De AS Verschijnt in Vier Afleveringen Per Jaar En Is Een Uitgave Van Stichting De AS, Moerkapelle

anarchistisch tijdschrift

Eén en dertigste jaargang, nr. 142, zomer 2003. De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van Stichting De AS, Moerkapelle. ISSN-nummer 0920-3257. Bestelling: door storting op postgiro 4460315 van de AS te Moerkapelle. Jaarabonnement: 18,90 euro; buiten Nederland 22 euro. Druk: BGS, Schiedam. Zetwerk: Stichting Rode Emma, Amsterdam. Adreswijzigingen: bij voorkeur per briefkaart, of per giro (verbeter het adres op de kaart) graag met vermelding van de postcode. Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aangegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd. Adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle. Redactie: André Bons, Marius de Geus, Jaap van der Laan, Wim de Lobel, Hans Ramaer. Redactieraad: Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de Jong, Freek Kallenberg, Judith Metz, Bas Moreel, André de Raaij, Martin Smit, Siebe Thissen, Rymke Wiersma, Hanneke Willemse. Verder werkten mee: Bert Altena, P'tje Lanser, Johny Lenaerts, Herman Noordegraaf, Dick de Winter. Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin of daardoor redactionele standpunten worden weergegeven. E-mail: [email protected] luternet:http:/ /www.geocities.com/deasnl

DOMELA NIEUWENHUIS EN DE ALGEMENE WERKSTAKING* Bert Altena

Wie iets over de spoorwegstakingen van 1903 wil weten, die slaat het dikke proefschrift van A.J.C. Rüteri op, dat bijna zeventig jaar geleden geheel aan dat onderwerp gewijd werd. Het is een wetenschappelijk werk maar wie het boek aandachtig leest, merkt dat de auteur niet zonder politiek engagement zijn werk geschreven heeft. Het engagement van een voor- uitstrevend liberaal. Rüters opvatting over de geschiedenis van de vakbeweging is echter 2 die van het NVV in de jaren dertig. De spoorwegstakingen zijn voor hem de crisis die 'de' arbeidersbeweging definitief de weg naar de werkelijkheid opgedreven heeft: hervormende arbeid met weloverwogen en spaarzame stakingen en organisaties als SDAP en NVV.

* Dit artikel is gebaseerd op een lezing gehouden op 2 maart 2003 voor de Vakbondshistori- sche Vereniging te Amsterdam.

Tiende jaarboek Anarchisme/De AS 142 Rüters beschrijving van de rol van Fer- kon hebben? Speelt een partijdig en ge- dinand Domela Nieuwenhuis in de manipuleerd geschiedbeeld ons soms spoorwegstakingen past bij dit beeld. parten? Zou het kunnen zijn, dat Dome- Terwijl de oude leider met zijn uto- la Nieuwenhuis en zijn libert2ire bewe- pisch-eschatologische ideeën op weg ging veel sterker waren dan de sociaal- was een vergeten man te worden, heb- democraten beweerden? De geschied- ben de spoorwegstakingen hem weer schrijver van de SDAP, Willem Vliegen, even voor op het toneel gebracht. Waar erkende zelf eind februari 1903 dat de de massa in beweging kwam, zeker een kracht van het anarchisme alles behalve massa arbeiders, "primitief van den- klein was.4 Dankzij die kracht kon ken", daar kon de demagogie van Do- Nieuwenhuis de rol spelen die hij mela Nieuwenhuis vrucht dragen. On- speelde. verantwoord geloof in eigen onover- winnelijkheid kon hij in de massa aan- brengen. Na de nederlaag werkte zijn Wat was die rol eigenlijk? Domela propaganda van "wantrouwen en Nieuwenhuis voerde in het eerste haat" des te effectiever, omdat hij ter kwartaal van 1903 een drieledige strijd: verklaring van die nederlaag niet de v63r de revolutie, tegen de sociaal-de- meer algemene en diffuser maatschap- mocratie en in veel mindere mate tegen pelijke verhoudingen benadrukte maar Kuyper. In de spoorwegstakingen ope- het verraad van specifieke sociaal-de- reerde hij op basis van zijn vertrouwen mocraten? in de arbeiders, zijn inzichten en zijn er- Dit oordeel past bij Rüters negatieve varingen. Deze bagage speelde in een beeld van Domela Nieuwenhuis. Do- aantal opzichten een rol in zijn activitei- mela Nieuwenhuis was voor hem de ten in 1903. Toen de spoorwegstakin- man die na allerlei opofferingen en het gen eind januari 1903 uitbraken, had hij leggen van fundamenten voor de socia- bijna 24 jaar agitatie achter zich. Heel listische beweging, uiteindelijk ver- wat stormen waren in die tijd over zijn zandde in een uitzichtloos en negatief hoofd gegaan. Zware tijden hadden hij utopisch anarchisme. Aangezien dat en de leden van de Sociaal-Democrati- geen rekening hield met de werkelijk- sche Bond doorgemaakt in de tweede heid, had het de arbeiders niets meer te helft van de jaren tachtig, toen over- bieden. Het elektrische licht van de heidsrepressie grote vormen aannam en SDAP maakte het kaarsje van Nieu- Nieuwenhuis zelf in de gevangenis wenhuis onbeduidend. Uit kinnesinne raakte. Daarna was hij min of meer bij poogde de oude leider met gewroet en toeval in de Tweede Kamer gekozen als gemachineer de opmars van de SDAP eerste socialist. Het parlement bekeek te stuiten. Zo ook in de spoorwegsta- hij echter al zo'n tien jaar met de nodige kingen, waar hij vooral achter de scher- scepsis. Komend uit een rijk en voor- men werkte. Na de spoorwegstakingen aanstaand hoogleraarsgeslacht hoefde vervaagde Nieuwenhuis weer in de on- hij zich door een kamerlidmaatschap beduidendheid die hem paste. ook bepaald niet te emanciperen. Johan Frieswijk heeft al eens gevraagd Niettemin heeft hij in de Kamer drie hoe een onbeduidend iemand tijdens de jaar lang uitstekende redevoeringen ge- stakingen toch zo'n geweldige invloed houden, maar zijn condusie was al na

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 enkele maanden dat parlementaire ar- belangrijke, nog steeds relevante en beid voor het bereiken van het socialis- omvattende kritiek op de sociaal-demo- me een doodlopende weg was. Domela cratie: op haar uitgangspunten, strate- Nieuwenhuis was al met al wel de no- gie en organisatievorm. Die kritiek ver- dige tegenwerking gewend, maar hij sterkte zijn keuze voor het anarchisme, had ook ervaren hoe grote zaken altijd voor het antimilitarisme en voor het in het klein beginnen, hoe belangrijk werken aan verandering van de mens, een ideaal en doorzettingsvermogen zodat hij geschikt zou worden voor de waren. Hij had daarenboven geleerd samenleving die na de revolutie zou dat overheidsrepressie een sociale be- ontstaan. Ze versterkte ook zijn opvat- weging niet kan stuiten. ting dat de sociaal-democratie te vuur In 1889 maakte hij nader kennis met de en te zwaard bestreden moest worden. marxistische sociaal-democratie toen hij Hij meende dat de sociaal-democratie ook een rol ging spelen in de internatio- zo'n zelfstandig denkende en handelen- nale socialistische beweging. Hij merkte de mens meer en meer tegenwerkte. dat op internationale congressen vaak Strategisch probeerde de sociaal-demo- over de hoofden van de arbeiders zelf cratie immers zwakte van de beweging heen besluiten genomen werden. Hij te omzeilen door via de staat het socia- kwam vanaf het begin in aanvaring met lisme te vestigen. Maar de staat, dat wa- de Duitse sociaal-democratische partij ren gezag en dwang, het tegendeel van en concludeerde dat in die organisatie emancipatie. Moest de bevrijding van iets ernstig mis ging. Dat bracht hem er- de arbeidersklasse niet het werk van de toe de marxistische, parlementaristische arbeiders zelf zijn? sociaal-democratie aan een uitvoerige Hoe sterk ook de vroege Nederlandse analyse te onderwerpen. Die analyse socialisten dat voelden, had Domela kreeg in de jaren 1890 gestalte in een Nieuwenhuis zelf reeds ondervonden, viertal Franstalige brochures, waarvan toen in 1885 in de Haagse socialisten- in 1903 slechts één in het Nederlands vereniging een aantal arbeiders op- vertaald was: Autoritair en libertair socia- kwam tegen zijn invloed. Emanciperen lisme.5 Deze kritiek zou in 1897 uitlopen doe je zelf, je kunt niet geëmancipeerd op een boek van 320 bladzijden dik: Le worden. Daarom mochten de organisa- socialisme en danger.6 tie en haar strategie de zelfstandigheid Dat boek is nooit in het Nederlands ver- van de arbeiders nooit beknotten. Dat taald, ook al beleefde het in Frankrijk deed de sociaal-democratie met haar drie drukken. Ik vermoed dat Nieu- hiërarchie en aan het roer staande bur- wenhuis vertaling in het Nederlands gerheren wel. De sociaal-democratie minder nodig vond, omdat het werk moest uitlopen op autoritair staatssocia- zich niet primair richt tot de arbeiders, lisme, waarin voor het vrije individu maar tot zijn collega-voormannen in de geen plaats was. In de brochure Le so- socialistische beweging. Het kon in ei- cialisme en danger? uit 1894 schreef gen land echter zo gemakkelijk verzwe- Nieuwenhuis dan ook: "De overwin- gen worden en het beeld versterken ning van de sociaal-democratie zal de van een Nieuwenhuis die in onbedui- nederlaag van het socialisme zijn."' dendheid wegzonk. Parlementaire hervormingen zouden Toch bevat Le socialisme en danger een niets geven, zolang de economische

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 machtsverhoudingen niet in socialisti- waar anarchisten nog te weinig over sche zin waren veranderd. Voor Dome- nagedacht hadden.9 Zelf had de Russi- la Nieuwenhuis en de zijnen stond sche prins in De verovering van het brood daarom de economische actie voorop. ook maar de eerste beginselen van de Dat was trouwens in overeenstemming revolutie doordacht. In afwachting van met Marx' materialistische maatschap- meer duidelijkheid trachtte Domela pijopvatting. Daarom baseerde de SDB Nieuwenhuis daarom maar de mensen zich in 1885 reeds op vakbonden. Het geschikt te maken voor de nieuwe sa- doel van de beweging moest zijn de af- menleving. Vanaf 1899 hield hij zich schaffing van het privaatbezit, maar sterker bezig met opvoedingsvraag- hoe doe je dat? Vanouds had de anar- stukken en schreef hij opstellen die tot chistische beweging als middel de revo- doel hadden de lezer moreel te herpro- lutionaire opstand aanbevolen, in de ja- grammeren. ren tachtig was daar gerichte terreur bijgekomen. Uit onvrede over deze middelen kwam In deze werkzaamheden overviel de in de jaren tachtig in Frankrijk een alter- eerste spoorwegstaking van eind janua- natief op: de algemene werkstaking. Dit ri 1903 ook hem. Hij was volop bezig was hèt middel waarmee de arbeiders met strijd tegen de sociaal-democratie. zelf een nieuwe maatschappij zouden De arbeiders werden gewaarschuwd doen ontstaan. Domela Nieuwenhuis voor heren die het goed met hen meen- nam dat denkbeeld eind jaren negentig den en voor hen zegden op te komen. over. Zijn medestrijder Christiaan Cor- Hij bestreed ook de opvatting van de nelissen zou in 1902, een jaar voor de SDAP-ers, zoals Herman Gorter, dat de spoorwegstakingen dus, een heel boek arbeidersbeweging en met name de wijden aan de manier waarop na een vakbeweging nog zwak waren. "Want geslaagde algemene werkstaking de zoo machteloos als ze worden voorge- nieuwe maatschappij zou kunnen wor- steld, zijn de arbeiders niet. En wie ziet den ingericht.8 In het buitenland had- welk een ontwikkeling, welk een revo- den reeds algemene werkstakingen lutie heeft gedurende de laatste twintig plaats gevonden. Zo had de Belgische jaren alreeds plaatsgevonden in de arbeidersbeweging via een algemene hoofden der arbeiders, die vraagt zich- werkstaking het algemeen kiesrecht zelf af of deze niet in de volgende twin- binnengehaald. tig nog veel sterker zal wezen." "Tegen- Wat precies de maatregelen moesten over het wanhoopsevangelie van Dr zijn die na zo'n geslaagde werkstaking Gorter [met wie DN had gedebatteerd], moesten worden genomen, daar was dat hem doet grijpen naar het denkbeel- Domela Nieuwenhuis nog niet uit. Hij dige middel van de verovering der poli- had het in 1880 aan Marx gevraagd, tieke macht, plaatsen wij, anarchisten, maar die had die vraag totaal onweten- de blijde boodschap, dat de arbeiders schappelijk gevonden. In 1909 zou het door de algemeene werkstaking in Nieuwenhuis het de grote anarchist Pe- handen hebben paal en perk te stellen ter Kropotkin nog eens vragen, maar aan het rijk van willekeur en tirannie die antwoordde slechts dat dit inder- der kapitalisten. Herhalen wij steeds en daad een zeer belangrijke vraag was, bij alle gelegenheden: Gansch het rader-

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 thousiast: "Alles wijst op de voorberei- werk staat stil als uw machtige arm het 12 ding tot de algemeene staking. " Vier Domela Nieuwenhuis maakte dus ijve- dagen later had de Vrije Socialist als rig propaganda voor het middel dat de hoofdartikel het beroemd geworden nieuwe maatschappij zou brengen en 'Het is een lust om te leven': "Neen, niet dat de arbeiders zelf konden hanteren. tevergeefs is nu 25 jaar lang gezaaid. In dat kader was door de Vrije Socialis- Het zou dwaas zijn geweest te ver- tenvereeniging van Amsterdam, waar wachten dat men dadelijk het opschie- hij lid van was, de 1 meiviering voor ten van het zaad zou zien." De arbei- 1903 ook gewijd aan propaganda voor ders in Amsterdam kwamen spontaan de algemene werkstaking. Tegelijkertijd in staking en ze grepen spontaan de so- zette hij zich met hernieuwde kracht in lidariteitsstaking aan. Inderdaad de al- voor het antimilitarisme. Met het oog gemene werkstaking, niet over Amster- op een internationaal antimilitaristisch dam maar over heel Nederland, lag in congres (het zou uiteindelijk in augus- het verschiet. "En dan welk een werk- tus 1904 in Amsterdam gehouden wor- staking! Niet om verbetering in eigen den) schreef hij eind januari: "Zoo er- toestand, niet om eigen grieven, of- gens, dan blijkt het hier overtuigend dat schoon die in grooten getale bestaan, ons leger tegen niemand anders ge- maar enkel en alleen uit solidariteit met de bruikt wordt dan tegen den binnen- havenarbeiders. Kan het schooner, kan landschen vijand, d.w.z. tegen de ont- het edeler?" Straks zouden ook de mili- luikende arbeidersbeweging.''11 Niet tairen gaan staken, "dan is het gedaan alleen uit een oogpunt van stakingen of met de macht der bourgeoisie, die niet om de internationale solidariteit moest schuilt in de rede, maar in het geweld, het militarisme echter bestreden wor- het ruwe geweld."13 den, ook omdat het leger de belicha- In dit uur der waarheid was het extra ming was van opgelegde discipline en van belang de sociaal-democratie te be- gezag. Het leger stond principieel dia- strijden, met name omdat ze de arbei- metraal tegenover het streven van Do- ders wilde bevoogden en hen leidde tot mela Nieuwenhuis. De algemene werk- verzoening met de bestaande maat- staking echter deed juist een beroep op schappij. "Ik heb mij afgevraagd of het de zelfstandigheid en het initiatief van thans wel de tijd is om haar dit te ver- iedere arbeider persoonlijk. Daardoor wijten; en het antwoord is niet alleen kweekte ze het slag mensen aan dat de nu, maar steeds is dit noodzakelijk. De nieuwe samenleving vorm kon geven. bevrijding der arbeidende klasse moet In het licht van dit alles kreeg bestrij- het werk zijn der arbeiders zelven. In- ding van de sociaal-democratie zin, dien het proletariaat zich wil losmaken want ook die was een uiting van opge- van meesters, dan moet het niet zelf en legde discipline en gezag. onverplicht nieuwe meesters aanstellen. Alle ingrediënten van Domela Nieu- Dat eeuwige gezeur: de lui zijn niet rijp, 14 wenhuis' werken tijdens de spoorweg- begint vervelend te worden." Zelf stakingen stonden in januari dus reeds doen en niet wachten tot leiders de op zijn aanrecht en toch werd ook hij macht in de staat veroverd hadden: sta- overvallen door de stakingen van eind kingen stelden vooral de sociaal-demo- januari. Maar hij was onmiddellijk en- cratische strategie ter discussie. De ar-

