explicator van alleen om de onwil van ‘de mogendheden’ Elisée Reclus’ werk in het Engelse taalgebied. maar ook om de binnenlandse onderdruk- Zelf presenteerde hij een verhaal in de aparte king van de revolutie. Als dit gedrukt staat ‘draad’ gewijd aan Gustav Landauer en wat weten we hoe het afgelopen is, wellicht. (Ik GEDICHTEN deze verbindt met Reclus. hoop: goed, ik vrees: van niet). De tijden zijn voorbij dat het thema ‘religie’ Op Onvoltooid Verleden – nee, het verschijnt OP DE BRES! (in het Engels een meerduidiger begrip dan niet meer in druk – gaat Jan Willem Stutje in Bouw naarstig verder aan uw luchtkastelen in helder wetenschappelijk Nederlands) in op de kritiek die zijn biografie van Domela Waan u heer en meester achter slot en gracht verbinding met anarchisme fronsen oproept heeft gekregen (het boek ligt inmiddels al- Vorm in eendracht een schier ondoordringbaar bij de nieuwe generaties geïnteresseerden in weer in de ramsj, dat is wel heel snel). De Menselijke ketting (wie weet door welk vuil belang aaneengeregen) het anarchisme, zoals ook de gedachte van kanttekeningen van Marianne Braun en En voer als vanouds menslastering door uw schild Uzelf naar beste kunnen wapenen tegen de aanzwellende vloed (libertair-)marxisme geen afgrijzen meer Dennis Bos lijkt hij te waarderen, ‘onze’ De tijd zal u – hopelijk niet al te laat – leren: wekt. Of zoals Willem Schinkel gracieus Rudolf de Jong zet hij weg als gelovige in Ook deze bastille zal vallen. schrijft in zijn pasverschenen Over nut en na- Domela die blijkbaar ongeneeslijk antisemiet Dat is een wet van Perzen en Meden. deel van de sociologie voor het leven: atheïsme moet blijven achteraf, en Rudolf wordt ge- biedt geen ruimte voor ketterij. 1870 is enige maand geen tijd meer te besteden aan dit LAATSTE KWARTIER tijd geleden al met al, en atheïsme en anti- boek (dat ik ‘even’ na zeventig pagina’s heb marxisme zijn deel van de onuitgewerkte weggelegd zodat ik mij nog meer kan erge- Halfverlicht, halfverduisterd heersende ideologie die zoals u kunt beden- ren aan die ongetwijfeld verdiende verram- Ik toon steeds slechts mijn schijngestalte Wie mij in vol ornaat wil zien ken de ideologie van de heersers is. Het oor- sjing). Moet wel uitstijgen boven het aardse verdovende gewauwel over de onlangs uit- De mij toebedeelde ruimte al overschrijdend Eb en vloed zijn mijn domeinen gevonden joods-christelijke beschaving kan meld ik nog even een fout van mij: Eli Mijn aantrekkingskracht en afstotelijkheid niet verhullen dat er geen ander geloof of Heimans is wel vakbondsman geweest als Zullen ooit de perfecte golf baren godsdienst dan de Markt staat tegenover de onderwijzer, maar was geen lid van de SDAP. Of anders zal ik verdwaalden in de nacht koloniaal te bestrijden moslims. Een mooi boekje van Marga Coesèl haalt hem Het pad voor hun voeten uit beschijnen. Als ik dit schrijf is de strijd gaande tussen de uit de schaduw van Jac. P. Thijsse (te bestel- Jairo Omar Dosreis Goncalvis weerzinwekkende koppensnellers van de len via de Heimans- & Thijssestichting) ter Islamitische Staat en de door David Graeber gelegenheid van zijn honderdste sterfjaar.

64 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 65 Serge Netchaïev). De revolutionaire catechis- verlengde van revolutionaire activiteiten. mus maakt een van de twee hoofdstukken Stel dat die activiteiten hun doel hebben be- Ketterij en roeien uit van Bakoenins Beginselen en organisatie reikt: verjagen van de heersende machtheb- van de Internationale revolutionaire vereniging bers. Wat zullen dan de eerste revolutionaire André de Raaij (1866). De Franse uitgave (Éditions du Chat maatregelen moeten zijn? Eric Hazan en Ivre, 2013) gaat vergezeld van een uitgebrei- Kamo behandelen er een aantal van in hun Ongedoofd vuur de inleiding van de Franse filosoof en anar- boek Premières mesures révolutionnaires (Paris, chist, Jean-Christophe Angaut, tevens een 2013). Wat zij aanbevelen is: het onomkeerbare tot hedendaagse Spaanse Revolutie uitgeroe- Conferenties en recensies van de redacteuren van het blad Réfractions. instellen. pen Koerdische vrijstaat in Syrië. Het be- Die inleiding is informatief. Angaut gaat Zo moet men onmiddellijk de burelen van Van 2 tot 6 september 2014 werd de derde zwaar dat tegen zijn kwalificatie ingebracht vooral in op kwesties als: (1) hoe deze tekst te machthebbers omtoveren in woonruimtes, studieconferentie van het Anarchist Studies kan worden is dat Öcalan, PKK-partijleider plaatsen in de ontwikkeling van ideeën en cafés, theaters, scholen, restaurants, crèches, Network gehouden in Loughborough, Mid­ blijkbaar iets ziet in het gedachtengoed van opvattingen bij Bakoenin zelf en (2) wat moe- etc. Want die burelen zijn voor hen ver- den-Engeland. Pas na afloop drong tot mij Murray Bookchin, maar zoals Peter Storm te- ten wij met name aan met het gedeelte van de trouwd, van daaruit voelen zij zich machtig, door dat ik bij deze conferentie zelf degene recht stelt: hoe anarchistisch is het om de lei- tekst over de organisatie van de geheime na- kunnen zij hun autoriteit tonen. Daarbuiten was die het thema Religion & Anarchism geor- der dan daar weer in te volgen? Toch is het tionale en internationale broederschap? An­ weten zij zich geen raad. Het is bekend hoe al ganiseerd had, met bijdragen van Alexandre moeilijk hier kritisch over te doen terwijl er gaut maakt vervolgens duidelijk hoe de cate- die voorgaande volksopstanden en revolu- Christoyannopoulos, Hannah Hofheinz, An­ mensen voor hun leven(-swijze) vechten. chismus is geschreven in de lijn van denk- ties zijn geëindigd en waarvan Hazan en thony Fiscella, Francis Stewart, Paul Cudenec Maar Graeber gaat te ver als hij bombarde- beelden van Proudhon. Kamo er enkele behandelen: herstel van en mijzelf. Actief participant was bovenal menten ter bescherming van de libertaire Dan twee andere auteurs die schrijven in het macht – of erger. Een aanstekelijke tekst. John P. Clark, anarchistisch antropoloog uit Koerden lijkt te vragen: Spanje 1936 ging niet New Orleans en vertaler/explicator van alleen om de onwil van ‘de mogendheden’ Elisée Reclus’ werk in het Engelse taalgebied. maar ook om de binnenlandse onderdruk- Zelf presenteerde hij een verhaal in de aparte king van de revolutie. Als dit gedrukt staat ‘draad’ gewijd aan Gustav Landauer en wat weten we hoe het afgelopen is, wellicht. (Ik GEDICHTEN deze verbindt met Reclus. hoop: goed, ik vrees: van niet). De tijden zijn voorbij dat het thema ‘religie’ Op Onvoltooid Verleden – nee, het verschijnt OP DE BRES! (in het Engels een meerduidiger begrip dan niet meer in druk – gaat Jan Willem Stutje in Bouw naarstig verder aan uw luchtkastelen in helder wetenschappelijk Nederlands) in op de kritiek die zijn biografie van Domela Waan u heer en meester achter slot en gracht verbinding met anarchisme fronsen oproept heeft gekregen (het boek ligt inmiddels al- Vorm in eendracht een schier ondoordringbaar bij de nieuwe generaties geïnteresseerden in weer in de ramsj, dat is wel heel snel). De Menselijke ketting (wie weet door welk vuil belang aaneengeregen) het anarchisme, zoals ook de gedachte van kanttekeningen van Marianne Braun en En voer als vanouds menslastering door uw schild Uzelf naar beste kunnen wapenen tegen de aanzwellende vloed (libertair-)marxisme geen afgrijzen meer Dennis Bos lijkt hij te waarderen, ‘onze’ De tijd zal u – hopelijk niet al te laat – leren: wekt. Of zoals Willem Schinkel gracieus Rudolf de Jong zet hij weg als gelovige in Ook deze bastille zal vallen. schrijft in zijn pasverschenen Over nut en na- Domela die blijkbaar ongeneeslijk antisemiet Dat is een wet van Perzen en Meden. deel van de sociologie voor het leven: atheïsme moet blijven achteraf, en Rudolf wordt ge- biedt geen ruimte voor ketterij. 1870 is enige maand geen tijd meer te besteden aan dit LAATSTE KWARTIER tijd geleden al met al, en atheïsme en anti- boek (dat ik ‘even’ na zeventig pagina’s heb marxisme zijn deel van de onuitgewerkte weggelegd zodat ik mij nog meer kan erge- Halfverlicht, halfverduisterd heersende ideologie die zoals u kunt beden- ren aan die ongetwijfeld verdiende verram- Ik toon steeds slechts mijn schijngestalte Wie mij in vol ornaat wil zien ken de ideologie van de heersers is. Het oor- sjing). Moet wel uitstijgen boven het aardse verdovende gewauwel over de onlangs uit- De mij toebedeelde ruimte al overschrijdend Eb en vloed zijn mijn domeinen gevonden joods-christelijke beschaving kan meld ik nog even een fout van mij: Eli Mijn aantrekkingskracht en afstotelijkheid niet verhullen dat er geen ander geloof of Heimans is wel vakbondsman geweest als Zullen ooit de perfecte golf baren godsdienst dan de Markt staat tegenover de onderwijzer, maar was geen lid van de SDAP. Of anders zal ik verdwaalden in de nacht koloniaal te bestrijden moslims. Een mooi boekje van Marga Coesèl haalt hem Het pad voor hun voeten uit beschijnen. Als ik dit schrijf is de strijd gaande tussen de uit de schaduw van Jac. P. Thijsse (te bestel- Jairo Omar Dosreis Goncalvis weerzinwekkende koppensnellers van de len via de Heimans- & Thijssestichting) ter Islamitische Staat en de door David Graeber gelegenheid van zijn honderdste sterfjaar.

