Tussen Autonomie En Humaniteit Z1179revisie HE19 01-07-15 10:37 Pagina 2
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Z1179revisie_HE19 01-07-15 10:37 Pagina 1 Tussen autonomie en humaniteit Z1179revisie_HE19 01-07-15 10:37 Pagina 2 Aan Jana De theorie van opvoeding begin ik te begrijpen, nu de praktijk nog Z1179revisie_HE19 01-07-15 10:37 Pagina 3 Vincent Stolk Tussen autonomie en humaniteit De geschiedenis van levensbeschouwelijk humanisme in relatie tot opvoeding en onderwijs tussen 1850 en 1970 Humanistisch Erfgoed 19 HUMANISTISCH HISTORISCH CENTRUM PAPIEREN TIJGER Z1179revisie_HE19 01-07-15 10:37 Pagina 4 Dit boek kwam mede tot stand met ondersteuning van Centrum voor Humanisti- sche Vorming (HVO), Humanistisch Verbond, Stichting HVO Primair en De Vrije Gedachte. Afbeelding omslag: meisje tussen autonomie (F. Domela Nieuwenhuis) en huma- niteit (J.P. van Praag), door Milan Rijsdijk Vormgeving omslag: Marc Heijmans Boekverzorging: Zefier Tekstverwerking Drukwerk: CPI Koninklijke Wöhrmann © 2015 Vincent Stolk © 2015 Stichting Uitgeverij Papieren Tijger ISBN 978 90 6728 312 0 NUR 715 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in eni- ge vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopie of op andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. www.uvh.nl/humanistisch-historisch-centrum www.papierentijger.org Z1179revisie_HE19 01-07-15 10:37 Pagina 5 Tussen autonomie en humaniteit De geschiedenis van levensbeschouwelijk humanisme in relatie tot opvoeding en onderwijs tussen 1850 en 1970 Between autonomy and humanity The history of modern humanism in relation to education between 1850 and 1970 (with a Summary in English) Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit voor Humanistiek te Utrecht op gezag van de Rector Magnificus, prof. dr. Gerty Lensvelt-Mulders, ingevolge het besluit van het College voor Promoties in het openbaar te verdedigen op 14 september 2015 om 12.30 uur door Vincent Johannes Stolk geboren op 9 oktober 1984, te Dordrecht Z1179revisie_HE19 01-07-15 10:37 Pagina 6 Promotoren: prof. dr. Wiel Veugelers, Universiteit voor Humanistiek prof. dr. Sjoerd Karsten, Universiteit van Amsterdam Co-promotor: dr. Willeke Los, Universiteit voor Humanistiek Beoordelingscommissie: prof. dr. Marc Depaepe, Katholieke Universiteit Leuven prof. dr. Peter Derkx, Universiteit voor Humanistiek prof. dr. James Kennedy, Universiteit van Amsterdam prof. dr. Siebren Miedema, Vrije Universiteit Amsterdam prof. dr. Herman Noordegraaf, Protestantse Theologische Universiteit Het onderzoek is uitgevoerd binnen het J.P. van Praag Instituut van de Universiteit voor Humanistiek (begeleiding drs. Bert Gasenbeek) Z1179revisie_HE19 01-07-15 10:37 Pagina 7 Inhoud Algmene inleiding 9 1 Pedagogische doelen tussen autonomie en humaniteit 15 2 Nimrod Aloni en de vier benaderingen van de humanistische pedagogiek 21 3 Humanisme in context: een begripshistorische benadering 25 4 Periodisering en casestudies 29 5 Het tijdschrift als historische bron 33 Eerste casus – De Dageraad en de natuurlijke opvoeding (1855-1867) 39 1 Inleiding 40 2 Natuur en opvoeding 55 3 Praktische, wetenschappelijke of algemene vorming op de volksschool 75 4 ‘Laplace meer dan Plato’. Exacte schoolvakken en hun vormingswaarde 100 5 De identiteit van het onderwijs tussen orthodoxie en vrijzinnigheid 120 6 De stoute vraag: ‘genieten alle kinderen onderwijs?’ 136 7 Conclusie: natuurlijke opvoeding en humaniteit 141 Tweede casus – ‘Wie het kind heeft, heeft de toekomst’. Vrijdenkers, oorlog en de opvoeding voor een betere wereld (1912-1922) 145 1 Inleiding 146 2 Pedagogiek en levensbeschouwing bij vrijdenkers 157 3 Pedagogiek tegen de oorlog 176 4 Een nieuwe school voor een nieuwe wereld: reformpedagogiek 203 5 De organisatie van de rijpere jeugd 223 6 Conclusie: opvoeding tot wereldverbetering 244 Derde casus – Op de stroom van vernieuwing: humanisten en levensbeschouwelijke vorming (1945-1970) 249 1 Inleiding 250 2 Humanisme in de herkaveling van het levensbeschouwelijk landschap 255 3 De identiteit van het openbaar onderwijs in de geest van de doorbraak 277 4 Grondslagen, inhoud en doorwerking van de humanistische pedagogiek 303 5 Conclusie: de humanistische beweging een kind van haar tijd 359 Z1179revisie_HE19 01-07-15 10:37 Pagina 8 Besluit 365 1 Samenvatting van de casussen 366 2 Conclusies 373 3 Methodologie: terugblik en conclusies 379 4 Tot slot 385 Bijlagen 387 Geraadpleegde bronnen en literatuur 388 Summary 416 Dankwoord 426 Curriculum Vitae 427 Register 428 Z1179revisie_HE19 01-07-15 10:37 Pagina 9 Algemene inleiding Z1179revisie_HE19 01-07-15 10:37 Pagina 10 10 ALGEMENE INLEIDING De herziening van de Grondwet in 1848 bracht Nederland een nieuw grondrecht: vrijheid van vereniging en vergadering. Alle Nederlanders