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 beiders moesten zich niet in slaap laten directe staking te voorkomen, op 14 fe- praten door verhalen over gemeente- bruari. "Nooit wellicht zijn de arbeiders raad en parlement, maar de sociaal-de- in een ernstig oogenblik zöö veraden. "16 mocraten vragen wat zij tijdens een staking doen zouden. Dat ook de SDAP de door haar zo verguisde algemene werk- Begin februari werden militairen al staking opeens propageerde, liet zien naar Amsterdam gedirigeerd, Domela hoe de partij dacht te schuiven maar ge- Nieuwenhuis noteerde het netjes, maar schoven werd. Ze was gewoon bang liet zich niet afschrikken. Integendeel, aanhang onder de arbeiders te verlie- de antimilitaristische propaganda moest zen. nu versterkt worden. Ouders moesten Van haar kant bestreed de SDAP Do- haat tegen het soldaat zijn inprenten en mela Nieuwenhuis niet minder, het was ook de vriendin van de soldaat kreeg niet plezierig te zien dat een schim uit een belangrijke rol. "Als het meisje een- het verleden nog zo levend en invloed- maal tot den jongeling zegt: wat bemoei rijk kon zijn. Om hem weigerde Henri je je met dat gezanik — dan is het uit."17 Polaks ANDB (diamantbewerkers) mee Elke daad van verzet door militairen te doen met een grote vergadering in noteerde hij ijverig in zijn blad. het Amsterdamse Frascati. "Dezen heer Eind februari kondigde minister-presi- hebben wij leeren kennen als een vijand dent Kuyper strenge wetten af om de van alle deugdelijke vakorganisatie, als arbeiders te knevelen. Het was aanlei- iemand die op allerlei wijze tracht twist ding om een Comité van Verweer uit de en tweedracht in de vakvereenigingen arbeidersbeweging samen te stellen. te brengen, als iemand die zijn kracht Domela Nieuwenhuis zag daar niet zoekt in het belasteren en verdachtma- veel in, de arbeiders moesten immers ken van personen die in de vakbewe- zelf opereren en niet gaan afwachten tot ging functiën, vooral bezoldigde func- het een of andere comité een parool zou tiën vervullen." 15 Zo iemand was geven. Al helemaal wilde hij niet dat natuurlijk Polak zelf. Bovendien was politieke bewegingen, zoals de Vrije So- Nieuwenhuis tegenstander van het ver- cialisten of de SDAP deel zouden ne- plicht lidmaatschap, een speerpunt in men, want het Comité moest een arbei- het beleid van de ANDB. derszaak van de vakbeweging zijn. Intussen werd in Amsterdam de stem- Uiteindelijk kwamen de politieke vert& ming snel radicaler. Gemeentewerklie- genwoordigers toch in het Comité. Wil- den wilden drie jaar na een vorig ver- lem Vliegen werd zelfs secretaris. Jos zoek nu eindelijk wel eens loons- Perry, biograaf van Vliegen, vindt het verhoging en stelden een ultimatum. In vreemd dat Vliegen door zijn partij in de gemeenteraad trok Polak met andere het Comité werd afgevaardigd, omdat arbeidersvertegenwoordigers na mede- hij al geruime tijd uit het partijbestuur deling van de burgemeester dat het ul- verdwenen was. Vliegen was echter re- timatum veel te vroeg afliep een scher- dacteur van het dagblad Het Volk en pe motie in. "Dit was een ellendige stond zodoende dagelijks in contact daad", schreef Domela, die op verzoek met Troelstra.18 van het bestuur van de gaswerkers zich Aan vrij-socialistische zijde ontstond tot het uiterste had ingespannen om een eenzelfde figuur, toen de 27-jarige en

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 onervaren Gerhard Rijnders, die regel- puleerde, maar dat lijkt mij even weinig matig in De Vrije Socialist schreef, toe- waar als de verdenking van de vrije so- trad tot het comité. Hij kreeg een bege- cialisten dat Vliegen en Oudegeest de leidingscommissie toegevoegd waar wil van Troelstra vertegenwoordigden. ook Domela deel van uitmaakte. Zelf Wel kunnen we vaststellen dat de on- bleef Domela om zijn bezwaren buiten • vastheid van de vrij-socialistische leden het comité. ertoe geleid heeft dat Domela Nieuwen- Van meet af aan was het comité ver- huis zich toch meer met de besluitvor- ming in het Comité ging bemoeien dan vuld met wantrouwen. Vliegen was 22 toegetreden om de staking niet geheel hij in De Vrije Socialist schreef. Zo stel- in handen te geven van de vrije socialis- de hij op 15 maart op een vergadering ten. Rijn ders om te voorkomen dat de van hoofdbesturen van organisaties SDAPers de overhand kregen. Het voor om de algemene staking pas uit te wantrouwen zou vervolgens alleen roepen nadat de wetten waren aange- maar sterker worden, want beide zijden nomen, dus niet tijdens de parlementai- verdachten elkaar ervan zo te manoeu- re behandeling. Dat gaf de algemene vreren dat de algemene staking op een staking een revolutionair karakter, re- fiasco zou uitdraaien zodanig dat de te- volutionair niet alleen tegen de bestaan- genpartij de schuld kreeg. 19 Privé de politieke en maatschappelijke orde schreef Vliegen al op 26 februari aan maar 66k tegen de strategie van de soci- Wibaut: dat hij om maar van het anar- aal-democraten. Hun hegemonie-stre- chisme bevrijd te worden haast zou ven werd zo gedwarsboomd. wensen, "dat we maar eens een verlo- Vermoedelijk was dit voorstel aanlei- ren algemeene werkstaking te boeken ding voor Troelstra om half maart zijn hadden".2° Het feit dat Vliegen niet lid berucht geworden artikel 'Wat nu' te was geworden om de algemene werk- schrijven. Daarin waarschuwde hij om staking te bevorderen, droeg tot het van de algemene werkstaking geen wantrouwen zeker bij. Uit zijn omge- krachtproef te maken. De sociaal-demo- ving drong Wibaut bij hem aan op craten maakten graag onderscheid tus- voorkomen van de staking terwijl Hen- sen politieke en economische stakingen. ri Polak de bezadigde spoorwegman Van de eerste moest de partij de leiding Jan Oudegeest, voorzitter geworden hebben, de tweede mocht de vakbewe- van het Comité, in die zin bewerkte.21 ging bepalen. Maar wat als een econo- Voor Domela Nieuwenhuis was er dus mische strijd politieke gevolgen had? alle reden geweest lid te worden, maar Dan vervielen de sociaal-democraten hij volhardde in zijn weigering omdat, doorgaans in een academische definitie- zoals hij in zijn krant De Vrije Socialist strijd. Zo'n debat kon echter de perken schreef, de arbeiders de staking zelf van het academische overschrijden. Met moesten doorzetten. Zijn geestverwan- 'Wat nu', om in spoorwegtermen te blij- ten in het Comité waren echter nog niet ven, rangeerde Troelstra bijvoorbeeld erg vast in de leer. Na de staking zou zichzelf uit. Niet alleen in de ogen van Nieuwenhuis hen daarom openlijk be- de vrije socialisten was de onbetrouw- kritiseren. Van sociaal-democratische baarheid van leidende SDAP-ers nu zijde is later wel beweerd dat Nieuwen- voldoende gebleken. huis via zijn zetbazen het Comité mani- Uiteindelijk zou Domela's strategie dan

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 ook gevolgd worden: een algemene sta- Het was niet belangrijk of in Apeldoorn king nadat de wetten waren aangeno- of Nijkerk de staking verre van alge- men. Nieuwenhuis meende overigens meen was, zoals de sociaal-democraten dat de kracht van de muilkorfwetten betoogden. Twee jaar eerder had hij al van Kuyper schromelijk werd over- in het pamflet over de Algemeene schat. Bij de gevangenisstraffen die de- Werkstaking, dat nu zo geweldig ver- ze wetten op het staken zetten, zouden kocht, geschreven: "Het zijn nooit de heel wat cellen bijgebouwd moeten meerderheden, integendeel de minder- worden. In praktijk zouden de wetten heden die de maatschappij vooruit heb- "onschuldige diertjes" zijn. 23 Vanaf ben gebracht." "De groote massa is log, 'Wat nu' wogen Domela's inzichten onverschillig, gemakzuchtig. Dat moe- zwaarder in de strijd. De SDAP was ge- ten we nooit vergeten."25 Ook was het dwongen mee te gaan, precies zoals argument niet erg overtuigend dat ge- Nieuwenhuis had verwacht. Rüter zien de militaire mobilisatie onder de schrijft, dat de partij wel moest "daar zij stakers wel doden moesten vallen. Wie in dit gevaar aan de zijde der arbeiders een omelet wil bakken, moet nu een- wilde en ook moest staan, indien zij maal eieren breken. Die mobilisatie en zich als arbeiderspartij niet onmogelijk het verenigd front van alles wat niet so- wilde maken."24 Daar school precies het cialistisch was tegen de staking, toon- onmogelijke van de positie van de den juist aan hoe sterk de arbeiders SDAP: de partij moest wel meedoen, stonden.26 maar werd de algemene staking een Voor Nieuwenhuis was direct duidelijk succes dan was haar bestaansrecht dat de sociaal-democraten verraad had- zwaar ondermijnd. den gepleegd.27 Vliegen had handig gebruik gemaakt van de uitputting van de libertaire leden van het Comité. Zij had- Het is dus wel begrijpelijk dat Vliegen den doorgaans maar een paar uur per op 9 april nog geen 24 uur na proclama- nacht geslapen, terwijl Vliegen aan het tie van de staking deze de nek omdraai- eind nog zo fris als een hoentje was. de. Hij meende dat de arbeiders te Achteraf vond Nieuwenhuis het boven- zwak stonden. Beter ten halve gekeerd dien een grote fout dat het Comité in dan ten hele gedwaald, een laat inzicht het gebouw van de Diamantbewerkers- dat ongetwijfeld het aantal slachtoffers bond had vergaderd. "Men was daar, van de staking vermeerderd heeft. De zoo iemand zei, in het verradersnest. praktische betekenis van het sociaal- Alle knoeierijen konden daar gemakke- democratische wanhoopsevangelie dat lijk klaar gemaakt worden." 28 Zo wer- Nieuwenhuis in januari nog zo gehe- den de spoorwegstakingen, of beter het keld had, kwam schrijnend uit. Domela gebrek daaraan, eerder een bevestiging was erg kwaad, want de staking had van de zekerheden die Domela Nieu- geen kans gekregen voldoende kracht wenhuis al in januari 1903 had, dan een te ontwikkelen. Bovendien stond de sta- reden zijn opvattingen te herzien. king in Amsterdam aan de rand van Domela Nieuwenhuis streed om de re- succes. Het vuil op straat stapelde zich volutie. Het was daarom logisch dat hij op, de voorraden gas en petrolie raak- Kuyper veel minder aandacht gaf dan ten op en van Amsterdam hing alles af. de sociaal-democraten. Per slot van re-

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 kening deed die waarvoor hij in het To- sa, zoals Rüter meende? Was zijn tijde- rentje zat: hij verdedigde het gezag. lijk belang in feite te danken aan Kuy- Niettemin was Kuyper in Domela per, zoals SDAP-ers vonden? Dat ver- Nieuwenhuis' ogen diep gezonken. onderstelt dat de arbeiders zich Had hij niet in het Torentje gezeten, dan aanvankelijk lieten leiden door de zou hij zich hebben geschaamd voor SDAP en dat was zeker niet het geval. zijn muilkorfwetten. "Elkeen die daar De houding van de partij gedurende de binnengesleept wordt, is een verloren stakingsperiode is juist alleen maar te man, want daar wordt elk slachtoffer verklaren uit het besef zwak te staan in zoo lang gerold en gesold door de kapi- de arbeiderswereld. Dat Nieuwenhuis talisten, dat al, wat er frisch en edel in naar voren kwam, ligt meer aan een iemand was, eruit is gehaald, om een probleem waar historici anno nu ook marionet te worden in hun handen."29 mee worstelen: anarchisten organiseren "Het kwaad zit 'm in het regeeren. Wie zich nu eenmaal niet of zeer gebrekkig regeert wil gezag hebben. Wie gezag en de revolutionaire vakbeweging, ge- wil hebben en houden, moet zijn toe- dragen door arbeiders met weinig on- vlucht nemen tot gewelddadige maatre- derwijs, was zeer slecht in het admini- gelen, hetzij in dezen hetzij in een ande- streren van de zaken. Wij weten ren vorm. De noodzakelijkheid, de zodoende niet hoe groot het volgeling- logika der feiten drijft hem op dien schap van Domela Nieuwenhuis in ja- weg. Daarom, klimt op tot de oorzaak nuari 1903 precies was, maar de spoor- van het kwaad, die de grondoorzaak wegstakingen laten zien dat hij nog van alles is en dat is het regeeren. Onze steeds een zeer grote groep aansprak. meester is onze vijand. Onze regeerder Van het Vliegende Blaadje De Werksta- is onze meester en dus onze vijand."30 king werden 50.000 exemplaren verkocht. Domela Nieuwenhuis heeft ernaar ge- Domela Nieuwenhuis vond het einde streef d van de spoorwegstakingen een van de algemene werkstaking niet een echte revolutie te maken. Hij moest dat nederlaag, want de beweging was ge- doen met weinig ervaren en geschoolde stuit voordat de strijd goed en wel be- revolutionairen en alleen al daarom gonnen was. Hij was van mening dat was geen andere uitslag te verwachten, deze ervaring de arbeiders enorm zou maar misschien treft hemzelf ook wel helpen, ze hadden slechts een slag ver- blaam. Immers, waarvoor en waartegen loren, maar zouden er sterker uit terug streden de arbeiders? Volgens Domela komen. De algemene werkstaking had Nieuwenhuis tegen het gezag en voor haar waarde meer dan bewezen. De ar- hun zelfstandigheid. Dat zijn zeer ab- beiders moesten niet bij de pakken stracte begrippen, die alleen kunnen neerzitten Zo kwam de taaie optimist in werken als ze concreter ingevuld wor- Nieuwenhuis, gehard door tegenslagen, den. Misschien was Domela Nieuwen- weer bovendrijven. huis daarvoor toch te veel een studeer- Hoe moeten we de rol van Domela kamerman, maar ik denk dat hij ook Nieuwenhuis in de staking beoordelen? niet goed wist waar het met de bewe- Kwam hij inderdaad tijdelijk weer op ging precies heen moest. de voorgrond door de losgeslagen mas- Wat zouden de arbeiders moeten doen,