64 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 65 maar of dit een gevolg was van dit stalletje in BOEKBESPREKINGEN Intree het bos (daar werd het gehouden) zou ik niet Het is een recent fenomeen, horend bij de durven zeggen. Anarchistisch reisverslag plaatsen. Het Vlaamse taalgebruik in de ver- grote golven van studenten die sinds halver- Voor ons, zoveelstejaars reeds, was het een Zo d’Axa (1864-1930, pseudoniem van Al­ taling is even wennen en roept de vraag op wege de jaren zestig op de universiteiten te- gelegenheid ook eens kennis te maken, niet phonse Gallaud de la Pérouse) was een welk woordenboek de anonieme (Franse?) recht zijn gekomen: de intreeweek. Per plaats eens zozeer wat ‘de stad’ te bieden had, maar Franse antimilitarist, vrijdenker en individu- vertaler heeft gebruikt. (MS) en onderwijsinstelling verschilt de aandui- wat er omging aan de rand van de universi- eel anarchist. In 1891 richtte hij het anarchis- Zo d’Axa, Van Mazas naar Jeruzalem; Tumult, ding maar het idee achter de intensieve vijf teit zelf. Toen ik na zo’n rondgang kameraad tische tijdschrift L’EnDehors op, waaraan Brussel 2014; 148 pag.; 5,- euro. dagen is: kennis maken met de stad waar je Leo tegenkwam zei hij, alsof het om iets zon- onder anderen Jean Grave, Louise Michel, gaat studeren – en dan niet als corpsbal of lid digs ging: weet je waar ik zin in gekregen heb Sébastian Faure, Octave Mirbeau en A­­lex­ DE PORTUGESE ANJERREVOLUTIE van een ander clubje, maar gewoon als jonge hier? Op de een of andere manier wist ik wat ander Cohen meewerkten. Ondanks zijn rol Jose Rentes de Carvalho was ten tijde van de mens die gaat studeren. hij ging zeggen want ik had ook die flits als uitgever van dit destijds prominente anar- fascistische dictatuur van Salazar Portugal Het zijn intens te beleven dagen, voor de gehad bij een zeker kraampje. Hij wilde wel chistische tijdschrift, is in de anarchistische ontvlucht en in Nederland beland, waar hij nieuwelingen en voor de begeleiders (v/m). gaan roeien. Dat was wat ik ook in het ge- geschiedschrijving nauwelijks iets over d’Axa later Portugese taal- en letterkunde doceerde. Ik heb alleen ervaring met de laatste rol. Ik heim had gedacht. We zijn het niet ‘samen’ terug te vinden. Verheugend is het daarom In 1975 schreef hij een boek over de Anjer­ hoorde van iemand die dit werk al vele jaren gaan doen, maar wel tegelijk bij dezelfde dat de libertaire Brusselse uitgeverij Tumult revolutie in Portugal. Op 25 april 1974 had gedaan had en er ieder jaar een nieuwe kort- club die toen nog een soort PSP-sfeer had. een boekje van hem uit het Frans in het deze (geweldloze) militaire staatsgreep een stondige geliefde aan overhield. Omdat ik Voor mij was het een gelegenheid de rivier Nederlands heeft vertaald. Voor zover na te einde gemaakt aan het harde regime van verliefd was op zijn officiële vriendin leek waaraan ik in mijn eerste jaren gewoond heb gaan is niet eerder werk van d’Axa in het Salazars opvolger Caetano. De Anjerevolutie mij dat een reden haar te troosten. Zij vond op een heel andere manier te verkennen. Nederlands verschenen. – genoemd naar de anjers die de soldaten als van niet. Je kunt het leven zien als een aan- Door het raam van mijn kinderslaapkamer Na de anarchistische bomaanslagen in het teken van vredelievendheid in hun geweer- eenrijging van helaasheden. Maar omdat u had ik de commando’s : ‘klaar om te tillen! begin van de jaren negentig van de negen- lopen stopten – was geboren. zo impertinent hengelt: ja, ik heb er ook – se- Tillen gelijk’ al opgevangen. Dat was een tiende eeuw in Parijs, werd Zo d’Axa door de Het boek werd echter niet opgemerkt. Vol­ rieuze – verkering aan overgehouden en wat dure ‘burger’-vereniging. Franse justitie meerdere malen gearresteerd gens uitgeverij Schokland, die het boek on- eenmalige prettige ontmoetingen. Daar doe Ik neem dit even apart om te onderstrepen en gevangen gezet. Hij wist Frankrijk te ont- langs opnieuw in zijn mooie serie Kritische je het niet voor – hoewel, die eerste keer dan dat het mij onzin lijkt om bepaalde takken vluchten, bracht enige tijd in Londen door en Klassieken uitbracht, werden er destijds vijf- ook eigenlijk weer wel. Terzake! van sport elitair te vinden. Voetbal is ooit als maakte vervolgens een reis naar het Midden tig exemplaren van verkocht! De toenmalige Bij de Amsterdamse intree hoorde (hoort elitesport begonnen. Golf is in Schotland een Oosten. Maar ook daar lag de Franse justitie desinteresse is niet goed verklaarbaar, want misschien nog) een Informatiemarkt, waar volkssport. Voor tennis of hockey heb je echt op de loer. Met geen andere uitwijkmogelijk- het boek boeit van begin tot eind door de ei- aan de stad verbonden clubs zich met druk- geen dure dingen nodig. Voor roeien wel, heid keerde hij uiteindelijk terug naar genzinnige boodschap die het uitdroeg. werk konden presenteren. In 1973 leek het maar daarvoor zit je dan op een vereniging: Frankrijk, waar hij alsnog enige tijd in de cel Rentes de Carvalho geloofde geen moment ons van de afdeling Amsterdam van de die biedt het materiaal. Als een van de twee moest doorbrengen. Zijn belevenissen be- dat de coup van de kapiteins het begin zou Federatie van Vrije Socialisten een goed idee anarchistische roeiers van 1973 meld ik het schreef hij in 1895 in het boekje De Mazas à zijn van een regelrechte machtswisseling. er aan mee te doen – als Federatie van Vrij maar even. Jérusalem (Mazas was een Parijse gevange- En hij kreeg – helaas – gelijk: de nieuwe Socialistische Studenten. Laten we wel nis). Dit nu vertaalde werk is niet alleen een machthebbers waren merendeels schatplich- wezen, de meesten waren student, het zou Verwezen wordt naar: johnpclark.info, anarkis- uiterst vermakelijk reisverslag, d’Axa trak- tig aan de oude. Daar veranderden de kleuri- een verdubbeling zijn geweest om in het echt mo.net/article/27467, ravotr.nl, onvoltooidverle- teert de lezer tussendoor ook op zijn gedach- ge schilderingen die gaandeweg in Lissabon zoiets er op na te houden. Na deze presenta- den.nl Nieuwsbrief 29, heimansenthijssestich- ten over vrijheid, staat, individualisme en en andere steden de muren sierden niets aan. tie kwamen er wel een hoop nieuwelingen bij ting.nl. Schinkels boek is uitgegeven bij Boom. anarchisme, zonder dat hij de lezer daarbij Portugal was geen ander land geworden, laat zijn ideeën wil opdringen. staan een revolutionaire natie. Het bleef een Hier is een individualistische anarchist aan land van armoede en achterstand, van emi- het woord, zonder dat hij zich zo wil klassifi- gratie en van vruchteloze oppositie van klei- ceren. Het is een bij vlagen spannend, hier en ne groepen intellectuelen. (HR) daar ook gemoedelijk verhaal, verteld met re- J. Rentes de Carvalho, Portugal, de bloem en de lativerende humor. Voor een beter begrip van sikkel. Een geschiedenis; Serie Kritische Klassieken d’Axa’s belevenissen was het beter geweest –met een nawoord van Arie Pos; Uitgeverij het boek te openen met de biografische schets Schokland, De Bilt 2014; 258 pag.; 24,50 euro van d’Axa in plaats van deze achterin te (www.kritischeklassieken.nl).

66 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 67 maar of dit een gevolg was van dit stalletje in BOEKBESPREKINGEN Intree het bos (daar werd het gehouden) zou ik niet Het is een recent fenomeen, horend bij de durven zeggen. Anarchistisch reisverslag plaatsen. Het Vlaamse taalgebruik in de ver- grote golven van studenten die sinds halver- Voor ons, zoveelstejaars reeds, was het een Zo d’Axa (1864-1930, pseudoniem van Al­ taling is even wennen en roept de vraag op wege de jaren zestig op de universiteiten te- gelegenheid ook eens kennis te maken, niet phonse Gallaud de la Pérouse) was een welk woordenboek de anonieme (Franse?) recht zijn gekomen: de intreeweek. Per plaats eens zozeer wat ‘de stad’ te bieden had, maar Franse antimilitarist, vrijdenker en individu- vertaler heeft gebruikt. (MS) en onderwijsinstelling verschilt de aandui- wat er omging aan de rand van de universi- eel anarchist. In 1891 richtte hij het anarchis- Zo d’Axa, Van Mazas naar Jeruzalem; Tumult, ding maar het idee achter de intensieve vijf teit zelf. Toen ik na zo’n rondgang kameraad tische tijdschrift L’EnDehors op, waaraan Brussel 2014; 148 pag.; 5,- euro. dagen is: kennis maken met de stad waar je Leo tegenkwam zei hij, alsof het om iets zon- onder anderen Jean Grave, Louise Michel, gaat studeren – en dan niet als corpsbal of lid digs ging: weet je waar ik zin in gekregen heb Sébastian Faure, Octave Mirbeau en A­­lex­ DE PORTUGESE ANJERREVOLUTIE van een ander clubje, maar gewoon als jonge hier? Op de een of andere manier wist ik wat ander Cohen meewerkten. Ondanks zijn rol Jose Rentes de Carvalho was ten tijde van de mens die gaat studeren. hij ging zeggen want ik had ook die flits als uitgever van dit destijds prominente anar- fascistische dictatuur van Salazar Portugal Het zijn intens te beleven dagen, voor de gehad bij een zeker kraampje. Hij wilde wel chistische tijdschrift, is in de anarchistische ontvlucht en in Nederland beland, waar hij nieuwelingen en voor de begeleiders (v/m). gaan roeien. Dat was wat ik ook in het ge- geschiedschrijving nauwelijks iets over d’Axa later Portugese taal- en letterkunde doceerde. Ik heb alleen ervaring met de laatste rol. Ik heim had gedacht. We zijn het niet ‘samen’ terug te vinden. Verheugend is het daarom In 1975 schreef hij een boek over de Anjer­ hoorde van iemand die dit werk al vele jaren gaan doen, maar wel tegelijk bij dezelfde dat de libertaire Brusselse uitgeverij Tumult revolutie in Portugal. Op 25 april 1974 had gedaan had en er ieder jaar een nieuwe kort- club die toen nog een soort PSP-sfeer had. een boekje van hem uit het Frans in het deze (geweldloze) militaire staatsgreep een stondige geliefde aan overhield. Omdat ik Voor mij was het een gelegenheid de rivier Nederlands heeft vertaald. Voor zover na te einde gemaakt aan het harde regime van verliefd was op zijn officiële vriendin leek waaraan ik in mijn eerste jaren gewoond heb gaan is niet eerder werk van d’Axa in het Salazars opvolger Caetano. De Anjerevolutie mij dat een reden haar te troosten. Zij vond op een heel andere manier te verkennen. Nederlands verschenen. – genoemd naar de anjers die de soldaten als van niet. Je kunt het leven zien als een aan- Door het raam van mijn kinderslaapkamer Na de anarchistische bomaanslagen in het teken van vredelievendheid in hun geweer- eenrijging van helaasheden. Maar omdat u had ik de commando’s : ‘klaar om te tillen! begin van de jaren negentig van de negen- lopen stopten – was geboren. zo impertinent hengelt: ja, ik heb er ook – se- Tillen gelijk’ al opgevangen. Dat was een tiende eeuw in Parijs, werd Zo d’Axa door de Het boek werd echter niet opgemerkt. Vol­ rieuze – verkering aan overgehouden en wat dure ‘burger’-vereniging. Franse justitie meerdere malen gearresteerd gens uitgeverij Schokland, die het boek on- eenmalige prettige ontmoetingen. Daar doe Ik neem dit even apart om te onderstrepen en gevangen gezet. Hij wist Frankrijk te ont- langs opnieuw in zijn mooie serie Kritische je het niet voor – hoewel, die eerste keer dan dat het mij onzin lijkt om bepaalde takken vluchten, bracht enige tijd in Londen door en Klassieken uitbracht, werden er destijds vijf- ook eigenlijk weer wel. Terzake! van sport elitair te vinden. Voetbal is ooit als maakte vervolgens een reis naar het Midden tig exemplaren van verkocht! De toenmalige Bij de Amsterdamse intree hoorde (hoort elitesport begonnen. Golf is in Schotland een Oosten. Maar ook daar lag de Franse justitie desinteresse is niet goed verklaarbaar, want misschien nog) een Informatiemarkt, waar volkssport. Voor tennis of hockey heb je echt op de loer. Met geen andere uitwijkmogelijk- het boek boeit van begin tot eind door de ei- aan de stad verbonden clubs zich met druk- geen dure dingen nodig. Voor roeien wel, heid keerde hij uiteindelijk terug naar genzinnige boodschap die het uitdroeg. werk konden presenteren. In 1973 leek het maar daarvoor zit je dan op een vereniging: Frankrijk, waar hij alsnog enige tijd in de cel Rentes de Carvalho geloofde geen moment ons van de afdeling Amsterdam van de die biedt het materiaal. Als een van de twee moest doorbrengen. Zijn belevenissen be- dat de coup van de kapiteins het begin zou Federatie van Vrije Socialisten een goed idee anarchistische roeiers van 1973 meld ik het schreef hij in 1895 in het boekje De Mazas à zijn van een regelrechte machtswisseling. er aan mee te doen – als Federatie van Vrij maar even. Jérusalem (Mazas was een Parijse gevange- En hij kreeg – helaas – gelijk: de nieuwe Socialistische Studenten. Laten we wel nis). Dit nu vertaalde werk is niet alleen een machthebbers waren merendeels schatplich- wezen, de meesten waren student, het zou Verwezen wordt naar: johnpclark.info, anarkis- uiterst vermakelijk reisverslag, d’Axa trak- tig aan de oude. Daar veranderden de kleuri- een verdubbeling zijn geweest om in het echt mo.net/article/27467, ravotr.nl, onvoltooidverle- teert de lezer tussendoor ook op zijn gedach- ge schilderingen die gaandeweg in Lissabon zoiets er op na te houden. Na deze presenta- den.nl Nieuwsbrief 29, heimansenthijssestich- ten over vrijheid, staat, individualisme en en andere steden de muren sierden niets aan. tie kwamen er wel een hoop nieuwelingen bij ting.nl. Schinkels boek is uitgegeven bij Boom. anarchisme, zonder dat hij de lezer daarbij Portugal was geen ander land geworden, laat zijn ideeën wil opdringen. staan een revolutionaire natie. Het bleef een Hier is een individualistische anarchist aan land van armoede en achterstand, van emi- het woord, zonder dat hij zich zo wil klassifi- gratie en van vruchteloze oppositie van klei- ceren. Het is een bij vlagen spannend, hier en ne groepen intellectuelen. (HR) daar ook gemoedelijk verhaal, verteld met re- J. Rentes de Carvalho, Portugal, de bloem en de lativerende humor. Voor een beter begrip van sikkel. Een geschiedenis; Serie Kritische Klassieken d’Axa’s belevenissen was het beter geweest –met een nawoord van Arie Pos; Uitgeverij het boek te openen met de biografische schets Schokland, De Bilt 2014; 258 pag.; 24,50 euro van d’Axa in plaats van deze achterin te (www.kritischeklassieken.nl).