mochten nu een vereniging oprichten zonder eerst toestemming te vragen aan de overheid. In 1855 kreeg dit grondrecht een nadere uitwerking in de Wet op vereniging en vergadering. Een jaar later maakte een groep afge- scheiden vrijmetselaars gebruik van het grondrecht en richtte de vrijden- kersvereniging ‘De Dageraad’ op. In overeenstemming met andere grond- rechten als persvrijheid en vrije meningsuiting legde de vereniging haar missie statutair vast: naast het bevorderen van de onderlinge verbroedering zou ze op zoek gaan naar waarheid, geleid door natuur en rede, en mee- werken aan het geluk van de maatschappij.1 De Dageraad is te boek komen te staan als de eerste levensbeschouwelijke en maatschappelijk betrokken vereniging in Nederland die niet een god- delijke openbaring als hoogste kenbron aansloeg, maar rede en natuur. Om die reden beschouwen onderzoekers De Dageraad als eerste exponent van het georganiseerde humanisme in Nederland. De vrijdenkers waren vol- gens hen voorlopers van het levensbeschouwelijke humanisme dat later institutionele inbedding kreeg in het Humanistisch Verbond. Deze orga- nisatie werd in 1946 opgericht als een geestelijk huis voor buitenkerkelij- ken. Vergelijkbaar met De Dageraad wilde het Humanistisch Verbond bui- tenkerkelijken op een niet-godsdienstige levensbeschouwelijke grondslag verenigen en het zijne doen aan maatschappijverbetering, in eerste instan- tie door te ijveren voor gelijkberechtiging van humanisten.2 Historici hebben onderzoek gedaan naar uiteenlopende aspecten van De Dageraad en het Humanistisch Verbond als modern-humanistische orga- nisaties. Zij keken bijvoorbeeld naar organisatorische ontwikkelingen en levensbeschouwelijke verschuivingen tussen vrijzinnig christendom en atheïsme. Veel aandacht kreeg de relatie tussen humanisme en maatschap- pelijke betrokkenheid. Bracht hun levensbeschouwing vrijdenkers en humanisten tot de voorste linies van maatschappelijke veldslagen als de sociale kwestie, vrouwen- en homo-emancipatie, oorlog en kolonisatie?3 1 Zie bijv.: Bert Gasenbeek, Wouter Kuijlman en Jo Nabuurs, ‘Honderdvijftig jaar vrijden- kersbeweging. Een encyclopedisch overzicht 1856-2006’, in: B. Gasenbeek, J.C.H. Blom en J.W.M. Nabuurs (red.), God noch autoriteit. Geschiedenis van de vrijdenkersbeweging in Nederland (Amsterdam: Boom, 2006) 25-86, m.n. 32-34. 2 Jan Baars, 125 jaar vrijdenken (Rotterdam: De Vrije Gedachte, 1981) 131-133; Tjeerd Flok- stra en Sjoerd Wieling, De geschiedenis van het Humanistisch Verbond. 1946-1986 (Zut- phen: Walburg Pers, 1986) 15-17; Bert Boelaars, De kostbare mens (Amsterdam/Antwer- pen: Arbeiderspers, 2002 – 3e gew. druk; 1e druk 1997) 107-109; J.C.H. Blom, ‘De vrijden- kersbeweging in Nederland. Enkele inleidende opmerkingen’, in: God noch autoriteit, 11- 24, m.n. 12; Gasenbeek, Kuijlman en Nabuurs, ‘Honderdvijftig jaar’, 73-74. De Rotterdam- se vrijdenkersvereniging ‘De Lichtstraal’ werd twee jaar eerder dan ‘De Dageraad’ opge- richt, maar bleef klein en ging in 1857 over in De Dageraad. 3 Voor een overzicht van het debat over deze vraag in relatie tot vrijdenkers, zie: Vincent Z1179revisie_HE19 01-07-15 10:37 Pagina 11 ALGEMENE INLEIDING 11 Uit onderzoek bleek dat ze weliswaar niet altijd in de frontlinie vochten, maar met bijvoorbeeld de schrijver Eduard Douwes Dekker (1820-1887), de anarchist Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919), de feministe Wil- helmina Drucker (1847-1925) en de homoactivist Rob Tielman (1946) in hun gelederen speelden vrijdenkers en humanisten een belangrijke maatschap- pelijke rol.4 Maatschappelijke thema’s waar historici van het humanisme tot nu toe minder aandacht voor hadden zijn opvoeding en onderwijs. Dat is opval- lend, want liep de weg naar een betere maatschappij ook niet via het kind? De onderwijshistoricus Tom Steele constateert in een internationaal com- paratieve studie naar progressieve onderwijsbewegingen in de negentien- de en vroeg-twintigste eeuw dat onderwijshervormingen hand in hand gin- gen met epistemologische vernieuwing.5 Ofwel, een nieuwe kijk op ken- nis en waarheid ging gepaard met een nieuwe benadering van opvoeding en onderwijs. Waren vrijdenkers en humanisten epistemologische ver- nieuwers? Wat vrijdenkers betreft: met name in de negentiende eeuw droe- gen ze bij aan de verspreiding van verlichte ideeën die zeker geen gemeen- goed waren onder alle lagen van de bevolking. Soms vormden ze zelfs de voorhoede bij de popularisering en verspreiding van nieuwe inzichten, zoals die van Charles Darwin (1809-1882). Maar ook als vrijdenkers er con- servatieve of achterhaalde ideeën op nahielden, zorgden hun natuurwe- tenschappelijke denkkader en godsdienstkritische ideeën ervoor dat ze ten minste het streven hadden epistemologisch vernieuwend te zijn. Dat vormt