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 als de werkstaking geslaagd was? Na precies wist wat nu precies in deze rede spoorwegstakingen heeft hij in een volutionaire dagen gedaan moest wor- brochure over de algemene werksta- den. De anarchistische beweging zou king wel allerlei conclusies getrokken, daar meer omschreven ideeën over krij- maar op dit punt juist niet. Op 18 maart gen door de Russische Revolutie van werd de Parijse Commune van 1871 1905, de Februarirevolutie en de Spaan- herdacht, die een voorbeeld had ge- se Revolutie in de jaren dertig. Ze steld. Domela Nieuwenhuis liet zich zo kwam toen terug naar het idee van Ba- door de strijd tegen de sociaal-democra- koenin, dat je in de revolutie andere ten domineren, dat hij op 18 maart 1903 vormen van bestuur moest opzetten. alleen de les trok dat er geen verkiezin- Door nieuwe vormen van zelfbestuur gen op touw gezet moesten worden, breek je de bestaande autoritaire vor- want "zodra de arbeiders hun zaken uit men af. Domela Nieuwenhuis was te handen geven aan anderen en dus hun veel een individualistisch anarchist om macht overdragen aan anderen, is hun in die termen te denken, hij was teveel zaak verloren." 31 Maar tijdens de agita- een ideologische opvoeder om voor zul- tie moet hem toch ook duidelijk zijn ge- ke concrete daden te ijveren. Misschien worden hoezeer zijn woord nodig werd was hij met al zijn opvoedende propa- geacht, dat is ook zaken overdragen, ganda toch niet ver genoeg gekomen althans niet zelf doen en zelf nadenken. om zo'n nieuwe maatschappij levens- Domela Nieuwenhuis schipperde op vatbaar te doen zijn. Anders hadden de dit punt, maar wie had dat niet gedaan? arbeiders wel uit eigen kracht gewerkt Hij schipperde te sterker, omdat hij niet aan de opbouw van zo'n samenleving.

NOTEN (1) Rüter, A.J.C., De spoorwegstakingen van 1903, een spiegel der arbeidersbeweging in Nederland (reprint: Nijmegen 11973]) - (2) Frieswijk, Johan, 'Rüters spoorwegstakingen nabeschouwd. Kanttekeningen en vraagtekens' in: Giele, Jacques (cs.), Jaarboek voor de geschiedenis van socialisme en arbeidersbeweging in Nederland 1979 (Nijmegen 1979) 287-326. — (3) Rüter, Spoorwegsta- kingen, 523. — (4) W.H. Vliegen aan F.M. Wibaut, Amsterdam 26/2/03 in: IISG, archief-Wibaut 11. — (5) Domela Nieuwenhuis, F., Autoritair en libertair socialisme (Amsterdam 1897). — (6) Domela Nieuwenhuis, F., Le socialisme en danger (Parijs 1897). — (7) Domela Nieu- wenhuis, F., Le socialisme en danger? ([Bergen] 1894) 14. - (8) Cornelissen, Christiaan, Op weg naar een nieuwe maatschappij. Beginselen en taktiek van den klassenstrijd (Amsterdam 1902). - (9) Bert Altena, 'Kritik wegen der Praxis. F. Domela Nieuwenhuis und der Marxismus' in: Mar- cel van der Linden (Hrsg.), Die Rezeption der Marxschen Theorie in den Niederlanden (Trier 1992) 47-84. - (10) 'Het wanhoopsevangelie', VS 21/1/03. - (11) VS 24/1/03. - (12) VS 31/1/03. - (13) 'Het is een lust om te leven', VS 4/2/03. - (14) 'De strijd der arbeiders', VS 7/2/03. - (15) VS 7/2/03 bijvoegsel. - (16) 'Een les...' VS 14/2/03. - (17) 'De strijd der arbeiders', VS 7/2/03. - (18) Perry, Jos, De voorman. Een biografie van Willem Hubert Vliegen (Amsterdam 1994) 172.- (19) Pogen, J.J. van c.s.] Rapport van de commissie van onderzoek in zake het Landelijk Comité van Verweer (Amsterdam 1903), 29. Notulen Vliegen CVV 6/3/03 in: IISG, archief- SDAP 2449e. - (20) W.H. Vliegen aan F.M. Wibaut, Amsterdam 26/2/03 in: IISG, archief-Wi- baut 11. - (21) Henri Polak aan J. Oudegeest, Amsterdam 6/3/03 in: IISG, archief-SDAP 2449b. - (22) VS, 18/3/03. - (23) 'De nieuwe bloedwet', VS 4/3/03. - (24) Rüter, Spoorwegsta- kingen, 489. - (25) De Algemeene Werkstaking (= Vliegend blaadje 9) (Amsterdam 1901), 3- (26) 'Zwakte of kracht?', VS 18/4/03. - (27) VS, 15/4/03. - (28) Vermadrapport, 30. - (29) 'De nieuwe bloedwet', VS 4/3/03. - (30) 'Waar ligt de schuld?'. VS 7/3/03. - (31) 'De Kommune', VS 18/3/03.

10 Tiende jaarboek Anarchisme/De AS 142 DE KAPING VAN GRAMSCI DOOR RECHTS EN DE NOODZAAK VAN UTOPIE André de Radii

In de oorlog tegen liet terrorisme, die volgens likkebaardende leden van het regime in Was- hington wel vijftig jaar kan gaan duren, is een tweede overwinning bereikt. De strijd voor deze overwinning duurde nog korter dan de campagne tegen een van de armste landen ter wereld, Afghanistan. Irak was murwgebeukt door twaalf jaar sancties, regelmatige bombardementen door de luchtmacht van de coalitie van bereidwilligen die tussen 1991 en 2003 ononderbroken zijn doorgegaan. Of de oorlog tegen een abstract zelfstandig naamwoord nog op deze manier verdergaat, is de vraag. Het sabellcletteren tegen Iran kan nog wel onder deze vlag, maar de boventoon vanuit Washington voert het vertoog van de 'massaver- nietigingswapens'. Als de publieke opinie in de Verenigde Staten enige rol speelt bij het verder kweken van oorlogsstemming, dan moet het etiket weer veranderen. Irak is een Ara- bisch land en de kapers van de vliegtuigen die de New Yorkse torens invlogen waren Ara- bieren. De islamitische republiek Iran is geen wahhabitisch of soennitisch land, ook geen Arabisch land, en liet is de vraag of het zo gemakkelijk onder de voet te lopen zal zijn. We wachten af.

Waarom zou Iran de volgende op de Irak te zien. Maar het geheel buiten be- lijst zijn? Een reden die uiteraard nooit schouwing laten betekent alle mallig- genoemd wordt in de meningenindus- heid, waarmee het verwoesten van 'de trie die kranten, radio en televisie voor bakermat van de beschaving' en het dode menigte vertegenwoordigt, is dat den van duizenden onschuldigen Iran de petroleumdollar heeft verruild wordt gerechtvaardigd, accepteren. Dat voor de petroleumeuro. Het verrekenen het hier om proefdraaien voor een ooit van geëxporteerde olie in een valuta die komende oorlog tussen Eurazië en niet die van het exporterende land is Oceanië is gegaan is misschien iets te betekent een feitelijk krediet aan het veel Orwell - tenslotte hebben we Osa- land van de rekenvaluta. Dat waren tot ma Bin Laden en Saddam Hoessein al voor kort vanzelfsprekend de Verenig- als Emmanuel Goldsteins (ik vrees dat de Staten, die op deze wijze extra on- deze heren de fraaie ironie hiervan zal dersteuning kregen voor hun voodoo- ontgaan). economie. De economische basis van de We hebben Panama 1990 gezien: een in- laatste supermacht is wankel, maar vasie met duizenden doden tot gevolg, men zal weten dat er met deze super- om een onwillige CIA-agent uit zijn macht niet te spotten valt. presidentieel paleis te halen. Dat was Er was één ander olieland dat was over- een oorlog tegen drugs. In 1991 hadden gestapt op de euro de laatste jaren. Dat we de eerste oorlog tegen Irak, in het was Irak. Het zou waarschijnlijk te kader van de Nieuwe Wereldorde. De gemakkelijk zijn dit als de voornaamste invasies in Somalië van 1992 en het of zelfs enige reden voor de invasie in bombarderen van Servië in 1999 wer-

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 11 den als humanitaire interventies ver- non, ja, met een dictatoriaal regime dat kocht. De veldtocht tegen Afghanistan een programma had dat sterk aan de was eigenlijk de enige die als oorlog te- sociaal-democratie herinnerde (het gen het terrorisme werd gerechtvaar- tweede deel van dit combinatiewoord is digd. In Irak heette het om massaver- in dit verband weer uiterst ironisch). nietigingswapens te gaan, maar veran- Wat er van Irak zal worden doet er dering van regime was misschien ook voor Washington en Westminster ei- goed voor de 'coalitie'. genlijk niet toe, zolang er olie uitkomt Op dit ogenblik is de euro-verklaring die in dollars wordt afgerekend. van de oorlog tegen Irak en de dreiging tegen Iran eerder geruststellend dan verontrustend. Het gaat niet om een In het kader van de strijd tegen ons al- apocalyptisch programma van gestoor- ler geheugen nog enkele vragen over de zogenaamde christenen, in coalitie die andere oorlogen: weet u hoe het met joodse likudniks - al zijn beide grie- gaat in Panama, tegenwoordig, behalve zelcategorieën goed vertegenwoordigd dat er niet meer moeilijk gedaan wordt in het Washingtonse bewind. Het gaat over het kanaal? Denkt u dat studentes allemaal om de olie en om de centen. in Afghanistan weer in minirok naar Mensen ter linkerzijde die dit een te college gaan, zoals in 1973 (die foto die vereenvoudigde maatschappijkritiek plotseling opdook in de propagan- zouden hebben gevonden zochten te ver. daoorlog voor de val van Kaboel)? Dat olie een rol speelde in Somalië en Denkt u dat de etnische zuivering van Afghanistan is moeilijk over het hoofd Kosovo door de bombardementen te zien. Dat Kosovo een potentieel rijk voorkomen is? Het interessantst vanuit land is stond ook vast - en in ieder ge- anarchistisch oogpunt zouden we de val moest er nog van alles en nog wat lotgevallen van Somalië kunnen vin- 'geprivatiseerd' worden in het restant den. Net als in de Iraakse steden na de van Joegoslavië, en dat is gebeurd als instorting van het Baath-bewind zijn gevolg van de bombardementen. Voor- hier de twee betekenissen van het zover de kapitaalvernietiging, 'creatie- woord anarchie van toepassing de ve destructie' zoals de Washingtonse meest gangbare, oorspronkelijke, die ideologen die hun Schumpeter kennen van chaos, vernieling en plundering; en (zoniet hun Bakoenin) het noemen, de- 'de onze', de positieve betekenis die we ze privatisering niet irrelevant heeft ge- aan Proudhon te danken hebben: de maakt. Waterlevering in Basra leek de zelforganisatie in verweer tegen juist Amerikaanse bezetters een goede gele- die negatieve anarchie - de buurtcomi- genheid de bevolking 'market values' tés die in Bagdad van de grond kwa- bij te brengen: ze moesten maar betalen men, de organisatie van een land zon- voor het uit te delen drinkwater - dit der staat en zeker zonder centraal ging zelfs de Britse bezetters te ver. gezag in Somalië. Al met al is de drinkwatervoorziening Vergis u niet, Somalië functioneert - in wat ooit het hoogstontwild(elde Ara- nee, het is geen toonbeeld van anarcho- bische land was nog steeds geen priori- socialisme - maar het toont wel dat een teit. Het hoogstontwikkelde Arabische maatschappij zonder staat mogelijk is. land behalve het eerder verwoeste Liba- Vergeleken met de drugs- en mensen-

12 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 smokkellandjes die de interventies in tie; in 'het westen' kwam het neer op ex-Joegoslavië en Afghanistan hebben een goede sociale verzekering en ieder- achtergelaten (de wereld wordt niet ge- een een autootje voor de deur. balkaniseerd maar gesicilianiseerd) doet De verwezenlijking van het zogeheten Somalië het nog niet eens zo gek - als biefstuksocialistische ideaal op een we het begrip Somalië tenminste kun- plaats in de wereld stond juist de nen blijven hanteren. realisering elders in de weg. Gelijkmati- In hoeverre is de oorlog tegen Irak, met • ge verdeling van dergelijke rijkdom de duidelijke breuk tussen de Verenig- vereiste in ieder geval gemeenschappe- de Staten en Groot-Brittannië (en niet te lijk bezit van productiemiddelen - een vergeten het weerzinwekkende bewind ideaal dat de hoofdstroom van de socia- van Australië) enerzijds en de oude listische stroming overboord gezet heeft bondgenoten uit de Koude Oorlog, nu tijdens de grote crisis van de jaren der- samen met Rusland en wellicht China tig, zoniet eerder. De daadwerkelijke anderzijds, een nieuwe ontwikkeling? uitvoering van het socialistische pro- Honderd jaar geleden voorzagen socia- gram van onderop - Spanje 1936, Alge- listen, van welke pluimage ook, een so- rije 1962, Portugal 1974 - liep stuk op cialistische toekomst voor de mensheid. bestrijding door de krachten van de Via de algemene staking of een klinken- realiteit - in alle drie genoemde ge- de overwinning in de parlementsver- vallen zelf erfgenamen van het socialis- kiezingen zou het socialisme verwezen- tische ideaal. lijkt worden. Anderen schetsten de toekomstmaatschappij die neerkwam op gelijkheid voor allen en gedeelde Als het socialisme als streven naar een productiemiddelen en regeling van de andere, betere wereld wordt gezien consumptie: van ieder naar vermogen, wordt impliciet gesteld dat het voor ieder naar behoefte. Misschien zou kapitalisme, de huidige wereld de 'nor- er een revolutie voor nodig zijn. Geen male' is, erger nog: de natuurlijke, en van de toekomstschetsen van die dagen dat deze gebaseerd is op een onont- voorzag een verstikkende dictatuur van koombare, niet-maakbare realiteit. te verkopen dingen in Europa, Noord- Thatcher moet ooit gezegd hebben: er is Amerika en een deel van Oost-Azië. De geen alternatief, wat in het Engels het warenmaatschappij had geen toekomst. acroniem TINA oplevert.' Maar er is Juist de socialisten hebben het geloof in wel een alternatief, en dit kan al afge- de kracht van ideeën opgegeven in de leid worden uit het feit dat Thatcher en voorbije eeuw. Mogelijk is dit een ge- Reagan het volle gewicht van de over- volg van het bijna onvermijdelijk bij het heid gebruikt hebben om een onmaak- socialisme behorende materialistische bare samenleving te maken, daad- denken: ideeën vormen de wereld niet. werkelijk onder het motto: er is geen En voorzover er nog een idee voorhan- samenleving. den was, correspondeerde dit met ma- Als je het vaak genoeg zegt, zullen nagementdenken of ingenieursbezighe- mensen het misschien nog gaan gelo- den: in absurde vorm weer te geven in ven ook. Evenals de onvermijdelijkheid de leninistische leuze dat socialisme ge- van concurrentie - alweer zoiets 'na- lijk is aan sovjetmacht plus elektrifica- tuurlijks' dat van bovenaf opgelegd