66 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 67 ZOEKTOCHT ven roman voor tieners van nu en tieners van ling heeft kunnen verzorgen. Ik noemde hem bliotheek maar zeker ook elkaars opvattin- In de roman Blauw en geel en donkerrood be- toen. Voor de tieners van toen een vleugje al in de recensie van Het noodlot, want hij was gen. Misschien ook was Adriaan gewoon de schrijft Rymke Wiersma de zoektocht van de nostalgie en een spiegel waarin je geneigd degene die in 1974 de exemplaren in het betere schrijver van hen. In zijn/hun boek tiener Jim naar haar eigen plaats temidden bent kritisch te kijken en je af te vragen wat Meermanno liet fotograferen en er in gesten- worden tal van toen (en vaak ook nu nog) ge- van wensen, verwachtingen en het onver- er nog van dat opstandige van toen bij jezelf cilde vorm een vijftigtal exemplaren van pu- bruikelijke religieuze dogma’s of leerstukken werkte verleden van volwassenen en leeftijd- is overgebleven. Voor de tieners van nu een bliceerde, een editie van maar liefst 753 pagi- en interpretaties van Bijbelteksten tegen het genoten om haar heen. voorbeeld van een leeftijdgenoot die haar na dik. Jonathan Israel verwijst in zijn be- licht gehouden, waarbij die in scherpzinnige, Aanknopingspunt voor de zoektocht is haar eigen pad kiest op een realistische maar voor- roemde studie Radical Enlightenment (2001), heldere en vaak schitterende betogen worden overleden moeder waarvan zij nauwelijks al nuchtere, vanzelfsprekende manier. die volgens Wielema ‘van Koerbagh en “an- weerlegd en vervolgens hetzij eenvoudig meer weet dan dat zij in een kraakpand in de (AdW) dere mannen van De Witt” helden en herau- verworpen of voorzien van de volgens buurt van U. heeft gewoond. Dit geeft de Rymke Wiersma, Blauw en geel en donkerrood; ten van de Europese moderniteit zou maken’, Koerbagh correcte betekenis. lezer een beeld van zowel de kraakbeweging Atalanta, Utrecht 2014; 448 pag.; 24,- euro. meermaals naar die editie. Zo hekelt hij de mededeling van apostel nu als de kraakbeweging in de jaren tachtig. Intussen is Koerbaghs magnum opus dan ein- Johannes in diens evangelie dat God een Geen gedegen studie van verschillende stro- KOERBAGHS LICHT delijk voor het grote publiek te lezen en het geest is. ‘Wat heeft het voor zin te weten dat mingen maar een luchtig kijkje in bepaalde In de recensie van Bart Leeuwenburghs voor- moet gezegd: je kunt er ook nu nog ‘rooie God een geest is en verder niets? Als iemand facetten van de toenmalige kraakbeweging; treffelijke werk Het noodlot van een ketter in de oortjes’ van krijgen. Dat de hertaling zeker zou opmerken dat de Schrift ergens anders flarden van gebeurtenissen en anekdotes. AS 188 werd het al vermeld: het boek dat geen eenvoudige klus is geweest, merk je aan zegt dat een geest iets is wat vlees noch been Wiersma schrijft met humor, relativering Adriaan Koerbagh in 1669 zijn leven kostte is het compacte en doeltreffende taalgebruik. heeft, – wat betekent dat dan? Dit zegt wat maar vooral heel veel liefde voor jong en oud 345 jaar later alsnog uitgebracht. Een licht dat Gelukkig heeft Wielema ervoor gekozen te een geest niet is, in plaats van wat hij wel is. in het actiewezen. Een aantal keren dreigt schijnt in duistere plaatsen is hertaald naar mo- streven naar een zo goed mogelijke leesbaar- De ijle lucht heeft ook vlees noch been, maar een cliché maar weet Wiersma met een ver- dern Nederlands door Michiel Wielema, die heid, ‘geheel in overeenstemming met Koer­ is ze daarom een geest?’ Koerbagh conclu- rassende wending de lezer te blijven boeien. in de AS 136 al over Koerbagh schreef. Voor baghs eigen streven om te schrijven op een deert dan, dat de Bijbelauteurs niet hebben Tal van dilemma’s komen aan de orde waar- het verhaal over de radicale vrijdenkers manier die voor een breed publiek begrijpe- geweten wat de aard van een geest is en dat bij Wiersma het heden op originele wijze aan Johannes en Adriaan Koerbagh verwijs ik lijk is.’ Het was op zich al een bijzonderheid ook de theologen van zijn tijd dat niet wisten. het verleden weet te verbinden. naar die bijdrage en de eerder genoemde re- destijds, dat Koerbagh in het Nederlands God kun je alleen maar kennen uit de ware fi- De zoektocht van Jim is echter niet alleen een censie. Koerbaghs drukker gaf halverwege schreef, want tot dan toe verschenen vrijwel losofie, de rede! verbinding van heden en verleden van de het drukken zijn auteur aan bij de alle ‘geleerde werken’ in de Nederlanden in Op vergelijkbare wijze fileert Koerbagh talrij- kraakbeweging; het biedt ook een realistisch Amsterdamse schout, die de drukplaten in het Latijn. Koerbagh wilde echter bewust ook ke leerstellingen. Zo vindt hij Gods schep- beeld van ‘de alternatievelingen’ van toen en beslag nam en Koerbagh ondanks diens de lieden van eenvoudige stand bereiken, ping ‘uit het niets’ onzin, God heeft hooguit hoe het hun vergaan is. Daarbij wederom vlucht naar Leiden wist te achterhalen en in niet alleen de intellectuelen. iets wat al was gevormd, want uit het niets geen clichés maar een bonte reeks mensen het rasphuis opsloot, waar hij vijftien maan- Dat hij bovendien een taalpurist was, die kan niets voortkomen. Het geloof in de die ieder op een eigen manier zijn beïnvloed den later, op 37-jarige leeftijd, bezweek aan trouwens ook Grieks, Latijn en Hebreeuws ‘drie‑eenheid’ God de Vader, God de Zoon en door het leven toen. de dwangarbeid (hardhout raspen) en ande- las, wisten we al uit zijn Bloemhof, een lexicon de Heilige Geest is een dwaling, een onrede- Blauw en geel en donkerrood lijkt een zoektocht re ontberingen in gevangenschap. met lemma’s waarvan de meeste gelezen lijke en ongegronde aanname, het product naar een onbekende moeder, maar is vooral Van het verboden boek zijn destijds enkele konden worden als ‘aanklachten tegen de van een dwaze metafysica. Jezus was niet de de zoektocht van een tiener naar haar eigen exemplaren, deels gedrukt en verder aange- domheid, arrogantie en machtswellust van zoon van God, zie de inherente inconsistentie plek in het leven en in de maatschappij. De vuld in handschrift – waarschijnlijk gekopi- geestelijken en theologen’. In Een licht heeft van de leer: als God de Zoon conform het be- kraakbeweging van toen en de moeder van eerd van Koerbaghs manuscript – ten behoe- Adriaan Koerbagh ‘deze kritiek feitelijk tot grip drie‑eenheid deel uitmaakt van God is toen bieden daarbij een kapstok naar een ve van schout en schepenen geproduceerd een systematisch betoog verenigd’, aldus hij eeuwig. Dan kan hij geen zoon van wie einde waarbij Jim, meisje van 18, haar eigen voor het proces tegen Koerbagh, de rest van Wielema, ‘om eens en voor al een eind te ook zijn. Van de bewering in het evangelie weg kiest en aanvaardt dat haar moeder ge- de oplage is vernietigd. In 1822 zijn twee van maken aan de religieuze onderdrukking van van Lucas, dat Jezus is geboren uit een woon haar moeder was en dat zij zelf haar die exemplaren in handen gekomen van een de gewone mensen’. maagd, die bevrucht was door de Heilige eigen zelfstandige keuzes maakt in het leven, boekenverzamelaar en deze bevinden zich Adriaan Koerbagh was geen theoloog, maar Geest zonder toedoen van een man zegt waarbij ze soms op haar moeder lijkt, maar nu in het museum Meermanno in Den arts en jurist. Denkbaar is, dat hij dit boek ei- Koerbagh: ‘Ik weet wel beter en het is boven- soms ook niet; waarbij zij soms de bestaande Haag. genlijk samen met zijn broer Johannes, die dien in strijd met de rede.’ maatschappelijke orde aanvaardt en soms In het nawoord bij Een licht schrijft Wielema wel theoloog was, schreef, maar dat hij deze Zo gaat het in de hertaling 230 bladzijden niet. dat het aan de Vlaamse vrijdenker Hubert wilde behoeden voor vervolging. De beide door, waarbij niet alleen kenners van de Blauw en geel en donkerrood is een vlot geschre- Van­denbossche te danken is, dat hij de herta- broers deelden niet alleen hun woning en bi- Bijbel en van religieuze doctrines hun hart