Tiende jaarboek Anarchisme/De AS 142 13 dient te worden - en van de ongewenst- Thatcher en Reagan volgden en ideolo- heid van sociale voorzieningen: bij som- gisch gesproken lijkt er sindsdien wel migen twee of drie auto's naast het echt geen alternatief te zijn: privatiseren huis, maar geen sociale voorzieningen, van productie en dienstverlening door is ongeveer het kapitalistische ideaal de overheid, 'moderniseren' van sociale geworden. De overheid moest terugtre- voorzieningen - wat altijd op verminde- den uit het economisch leven (de staat ring of afschaffing neerkomt - en de als kindermeisje, 'nanny state', is nog tucht van de markt gecombineerd met steeds het gangbare invectief in Enge- de onder arboconvenant gehanteerde land tegen de verzorgingsstaat). De politieknuppel voor de hardnekIdgen.3 staat moest wel te allen tijde klaarstaan Bij het neo-liberale vertoog hoort een om degenen die deze zegeningen niet anti-etatistische retoriek die anarchisten waardeerden in elkaar te slaan: herin- op het eerste gehoor plezierig zal aan- nert u zich nog de Britse mijnwerkers- doen. Men dient evenwel te vergeten staking van 1984-1985? hoe de veelbezongen markt tot stand De moedwillig gemaakte 'ongemaakte' komt, hoe de gezegende particuliere samenleving staat in het algemeen op eigendom beschermd wordt en gehand- naam van mensen die men neo-liberaal haafd en hoe het kapitalisme zich alleen noemt. Een vleugje Ricardo, een ver- kan ontplooien binnen de context van toog over terugtredende overheid en de een soevereine overheid. Er zit een lof van de zegeningen van de markt - u anarchistisch trekje aan Hayek, Von Mi- kent de teksten die nog steeds geprodu- ses, Rothbard en Rand - ook wel anar- ceerd worden. De ideologen van rechts cho-kapitalisten genoemd - en zelfs aan hebben geen ogenblik scrupules gehad Milton Friedman. Maar men moet in- over het gebrek aan kracht van ideeën. zien dat deze rechtse libertairen (liber- Maria Mies vermeldt argeloos de da- tariërs zegt men ook wel in Nederland) tum waarop het zogeheten neo-libera- voorbijgaan aan de historische wording lisme zijn hegemonistische zegetocht van het kapitalisme en bij Friedman begon: 11 september 1973. 2 De dag moet men bijvoorbeeld niet denken aan waarop Chili als het ware door zijn ei- het bombardement op het Monedapa- gen leger bezet werd, het presidentiële leis en de stadions als concentratiekam- paleis gebombardeerd en de gekozen pen in Santiago. president Allende vermoord. De parlementaire weg naar het socialis- 4 me was andermaal een illusie gebleken: De term hegemonie in verband met het als links zich aan de spelregels houdt, neo-liberalisme zal sommigen bekend schaft rechts de regels eenvoudigweg voorkomen, als term uit de woorden- af. Het was niet direct na de staatsgreep schat 'van links'. Ook een ander woord dat de huisideologen van het zoge- dat in het vertoog van de zogenaamde naamde neo-liberalisme hun program- neo-liberalen een belangrijke rol speelt ma gingen uitvoeren in Chili, maar ge- komt van Gramsci: de società civile, het leidelijk aan kregen de 'Chicago boys' geheel van niet-statelijke instellingen of greep op het economisch beleid en culturele uitingen in de ruimste zin van werd Chili de proeftuin van de tucht het woord, dat een rol speelt in de van de markt, opgelegd door het leger. vormgeving van de maatschappij. Om-

14 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 dat de rechtse ideologen de herkomst valt als het zo uitkomt. Dit houdt een van dit begrip - dat toch al niet te rij- belangrijke breuk in binnen de rechter- men is met het wegwuiven van de idee zijde. Het zou een emstige vergissing van 'de maatschappij' - liefst verdoeze- zijn als men dacht dat het Bush-regime len, figureert het in de huidige propa- een meerderheid in de Verenigde Sta- gandastrijd als een Anglo-Amerikaans ten vertegenwoordigde, of zelfs maar uitvindseltje: civil society. Het uitbou- van rechts, afgezien van de wijze waar- wen hiervan is, zo moeten we begrij- op dit bewind tot stand is gekomen. De pen, vooral belangrijk in mislukte sta- Verenigde Staten zijn niet zo eendi- ten (voordat de staat terugtreedt, moet mensionaal. Michael Moore, de auteur hij eerst gelukt zijn). De ideologische van Stupid white men, voert nog steeds warboel van het neo-liberalisme heeft de bestsellerlijsten aan. En ter rechter- wel degelijk zijn rol gespeeld als vorm- zijde is menigeen ongelukkig met big gevende kracht, de afgelopen jaren. Tot government.4 die andere lle september? Het is treurig dat de linkerzijde nog Deze Rijksdagbrand van de repressieve, steeds voor de voeten wordt gelopen staatsminnende rechterzijde in de Ver- door dinosauriërs die nieuwe partijen enigde Staten - toch al aan het bewind willen oprichten. Maar ook hieraan gekomen zonder kiezersmandaat - kon- kunnen we een conclusie verbinden, digt in ieder geval een ander ideolo- die zich al aandient als men de idee- gisch vertoog aan. Is Europa nu een enkracht van rechts van de afgelopen achterblijvertje als de retoriek van de decennia bekijkt. Het is wel degelijk terugtredende staat er nog klinkt - zie weer tijd voor een groot verhaal, voor het nieuwe regime in Den Haag - of een ontwerp - een utopie, een schets, ontstaat er echt een verschil? In de Ver- een droom. Die hoeft niet ver te gaan - enigde Staten is 'big government' in ie- Groenen als Michael Moore en George der geval de nieuwe stijl. Monbiot houden het op een herstel en Er is tenslotte een oorlog te voeren, te- uitbouw van de parlementaire demo- gen een abstractie, een -isme dat in te- cratie. Daar is niets op tegen, maar het genstelling tot andere -ismen geen staat mag zeker verder. Laten we het er vooral achter de hand heeft, en daarom mis- goed over hebben hoe de andere wereld schien juist elke staat die er te kiezen die mogelijk is er uit zou kunnen zien.5 NOTEN (1.) Het valt mij evenwel op dat dit citaat aan de Britse premier wordt toegeschreven sinds zij uit het centrum van de macht verdwenen is. Als zij dit als premier gezegd heeft - en het is natuurlijk goed denkbaar dat zij dit heeft gedaan -, dan is mij dit indertijd ontgaan. - (2) Maria Mies, Globalisierung von unten - der Kam pf gegen die Herrschajt der Konzerne, Hamburg: EVA, 2002, p. 63-71, in navolging van Susan George. Het vertoog over de ideologische hegemonie vind ik overtuigend en heb ik hierna overgenomen. - (3) Een monsterwoord als arbo illu- streert een historisch compromis - nog een echo van Gramsd: het laden van raketten in de luchtmacht moet zo ergonomisch verantwoord mogelijk georganiseerd worden. - (4) De beste informatiebron ten aanzien van het 'nieuwe' oorlogszuchtige Amerikaanse imperialisme komt van de anti-etatisten van rechts: Antiwar.com , op het net sinds 1995. Voor wie denkt dat de ideologie van rechts monolithisch is een openbaring - die nog wel eens als een steen op de maag ligt, natuurlijk. - (5) Oorspronkelijk was het de bedoeling hier in te gaan op Ach- terhuis en zijn Werelden van tijd. Vergeef mij de onbedoelde ironie: hiervoor ontbrak nu plaats en tijd - maar het is uitstel, geen afstel.

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 15 AFSCHEID VAN HET PROLETARIAAT? Bouwvakkers als calculerende burgers Dick de Winter Geen enkele historicus kan ideologisch neutraal zijn. Dat is niks bijzonders. Altijd zullen, al is het maar in kleine subtiele beschrijvingen, subjectieve ideologische noties en uitgangspunten doorklinken. Daarom komt het vreemd over dat Henk Wals in de eerste bladzijden van zijn dissertatie niks wil weten van 'de ideologie'.] Bij hem staat dat, zo blijkt, gelijk met de marxistische ideologie. Hij is wel van mening dat marxistisch geïnspireerde geschiedbe- oefenaren goede en gedegen boeken hebben geschreven. Sarcastisch merkt hij op dat "een zekere bevlogenheid vaak zelfs niet onaardig [is] (...), het komt de levendigheid ten goede." Zo, de toon is gezet. Bij hem geen onderzoek waarbij de termen 'klassen', 'klassenstrijd' en 'klassenbewustzijn' als vanzelfsprekende denkkaders worden gebruikt. De 'oude' sociale geschiedenis wordt overboord gezet. De lezer zal bijvoorbeeld tevergeefs in de literatuuropga- ve naar bekende publicaties van Ger Harmsen zoeken.

Vanuit welk theoretisch raamwerk tory stellingen uitgewerkt die mede de wordt dan door Wals geanalyseerd en grondslag voor Wals' dissertatie heb- verklaard? Hij concentreert zich op de ben gelegd.2 historisch-sociologische inzichten van Wals maakt bij zijn analyse gebruik van Anthony Giddens, Michel Maan en de rational choice-theorie die aansluit bij Charles Tilly. Bij deze drie wetenschap- het eerder genoemd theoretisch concept pers staat het individu (de handelende waarbij de individueel handelende mens mens) in relatie tot het lange termijn centraal staat. Kosten en baten worden perspectief centraal. Daar waar de 'ou- daarbij tegen elkaar afgewogen. De de' sociale geschiedenis zich volgens mens wordt geacht vanuit rationele mo- Wals meer bezig hield met arbeidersor- tieven te streven naar nutsmaximalisa- ganisaties en vanuit de tijdgeest van de tie. Dat houdt in dat het individu al cal- jaren zeventig en tachtig van de vorige culerend beslissingen neemt. Concreter eeuw zich verstrikte in marxistische be- gezegd, als de bouwvakarbeider zich vangenheid, wil hij in zijn studie de ge- bij een vakbond aansluit, wat levert dat schiedenis schrijven 'van onderop'. Via hein dan op? Zal hij gaan staken? Of af- het individu, in zijn geval van de Am- wachten? Wellicht kan hij als de staking sterdamse bouwvakarbeider in het eer- wordt gewonnen profiteren zonder dat ste kwart van de twintigste eeuw. Henk hij zelf zijn nek heeft uitgestoken. Wals laat zich in zijn sociale geschiede- De rational choice-theorie echter heeft nis 'nieuwe stijl' (wat zeker geen spik- zijn beperkingen. Kan immers het be- splinternieuw concept is) inspireren door vredigen van onzelfzuchtige behoeften Jan Lucassen en Marcel van der Linden het individu niet even goed bevrediging van het Internationaal Instituut voor verschaffen als het stillen van honger of Sociale Geschiedenis (IISG). Die hebben dorst? Neem bijvoorbeeld de bekende in hun Prolegomena for Global Labour His- socialistische voorvechters Domela Nieu-

16 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 wenhuis, Herman Gorter en Henriëtte het bedrijf wordt aangenomen, is daar- Roland Holst. Zij waren bemiddeld ge- bij van belang. Men vergeleek zich met noeg om hun honger en dorst ruim- anderen. De ene vakman in het bouw- schoots te stillen. Toch sloten zij zich bedrijf zette zich af tegen de andere aan bij arbeidersorganisaties. Het ge- vakman. En georganiseerden zullen drag van een mens laat zich dus niet zo zich tegen ongeorganiseerden hebben gemakkelijk verklaren uit een individu- afgezet. Om aan deze tegenstellingen ele leefstrategie, of samenstel van stra- die in het dagelijks leven van de bouw- tegieën. Toch noemt Wals deze theorie, vakarbeider ongetwijfeld een rol speel- ondanks ook door hem onderkende den 'misschien wel (Wals blijft voor- zwakke plekken, 'niet onzinnig'. zichtig) een minstens even grote rol als Arbeidersorganisaties van bouwvakar- de klassieke tegenstelling tussen werk- beiders in Amsterdam zijn naar Wals' gevers en werknemers, of zo men wil: mening een van de mogelijkheden om tussen kapitaal en arbeid' toe te schrij- als calculerende burger zijn doel (of ven, lijkt me toch een te beperkte en g& doelen te) bereiken. Deze - vaak onbe- forceerde constatering. wust aanwezige - doelen komen vol- (Zelf)respect speelt zeker in het civilisa- gens hem bij de meeste mensen neer op tieproces van onze maatschappij een het leiden van een leven in behoorlijke rol. Norbert Elias heeft aangetoond dat materiële omstandigheden, het verwer- in dat proces lagergeplaatsten het geven en bewaren van een hoeveelheid drag van de maatschappelijke bovenla- (zelf)respect en het grootbrengen van gen imiteren. Volgens Wals is het de kinderen. Om die doelen te bereiken drijvende kracht achter de dynamiek stond de arbeider en zijn gezin een van aanpassing en distinctie. Voor hem breed scala van individuele en ook col- staat het vast dat het verlangen naar lectieve bestaansstrategieën (living strate- respect, erkenning of waardigheid een gies) ter beschikking. Omgevingsfacto- belangrijke drijfveer voor bouwvakar- ren ('Umwelt') spelen bij die keuzes een beiders rond de eeuwwisseling is ge- belangrijke rol. Daarom gaat hij in het weest. Ze waren zich daarvan bewust, eerste deel van zijn dissertatie nader in zo meent hij, en zochten naar mogelijk- op de bouwconjunctuur, het bouwbe- heden om daar aan tegemoet te komen. drijf en de rol van de overheid. Het Maar hoe verklaren we dan het gedrag tweede deel gaat over de bouwvakker van 'buitenstaanders', 'idealisten' en zelf, waarbij Wals het gezin als uit- andere maatschappijhervormers onder gangspunt neemt. In dit deel kijkt hij de bouwvakarbeiders die juist de strijd onder meer naar 'verdienen en best& met de kapitalistische maatschappij den', de onzekerheid van het bestaan wilden aangaan? Zullen die zich in dat en het niet-materiële bestaan. Op het beeld van aanpassing aan maatschap- derde deel kom ik later terug. pelijk hogergeplaatsten in de maatschappij herkend hebben? RESPECT Het bij de doelen genoemde (zelf)res- Aan het zelfrespect (de eigenwaarde, de pect (eergevoel) is bovendien een wei- eer) van de bouwvakarbeider wordt nig dynamisch begrip dat naargelang door Henk Wals grote waarde toege- de omstandigheden pas invulling krijgt. kend. De verhouding die tot anderen in Bij Henk Wals lijkt zelfrespect eerder

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 17 toegespitst op zuiver materiële omstan- worden van de strijd om de macht tus- digheden (bijvoorbeeld hoe je je voelt sen het NVV en haar concurrent, het re- als je bij werkloosheid het brood niet volutionaire NAS. meer kan verdienen voor je gezin). La- Van belang is de constatering dat bij het ten we het eens van een andere, ideolo- NVV een strikte centralisatie van de be- gische kant bekijken: wat blijft erover sluitvorming noodzakelijk was als van het 'zelfrespect', van het eergevoel voorwaarde om tot een goede samen- van een bouwvakarbeider als die arbei- werking met de staat en de onderne- der door het sociaal-democratische Ne- mers te komen. Door de ver doorge- derlandsch Verbond van Vakvereen- voerde centralisatie binnen het NVV igingen (NVV) bewust wordt aangezet kwam het accent in de besluiten oor- om als onderkruiper te dienen, zoals bij deelsvorming steeds meer te liggen bij de bouwvakstaking van 1910. Staakt hij het hoofdbestuur. Daardoor verengden wel mee met het revolutionaire Natio- de functies van de vakbeweging op lo- naal Arbeids-Secretariaat (NAS), waar- kaal niveau zich tot functies van zeer al- bij nogal wat libertairen zijn aangeslo- gemene aard. Dit bevorderde de ten- ten, dan wordt hij zelfs door de eigen dens tot apathie onder de vakbonds- NVV-bond geroyeerd. Wat blijft er dan leden en leidde vaak tot een verstikken- over van zijn zelfrespect? Die kant van de bureaucratisering. Om met hoofdbe- eer en waardigheid wordt door Henk stuurder Henri Polak te spreken: de lei- Wals onvoldoende belicht. ding van het NVV zegt wel tegen de Ook de rol van de overheid in de beïn- leden wanneer zij in beweging moeten vloeding van het keuzegedrag van de komen 'mars' en op het moment dat het bouwvakarbeider krijgt bij Henk Wals hoofdbestuur dat nodig acht 'stop'. een te eenzijdige behandeling. Hij be- Bij het NAS kwam die kadaverdiscipli- perkt de rol van de overheid in zijn ne niet tot stand. Als oudste vakcentra- boek tot een opsomming van wettelijke le, opgericht in 1893, had het rekening maatregelen die de onzekerheden en ri- te houden met een totaal andere menta- sico's van de bouwvakker moeten be- liteit van actievoeren. Solidariteit en perken. De rol van de overheid en de vrijheid, de vaste wil zich niet te laten werkgevers in het machtsspel om er- inkapselen door de overheid en angst kenning dat zich tussen de moderne voor staatsdwang waren kernpunten. bond van het NVV en de onafhankelij- De doorzettende modernisering in de ke bond van het NAS heeft afgespeeld, maatschappij, evenals de toenemende wordt onvoldoende aan de orde gesteld. sociale wetgeving, maakten dat het so- Bij het NVV kwam na haar oprichting cialistische NAS zich wel steeds meer in 1906 de vervlechting met het maat- met door de staat geïnitieerde wetge- schappelijk leven in snel tempo tot ving moest bezighouden. Organisato- stand. Het NVV streefde ernaar als enig risch zien we bij het NAS een ontwikke- ter zake doende belangenbehartiger er- ling naar grotere gehelen, maar dat kend te worden. Vooral tijdens de Eer- gebeurde op federatieve basis. Dat is iets ste Wereldoorlog werden door de rege- anders dan centralisering. De leden be- ring ruime kansen geboden die door de hielden op de lagere niveaus juist wel, moderne vakbeweging werden benut. in tegenstelling tot bij het NVV, actie- Dit alles kan natuurlijk niet los gezien en besluitvormingsruimte.

18 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 Bij het NVV leidde dit tot een steeds tuur is zelfs totaal niet geraadpleegd. verdere ingroei in de kapitalistische Zo heeft NAS-secretaris Hann Kolthek maatschappij. Men wenste medeverant- een dik boekwerk over de bouwvaksta- woordelijkheid te dragen. Parlementai- king van 1910 geschreven dat als jaar- re wijze van beïnvloeding kwam voor- verslag (1910) verschenen is. Ik heb het op te staan. De klassenstrijd werd in Wals' bronnenopgave niet kunnen afgezworen. Bij de aangepaste moderne vinden, evenals publicaties van sociaal- vakbeweging kwam het accent steeds historicus Johan Frieswijk die zich toch meer te liggen op isolering van het so- geruime tijd met onderzoek naar sta- ciale conflict. Als er al gestaakt werd, kingsgedrag van het NAS heeft bezig- kwam de nadruk te liggen op beperkt- gehouden. heid in tijdsduur en omvang. Bovendien is Wals' behandeling van Het NVV heeft zich duidelijk aangebo- het syndicalisme en de algemene werk- den om binnen het systeem een aanpas- staking beperkt en onvolledig. Johan sende rol te vervullen. De leden werden Frieswijk kort daarover: "Gelet op het in die zin gedisciplineerd en ook opge- organisatorisch en strategisch functio- voed. De tendens tot ingroeien in de neren kan het Nationaal Arbeids-Secre- maatschappij kreeg zo niet alleen soci- tariaat in Nederland (het NAS) in de ja- aal-economische maar vooral ook psy- ren tot 1904 nauwelijks een syndica- chologische en sociaal-historische di- listische organisatie worden genoemd." mensies. Wanneer het bij de individuele We krijgen door Henk Wals het oude bouwvakarbeider om gedragsalterna- stereotype beeld van het NAS voorge- tieven gaat is het van grote betekenis schoteld. Niet verwonderlijk als we be- ook vanuit dit perspectief - en niet al- denken dat de dominante visie op het leen 'van onderop' - naar gedrag te kij- NAS tot de dag van vandaag een soci- ken. Dat psychologisch-opvoedkundig aal-democratische is. Sociaal-democra- aspect wordt bij Wals node gemist. ten hadden er alle belang bij de revolutionaire rivaal in de meest verschrik- VAKBONDEN kelijke tinten af te schilderen. Zo is het In het derde deel van zijn boek gaat NAS 'anarchistisch', 'syndicalistisch' en Wals dieper in op de collectieve bestaans- als organisatie een 'staak-maar-raak' strategieën. Het gaat dan om de volgen- machine genoemd. Daartegenover nog de vragen: Waarom wordt een bouw- eens het oordeel van Johan Frieswijk: vakker lid van een vakbond? Op welke "Niet incidenteel maar bij voortduring gronden kiest hij voor de moderne of heeft het NAS-bestuur getracht stakin- de onafhankelijke richting? Waarom en gen te voorkomen, conflicten weten op wanneer doet men mee aan acties, zoals te lossen via onderhandelingen en uit- stakingen? gebarsten stakingen in goede banen te Daarbij worden vooral het NVV en het leiden." Frieswijks conclusie is kort en NAS met elkaar vergeleken. Wals' sym- bondig dat het NAS-bestuur weinig te pathie ligt overduidelijk bij het zich maken heeft gehad met het bevorderen aanpassende, 'respectvolle' gedrag van van stakingen, of met 'stakingsgymnas- het NVV. De noten laten zien dat vooral van sociaal-democratische bronnen ge- Niettemin, historiografisch gezien is de bruik is gemaakt. Bepaalde NAS-litera- sociaal-democratische visie de domi-

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 19 nante visie geworden. In Nederland spel gezet. Deze selectieve erkenning is zijn we daar nog steeds niet van verlost. nooit opgeheven. Een duidelijk voorbeeld daarvan is Dat dit boek als teleurstellend ervaren Henk Wals' reactie op een uitspraak wordt, is ten eerste een gevolg van van de bekende NAS-bestuurder 'ome' Henk Wals' theoretisch beperkte uit- Nelis Kitsz over collectieve arbeidsover- gangspunten die hun basis hebben in eenkomsten (cao's). Kitsz verklaarde de rational choise-theorie die uitgaat veór een contract te zijn maar alleen als van de individuele bouwvakker. Het dit voordelen voor de arbeiders bevatte, gedrag van een bouwvakker laat zich "anders is hij ertegen." Henk Wals moeilijk in een individuele leefstrategie noemt dat voorbehoud van Kitsz "on- persen. Dat wil overigens niet zeggen nozel". Die 'onnozelheid' wordt begrij- dat er in de eerste twee delen van deze pelijk als we weten dat het NVV samen dissertatie geen interessante beschou- met de confessionele organisaties in wingen voorkomen. Ten tweede is een 1910 een cao voor de duur van vijf (!) analyse waarbij een eenzijdige ideologi- jaar had afgesloten waarbij die organi- sche gerichtheid op het NVV vermeden saties slechts een zeer klein aantal arbei- wordt, een vereiste. Ideologische uit- ders vertegenwoordigden. Het meren- gangspunten die mede kunnen dienen deel van de bouwvakarbeiders was bij om het gedrag van bouwvakkers te ver- het NAS aangesloten! klaren, moeten niet uit de weg worden Het is niet moeilijk te begrijpen dat de gegaan. Het betekent dat de 'oude' so- overheid en de werkgevers in het soci- ciale geschiedenis waartegen Henk aal-economische machtsspel het liefst Wals zich zo verzet, juist niet gemist met het aangepaste NVV (en de confes- kan worden. Alles bij elkaar kan dat sionele organisaties) om de tafel wilden een ruimere, meer precieze en dynami- zitten. Het NVV werd uiteindelijk door sche verklaring voor de gedragsalterna- de overheid 'erkend', het NAS buiten- tieven van de bouwvakker opleveren.4 NOTEN (1) Henk Wals, Makers en stakers. Amsterdamse bouwvakarbeiders en hun bestaansstrategieën in het eerste kwart van de twintigste eeuw; Stichting beheer IISG, Amsterdam 2001; 369 pag.; 26,50 euro. - (2) Vergelijk in dit verband ook Lex Heerma van Voss, Why is there no socialism in the Netherlands?; Aksant, Amsterdam 2002, p. 26. Hij geeft daar antwoord op de vraag waarom het socialisme in Nederland zoveel minder sterk is dan je zou verwachten: "De grootindustrie werd niet zo belangrijk als verwacht was, voor arbeiders waren vaak andere bestaansstrate- gieën aantrekkelijker dan aansluiting bij de arbeidersbeweging, en het kapitalisme bleek langdurig in staat om het levenspeil van westerse arbeiders te verhogen. Men zou dat antwoord ook anders kunnen verwoorden. De politieke agenda die het socialisme in zijn sociaal- democratische variant aan het begin van de eeuw formuleerde hielp de rauwe kantjes van het kapitalisme verzachten. In die formulering heeft het succes van het socialistische gedachte- goed bij het vormgeven van de Nederlandse maatschappij er aan bijgedragen dat er niet meer socialisme ontstond, maar dat is het klassieke dilemma van de reformist." - (3) Zie stelling 1 van Johan Frieswijks dissertatie Om een beter leven; Fryske Akademy, Ljouwert 1989; Jo- han Friesw*, 'Rüters spoorwegstakingen nabeschouwd', in: Jacques Giele e.a. (red.), Jaarboek 1979 voor de geschiedenis van socialisme en arbeidersbeweging in Nederland; SUN, Nijmegen 1979, p. 287-326. - (4) Wals' verdienste is ontegenzeggelijk dat er een kritische discussie gevoerd wordt over deze zaken, onder meer in Onvoltooid Verleden, kwartaalblad voor de geschiedenis van sociale bewegingen (Lohengrinstraat 27, 2255 WL Den Haag) door historici als Ger Harmsen, Bert Altena en Martin Buschman.

20 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 ANARCHISME IN DODELIJKE OMARMING? Thom Holterman

"Neemt het constitutionalisme het anarchisme niet in een dodelijke omarming?", zo vroeg iemand zich af tijdens een openbaar debat naar aanleiding van een betoog over constitutionalisme en anarchisme. Het betoog werd in februari van dit jaar gehouden tijdens een af- scheidssymposium op de Erasmus Universiteit Rotterdam naar aanleiding van mijn vertrek (wegens pensionering) als docent staatsrecht aldaar. Op de vraag en het antwoord daarop kom ik zo dadelijk terug. Eerst het volgende.

Naar aanleiding van het afscheid is een anarchisme door het constitutionalisme bundel verschenen onder de titel Van en wat zou daaraan al dan niet dodelijk constitutionalisme en anarchisme. Opstel- zijn? len aangeboden aan Th. Holterman en Hoewel er regelmatig gesproken wordt G.F.M. van der Tang, onder redactie van over het anarchisme, gaat het niet om C.J. Bax en M.C. de Voogd (in de SIEUR een eenduidig verschijnsel. Elke auteur reeks; Kluwer, Deventer 2003). Ger van kiest zijn eigen invulling van de betref- der Tang, een collega die eveneens af- fende term. Zo spreek ik zelf over de afscheid nam, en ik hebben ons - zij het wijzing van opgelegd - niet afwentelbaar vanuit verschillende invalshoeken - met - gezag. Het betreft eenzijdige gezagsbin- vraagstukken van constitutioneel-rech- ding. Een macht buiten mij, die zich al- telijke aard beziggehouden. Hij bestu- dus zonder mijn toestemming of goed- deerde het gebruik van constituties keuring aan mij stelt en mij opdraagt (Waarom stelt men ze op?; Welke in- iets te laten of te doen, wordt door mij houd hebben ze?). Ik ging meer op zoek afgewezen. Allerlei statelijke organen naar de 'menselijke maat' van de poli- dringen zich op die wijze aan mij op. In tieke organisatie waarvoor die constitu- theorie werp ik ze verre van me. Niet ties geschreven zijn (en kwam dan on- omdat ik geen gezag zou aanvaarden, der meer uit bij decentrale rechtsge- maar omdat het om opgelegd gezag gaat. meenschappen en federale structuren). In de praktijk kom ik daar niet echt ver In de bundel hebben wij dat nog eens mee, want uiteindelijk gaat het om een benadrukt met onze bijdragen. fysiek sterkere tegenspeler. Als ik mijn Door de opname van bijdragen van ook belasting niet betaal, komt de deur- andere staatsrechtwetenschappers en waarder langs om mijn huisraad te ver- niet in de laatste plaats door de mooi af- kopen. Dit betekent dat je in statelijke gedrukte beeldvormen van Henc van verhoudingen in een 'gunman-situatie' Maarseveen, graficus en oud-hoogle- verkeert. Het is 'je geld of je leven!'. raar staatsrecht, is het een prachtige Daarom vind ik in dat geval de spreuk bundel geworden - zeg ik niet zonder van Amerikaanse anarcho-kapitalisten enige vooringenomenheid. Het wordt niet zo gek: steel niet, het is een misdrijf te dus tijd dat ik naar de behandeling van wedijveren met de regering! de hierboven gestelde vraag terugkeer. Vanuit de geschetste instelling kom ik Hoe zit het met die omarming van het ertoe vrijheid als een groot goed te zien