68 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 69 ZOEKTOCHT ven roman voor tieners van nu en tieners van ling heeft kunnen verzorgen. Ik noemde hem bliotheek maar zeker ook elkaars opvattin- In de roman Blauw en geel en donkerrood be- toen. Voor de tieners van toen een vleugje al in de recensie van Het noodlot, want hij was gen. Misschien ook was Adriaan gewoon de schrijft Rymke Wiersma de zoektocht van de nostalgie en een spiegel waarin je geneigd degene die in 1974 de exemplaren in het betere schrijver van hen. In zijn/hun boek tiener Jim naar haar eigen plaats temidden bent kritisch te kijken en je af te vragen wat Meermanno liet fotograferen en er in gesten- worden tal van toen (en vaak ook nu nog) ge- van wensen, verwachtingen en het onver- er nog van dat opstandige van toen bij jezelf cilde vorm een vijftigtal exemplaren van pu- bruikelijke religieuze dogma’s of leerstukken werkte verleden van volwassenen en leeftijd- is overgebleven. Voor de tieners van nu een bliceerde, een editie van maar liefst 753 pagi- en interpretaties van Bijbelteksten tegen het genoten om haar heen. voorbeeld van een leeftijdgenoot die haar na dik. Jonathan Israel verwijst in zijn be- licht gehouden, waarbij die in scherpzinnige, Aanknopingspunt voor de zoektocht is haar eigen pad kiest op een realistische maar voor- roemde studie Radical Enlightenment (2001), heldere en vaak schitterende betogen worden overleden moeder waarvan zij nauwelijks al nuchtere, vanzelfsprekende manier. die volgens Wielema ‘van Koerbagh en “an- weerlegd en vervolgens hetzij eenvoudig meer weet dan dat zij in een kraakpand in de (AdW) dere mannen van De Witt” helden en herau- verworpen of voorzien van de volgens buurt van U. heeft gewoond. Dit geeft de Rymke Wiersma, Blauw en geel en donkerrood; ten van de Europese moderniteit zou maken’, Koerbagh correcte betekenis. lezer een beeld van zowel de kraakbeweging Atalanta, Utrecht 2014; 448 pag.; 24,- euro. meermaals naar die editie. Zo hekelt hij de mededeling van apostel nu als de kraakbeweging in de jaren tachtig. Intussen is Koerbaghs magnum opus dan ein- Johannes in diens evangelie dat God een Geen gedegen studie van verschillende stro- KOERBAGHS LICHT delijk voor het grote publiek te lezen en het geest is. ‘Wat heeft het voor zin te weten dat mingen maar een luchtig kijkje in bepaalde In de recensie van Bart Leeuwenburghs voor- moet gezegd: je kunt er ook nu nog ‘rooie God een geest is en verder niets? Als iemand facetten van de toenmalige kraakbeweging; treffelijke werk Het noodlot van een ketter in de oortjes’ van krijgen. Dat de hertaling zeker zou opmerken dat de Schrift ergens anders flarden van gebeurtenissen en anekdotes. AS 188 werd het al vermeld: het boek dat geen eenvoudige klus is geweest, merk je aan zegt dat een geest iets is wat vlees noch been Wiersma schrijft met humor, relativering Adriaan Koerbagh in 1669 zijn leven kostte is het compacte en doeltreffende taalgebruik. heeft, – wat betekent dat dan? Dit zegt wat maar vooral heel veel liefde voor jong en oud 345 jaar later alsnog uitgebracht. Een licht dat Gelukkig heeft Wielema ervoor gekozen te een geest niet is, in plaats van wat hij wel is. in het actiewezen. Een aantal keren dreigt schijnt in duistere plaatsen is hertaald naar mo- streven naar een zo goed mogelijke leesbaar- De ijle lucht heeft ook vlees noch been, maar een cliché maar weet Wiersma met een ver- dern Nederlands door Michiel Wielema, die heid, ‘geheel in overeenstemming met Koer­ is ze daarom een geest?’ Koerbagh conclu- rassende wending de lezer te blijven boeien. in de AS 136 al over Koerbagh schreef. Voor baghs eigen streven om te schrijven op een deert dan, dat de Bijbelauteurs niet hebben Tal van dilemma’s komen aan de orde waar- het verhaal over de radicale vrijdenkers manier die voor een breed publiek begrijpe- geweten wat de aard van een geest is en dat bij Wiersma het heden op originele wijze aan Johannes en Adriaan Koerbagh verwijs ik lijk is.’ Het was op zich al een bijzonderheid ook de theologen van zijn tijd dat niet wisten. het verleden weet te verbinden. naar die bijdrage en de eerder genoemde re- destijds, dat Koerbagh in het Nederlands God kun je alleen maar kennen uit de ware fi- De zoektocht van Jim is echter niet alleen een censie. Koerbaghs drukker gaf halverwege schreef, want tot dan toe verschenen vrijwel losofie, de rede! verbinding van heden en verleden van de het drukken zijn auteur aan bij de alle ‘geleerde werken’ in de Nederlanden in Op vergelijkbare wijze fileert Koerbagh talrij- kraakbeweging; het biedt ook een realistisch Amsterdamse schout, die de drukplaten in het Latijn. Koerbagh wilde echter bewust ook ke leerstellingen. Zo vindt hij Gods schep- beeld van ‘de alternatievelingen’ van toen en beslag nam en Koerbagh ondanks diens de lieden van eenvoudige stand bereiken, ping ‘uit het niets’ onzin, God heeft hooguit hoe het hun vergaan is. Daarbij wederom vlucht naar Leiden wist te achterhalen en in niet alleen de intellectuelen. iets wat al was gevormd, want uit het niets geen clichés maar een bonte reeks mensen het rasphuis opsloot, waar hij vijftien maan- Dat hij bovendien een taalpurist was, die kan niets voortkomen. Het geloof in de die ieder op een eigen manier zijn beïnvloed den later, op 37-jarige leeftijd, bezweek aan trouwens ook Grieks, Latijn en Hebreeuws ‘drie‑eenheid’ God de Vader, God de Zoon en door het leven toen. de dwangarbeid (hardhout raspen) en ande- las, wisten we al uit zijn Bloemhof, een lexicon de Heilige Geest is een dwaling, een onrede- Blauw en geel en donkerrood lijkt een zoektocht re ontberingen in gevangenschap. met lemma’s waarvan de meeste gelezen lijke en ongegronde aanname, het product naar een onbekende moeder, maar is vooral Van het verboden boek zijn destijds enkele konden worden als ‘aanklachten tegen de van een dwaze metafysica. Jezus was niet de de zoektocht van een tiener naar haar eigen exemplaren, deels gedrukt en verder aange- domheid, arrogantie en machtswellust van zoon van God, zie de inherente inconsistentie plek in het leven en in de maatschappij. De vuld in handschrift – waarschijnlijk gekopi- geestelijken en theologen’. In Een licht heeft van de leer: als God de Zoon conform het be- kraakbeweging van toen en de moeder van eerd van Koerbaghs manuscript – ten behoe- Adriaan Koerbagh ‘deze kritiek feitelijk tot grip drie‑eenheid deel uitmaakt van God is toen bieden daarbij een kapstok naar een ve van schout en schepenen geproduceerd een systematisch betoog verenigd’, aldus hij eeuwig. Dan kan hij geen zoon van wie einde waarbij Jim, meisje van 18, haar eigen voor het proces tegen Koerbagh, de rest van Wielema, ‘om eens en voor al een eind te ook zijn. Van de bewering in het evangelie weg kiest en aanvaardt dat haar moeder ge- de oplage is vernietigd. In 1822 zijn twee van maken aan de religieuze onderdrukking van van Lucas, dat Jezus is geboren uit een woon haar moeder was en dat zij zelf haar die exemplaren in handen gekomen van een de gewone mensen’. maagd, die bevrucht was door de Heilige eigen zelfstandige keuzes maakt in het leven, boekenverzamelaar en deze bevinden zich Adriaan Koerbagh was geen theoloog, maar Geest zonder toedoen van een man zegt waarbij ze soms op haar moeder lijkt, maar nu in het museum Meermanno in Den arts en jurist. Denkbaar is, dat hij dit boek ei- Koerbagh: ‘Ik weet wel beter en het is boven- soms ook niet; waarbij zij soms de bestaande Haag. genlijk samen met zijn broer Johannes, die dien in strijd met de rede.’ maatschappelijke orde aanvaardt en soms In het nawoord bij Een licht schrijft Wielema wel theoloog was, schreef, maar dat hij deze Zo gaat het in de hertaling 230 bladzijden niet. dat het aan de Vlaamse vrijdenker Hubert wilde behoeden voor vervolging. De beide door, waarbij niet alleen kenners van de Blauw en geel en donkerrood is een vlot geschre- Van­denbossche te danken is, dat hij de herta- broers deelden niet alleen hun woning en bi- Bijbel en van religieuze doctrines hun hart

68 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 69 kunnen ophalen en het dikwijls verbazing stond de PL ook een beetje los van wat er in reden die grap niet nog een tweede keer zou zwerende stem van de oude Homerus de wekt hoezeer door Koerbagh destijds al door- het land gebeurde. En nu is het weer een uithalen.”’ lezer wakker schudt (‘bezing o muze het lief- ziene leerstellingen nog altijd opgeld doen. goeie afspiegeling van wat er in het land ge- Een mooie uitgave, met illustraties en een desleven van de toehoorders’ is de openings- Wielema’s hertaling leest zeer gemakkelijk, beurt.’ (MS) veelkleurig zeegezicht van Courbet op het regel ervan), maar ook vervormde citaten zijn nawoord en de in het notenapparaat ver- 80 jaar Pinksterlanddagen in acht interviews en omslag. (RW) van Elburg, Hugo Claus en zelfs van Anton werkte toelichting bieden adequate verhelde- portretten; Amsterdam 2014; 70 pag.; 4,95 euro Diderot, Het vrolijke atheïsme, met inleiding en Korteweg in de wilde gedachtestroom wor- ring. Ook qua tekst- en boekverzorging een nawoord van Dick Gevers; Uitgeverij Iris, Am­ den meegesleurd, besluit met de verzuch- voorbeeldige uitgave. (BCh) HET VROLIJKE ATHEISME sterdam 2014; Anarchistische teksten nr. 19; 52 ting: ‘als dat geen directe actie is waaraan alle Adriaan Koerbagh, Een licht dat schijnt in duis- In 1771 bezoekt filosoof-schrijver Denis pag.; 5 euro. toehoorders deelnemen / nou dan weet ik tere plaatsen. Hertaling Michiel Wielema. Diderot in opdracht van Catherina II van het niet meer’. Uitgeverij Vantilt, Nijmegen 2014; 262 pag.; Rusland een maarschalk, die een tijdje op POëzie van Jan Bervoets Zeker is dat de bijzonder geslaagde nieuwe 19,95 euro. Op de webpagina meermanno.nl/ zich laat wachten. Diderot raakt intussen in De gedichten van Jan Bervoets vallen volko- bundel van Jan Bervoets veel actief meeden- index­/-/p-161 is een afbeelding van de oorspron- gesprek met de vrouw des huizes, terwijl die men uit de toon van de gangbare Nederlandse kende toehoorders verdient. kelijke tekst (gedrukt en handgeschreven) te zien, met haar toilet bezig is. Deze vrome maar poëzie. Hij schaart zich daarmee in het goede Samenzwering van het regenwoud is door met toelichting. niet onsympathieke dame valt hem fel aan op gezelschap van avant-gardistische experi- Kelderuitgeverij mooi uitgegeven, geïllu- zijn atheïsme. mentelen als I.K. Bonset, Jan G. Elburg, Astrid streerd met een reeks krachtige penseelteke- Pinksterlanddagen Op deze ware gebeurtenis stoelt de door Lampe om drie kenmerkende voorbeelden te ningen van Rik Lina, en voorafgegaan door In 2013 bestonden de Pinksterlanddagen Diderot in 1764 gepubliceerde dialoog: Ge­ noemen. Bij Bervoets dus geen kleine anek- een voortreffelijk essay van Dick Gevers over tachtig jaar. De door Dennis, Maartje en foto- sprek van een filosoof met de echtgenote van dotische verhaaltjes in korte regeltjes afge- de relatie tussen anarchisme en surrealisme graaf Bertus gemaakte brochure 80 jaar maarschalk***, die zogenaamd vertaald werd drukt, en geen minimalistische observaties of in Bervoets’ poëzie. (LV) Pinksterlanddagen in acht interviews en portret- uit het Ita­liaans. ironische filosofietjes die de poëtische hoofd- Jan Bervoets, Samenzwering van het regenwoud. ten biedt een representatieve dwarsdoorsne- Onlangs vertaalde Dick Gevers deze scherp- stroom in vele variaties laat horen. Hij durft Ingeleid door Dick Gevers. Tekeningen van Rik de van bezoekers van de PL in Appelscha. zinnige en humoristische dialoog uit het daarvan af te wijken door taalvondsten die Lina. Kelderuitgeverij, Utrecht 2014; 76 pag.; Een jonge bezoeker die voor het eerst de PL Frans en schreef naast een heldere inleiding spontaan bij hem opwellen of die hij toevallig 8,50 euro. bezoekt, een aantal dertigers, veertigers en een biografische schets van de vrijgevochten op straat opvangt van passanten als ruwe vijftigers, en een inmiddels gepensioneerde verlichtingsdenker. dia­manten samen te voegen tot een poëzie DE GELDZUCHT VAN PRINS BERNHARD vertellen over hun anarchistisch gedachte- In het gesprek gaat het vooral om de kwestie vol beelden, provocaties en beweging. Wat Nu steeds vaker blijkt dat menig manager, goed, hun motieven actief te zijn in bijvoor- of de mens zonder geloof (in een hemel en zou men anders kunnen verwachten van een bestuurder, ondernemer en andere veelver- beeld GroenFront of de Vrije Bond, een kook- een straffende god) in staat is tot het goede. anarchist die tevens surrealist is? dieners zich via fraude en corruptie nog ver- groep, milieubeweging, in de vluchtelingen- Volgens Diderot ligt de moraal verankerd in Bervoets hanteert in zijn gedichten zowel het der verrijken passen de missstappen die wij- strijd of in de organisatie van de PL. Iedere de mens zelf. Kerken stimuleren slechts angst objectieve toeval als het automatisme. Daarin len Prins Bernhard zich de afgelopen eeuw geïnterviewde weet haar of zijn motivatie om en onderworpenheid, belemmeren mensen toont hij zich inderdaad een directe geestver- permitteerde in de trend dat bepaalde elites de PL te bezoeken kernachtig, enthousiast, te van het leven te genieten, en vormen een rem want van een dichter als Elburg, al meen ik zich boven de voor ieder geldende wetten verwoorden, aan te geven wat zij veronder- op de wetenschap. Overigens probeert hij de dat zijn werk nog meer overeenkomsten ver- verheven achten. De historicus Gerard stellen onder anarchisme en waarom het vrouw niet tot atheïsme te bekeren, ieder is toont met dat van de strijdbare Franse surrea­ Aalders die al in 1996 – op basis van docu- anarchistisch denken vandaag de dag juist zo vrij om te geloven wat hij of zij wil. list Benjamin Péret. De a-logische beelden- en menten in de Nationale Archieven in belangrijk is. Uit voorzichtigheid en als hommage gebruikt ideeënstroom in Bervoets’ nieuwe bundel Washington – onthulde dat Bernhard in de Die verscheidenheid aan activiteiten die de Diderot in deze dialoog niet zijn eigen naam Samenzwering van het regenwoud getuigt niet jaren dertig lid was geweest van de partij van deelnemers in het dagelijks leven ontplooien maar die van (Tomasso) Crudeli, een Ita­ alleen van strijdbaarheid (‘geef dan de revo- Hitler, schreef verscheidene studies over de geeft aan hoe kleurrijk het anarchisme zich liaanse dichter en vrijdenker die kort daar- lutie een masker zodat zij de straat op kan,’ prins-gemaal en zijn activiteiten als ‘zaken- manifesteert, ook al heeft niet altijd dat stem- voor tijdens zijn gevangenschap aan marte- klinkt in een van zijn verzen), maar ook van prins’ (onder andere zijn rol in de Bilderberg- pel. Bijna alle geïnterviewden benadrukken lingen was bezweken. een open oog voor de gruwelijke oorlogsmis- conferenties, in de Lockheed-affaire en in de het opkomen voor gelijkheid, strijd tegen het ‘Mevrouw: “Zegt u eens eerlijk, stuit het u daden die uit ons aller naam zijn en worden internationale wapenhandel). kapitalisme en proberen je anarchistisch ide- niet tegen de borst dat u na uw dood hele- begaan (‘wat heeft de trage zee met onze Aalders heeft nu aan de hand van eerdere aal in de dagelijkse praktijk vorm te geven. maal niets meer bent?” daden gedaan,’ staat er in een gedicht over studies – niet alleen van hemzelf, maar ook De PL vervult daarin een belangrijker rol dan Crudeli: “Ik zou liever blijven bestaan, al zou ‘onze’ koloniale oorlog in Aceh). van onder meer Klinkenberg, Van Wijnen en wel eens het geval is geweest. De geïnter- ik niet weten waarom een wezen dat mij één Het meeslepende slotgedicht ‘De verbeel- Van der Zijl – en ander weinig bekend mate- viewde Mikkie verwoordt het treffend: ‘Soms keer ongelukkig heeft gemaakt zonder enige ding aan de macht’, waarin niet alleen de be- riaal een geslaagde biografie van hem gepu-