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 21 - en vrigheidsminnende ideeën te koes- heel wat aan constitutionalistische ele- teren en waar mogelijk te ondersteunen menten. Dat was zo en is zo gebleven. of te voeden. Tegelijk gaat het 'gewone! Recent nog kwam ik in het Franse anar- leven door. Er moet ook gegeten, ge- chistische weekblad Le Monde libertaire woond en gewerkt worden. In die zin daar een staaltje van tegen. Geheel in de vind ik de metafoor van de zwaluw lijn van wat de klassieke anarchisten sprekend. We zien ze op een warme zo- Proudhon en Bakoenin leerden, werd meravond hoog aan de hemel scherend het volgende geproclameerd. van hun vrijheid genieten. Ze zijn even- Wij anarchisten blijven fervente aan- wel hard aan het werk - insecten van- hangers van het federalisme (vrijheid), gen. En voordat het zomer wordt, heb- dat wil zeggen van de autonomie van ben ze hun nesten aan de balken in de de menselijke groep in zijn interne or- hooischuur gebouwd of opgeknapt en ganisatie en zijn vrije associatie door hun jongen groot gebracht - dat alles in middel van het wederkerig contract vrijheid. Het zijn die twee kanten die met andere groepen. Echter, we separe- mij voortdurend bezighouden. Rechten ren het federalisme niet van het socialis- genereren ook plichten. Terwijl wij van me (gelijkheid), dat wil zeggen de col- onze vrijheid genieten, moeten onder- lectieve eigendom van de productie- wijl wel de dijken worden onderhou- middelen. Verder blijkt dat het verde- den, om maar een voorbeeld te geven. lingsmechanisme een basisregel volgt Hier geldt géén 'vrijheid blijheid', want waarbij een recht aan een plicht wordt voor je het weet dreigt de verdrinkings- gekoppeld: een ieder draagt aan de pro- dood. ductie bij naar vermogen en neemt er- Het dijkonderhoud moet worden geor- van naar behoefte, waarbij rekening ganiseerd. Daarvoor zullen beheersor- wordt gehouden met de sociale en eco- ganisaties in het leven worden geroe- logische effecten van elke beslissing. pen (in Nederland zal je over het De al van oudsher gedachte samenhang waterschap spreken). Organisatie leidt tussen federalisme en socialisme heeft onvermijdelijk tot machtsconcentratie. een constitutionele strekking. Hoe kom Het is de kunst om die macht in de teu- ik daarbij? Wel, vrijheid (federalisme) gels te zetten en te houden. Dit spreekt zonder gelijkheid (socialisme) leidt tot voor een ieder die zich van deze proble- uitbuiting van mensen door een min- matiek bewust is, anarchisten niet uit- derheid (geperverteerd kapitalisme de- gezonderd. Maar het zijn de constitutio- monstreert dat). Maar gelijkheid (socia- nalisten die deze problematiek - lisme) zonder vrijheid (federalisme) beteugeling van overheidsmacht - tot leidt tot slavernij (geperverteerd socia- hun werkterrein rekenen. Zijn er dan lisme zoals het 'reëel bestaande socialis- geen verschillen tussen anarchisten en me' uit de vroegere USSR en DDR liet constitutionalisten? Ongetwijfeld. Waar dat zien). Het laatste werd overigens - ik zelf vanuit het sociaal-anarchisme op aangeven van Proudhon - voorzien vertrek, zal ik 66k iets over het beheer door Bakoenin. De vervlechting vrij- van de productiemiddelen in socialisti- heid/gelijkheid moet dus het individu sche zin inbrengen. Dat ligt bij constitu- beschermen tegen uitbuiting en knecht- tionalisten niet voor de hand. Maar in wat ik constructief-anarchisme noem zit vervolg op pag. 38

22 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 HOE HET BEZIT VAN EEN REVOLVER KLAAS BLAUW FATAAL WERD Arie Hazekamp

De dood van Klaas Blauw in 1924 veroorzaakte landelijke opschudding. Vrijwel de gehele pers besteedde aandacht aan het noodlottig ongeval met een revolver dat de 22-jarige anarchist fataal werd. De ware toedracht van het ongeluk bleef tientallen jaren onduidelijk en is vandaag de dag niet meer tot in detail te reconstrueren. Klaas Blauw werd op 16 november 1901 geboren in Wijnjeterp, een dorpje in de Friese Zuidoosthoek, als oudste zoon van Ja- cob Klaas Blauw (1875-1946) en Aaltje Blauw-Grutter (1874-1957). Door een fout van de burgerlijke stand werd de achternaam van de familie verhaspeld tot Blaauw. Vader Blauw was landarbeider. Moeder Blauw kwam uit Appelscha waar ze als hulponderwijzeres hand- werken had gegeven. Ze waren overtuigde aanhangers van Domela Nieuwenhuis. Vanwe- ge zijn anarchisme werd Jacob Blauw ontslagen, ondanks dat hij een flink en correct arbeider was. Dit dwong het gezin te verhuizen, eerst naar Amsterdam en later naar Hilversum. Hier werkte Jacob Blauw bij het Hollandse Spoor. Gezinsuitbreiding volgde met twee meis- jes (Co en Gen) en een jongen (Jan). De komst van pleegkinderen maakte het financieel mogelijk de kinderen te laten studeren. Klaas ging naar de kweekschool in Deventer om voor onderwijzer te worden opgeleid.

Tijdens zijn studie raakte Klaas Blauw deren af te richten tot brave staatsbur- betrokken bij de Kwekelingen Geheel- gers dan wel loonslaven of ze opzade- onthouders Bond (KGOB) en werd hij len met christelijke deugden. Nadien lid van de Nederlandsche Bond van gaf hij tijdelijk les in Bussum en Hilver- Abstinent Studerenden (NBAS). Zo sum. Hij gaf ook, samen met Anton kwam hij in contact met het Vrije Jeugd Constandse, korte tijd de kinderen van Verbond (VJV) dat in 1920 ontstond Pieter Potjegort uit het Groningse Mus- doordat jongeren zich nadrukkelijk po- selkanaal onderwijs. Potjegort was al- litiek wensten te roeren en de bestaande tijd en overal met iedereen in debat en jeugdorganisaties voor geheelonthou- schroomde niet Anton Constandse op ding dit niet toelieten. Inmiddels was meetings in het Gronings van repliek te Klaas anarchist geworden. In 1920 dienen. Potjegort haalde in 1921 zijn slaagde Klaas voor zijn onderwijzersac- kinderen van de openbare school nadat te en ging aan de slag op een school in hij door zijn dakraam had gezien dat de de Karthuizerstraat in de Amsterdamse kinderen op het schoolplein moesten Jordaan. Klaas hield het hier maar kort exerceren. Op een in het begin van 1924 uit. Het rooster ervoer hij als een knel- verstuurd verhuisbericht vermelde hij lend dwangbuis. Vooral de zangles als beroep 'weggelopen schoolmees- waarin nationalistische liedjes geleerd ter'. Werk vond Klaas vervolgens in de werden, was hem een gruwel. Hij nam meubelstoffeerderij van de geestver- ontslag. Hij wilde niet de verantwoor- wante familie Luiting in Hilversum, delijkheid op zich nemen arbeiderskin- maar ook daar werkte hij niet lang. Als

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 23 meubelmaker was hij ook nadien bij an- woorden, maar ik kon ophoepelen." Het dere firma's in dienst. dagboek vermeldt opvallend weinig over het gevangenisregime. Slechts een DIENSTWEIGERAAR conflict met de gevangenisdirecteur Natuurlijk weigerde de anarchistische was voor Klaas de moeite waard te no- Klaas de militaire dienstplicht te ver- teren. Aanleiding was dat Klaas op zijn vullen en zoals gebruikelijk kreeg hij brits bleef liggen in plaats van netjes op tien maanden celstraf. Klaas zat vast te staan toen de beste man zijn cel bin- van februari 1921 tot januari 1922, eerst nenkwam. Veel schreef Klaas over het in Fort Spijkerboor en later in de Hulp- weer dat zijn gemoedstoestand sterk gevangenis voor Militairen in Den beïnvloedde. Dromen en lezen in de Haag. Fort Spijkerboor was berucht zon waren favoriet en bij slecht weer vanwege de slechte behandeling van luchtte hij niet. Het briefcontact met de dienstweigeraars. Het voedsel was on- buitenwereld was een voortdurende voldoende en bevatte ook vaak nog za- bron van vreugde. Vooral de makkers ken die er niet in thuis hoorden (soda in van het VJV schreven veel. Bezoek van plaats van zout, wormen, een dode het thuisfront hielp hem door zijn som- muis). De sanitaire voorzieningen wa- bere periodes heen. Een cursus Espe- ren gebrekkig. De huisvesting was een ranto hield hem verder bezig. Opval- klein, donker en vochtig hol met een lend was dat hij veel bloemen pestilente atmosfeer. De bewakers ge- toegestuurd kreeg. bruikten wapens als klewangen en Na zijn vrijlating raakte Klaas in toene- gummiknuppels en er werden straffen mende mate betrokken bij de anarchis- uitgedeeld als zestig uur dwangbuis tische beweging. Aanvankelijk werd hij zonder eten of gezamenlijk opsluiten in opnieuw tijdelijk, en nu voor het laatst, te kleine ruimtes. Klaas hield in die tijd als onderwijzer aangesteld in Hilver- een dagboek bij, waarvan het eerste sum op voorwaarde dat zijn antimilita- deel bewaard is gebleven. Opvallend is risme buiten de school zou blijven. Zijn de gelatenheid waarmee hij zijn situatie ouders woonden inmiddels in Haarlem beschrijft. Behalve dat hij zijn meege- waar vader Blauw als rangeerder bij het brachte fruit (sinaasappelen en bana- spoor werkte. Huize Blauw was een nen) bij aankomst moest inleveren, on- zoete inval waar veel anarchistisch geo- derging hij geen verder ongemak. Ook riënteerde jongeren elkaar troffen, plan- zijn proces bracht hein niet van zijn nen beraamden, aten en sliepen. 's stuk. "De Krijgsraad viel me tegen. Niks Avonds werden de matrassen in een rij vreeselijk. 'k Was wel een beetje zenuwach- in de huiskamer gelegd voor degenen tig. Ic Was onbeleefd ook - meer last van - die bleven overnachten. De afwas sta- omdat ik met mijn handen op m'n rug ver- pelde zich soms zo hoog op dat moeder koos te staan. Na wat gespeech (niet erg Blauw een trap nodig had om erbij te veel) kreeg ik 't over Vaderland. Ic Noemde kunnen komen. Ma was een kleine het een dood ideaal. Ic Luisterde maar half vrouw die fanatiek meedeed aan activi- naar wat die lui zeiden - zoo weinig interes- teiten als plakken en kalken. Dit bleef seerde me dat. (...) En voor men mij het niet onopgemerkt. Rechercheurs hiel- woord ontnam, hield ik op. De rechter zette den het huis in de gaten en de politie een toon op waarop ik zeer wel wilde ant- deed tenslotte een inval in het huis op

24 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 zoek naar belastend materiaal. Klaas sluiten, maar had een belangrijke plaats had echter een speciale reden opnieuw in het VW. De Haarlemse afdeling van naar Hilversum te trekken. Hij was na- het VW speelde een centrale rol binnen melijk zwaar verliefd op Gien Luiting, de landelijke organisatie en gaf het in- de dochter van de al genoemde meubel- terne correspondentieblad De Werker stoffeerder. Zij was eveneens actief bin- uit. Klaas bemiddelde in de periode nen het VW. In het eerste half jaar van 23/'24 tussen de radicale en de gema- 1922 hield Klaas dagboekachtige aante- tigde vleugel in het Verbond. Een van keningen bij die aan haar gericht wa- de strijdpunten betrof de toon en de ren. Deze zijn eveneens bewaard geble- taal die in de propaganda gebruikt ven. Hieruit blijkt zijn hoogdravend mocht worden en het grote struikelblok idealisme en de hoge eisen die hij aan was de vraag of het Verbond al dan niet zichzelf stelde. "Ik wil krachtig zijn. ik wil expliciet voor het anarchisme moest de sterke zijn, om in 't eind te overwinnen. kiezen. De gematigden, onder aanvoe- Want liefde wint. Niets is sterker dan zij. ring van de eveneens uit Haarlem af- En win 'ik' niet, dan weet ik dat geen liefde komstige Wim Koppen (1903-1992), me drijft. Liefde is de grootste uiting van meenden van niet. Klaas Blauw koos al het 'ik', de eneg ware uiting daarvan. Daar- eerder onomwonden voor het anarchis- om zal liefde winnen omdat zij slechts zich- me. In het voorjaar van 1923 bezocht hij zelf zoekt, niets zoekt dan We." Tevens met Henk Eikeboom (1898-1945) in Ber- durfde hij te erkennen dat de moed lijn de Internationale jeugdconferentie hem soms ontbrak te doen en te zeggen en het congres van de Duitse anarchis- wat hij dacht en niet kon voldoen aan ten. De verplichte visa hadden beiden de normen die hij zichzelf had opge- om financiële redenen niet aange- legd. "0, ik vervloek, ik haat die maat- vraagd. Helaas werd Klaas door de po- schappij die ons belet te doen wat liefde ons litie gepakt. Hij kon kiezen tussen een zegt. ik wil scheuren de banden, trappen die maand gevangenisstraf met 500.000 rommel, maar P< kan niet, ik durf niet. (...) mark boete (de inflatie heeft de mark Wij durven niet aanvaarden die ontzettende dan al danig in waarde verminderd) of macht, die ons los wil maken van de wereld, zes weken hechtenis. Het werd brom- die ons vrij wil zien. Wij hebben geen moed men. om te vertrouwen." Deze heftige gevoe- Toen de radicale vleugel van het VJV in lens gevoegd bij een wat introverte per- 1923 het blad De Moker uitgaf, ontwik- soonlijkheid maakten hem gemoedelijk kelde Klaas Blauw zich tot een van de in de omgang. De relatie tussen beiden actiefste propagandisten van deze werd bemoeilijkt door het zwervend groep. Hij trad op als spreker, deed or- bestaan dat Klaas leidde. "0, vervloekte, ganisatorische werk en schreef regelma- veroloelcte hel, die telkens weer roept: 'werk tig in het blad. In 1923 schreef hij over om te eten', die telkens weer jou links doet zijn publicitaire werkzaamheden aan gaan, waar ik rechts moet, die altijd roept:: de geëmigreerde huisvriend Bosch van heengaan, scheiden. Is alles dan zo zwart?" de familie: "Zoo heb tk nogal wat feiten Klaas was ook lid van de Vrije Groep verzameld tegen de SDAP en de modernen. Haarlemen van het VJV. Hij stapte uit Die krijgen ze nu ter gelegenheid van hun de eerste groep omdat hij zich niet wen- vredesdemonstraties in september in De ste te conformeren aan meerderheidsbe- Moker naar hun ooren. We zitten met die

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 25 krant nogal onder de AJC-ers, zie je. In lijn; recht door zee op het revolutionaire Amsterdam is zelfs een flinke, aktieve Mo- doel af en wars van elk compromis. Zo ker-groep gevormd uit gewezen AJC-ers. werd in 1924 de gemeenteambtenaar Eén van de onzen kreeg va 't AJC-bestuur Han Kuysten in het katholieke Oister- 'n dreigement - nou dat goed! Ook de syn- wijk wegens zijn anarchistische overtui- dikalisten krijgen op hun kop, want die zijn ging ontslagen. De Vrije Samenleving niet veel beter. In een reuzearacel van Lan- nam het voor Kuysten op. Klaas stuur- sink over de staking, die in Twente geweest de hierop een ingezonden brief. De op- is, lees je niet één woord over revolutie, ont- hef rond Kuysten's ontslag vond hij eigening of sabotage. Er wordt slechts aan- maar flauwekul. Waarom zou een anar- gespoord tot het zoodanig voeren van den chist zo graag een overheidsbaantje wil- loonstrijd, dat-i 'gewonnen' zou worden. len behouden. "Het is maar een burgelijk Trouwens laatst moest één van die lui me gedoetje. Het is wel treurig als wij ons gaan bekennen, dat er voor hun niets anders beroepen op wetten, raden en ministers." overbleef dan het voeren van een geleidelijke En onder de kop 'Reformisme-Arbei- strijd. Zoo'n beetje parlementair, maar dan dersverzorging' wond hij zich op over in de bedrijven. Ze gaan ook al meedoen aan de zesurige werkdag waar De Vrije Sa- de 'medezeggingsáap', d.w.z. ze willen zelf menleving voor pleitte. "Welnu, wij zijn mee de lengte bepalen van de strop waaraan geen instituut voor arbeidersverzorging -fi - ze komen de hangen." lantropie zij ver van ons. Wie wel verbetering maar geen vernietiging van staat en PINKSTERMOBILISATIE kapitalisme wil, is niet revolutionair en al- Klaas trad als spreker op bij de eerste lerminst onze medestrijder." De ongezou- antimilitaristische landdag in Appel- ten standpunten van Klaas werden ech- scha in 1924. Bij de eerste Pinkstermobi- ter niet door iedereen in het SAV lisatie in Amersfoort in hetzelfde jaar gewaardeerd. Zo ontving de secretaris volgde opnieuw een confrontatie met van het SAV, Jo Meijer in augustus '24 de politie. Tijdens een demonstratie een briefkaart van Jan Bijlstra, redacteur vanuit het kamp tegen het militarisme van het weekblad De Arbeider in Gro- werd op een fiets een bord meegevoerd ningen. Hij meldde onder meer dat de met de tekst: "Oktoberlichting weigert Vrij Socialistische Vereniging in Gro- militaire dienst." Toen de politie de fiets ningen, een bolwerk van anarchistische in beslag wilde nemen, volgde een degelijkheid en prominent lid van het vechtpartij. Klaas Blauw kreeg flinke Verbond, een herbenoeming van Klaas klappen. Namens het VJV nam hij zit- in het Uitvoerend Comité niet zag zitten. ting in het Uitvoerend Comité van het Klaas Blauw zou echter om een andere Sociaal Anarchistisch Verbond (SAV) reden niet meer herbenoemd worden in dat eind 1922 tot stand was gekomen. het SAV. In de zomer van '24 nam zijn Het SAV was de meest serieuze poging leven een beslissende wending, toen hij een landelijke organisatie van anarchis- besloot een revolver aan te schaffen. ten op te zetten voor de Tweede We- Het was het jaar dat de, bepaald niet reldoorlog. In haar weekblad De Vrije geweldloze, fascisten zich voor het eerst Samenleving dat in 1924 verscheen, ven- in Nederland roerden. In een openbare tileerde Klaas ongezouten zijn opvattin- vergadering van de Internationale Anti- gen. Deze lagen volkomen in de Moker- militaristische Vereniging (IAMV) sticht-

26 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 ten de actualisten brand met een mag- bravoure het koffertje met de revolver nesiumbom, ze trachtten het kantoor te voorschijn. Jacob schrok zich rot. Hij van de antimilitaristen binnen te drin- verwierp geweld als strijdmiddel en gen en verzonden dreigbrieven. Klaas was bevreesd voor zijn ouders. "Berg en andere VJV-leden werden door hen onmiddellijk dat wapen op! Als ik aan mijn een aantal keren bedreigd. Bekend was ouders vertel dat jij een revolver bij je hebt, dat de fascisten bewapend waren. Te- wijzen zij je onmiddellijk de deur." Jacob gen het advies van zijn broer Jan kocht vroeg waartoe het wapen diende. Nu Klaas een revolver. Een browning in dat was nogal simpel. Klaas had er bij- een koffertje. Het is niet onmogelijk dat voorbeeld geen problemen mee een Herman Schuurman, een andere beken- christelijke boer van z'n beurs te bero- de Moker-activist, de leverancier was. ven en hem daarbij desnoods dood te Hij maakte onder een doorzichtig pseu- schieten. Tenslotte zouden bij de ko- doniem in de Moker bekend revolvers mende revolutie die boertjes toch opgete verkopen. Eind augustus 1924 stuur- ruimd worden om plaats te maken voor de Klaas een brief aan Jo Meijer, de se- coöperaties op socialistische basis... Al- cretaris van het SAV. "Tot mijn spijt zal dus Knap. Bij het vertrek van Klaas de ik 24 augustus zeer waarschijnlijk niet volgende dag, trachtte Jacob hem als- op de Uitvoerend Comité-vergadering nog te overreden het wapen weg te aanwezig kunnen zijn daar ik die da- doen. Het mocht niet baten. Samen met tum in Friesland bezet ben." Klaas was Herman Schuurman nam hij de nacht- die dag door zijn oom Leffert Blauw ge- boot naar Lemmer in Friesland. Her- vraagd als spreker op een meeting van man was net als Klaas zeer actief in de de lokale antimilitaristische vereniging vrije jeugdbeweging en stond bekend in zijn geboorteplaats Wijnjeterp. Lef- als de meest militante in de redactie van fert Blauw dreef in het dorp een café de Moker. Schuurman werd in hetzelf- waar regelmatig anarchistische verga- de jaar berucht vanwege zijn brochure deringen werden gehouden. De mee- Werken is misdaad waarin onder meer ting waar Klaas moest spreken, zou gesteld wordt: "Alle werk is misdadig. achter het café plaatsvinden. Aanvan- Het werken is meehelpen aan vervalsing, kelijk zou daar ook Jo de Haas het bedrog, vergiftiging; meehelpen aan oor- woord voeren, maar deze bleek verhin- logsvoorbereiding; meehelpen aan de ver- derd. Herman Schuurman verving moording der gehele mensheid. Werken is hem. Op doorreis naar Friesland maak- levensvernietigend." Deze opvatting was te Klaas op donderdag 21 augustus zeer omstreden bij de gematigden in de eerst een tussenstop in Amersfoort. Ja- vrije jeugdbeweging. cob Knap, een van de drie redacteuren Zaterdagmorgen fietsten beiden van van de Moker, haalde hem hier van de Lemmer in de richting van Wijnjeterp. trein. Samen gingen ze naar het ouder- Onderweg gingen ze aan bij de familie lijk huis van Jacob, ook een van de tref- Hof aan de Alddyk in Terwispel, een punten van de mokerjongeren. Jacob dorpje vlakbij Wijnjeterp. Ze kenden de zal Klaas decennia later bestempelen als dochter Anne Hof uit de jeugdbewe- het 'uitzonderlijkste geval' van de Mo- ging en haar ouders waren anitimilita- kergroep. Bij Jacob thuis aangekomen rist en geheelonthouder. Vader Hendrik toverde Klaas meteen met de nodige Hof was aan het werk op de boterfa-

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 27 briek, maar de jongens troffen wel moe- sche hulp verscheen. Klaas leed inmid- der Wytske Hof-Jongedijk thuis, die de dels hevige pijnen, het zweet droop geiten aan het melken was. Dochter Hij hem van alle kanten van het gezicht. werd door haar op pad gestuurd om Voordat vader Hof en de dokter arri- vader koffie te brengen en op de terug- veerden, overleed hij aan inwendige weg Friese koek bij de bakker te halen. bloedingen. De beide Mokerjongens be- Inmiddels kwam ook Harm de Roos sloten in paniek het wapen weg te mof- langs. Ook hij was actief in Mokerkring felen en de toedracht te verhullen voor- en woonde destijds in Terwispel. Hij dat de marechaussee zou komen. Harm was door zijn vader op pad gestuurd de Roos zou de browning verstoppen in naar Gorredijk om gratis fietsplaatjes de holte van een oude, vermolmde op te halen, maar was Leen Hof, de boom in de buurt van het Dulfhuis in zoon van de familie Hof, tegengekomen Terwispel. De dag erna kwam Hendrik die hem verteld had dat Klaas Blauw en Hof echter langs en vertelde dat hij de Herman Schuurman op bezoek waren. marechaussees op de mouw had ge- Terwijl moeder Hof in de kelder bezig speld dat de revolver in de plaatselijke was, zat het drietal Mokerjongens te vaart was gesmeten, toen het wapen bij praten. Uit de rugzak kwam de revol- huiszoeking niet gevonden was. Het ver om aan Harm te laten zien. De dreggen leverde echter niets op en de stemming was uitgelaten. Klaas pakte zoektocht naar de revolver ging door. het wapen, zonder te beseffen dat dat Daarom besloten Hendrik en Harm de op dat moment geladen was. De jon- browning alsnog in het water van de gens verkeerden in de overtuiging dat Nokfaert te gooien. De volgende dag het magazijn leeg was. Herman Schuur- kon Harm de Roos het wapen opvissen man vroeg Klaas hem het wapen te ge- om het aan de marechaussee te over- ven. Toen ging het fout. Het overgeven handigen. Harm de Roos werd onder- verliep ronduit knullig. De loop stond vraagd, maar wist de marechaussees er- op Klaas gericht en Herman raakte on- van te overtuigen dat het een noodlottig gelukkigerwijs de trekker. De revolver ongeval was geweest. Hij zweeg echter ging af. Klaas Blauw werd in zijn dij- over wat ze voor het opdreggen van de been getroffen en de kogel schoot door revolver precies met het wapen hadden naar zijn buik. "Je hebt me in mijn don- uitgespookt en biechtte de toedracht der geschoten", zei hij tegen Herman. pas in 1977 op aan de journalist Kerst Toen moeder Hof gealarmeerd kwam Huisman die over de zaak in de Leeu- aangesneld, meende Klaas haar te moe- warder Courant publiceerde. Later op ten geruststellen met de woorden "Het de dag van het noodlottig ongeluk arri- is niks, vrouw Hof". Harm de Roos was veerde de oom van Klaas, Leffert direct op de fiets naar Gorredijk ver- Blauw, bij de familie Hof. Samen met trokken om dokter Eppinga te halen. moeder Hof legde hij het lichaam af en Deze bleek echter niet thuis, maar zijn zorgde die avond nog voor vervoer vrouw beloofde hem te waarschuwen. naar Wijnjeterp. De autoriteiten stelden Op de zuivelfabriek in Terwispel werd een nader onderzoek in naar aanleiding de dokter van Tijnje gebeld en vader van de dood van Klaas Blauw. Op de Hof mocht van de baas naar huis. Het maandag na het ongeval arriveerde in duurde echter een tijdje voor er medi- Terwispel een aantal ambtenaren van

28 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 Justitie. Bij een aantal antimilitaristen in hij er aan toe dat het militarisme een Terwispel, Tijnje en Nijbeets werd ver- ramp voorbereidt voor duizenden, een volgens huiszoeking gedaan. ramp die nu één persoon en één familie had getroffen. De begrafenis van Klaas BEGRAFENIS was een indrukwekkende gebeurtenis. In de anarchistische beweging heerste Ongeveer 300 vrienden en bekenden grote verslagenheid over de tragische waren aanwezig en maakten er een dood van Klaas Blauw. Over de 22-jari- anarchistische manifestatie van. Uit ge verschenen in veel libertaire bladen Amsterdam kwamen zo'n veertig men- artikelen. In de bladen van de jeugdbe- sen en uit de Drentse venen een twin- weging, De Moker en Alarm waarvan tigtal. Uit nagenoeg alle plaatsen in Anton Constandse redacteur was, wer- Friesland waar de IAMV een afdeling den zelfs foto's van Klaas afgedrukt had of de vrije socialisten geworteld Een zeldzaamheid in die tijd van het waren en uit Groningen kwamen kame- geschreven woord. Ook in De Vrije Sa- raden. Tezamen begeleidden ze de met menleving, het blad van het Sociaal een rode doek beklede kist vanuit het Anarchistisch Verbond, werd een foto café van Lef fert Blauw naar de begraaf- van hem geplaatst. Keurige, serieuze plaats. Er waren verschillende kransen jongen, blond en strak in het pak. Z'n en bloemstukken. rond brilletje geeft hem een wat studen- Er waren meer sprekers bij de teraarde- tikoos uiterlijk. In de Telegraaf leidde de bestelling. Op verzoek van de familie doodsoorzaak tot een voorpagina-arti- voerde Herman Schuurman als eerste kel met als kop 'Antimilitaristen met re- het woord. Het ongeluk had de onder- volvers?' Hendrik Ebo Kaspers, een linge verstandhouding niet verstoord. alom gerespecteerd figuur uit de toen- Hij herdacht Klaas als een sympathieke malige beweging, verdedigde het wa- makker die zich daadwerkelijk inzette penbezit Hij wees niet alleen op de ter- in de strijd tegen het militarisme. Daar- reur van de fascisten maar stelt ook: na kwam de propagandist Cees Bosma "Waar wij de hulp der politie nimmer in- uit Heerenveen aan het woord namens roepen (...) kan het niemand verbazen, wan- de Friese vrij-socialistische beweging. Jo neer wij op noodweer bedacht zijn." Ook de Haas sprak namens de veenarbei- De Arbeider stelde zich op dit standpunt ders, hoewel hij eigenlijk ook tot de en meende dat zelfverdediging gerecht- anarchistische jeugdbeweging behoor- vaardigd was, gezien de bedreiging die de. Jo van der Eijnde uit Haarlem, ook van de fascisten uitging. In anarchisti- actief in de vrije jeugdbeweging, wees sche kring was het wapenbezit echter op het feit dat Klaas het type was van een omstreden zaak. Op de begrafenis niet-lullen-maar-doen. Ook Jacques van Klaas, de woensdag na zijn dood, Krul van de groep rond Alarm kreeg sprak Albert de Jong namens de antimi- het woord. Piet van Leeuwen uit Zaan- litaristische beweging en het Sociaal dam sprak het slotwoord. De sprekers- Anarchistisch Verbond. Hij stelde op lijst getuigt ervan hoezeer Klaas Blauw subtiele wijze de vraag of een zelfbe- geliefd was en gerespecteerd werd in wuste persoonlijkheid als Klaas Blauw de vrij-socialistische beweging. die zichzelf innerlijk bevrijd had, wel De inzamelingsactie om een 'monu- een wapen nodig had. Fijntjes voegde ment' op het graf van Klaas Blauw te