70 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 71 kunnen ophalen en het dikwijls verbazing stond de PL ook een beetje los van wat er in reden die grap niet nog een tweede keer zou zwerende stem van de oude Homerus de wekt hoezeer door Koerbagh destijds al door- het land gebeurde. En nu is het weer een uithalen.”’ lezer wakker schudt (‘bezing o muze het lief- ziene leerstellingen nog altijd opgeld doen. goeie afspiegeling van wat er in het land ge- Een mooie uitgave, met illustraties en een desleven van de toehoorders’ is de openings- Wielema’s hertaling leest zeer gemakkelijk, beurt.’ (MS) veelkleurig zeegezicht van Courbet op het regel ervan), maar ook vervormde citaten zijn nawoord en de in het notenapparaat ver- 80 jaar Pinksterlanddagen in acht interviews en omslag. (RW) van Elburg, Hugo Claus en zelfs van Anton werkte toelichting bieden adequate verhelde- portretten; Amsterdam 2014; 70 pag.; 4,95 euro Diderot, Het vrolijke atheïsme, met inleiding en Korteweg in de wilde gedachtestroom wor- ring. Ook qua tekst- en boekverzorging een nawoord van Dick Gevers; Uitgeverij Iris, Am­ den meegesleurd, besluit met de verzuch- voorbeeldige uitgave. (BCh) HET VROLIJKE ATHEISME sterdam 2014; Anarchistische teksten nr. 19; 52 ting: ‘als dat geen directe actie is waaraan alle Adriaan Koerbagh, Een licht dat schijnt in duis- In 1771 bezoekt filosoof-schrijver Denis pag.; 5 euro. toehoorders deelnemen / nou dan weet ik tere plaatsen. Hertaling Michiel Wielema. Diderot in opdracht van Catherina II van het niet meer’. Uitgeverij Vantilt, Nijmegen 2014; 262 pag.; Rusland een maarschalk, die een tijdje op POëzie van Jan Bervoets Zeker is dat de bijzonder geslaagde nieuwe 19,95 euro. Op de webpagina meermanno.nl/ zich laat wachten. Diderot raakt intussen in De gedichten van Jan Bervoets vallen volko- bundel van Jan Bervoets veel actief meeden- index­/-/p-161 is een afbeelding van de oorspron- gesprek met de vrouw des huizes, terwijl die men uit de toon van de gangbare Nederlandse kende toehoorders verdient. kelijke tekst (gedrukt en handgeschreven) te zien, met haar toilet bezig is. Deze vrome maar poëzie. Hij schaart zich daarmee in het goede Samenzwering van het regenwoud is door met toelichting. niet onsympathieke dame valt hem fel aan op gezelschap van avant-gardistische experi- Kelderuitgeverij mooi uitgegeven, geïllu- zijn atheïsme. mentelen als I.K. Bonset, Jan G. Elburg, Astrid streerd met een reeks krachtige penseelteke- Pinksterlanddagen Op deze ware gebeurtenis stoelt de door Lampe om drie kenmerkende voorbeelden te ningen van Rik Lina, en voorafgegaan door In 2013 bestonden de Pinksterlanddagen Diderot in 1764 gepubliceerde dialoog: Ge­ noemen. Bij Bervoets dus geen kleine anek- een voortreffelijk essay van Dick Gevers over tachtig jaar. De door Dennis, Maartje en foto- sprek van een filosoof met de echtgenote van dotische verhaaltjes in korte regeltjes afge- de relatie tussen anarchisme en surrealisme graaf Bertus gemaakte brochure 80 jaar maarschalk***, die zogenaamd vertaald werd drukt, en geen minimalistische observaties of in Bervoets’ poëzie. (LV) Pinksterlanddagen in acht interviews en portret- uit het Ita­liaans. ironische filosofietjes die de poëtische hoofd- Jan Bervoets, Samenzwering van het regenwoud. ten biedt een representatieve dwarsdoorsne- Onlangs vertaalde Dick Gevers deze scherp- stroom in vele variaties laat horen. Hij durft Ingeleid door Dick Gevers. Tekeningen van Rik de van bezoekers van de PL in Appelscha. zinnige en humoristische dialoog uit het daarvan af te wijken door taalvondsten die Lina. Kelderuitgeverij, Utrecht 2014; 76 pag.; Een jonge bezoeker die voor het eerst de PL Frans en schreef naast een heldere inleiding spontaan bij hem opwellen of die hij toevallig 8,50 euro. bezoekt, een aantal dertigers, veertigers en een biografische schets van de vrijgevochten op straat opvangt van passanten als ruwe vijftigers, en een inmiddels gepensioneerde verlichtingsdenker. dia­manten samen te voegen tot een poëzie DE GELDZUCHT VAN PRINS BERNHARD vertellen over hun anarchistisch gedachte- In het gesprek gaat het vooral om de kwestie vol beelden, provocaties en beweging. Wat Nu steeds vaker blijkt dat menig manager, goed, hun motieven actief te zijn in bijvoor- of de mens zonder geloof (in een hemel en zou men anders kunnen verwachten van een bestuurder, ondernemer en andere veelver- beeld GroenFront of de Vrije Bond, een kook- een straffende god) in staat is tot het goede. anarchist die tevens surrealist is? dieners zich via fraude en corruptie nog ver- groep, milieubeweging, in de vluchtelingen- Volgens Diderot ligt de moraal verankerd in Bervoets hanteert in zijn gedichten zowel het der verrijken passen de missstappen die wij- strijd of in de organisatie van de PL. Iedere de mens zelf. Kerken stimuleren slechts angst objectieve toeval als het automatisme. Daarin len Prins Bernhard zich de afgelopen eeuw geïnterviewde weet haar of zijn motivatie om en onderworpenheid, belemmeren mensen toont hij zich inderdaad een directe geestver- permitteerde in de trend dat bepaalde elites de PL te bezoeken kernachtig, enthousiast, te van het leven te genieten, en vormen een rem want van een dichter als Elburg, al meen ik zich boven de voor ieder geldende wetten verwoorden, aan te geven wat zij veronder- op de wetenschap. Overigens probeert hij de dat zijn werk nog meer overeenkomsten ver- verheven achten. De historicus Gerard stellen onder anarchisme en waarom het vrouw niet tot atheïsme te bekeren, ieder is toont met dat van de strijdbare Franse surrea­ Aalders die al in 1996 – op basis van docu- anarchistisch denken vandaag de dag juist zo vrij om te geloven wat hij of zij wil. list Benjamin Péret. De a-logische beelden- en menten in de Nationale Archieven in belangrijk is. Uit voorzichtigheid en als hommage gebruikt ideeënstroom in Bervoets’ nieuwe bundel Washington – onthulde dat Bernhard in de Die verscheidenheid aan activiteiten die de Diderot in deze dialoog niet zijn eigen naam Samenzwering van het regenwoud getuigt niet jaren dertig lid was geweest van de partij van deelnemers in het dagelijks leven ontplooien maar die van (Tomasso) Crudeli, een Ita­ alleen van strijdbaarheid (‘geef dan de revo- Hitler, schreef verscheidene studies over de geeft aan hoe kleurrijk het anarchisme zich liaanse dichter en vrijdenker die kort daar- lutie een masker zodat zij de straat op kan,’ prins-gemaal en zijn activiteiten als ‘zaken- manifesteert, ook al heeft niet altijd dat stem- voor tijdens zijn gevangenschap aan marte- klinkt in een van zijn verzen), maar ook van prins’ (onder andere zijn rol in de Bilderberg- pel. Bijna alle geïnterviewden benadrukken lingen was bezweken. een open oog voor de gruwelijke oorlogsmis- conferenties, in de Lockheed-affaire en in de het opkomen voor gelijkheid, strijd tegen het ‘Mevrouw: “Zegt u eens eerlijk, stuit het u daden die uit ons aller naam zijn en worden internationale wapenhandel). kapitalisme en proberen je anarchistisch ide- niet tegen de borst dat u na uw dood hele- begaan (‘wat heeft de trage zee met onze Aalders heeft nu aan de hand van eerdere aal in de dagelijkse praktijk vorm te geven. maal niets meer bent?” daden gedaan,’ staat er in een gedicht over studies – niet alleen van hemzelf, maar ook De PL vervult daarin een belangrijker rol dan Crudeli: “Ik zou liever blijven bestaan, al zou ‘onze’ koloniale oorlog in Aceh). van onder meer Klinkenberg, Van Wijnen en wel eens het geval is geweest. De geïnter- ik niet weten waarom een wezen dat mij één Het meeslepende slotgedicht ‘De verbeel- Van der Zijl – en ander weinig bekend mate- viewde Mikkie verwoordt het treffend: ‘Soms keer ongelukkig heeft gemaakt zonder enige ding aan de macht’, waarin niet alleen de be- riaal een geslaagde biografie van hem gepu-

70 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 71 bliceerd. Sommige perioden in Bernhards en in Frankrijk) veel geld nodig had om zijn de ruiten van hun winkels in te gooien. Zo 1890; Boom, Amsterdam 2013; geïll.; geb.; 735 leven (1911-2004), zoals zijn studie in Berlijn, moeder Armgard en haar ‘huisvriend’, de ontstond er een slepende guerrillaoorlog tus- pag.; 39,50 euro. zijn vroege huwelijksjaren met Juliana, en voormalige tsaristische kolonel en paarden- sen de anarchisten en het Oranjehuis (de zijn tijd in Londen gedurende de oorlog, fokker Panchoulidzev, een prettige oude dag ‘Gorilla-oorlog’ heb ik die eens genoemd) die Opstandig volk worden uitgebreid behandeld, enkele naoor- op kasteel Warmelo bij het Overijsselse nooit met een vredesakkoord is afgesloten. Vanaf de negentiende eeuw betekende ha- logse gebeurtenissen – Bilderberg, Greet Diepenheim te bezorgen. De auteur van het pamflet was Sicco Roorda venarbeid voor het overgrote deel losse ar- Hofmans en Lockheed – moeten het met min- Het leven van Bernhard laat zich schetsen als van Eysinga, een vriend en geestverwant van beid. De aanvoer van goederen was onregel- der bladzijden doen. een aaneenschakeling van misstappen. Toch Domela. In de jaren zestig van de vorige matig. Zekerheid op werk was er niet. De De rode draad in deze biografie is dat neemt Aalders de prins soms in bescherming eeuw bracht het anarchistische blad De Vrije vraag was steeds of je als arbeider de volgen- Bernhard zijn leven lang gedreven werd door tegen enkele van de talloze beschuldigingen een (gestencilde) herdruk met een nawoord de keer werd ‘bestoken’, een ander woord in ijdelheid en berekening, maar bovenal door die al decennialang de ronde doen. Zo is van Hans Jar en een jaar of wat terug ver- haventaal voor ‘aangenomen’. Ik moest bij geldzucht. Met zijn volgens velen aangebo- geen hard bewijs gevonden voor het bestaan scheen er een mooie heruitgave bij Aspekt het lezen van het boek denken aan mijn ren charme dacht hij overal mee weg te van de zogeheten stadhoudersbrieven uit met een inleiding van Dennis Bos. grootvader. Hij was havenarbeider. Hij kende komen. En dat lukte hem inderdaad vrijwel 1942 (waarin Bernhard Hitler zou hebben Maar nu het boek van Dik van der Meulen, dat ritme van dagen keihard werken en altijd, totdat in 1975 ontdekt werd dat hij aangeboden het stadhouderschap van Ne­ die naam maakte met een mooie studie over dagen van stilte. Keihard, omdat de boot in steekpenningen van vliegtuigbouwer Lock­ derland op zich te nemen). En evenmin kan de aanhangers en volgelingen van Multatuli. korte tijd leeg moest. Een boot aan de kant heed had aangenomen. hem verraad verweten worden in de zaak De biografie is goed gecomponeerd en vlek- betekende kapitaalverlies voor de reder. Het Op allerlei manieren – vaak immoreel en ille- van de dubbelspion Lindemans, alias King keloos geschreven, bovendien prachtig geïl- kon voorkomen dat je ’s nachts moest door- gaal van aard – lukte het hem om soms aan- Kong, die wist van de op handen zijnde geal- lustreerd en verzorgd uitgegeven door Boom. halen. Dodelijke ongelukken waren geen uit- zienlijke bedragen te vergaren. Zonder lieerde operatie Market Garden in september Maar toch valt al lezende een manco op: het zondering. Een dag in het jaar had hij vrij. schroom zette hij politici en ambtenaren 1944. (HR) boek (ruim 700 bladzijden) is te omvangrijk Dan ging hij, vertelde mijn moeder, met haar onder druk om zijn doelen te bereiken. Zo Gerard Aalders, Niets was wat het leek. Prins om voortdurend te boeien, onder meer door- bloemetjes plukken langs de Schiedamsche­ roofde hij in de chaotische maanden na mei Bernhard; Boom, Amsterdam 2014; 463 pag.; dat de auteur overvloedig citeert uit de brief- dijk. 1945 verscheidene Duitse vliegtuigen en vele 19,90 euro . wisseling van Willems eerste vrouw Sophie, Havenarbeiders waren vaak opstandig, ruw auto’s en motoren, die hij op de internationa- die – heel begrijpelijk – veel op hem aan te volk. Ze lieten niet over zich lopen en konden le markt verkocht. Daarbij de geldende de- KONING GORILLA merken had. De Oranjevorst was oversekst, bij een arbeidsconflict massaal het werk neer- viezenbepalingen omzeilend. Er is een nieuwe biografie van Willem III sloeg zijn vrouw, en maakte ook in het open- leggen. De ontstane vakverenigingen zetten Ook met (illegale) wapenhandel hield (1817 – 1890), de Oranjevorst die niet alleen baar ruzie met haar, want Willem kon zijn zich in voor betere arbeidsomstandigheden Bernhard zich bezig en schimmig bleven ook bij anarchisten bekend raakte als koning emoties moeilijk onder controle krijgen. en regulering van de havenarbeid via ar- zijn nevenactiviteiten die hij tijdens zijn vele Gorilla. Het was de aanduiding in het ge- Daarnaast had hij er een gruwelijke hekel aan beidsbemiddeling. Er was solidariteit en promotiereizen voor het Nederlandse be- ruchtmakende pamflet Uit het leven van ko- dat het landsbestuur gebonden was aan wet- strijdbaarheid onder de havenwerkers. Dat drijfsleven , onder meer naar Zuid Amerika, ning Gorilla dat in 1887 verscheen. Straat­ geving, niet in de laatste plaats de grondwet werd bevorderd door de specifieke omstan- bedreef. Maar misschien wel het toppunt van venters verkochten er tienduizenden exem- die zijn vader was afgedwongen door de li- digheden van het werk zelf. Werkgevers pro- hebzucht was zijn geslaagde poging om zich plaren van, want Willem III was gehaat en al beraal Thorbecke. beerden daar greep op te krijgen. te verrijken uit de fondsen van de Duitse jarenlang uitgemaakt voor zwijn, geile man- Van der Meulen is een vakman. (Niet voor Met de instelling in 1917 van een Haven Wiedergutmachung vanwege het zogenaamd dril en grote ploert. niets won hij de Libris Geschiedenisprijs Reserve (met steun van de regering) en later verloren gaan van het landgoed Reckenwalde Zijn driftbuiten en ruzies met ministers 2014.) De vele onprettige zaken in Willems van een Haven Arbeids Reserve (van de ha- van de familie. En tekenend voor zijn menta- waren berucht, evenals zijn buitenechtelijke leven worden niet ongenoemd gelaten, maar venwerkgevers zelf) kon de losse arbeid in liteit – ‘inhalig, gierig, zelfzuchtig, egocen- vriendinnen, zedenschandalen en escapades zodanig verweven met plezieriger aspecten min of meer rustiger banen worden geleid. trisch en omkoopbaar’, aldus Aalders – was in bordelen. De schaarse Oranjevrienden die dat je al bladzijden verder bent voordat je je Maar het betekende geen wezenlijke aantas- dat hij zelfs de postzegels voor de brieven er na verloop van tijd nog over waren fluis- de impact ervan goed realiseert. Toch staan ting van de losse havenarbeid. De werkge- aan zijn minnaressen declareerde. terden dat dat alles kwam door het vurige er, althans zo is mijn indruk, overwegend be- vers wilden hun handen vrij houden. Maar En waar waren al die neveninkomsten buiten tsarenbloed van moederskant en dat hij dus kende feiten (en roddels!) in deze biografie. dat betekende wel dat arbeidsonrust plotse- zijn royale jaargeld als prins-gemaal voor moeilijk verantwoordelijk gesteld kon wor- Zo komt ook het verhaal dat prins Willem ling en in zeer heftige mate altijd kon losbar- nodig? Zeker weten doen we het niet, maar den voor zijn opzienbarende levenswandel. zijn vader, koning Willem II, gewurgd zou sten. het meest waarschijnlijk is dat hij behalve Ze hitsten ook het volk op met alcohol om die hebben aan de orde. Jawel, een bijzondere fa- De Loonraad, een poging van de havenwerk- voor het levensonderhoud van zijn twee bui- nare anarchisten en andere ‘socialen’, die milie! (HR) gevers van Amsterdam en Rotterdam om aan tenechtelijke dochters (in de Verenigde Staten kwaad van Willem spraken, af te tuigen en Dik van der Meulen, Koning Willem III 1817 - het eind van de Eerste Wereldoorlog de ar-

72 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 73 bliceerd. Sommige perioden in Bernhards en in Frankrijk) veel geld nodig had om zijn de ruiten van hun winkels in te gooien. Zo 1890; Boom, Amsterdam 2013; geïll.; geb.; 735 leven (1911-2004), zoals zijn studie in Berlijn, moeder Armgard en haar ‘huisvriend’, de ontstond er een slepende guerrillaoorlog tus- pag.; 39,50 euro. zijn vroege huwelijksjaren met Juliana, en voormalige tsaristische kolonel en paarden- sen de anarchisten en het Oranjehuis (de zijn tijd in Londen gedurende de oorlog, fokker Panchoulidzev, een prettige oude dag ‘Gorilla-oorlog’ heb ik die eens genoemd) die Opstandig volk worden uitgebreid behandeld, enkele naoor- op kasteel Warmelo bij het Overijsselse nooit met een vredesakkoord is afgesloten. Vanaf de negentiende eeuw betekende ha- logse gebeurtenissen – Bilderberg, Greet Diepenheim te bezorgen. De auteur van het pamflet was Sicco Roorda venarbeid voor het overgrote deel losse ar- Hofmans en Lockheed – moeten het met min- Het leven van Bernhard laat zich schetsen als van Eysinga, een vriend en geestverwant van beid. De aanvoer van goederen was onregel- der bladzijden doen. een aaneenschakeling van misstappen. Toch Domela. In de jaren zestig van de vorige matig. Zekerheid op werk was er niet. De De rode draad in deze biografie is dat neemt Aalders de prins soms in bescherming eeuw bracht het anarchistische blad De Vrije vraag was steeds of je als arbeider de volgen- Bernhard zijn leven lang gedreven werd door tegen enkele van de talloze beschuldigingen een (gestencilde) herdruk met een nawoord de keer werd ‘bestoken’, een ander woord in ijdelheid en berekening, maar bovenal door die al decennialang de ronde doen. Zo is van Hans Jar en een jaar of wat terug ver- haventaal voor ‘aangenomen’. Ik moest bij geldzucht. Met zijn volgens velen aangebo- geen hard bewijs gevonden voor het bestaan scheen er een mooie heruitgave bij Aspekt het lezen van het boek denken aan mijn ren charme dacht hij overal mee weg te van de zogeheten stadhoudersbrieven uit met een inleiding van Dennis Bos. grootvader. Hij was havenarbeider. Hij kende komen. En dat lukte hem inderdaad vrijwel 1942 (waarin Bernhard Hitler zou hebben Maar nu het boek van Dik van der Meulen, dat ritme van dagen keihard werken en altijd, totdat in 1975 ontdekt werd dat hij aangeboden het stadhouderschap van Ne­ die naam maakte met een mooie studie over dagen van stilte. Keihard, omdat de boot in steekpenningen van vliegtuigbouwer Lock­ derland op zich te nemen). En evenmin kan de aanhangers en volgelingen van Multatuli. korte tijd leeg moest. Een boot aan de kant heed had aangenomen. hem verraad verweten worden in de zaak De biografie is goed gecomponeerd en vlek- betekende kapitaalverlies voor de reder. Het Op allerlei manieren – vaak immoreel en ille- van de dubbelspion Lindemans, alias King keloos geschreven, bovendien prachtig geïl- kon voorkomen dat je ’s nachts moest door- gaal van aard – lukte het hem om soms aan- Kong, die wist van de op handen zijnde geal- lustreerd en verzorgd uitgegeven door Boom. halen. Dodelijke ongelukken waren geen uit- zienlijke bedragen te vergaren. Zonder lieerde operatie Market Garden in september Maar toch valt al lezende een manco op: het zondering. Een dag in het jaar had hij vrij. schroom zette hij politici en ambtenaren 1944. (HR) boek (ruim 700 bladzijden) is te omvangrijk Dan ging hij, vertelde mijn moeder, met haar onder druk om zijn doelen te bereiken. Zo Gerard Aalders, Niets was wat het leek. Prins om voortdurend te boeien, onder meer door- bloemetjes plukken langs de Schiedamsche­ roofde hij in de chaotische maanden na mei Bernhard; Boom, Amsterdam 2014; 463 pag.; dat de auteur overvloedig citeert uit de brief- dijk. 1945 verscheidene Duitse vliegtuigen en vele 19,90 euro . wisseling van Willems eerste vrouw Sophie, Havenarbeiders waren vaak opstandig, ruw auto’s en motoren, die hij op de internationa- die – heel begrijpelijk – veel op hem aan te volk. Ze lieten niet over zich lopen en konden le markt verkocht. Daarbij de geldende de- KONING GORILLA merken had. De Oranjevorst was oversekst, bij een arbeidsconflict massaal het werk neer- viezenbepalingen omzeilend. Er is een nieuwe biografie van Willem III sloeg zijn vrouw, en maakte ook in het open- leggen. De ontstane vakverenigingen zetten Ook met (illegale) wapenhandel hield (1817 – 1890), de Oranjevorst die niet alleen baar ruzie met haar, want Willem kon zijn zich in voor betere arbeidsomstandigheden Bernhard zich bezig en schimmig bleven ook bij anarchisten bekend raakte als koning emoties moeilijk onder controle krijgen. en regulering van de havenarbeid via ar- zijn nevenactiviteiten die hij tijdens zijn vele Gorilla. Het was de aanduiding in het ge- Daarnaast had hij er een gruwelijke hekel aan beidsbemiddeling. Er was solidariteit en promotiereizen voor het Nederlandse be- ruchtmakende pamflet Uit het leven van ko- dat het landsbestuur gebonden was aan wet- strijdbaarheid onder de havenwerkers. Dat drijfsleven , onder meer naar Zuid Amerika, ning Gorilla dat in 1887 verscheen. Straat­ geving, niet in de laatste plaats de grondwet werd bevorderd door de specifieke omstan- bedreef. Maar misschien wel het toppunt van venters verkochten er tienduizenden exem- die zijn vader was afgedwongen door de li- digheden van het werk zelf. Werkgevers pro- hebzucht was zijn geslaagde poging om zich plaren van, want Willem III was gehaat en al beraal Thorbecke. beerden daar greep op te krijgen. te verrijken uit de fondsen van de Duitse jarenlang uitgemaakt voor zwijn, geile man- Van der Meulen is een vakman. (Niet voor Met de instelling in 1917 van een Haven Wiedergutmachung vanwege het zogenaamd dril en grote ploert. niets won hij de Libris Geschiedenisprijs Reserve (met steun van de regering) en later verloren gaan van het landgoed Reckenwalde Zijn driftbuiten en ruzies met ministers 2014.) De vele onprettige zaken in Willems van een Haven Arbeids Reserve (van de ha- van de familie. En tekenend voor zijn menta- waren berucht, evenals zijn buitenechtelijke leven worden niet ongenoemd gelaten, maar venwerkgevers zelf) kon de losse arbeid in liteit – ‘inhalig, gierig, zelfzuchtig, egocen- vriendinnen, zedenschandalen en escapades zodanig verweven met plezieriger aspecten min of meer rustiger banen worden geleid. trisch en omkoopbaar’, aldus Aalders – was in bordelen. De schaarse Oranjevrienden die dat je al bladzijden verder bent voordat je je Maar het betekende geen wezenlijke aantas- dat hij zelfs de postzegels voor de brieven er na verloop van tijd nog over waren fluis- de impact ervan goed realiseert. Toch staan ting van de losse havenarbeid. De werkge- aan zijn minnaressen declareerde. terden dat dat alles kwam door het vurige er, althans zo is mijn indruk, overwegend be- vers wilden hun handen vrij houden. Maar En waar waren al die neveninkomsten buiten tsarenbloed van moederskant en dat hij dus kende feiten (en roddels!) in deze biografie. dat betekende wel dat arbeidsonrust plotse- zijn royale jaargeld als prins-gemaal voor moeilijk verantwoordelijk gesteld kon wor- Zo komt ook het verhaal dat prins Willem ling en in zeer heftige mate altijd kon losbar- nodig? Zeker weten doen we het niet, maar den voor zijn opzienbarende levenswandel. zijn vader, koning Willem II, gewurgd zou sten. het meest waarschijnlijk is dat hij behalve Ze hitsten ook het volk op met alcohol om die hebben aan de orde. Jawel, een bijzondere fa- De Loonraad, een poging van de havenwerk- voor het levensonderhoud van zijn twee bui- nare anarchisten en andere ‘socialen’, die milie! (HR) gevers van Amsterdam en Rotterdam om aan tenechtelijke dochters (in de Verenigde Staten kwaad van Willem spraken, af te tuigen en Dik van der Meulen, Koning Willem III 1817 - het eind van de Eerste Wereldoorlog de ar-

72 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 73 beidersbonden in dit harmoniemodel te dis- Hans Boot heeft in deze gedetailleerde en eindstadium zo ongeveer: het nieuwste nogal wat die niet tot de Anarchistische ciplineren, mislukte. De revolutionaire Ne­ boeiende dissertatie ook zijn uitgebreide model mobiel telefoontje, waarvan bij de pre- Canon behoren, wat mij zeer bevalt, licht de der­landsche Federatie van Transportar­ ­bei­ eigen ervaring en kennis gebundeld. Het is sentatie al vaststaat dat het verouderd is, is schrijver de ontheemding toe en daarbij de ders van het Nationaal Arbeids-Secretariaat een groot overzicht van anderhalve eeuw belangrijker dan de zonsop- of -ondergang, wegen die tot bevrijding kunnen leiden. Het (NAS) liet zich niet verleiden de verantwoor- evolutie van de losse havenarbeid, van de ar- de sterrenhemel, het koor van de vogels om gaat erom de geschiedenis te heroveren – wat delijkheid voor verslechteringen in de ar- beidsenquête van 1890 tot en met het juri- je heen (dat aan het uitdunnen is), de plan- gebeurd is en, zeker zo belangrijk, wat gaat beidsvoorwaarden voor haar rekening te disch gevecht van ontslagen havenarbeiders ten- en bloemenwereld enzovoort. Om van gebeuren. nemen. En de werkgevers voor wie het idea- die in 1998 tegen bestuurders van vakorgani- contacten met medemensen maar niet te Profetie brengt hoop, hoop brengt moed, listisch streven van de voorzitter van de satie FNV Bondgenoten procedeerden. spreken. moed brengt actie, actie brengt inspiratie, in- Scheepvaart Vereeniging Paul Nijgh voorde- (DdW) spiratie brengt meer vastbeslotenheid, ver- len bood, waren hem, toen de economie in Hans Boot, Opstandig volk. Neergang en terug- De ontneming van de geestelijke dimensie nieuwde hoop, verdiepte moed. Als deze ma- 1921 inzakte en de revolutieangst geweken keer van losse havenarbeid; Stichting Solidariteit, van het leven is gelijk opgegaan met die an- gische spiraal eenmaal begonnen is te draai- was, meer dan zat. De grote havenstaking 2011; 26,75 euro. dere hier niet los van te denken diefstal: het en gaat hij een eigen leven leiden. (AdR) van 1920, waarin De Federatie van het NAS zich toe-eigenen door enkelingen van het ge- Paul Cudenec, The anarchist revelation: being en de Centrale Bond van het NVV samen lei- ANARCHISTISCHE OPENBARING meenschappelijk erfdeel der mensheid. Ge­ what we’re meant to be; Winter Oak Press, Sussex ding gaven maar het wat strategie betreft niet Paul Cudenec’s The anarchist revelation zou ik zag, de Wet, Eigendom, Vooruitgang en God 2013; 144 pag. eens waren, had het bestaansrecht van de willen omschrijven als een dans naar de con- gaan samen als onderwerping van de mens. Paul Cudenec, The stifled soul of humankind; Loonraad ook al geen goed gedaan. clusie die al besloten ligt in de ondertitel Aan de hand van vele auteurs, onder wie Winter Oak Press, Sussex 2014; 148 pag. De sociaaldemocratische Centrale Bond van Being what we’re meant to be. Een dans groten- Transportarbeiders wilde na de verloren sta- deels aan de hand van citaten. De openbaring king echter wel met de werkgevers verder. In is zo oud dat zij nieuw zal lijken, de uit- de concurrentiestrijd met het ‘communisti- gangspunten van het anarchisme zijn zo in- sche’ NAS heeft die opstelling zeker een be- herent aan het mensdom dat ze alleen daar- langrijke rol gespeeld. door al uit zicht geraakt zijn. Maar er komt een moment van metanoia, de geestelijke om- Direct na de Tweede Wereldoorlog wordt wenteling, de bewustwording, als de revolu- door de werkgevers de Stichting Samen­ tie er is zullen de revolutionairen er vanzelf werkende Havenbedrijven (SHB) opgericht. zijn. The stifled soul of humankind van dezelfde Het is de periode van de opbouw van de ver- auteur is meer een blik terug hoe we als zorgingsstaat. Voor de Nederlandse regering mensheid gekomen zijn op het punt waar we en de havenwerkgevers is het van groot be- nu staan. lang stabiele arbeidsverhoudingen, dus rust, Tolstoj en Landauer zijn zijn getuigen, en te bereiken. In een havenpool wordt de losse Herbert Read en Derrick Jensen. Ook Herbert arbeid zo veel mogelijk vervangen door vaste Marcuse blijft in de buurt. Verder weg lijken arbeid. Maar pas begin jaren zestig, in de eco- Jung, Jaspers, Guénon, Spengler, Idries Shah nomische hoogtijdagen, wordt volledige en de mystiek in het algemeen. Maar er is een doorbetaling van het loon bij onvoldoend traditie van het zoeken van voorgangers in aanbod van werk gerealiseerd. Als in de jaren bevrijdend denken, en als geestverwant te ILLUSTRATIES De omslagtekening (naar een foto van Kooijman uit 1968) is van Detlev Greinert. De foto op zeventig het economisch getij verslechterd kenschetsen mensen die bepaald niet als pagina 9, ontleend aan het weekblad Het leven van 5 juni 1930, toont een in hongerstaking ge- weten de werkgevers de macht weer naar anarchist aangemerkt zouden kunnen of wil- gane Kooijman nadat zijn steunuitkering is ingehouden. Op pagina 10 de tekening van Luc zich toe te trekken. Onder invloed van het len worden. Iedereen wordt geboren als anar- Kisjes (Luck) – prinses Juliana als Carmen – zoals de Alarmisten die in 1932 op een tegen het neoliberale beleid van de regering en techno- chist, het wordt er alleen steeds vroeger en NCC gericht pamflet uitbrachten. Op pagina 18 het van begin februari 1933 daterende oprui- logische vernieuwingen in het havenbedrijf harder uitgeslagen door een door geldficties ende manifest, ondertekend door Kooijman en drie andere Alarmisten. Op pagina 22 een on- (‘machines staken niet’) worden collectieve en hebzucht beheerste ‘beschaving’. gedateerde foto van Kooijman, mogelijk van medio jaren vijftig. Op pagina 30 het nummer van maart 1939 van het blad Alarm met een artikel van Kooijman over onder meer ‘het jodendom’. verworvenheden afgebroken en begint een Er is ons mensen iets ontnomen, het wordt Op pagina 39 de lino of houtsnede van Martinus van der Lubbe, getekend door Luc Kisjes, op uitstoot van arbeiders. De losse arbeid, die nog steeds ontnomen. Magie wordt vervan- een in januari 1934 door de Alarmisten verspreid pamflet met de aanhef ‘Door socialisten en we nu kennen als flexarbeid, neemt opnieuw gen door de quasi-magie van de resultaten communisten verraden! Door de fascisten vermoord!’ een hoge vlucht. van het zogenaamd verlichte denken. Het

74 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 75 beidersbonden in dit harmoniemodel te dis- Hans Boot heeft in deze gedetailleerde en eindstadium zo ongeveer: het nieuwste nogal wat die niet tot de Anarchistische ciplineren, mislukte. De revolutionaire Ne­ boeiende dissertatie ook zijn uitgebreide model mobiel telefoontje, waarvan bij de pre- Canon behoren, wat mij zeer bevalt, licht de der­landsche Federatie van Transportar­ ­bei­ eigen ervaring en kennis gebundeld. Het is sentatie al vaststaat dat het verouderd is, is schrijver de ontheemding toe en daarbij de ders van het Nationaal Arbeids-Secretariaat een groot overzicht van anderhalve eeuw belangrijker dan de zonsop- of -ondergang, wegen die tot bevrijding kunnen leiden. Het (NAS) liet zich niet verleiden de verantwoor- evolutie van de losse havenarbeid, van de ar- de sterrenhemel, het koor van de vogels om gaat erom de geschiedenis te heroveren – wat delijkheid voor verslechteringen in de ar- beidsenquête van 1890 tot en met het juri- je heen (dat aan het uitdunnen is), de plan- gebeurd is en, zeker zo belangrijk, wat gaat beidsvoorwaarden voor haar rekening te disch gevecht van ontslagen havenarbeiders ten- en bloemenwereld enzovoort. Om van gebeuren. nemen. En de werkgevers voor wie het idea- die in 1998 tegen bestuurders van vakorgani- contacten met medemensen maar niet te Profetie brengt hoop, hoop brengt moed, listisch streven van de voorzitter van de satie FNV Bondgenoten procedeerden. spreken. moed brengt actie, actie brengt inspiratie, in- Scheepvaart Vereeniging Paul Nijgh voorde- (DdW) spiratie brengt meer vastbeslotenheid, ver- len bood, waren hem, toen de economie in Hans Boot, Opstandig volk. Neergang en terug- De ontneming van de geestelijke dimensie nieuwde hoop, verdiepte moed. Als deze ma- 1921 inzakte en de revolutieangst geweken keer van losse havenarbeid; Stichting Solidariteit, van het leven is gelijk opgegaan met die an- gische spiraal eenmaal begonnen is te draai- was, meer dan zat. De grote havenstaking 2011; 26,75 euro. dere hier niet los van te denken diefstal: het en gaat hij een eigen leven leiden. (AdR) van 1920, waarin De Federatie van het NAS zich toe-eigenen door enkelingen van het ge- Paul Cudenec, The anarchist revelation: being en de Centrale Bond van het NVV samen lei- ANARCHISTISCHE OPENBARING meenschappelijk erfdeel der mensheid. Ge­ what we’re meant to be; Winter Oak Press, Sussex ding gaven maar het wat strategie betreft niet Paul Cudenec’s The anarchist revelation zou ik zag, de Wet, Eigendom, Vooruitgang en God 2013; 144 pag. eens waren, had het bestaansrecht van de willen omschrijven als een dans naar de con- gaan samen als onderwerping van de mens. Paul Cudenec, The stifled soul of humankind; Loonraad ook al geen goed gedaan. clusie die al besloten ligt in de ondertitel Aan de hand van vele auteurs, onder wie Winter Oak Press, Sussex 2014; 148 pag. De sociaaldemocratische Centrale Bond van Being what we’re meant to be. Een dans groten- Transportarbeiders wilde na de verloren sta- deels aan de hand van citaten. De openbaring king echter wel met de werkgevers verder. In is zo oud dat zij nieuw zal lijken, de uit- de concurrentiestrijd met het ‘communisti- gangspunten van het anarchisme zijn zo in- sche’ NAS heeft die opstelling zeker een be- herent aan het mensdom dat ze alleen daar- langrijke rol gespeeld. door al uit zicht geraakt zijn. Maar er komt een moment van metanoia, de geestelijke om- Direct na de Tweede Wereldoorlog wordt wenteling, de bewustwording, als de revolu- door de werkgevers de Stichting Samen­ tie er is zullen de revolutionairen er vanzelf werkende Havenbedrijven (SHB) opgericht. zijn. The stifled soul of humankind van dezelfde Het is de periode van de opbouw van de ver- auteur is meer een blik terug hoe we als zorgingsstaat. Voor de Nederlandse regering mensheid gekomen zijn op het punt waar we en de havenwerkgevers is het van groot be- nu staan. lang stabiele arbeidsverhoudingen, dus rust, Tolstoj en Landauer zijn zijn getuigen, en te bereiken. In een havenpool wordt de losse Herbert Read en Derrick Jensen. Ook Herbert arbeid zo veel mogelijk vervangen door vaste Marcuse blijft in de buurt. Verder weg lijken arbeid. Maar pas begin jaren zestig, in de eco- Jung, Jaspers, Guénon, Spengler, Idries Shah nomische hoogtijdagen, wordt volledige en de mystiek in het algemeen. Maar er is een doorbetaling van het loon bij onvoldoend traditie van het zoeken van voorgangers in aanbod van werk gerealiseerd. Als in de jaren bevrijdend denken, en als geestverwant te ILLUSTRATIES De omslagtekening (naar een foto van Kooijman uit 1968) is van Detlev Greinert. De foto op zeventig het economisch getij verslechterd kenschetsen mensen die bepaald niet als pagina 9, ontleend aan het weekblad Het leven van 5 juni 1930, toont een in hongerstaking ge- weten de werkgevers de macht weer naar anarchist aangemerkt zouden kunnen of wil- gane Kooijman nadat zijn steunuitkering is ingehouden. Op pagina 10 de tekening van Luc zich toe te trekken. Onder invloed van het len worden. Iedereen wordt geboren als anar- Kisjes (Luck) – prinses Juliana als Carmen – zoals de Alarmisten die in 1932 op een tegen het neoliberale beleid van de regering en techno- chist, het wordt er alleen steeds vroeger en NCC gericht pamflet uitbrachten. Op pagina 18 het van begin februari 1933 daterende oprui- logische vernieuwingen in het havenbedrijf harder uitgeslagen door een door geldficties ende manifest, ondertekend door Kooijman en drie andere Alarmisten. Op pagina 22 een on- (‘machines staken niet’) worden collectieve en hebzucht beheerste ‘beschaving’. gedateerde foto van Kooijman, mogelijk van medio jaren vijftig. Op pagina 30 het nummer van maart 1939 van het blad Alarm met een artikel van Kooijman over onder meer ‘het jodendom’. verworvenheden afgebroken en begint een Er is ons mensen iets ontnomen, het wordt Op pagina 39 de lino of houtsnede van Martinus van der Lubbe, getekend door Luc Kisjes, op uitstoot van arbeiders. De losse arbeid, die nog steeds ontnomen. Magie wordt vervan- een in januari 1934 door de Alarmisten verspreid pamflet met de aanhef ‘Door socialisten en we nu kennen als flexarbeid, neemt opnieuw gen door de quasi-magie van de resultaten communisten verraden! Door de fascisten vermoord!’ een hoge vlucht. van het zogenaamd verlichte denken. Het

74 de AS 189 – Piet Kooijman de AS 189 – Piet Kooijman 75 BESTE LEZERS,

*Dit laatste nummer van jaargang 42 is gewijd aan de kleurrijke Nederlandse anarchist Piet Kooijman (1891-1975) die bekend werd door de bomaanslag in Den Haag in 1921 en zijn pleidooien vanaf 1933 voor het neem en eet-recht. Het is samengesteld door redacteur Hans Ramaer. Daarin zijn behalve artikelen over deze eeuwige rebel ook enkele door Kooijman geschreven artikelen uit de periode 1921-1966 opgenomen. In het inleidende ar- tikel wordt onder andere voor het eerst in de geschiedschrijving van het anar- chisme in Nederland aandacht besteed aan de enige honderden leden tellende Alarm-beweging rond Kooijman in de jaren 30.

*Ondanks de stijgende kosten, vooral die van verzending, is besloten de abon- nementsprijs in 2015 niet te verhogen. De prijs van een jaarabonnement blijft 19,50 euro (buiten Nederland 27,50 euro). Zoals bekend zijn we vanwege kosten- besparing gestopt met het verzenden van accept-overschrijvingskaarten en vra- gen daarom iedere abonnee zo spoedig mogelijk het verschuldigde abonne- mentsgeld van de eigen bankrekening over te maken op die van de AS in Den Bosch (zie voor het betreffende IBAN-nummer de colofon op pagina 1 van het blad). Ook vragen we alle lezers om bovenop de abonnementsprijs van 19,50 euro dit keer opnieuw of alsnog de AS zo royaal mogelijk te steunen in de vorm van een donatie. Zonder extra geldelijke steun is de uitgave van dit blad in een papieren versie immers niet mogelijk! En bovendien: losse nummer-kopers: neem een abonnement, en abonnees: werf nieuwe lezers (een brief of mail naar ons voor toezending van een proefnummer van de AS is voldoende). Helaas heeft een klein deel van de AS-abonnees – ondanks een onlangs per brief verzonden verzoek om betaling van het abonnement 2014 (19,50 euro/27,50 euro buiten Nederland) – niet gereageerd. We vragen hen alsnog haast te maken met deze achterstallige betaling (alsmede een donatie over te maken). En nu ook per omgaande het abonnement 2015 te voldoen. Alvast onze dank!

*Van de meeste reeds verschenen afleveringen van het blad zijn bij de AS- administratie nog exemplaren verkrijgbaar tegen gereduceerde prijzen (plus por- tokosten). Een overzicht van alle nog leverbare nummers is te vinden op www. tijdschrift-de-as.nl/losnummer. Ook zijn nog exemplaren van het Eerste Jaarboek Anarchisme en van de Bibliografie de AS 1972-1998 verkrijgbaar. Het AS-weblog heet Libertaire Orde (http: //libertaireorde.wordpress.com) en brengt nieuws, commentaren en artikelen over anarchisme. Redacteur van het weblog is AS-redacteur Thom Holterman, die bericht dat de site nu wekelijks door zo’n 1000 belangstellenden wordt bezocht. Verder is er voor info over het anarchisme van de AS ons digitale archief (www.tijdschrift-de-as.nl).

Redactie en administratie de AS

76 de AS 189 – Piet Kooijman Hans Ramaer PIET KOOIJMAN (1891-1975): 1 ANARCHISTISCH ACTIVIST EN FILOSOOF Redactioneel Hans Ramaer HET ANARCHISME VAN PIET KOOIJMAN: 2 PIET KOOIJMAN VAN 'BEZET DE BEDRIJVEN' TOT 'NEEM EN EET' Martin Smit 'KOOIJMAN IS ALTIJD DWARS' 20 Piet Kooijman in de Strafgevangenis Leeuwarden ANARCHISTISCH Hans Ramaer PIET KOOIJMAN: 'IK VOELDE ME 24 VERWANT MET VAN DER LUBBE' ACTIVIST & FILOSOOF Piet Kooijman e.a. DE REVOLUTIONAIRE DAAD 28 (fragment) Piet Kooijman OVER MONUMENTEN EN NOG WAT 31 (fragment) Piet Kooijman – Kooijman Piet Piet Kooijman ALARMISTEN IN MEI 1933 32 VOOR HAAGSE RECHTBANK Piet Kooijman MARINUS VAN DER LUBBE 38 DOOR DE FASCISTEN VERMOORD! (fragmenten) Piet Kooijman DE VOORUITZICHTEN 41 VAN DE ARBEIDERSBEWEGING AS de Piet Kooijman GERARD VAN HET REVE EN NOG WAT 52 189

Bas van der Plas VAN BAKOENIN TOT NAVO 54 Reacties & discussies

Rudolf de Jong KARIN EN BERND KRAMER OVERLEDEN 55

Jan Bervoets ANARCHISTISCH KOERDISTAN? 56 Reacties & discussies

Igor Cornelissen GEORGE ORWELL 60 Bijvangst 6

Thom Holterman 200STE GEBOORTEJAAR 63 MICHAEL BAKOENIN (1814-1876) Uit het land van Proudhon 27

Jairo Omar Dosreis GEDICHTEN 64 Goncalvis André de Raaij KETTERIJ EN ROEIEN 65 Ongedoofd vuur 5 Anita de Waal e.a. BOEKBESPREKINGEN 67

Prijs van dit nummer 7,50 euro DE AS 189