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 29 plaatsen kwam langzaam op gang. Er het leven en de activiteiten van Klaas was twijfel of hij het zelf wel goed zou Blauw. Zij legden er de nadruk op dat hebben gevonden. Maar toen de familie de eerste taak was de huidige maat- Blauw opmerkte dat Klaas de tekst op schappij te vernietigen voordat er iets de steen van zijn grootvader 'Zijn leven nieuws kon worden opgebouwd. was een streven naar vrijheid' mooi Al eerder, in het jaar na zijn dood, werd vond, werd er doorgezet. Het binnen- in Wijnjeterp de eerste meeting ter her- gekomen geld wordt keurig in De Ar- denking van Klaas Blauw georgani- beider verantwoord, zoals toen in de seerd. De meetings vonden meestal beweging gebruikelijk was. De centen plaats in het café van Leffert Blauw druppelden echter maar mondjesmaat maar ook wel in de open lucht. Op de binnen. Pas na de zomer van 1928 was meeting van 1 september 1929 sprak Jo er bijna honderd gulden ingezameld, de Haas. De entree bedroeg toen vijftien voldoende om de beeldhouwer Bas Ga- cent. De bijeenkomst in Wijnjeterp werd lis de opdracht voor het maken van een een jaarlijkse traditie die eind augustus beeld te geven. Galis was een geestver- plaatsvond. Zelfs na de Tweede Wereld- want uit de stad Groningen waar hij se- oorlog werden deze herdenkingen nog cretaris was van de plaatselijke IAMV- gehouden. Momenteel rest nog een in- afdeling. Hij was kunstenaar en edel- drukwekkende steen tussen de stan- smid. In november 1928, ruim vier jaar daardzerken op de begraafplaats van na de dood van Klaas Blauw, vond einde hervormde kerk in Wijnjeterp (Nu delijk de onthulling plaats van het graf- Wijnjewoude vanwege de samenvoeging monument. Wederom was de belang- met het nabij gelegen Duurswoude). stelling groot, groter dan het inzame- 'Klaas Blauw, 1901-1924, Van zijn ka- lingsgroepje had verwacht. Opnieuw meraden', vermeldt de onderste steen. waren er mensen uit Holland aanwezig Hierop steunt een beeldhouwwerk met alsook uit het gehele Noorden. Jouke een mansfiguur met ontbloot bovenlijf Lenstra uit de stad Groningen had als dat bij nader inzien Klaas Blauw zelf is. secretaris/penningmeester de coördina- Hij kijkt omhoog naar de zon, het sym- tie en nam de onthulling voor zijn reke- bool van licht, een beeld dat destijds ning. Ook Jouke was actief in de vrije vaak gebruikt werd. Klaas heft zijn jeugdbeweging. Dat gold ook voor de rechterarm en balt de vuist. Aan zijn amsterdarruners Tinus Wessels en pols bungelt een verbroken keten... Maup Stevens, die beiden spraken over LITERATUUR * Het archief van het Sociaal Anarchistisch Verbond in het IISG te Amsterdam. * Kerst Huisman, Klaas Blaauw, 'De antimilitarist die omkwam door zijn eigen revolver', in de Leeuwarder Courant, 23 april 1977. * Jacob Knap, Drie Rooie Rakkers, 1993 (ongepubliceerd manuscript over de Moker en haar drie redacteuren). * Privé-archief van Ton en Hilde Souwer-Koppen, waarin zich de genoemde dagboeken en ander materiaal van Klaas Blauw bevinden. * Privé-archief van Anneke Ploeger dat materiaal omvat van haar vader Derk Ploeger over de vrije jeugdbeweging. * Diverse nummers van De Vrije Socialist, De Arbeider en De Vrije Samenleving. * Diverse artikelen omtrent de dood van Klaas Blauw uit verschillende dagbladen.

30 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 BART DE LIGT EN WILLEM BANNING De gescheiden wegen van twee rooie dominees Herman Noordegraaf

Na het overlijden van Bart de Ligt op 3 september 1938 verschenen er in vele tijdschriften herdenkingsartikelen. Eén daarvan was te vinden in het religieus-socialistisch weekblad Tijd en Taak. De hoofdredacteur, dr. W. Banning, herinnerde er aan dat tijdens de Eerste Wereldoorlog De Ligt een profetisch figuur was. Daarna was er echter een groeiende ver- wijdering tussen hen ontstaan: "In wezen heeft het leven ons van elkaar doen groeien; de enkele malen, dat wij elkaar dan in rustige sfeer mochten spreken, waren er te weldadiger om. De Ligt's levensbeschouwing ontwikkelde zich van een Hegeliaans doordacht Christen- dom tot een religieus atheïsme; zijn sociaal idealisme stond geheel in het teken van de "vrije geest", politiek kwam hij tot anarchisme. In alle opzichten koos ik anders."'

Inderdaad zijn deze erflaters van het van de eerste vormings- en conferentie- christen-socialisme twee geheel geschei- instellingen in Nederland en wilde via den wegen gegaan, die ik in het kort zal de weg van de dialoog het gesprek over belichten en die vooral liggen op het religieuze, kerkelijke en maatschappelij- vlak van de waardering van politieke ke vragen dienen en aan de verdieping partijen en de staat, van de strategie (re- daarvan bijdragen. In 1919 werd als volutie versus reformisme) en de waar- werkverband binnen de Woodbrook- dering van het christendom. Alvorens ersvereniging de Arbeiders Gemeen- hierop nader in te gaan, geef ik in zeer schap der Woodbrookers (AG) opge- beknopt bestek enige gegevens over richt, die de arbeidersbeweging in Banning.2 religieuze zin wilde dienen. Banning Willem Banning (1888-1971) was af- werd haar voorzitter en weer later direc- komstig uit een arbeidersgezin in het teur van de Woodbrookersvereniging. Friese Makkum. Na zijn opleiding tot Vanuit de AG zette Banning zich in onderwijzer maakte hij kennis met het voor de uitbouw van het religieus-so- religieus-socialisme van de 'rooie domi- cialisme door middel van cursuswerk nees', die samenwerkten rond het blad en publicaties. Vanaf 1932 was hij re- De Blijde Wereld om na het uitbreken dacteur van Tijd en Taak, de opvolger van de Eerste Wereldoorlog lid te wor- van De Blijde Wereld. Vanuit de AG wilden van de SDAP. Intussen was hij in de hij bijdragen aan de vernieuwing Leiden theologie gaan studeren, werd van de sociaal-democratie, die hij van in 1917 (vrijzinnig-)hervormd predikant zijn naar zijn mening verouderd marx- in Haarloo en daarna in Sneek. istische inslag wilde ontdoen door haar Inmiddels had hij kennis gemaakt met op ethische grondslag te plaatsen. Hij de Vereeniging Woodbrookers in Hol- wilde een 'doorbraak' naar mensen die land, ook wel Barchembeweging ge- op confessionele partijen stemden en noemd naar de plaats waar haar cen- naar andere sociale groepen dan de ar- trum stond. Deze vereniging was één beiders om zo de positie van de SDAP

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 31 te versterken met het oog vooral op de afscheid had genomen van het christen- oplossing van het sociale vraagstuk. Pas dom (1919). met de oprichting van de PvdA in 1946, De sfeer in beide eerst genoemde orga- waarvan Banning één van de grondleg- nisaties was sterk verschillend. Banning gers was, kon dit streven geëffectueerd plaatst de Bond terecht in de traditie worden. Zowel binnen de PvdA als in van het (radicale) calvinisme. Hier lag de vernieuwingsbeweging van de Ne- de oorspronkelijke ontstaansgrond van derlandse Hervormde Kerk speelde de Bond van Christen-Socialisten (BCS) Banning in het na-oorlogse Nederland in 1907, later werden ook vrijzinnigen een belangrijke rol. Deze valt echter (onder wie De Ligt) actief, maar deze buiten het kader van dit artikel. waren naar afkomst orthodox. De or- De persoonlijke ontmoetingen tussen thodoxie werkte door in de opstelling De Ligt en Banning vonden vooral in van de Bond: een sterke nadruk op de Barchem plaats, waar Banning regelma- zuiverheid van het beginsel en een anti- tig cursussen leidde. De Ligt was name- thetisch denken. De Bond kende "een lijk een graag geziene spreker op Bar- principieel andere fundering van de so- chem.3 Op 1 september 1915 had De cialistische strijd en gedachte dan in de Ligt er zijn eerste rede gehouden, waar- grote SDAP: een fundering op geloofs- in hij onder de hem ook als persoon ty- grond, een afwijzing van belangenstrijd perende titel 'Het absolute als eisch en en historisch materialisme, een zo als kracht' inging op de betekenis van scherp mogelijke afbakening — naar de Bergxede.4 Vijf jaar later sprak hij er oud-Calvinistische trant — én tegenover pas weer5, waarna hij er nog enige ma- de S.D.A.P. én tegenover de Blijde We- len terug zou keren. reld-groep."6 Het verschil tussen De Ligt en Banning Vanuit zijn keuze voor de SDAP, die komt natuurlijk al naar voren bij de via politieke machtsvorming haar doel- plaatsbepaling van beiden in het religi- einden wilde verwezenlijken, zag Ban- eus-socialisme. In het overzicht dat ning in de teloorgang van de BCS als Banning in beknopt bestek diverse ma- gevolg van interne strijd een gemiste len heeft gegeven van het religieus-so- kans. Scherp liet hij zich daarover uit in cialisme in Nederland, komen drie con- een brief aan (de orthodoxe) dominee centratiepunten naar voren: allereerst Buskes van 6 november 1928. Deze de Blijde Wereld-dominees (waartoe later zeer bekende rooie dominee was Banning zelf als lichting van de tweede toen nog zoekende in het politieke spec- generatie behoorde) , die zich dus bij de trum van sociaal christendom en socia- SDAP hadden aangesloten, de Bond lisme en had ook Banning daarover be- van Christen-Socialisten (waartoe De naderd. Banning schreef: "Ik begrijp Ligt dus behoorde) en het Religieus-So- geloof ik uw positie wel, en voel leven- cialistisch Verbond (RSC), dat op zon- dig mee dat het geestelik klimaat van dag in diverse plaatsen in ons land bij- de SDAP heel ver van het uwe afstaat, eenkomsten organiseerde en waar en dat ge u in de moderne religie niet religieus-socialisten, van theosoof, zeer vinden kunt. Soms zou ik wensen dat vrijzinnig tot orthodox, spraken. Zowel er een forse orthodox-christelike socia- Banning als De Ligt spraken regelmatig listiese partij in ons land mogelik ware. voor het RSV; De Ligt ook nog nadat hij. Maar ik zie de mogelikheid niet. Een

32 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 prachtige kans die de toenmalige Bond hun te tam, zij zelf waren te aristocra- van Christen-Socialisten in de oorlogs- tisch-individualistisch."9 jaren had, is wel ontstellend stumperig benut. Bovendien: men zou politiek POLEMIEK moeten voeren, en dominees zijn daar- In de jaren dertig hebben De Ligt en voor ongeschikt (ze mislukken bijna al- Banning twee keer scherp met elkaar len)... "7 gepolemiseerd, waarbij in deze jaren Omstreeks diezelfde tijd ging Banning van beslissing de toon zich verscherpte. in op De Ligts boek Nieuwe vormen van Banning had zich reeds voor Hitlers oorlog en hoe die te bestrijden (1927).8 In machtsovername in januari 1933 indrin- zijn sympathiserende bespreking stelt gend tegen het nationaal-socialisme ge- Banning dat De Ligt wel 'nuchter zake- keerd, zowel in Tijd en Taak als in het lik' realist wil zijn, maar in wezen de boekje Het nationaal-socialisme, dat in extreme idealist van vroeger was geble- 1932 verscheen, maar reeds in 1933 een ven. Hij voegt daaraan toe: "De Ligt vierde druk beleefde. 1° In dit geschrift houde mij ten goede: waar hij zo scherp wilde Banning allereerst deze beweging is in z'n kritiek op allerlei vals messias begrijpen en verklaren. Hij zag in haar geloof, dat hij met z'n "realisme" telijf vooral een sociaal-psychologisch reac- gaat, ware een kritiek op zijn eigen tieverschijnsel, dat kon gedijen door messias-geloof (de Messias is hier het massale gevoelens van wrok, verzet te- I.A.M.B. en de dienstweigeraars-antimi- gen verproletarisering en door een in litaristen) niet overbodig." de oorlog en door het verdrag van Ver- Toch was hij dankbaar voor het idealis- sailles geschonden zelfbewustzijn van me van De Ligt met zijn grote, profeti- een vernederd volk, hetgeen nog versche kracht en kon hij ondanks de versterkt werd door de enorme inflatie en schillen van inzicht over christendom de economische crisis. Het nationaal-so- en de staatsmacht zijn bespreking af- cialisme had zijn aanhang vooral in die sluiten met de woorden: "Ook, waar ik groepen, die maatschappelijk in de knel mij in allerlei dingen anders weet te zaten en geen perspectief hadden. Het staan dan de Ligt, beveel ik toch zeer was anti-sociaal-democratisch, anti-se- dit boekje aan — juist aan wie anders mitisch en anti-democratisch en bood in denken — om z'n geweldige hoeveel- zijn mythen en ideologie aan tallozen heid feitenmateriaal en om het grote een bezielend ideaal. Hitler wist een menselik hart, dat er in tot uiting stuk werk te verrichten dat tot dan nie- komt." mand tot stand had gebracht. In een later artikel over het geestelijk le- In zijn beoordeling wees Banning het ven in Nederland geeft Banning zijn vi- nationaal-socialisme krachtig af, omdat sie op De Ligt nog eens bondig weer als het in zijn rassenleer, zijn opvattingen hij het 'revolutionair Bollandisme' over de eer en de macht van het Duitse noemt, dat revolutionaire consequen- volk en het afwijzen van universalisti- ties trok uit Hegels filosofie. Hij noemt sche zedelijke beginselen in volstrekte het opvallend dat geen van hen (H. van tegenspraak was met het christendom. den Bergh van Eysinga, Clara Wich- De bestrijding van het nationaal-socia- mann, De Ligt e.a.) bij de sociaal-demo- lisme zag Banning liggen in het wegne- cratie terecht was gekomen: "Zij was men van de oorzaken ervan, waarvoor

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 33 de macht vooral bij de leiders van de in- reëel gevaar in Nederland, waarvoor hij ternationale economie en politiek lag. wees op allerlei repressieve maatrege- Het socialisme was ook tekortgeschoten len, waaronder censuur en het verbie- doordat het de anti-kapitalistische ge- den van vergaderingen. Wel was het voelens niet had weten om te zetten in veel tammer, gezien de Nederlandse positieve, socialistische, democratisch cultuur, dan in Duitsland. De Ligt universeel gerichte opbouw. Tevens kwam op voor geweldloze vormen van ging Banning nog op de vraag in of het directe actie tegen Hitler.12 nationaal-socialisme ook in Nederland Deze elementen vinden we terug in de kansen had. Dat was naar zijn mening uitvoerige bespreking die De Ligt aan niet het geval, omdat in Nederland Bannings boekje wijdde» Naar zijn daarvoor de specifieke voedingsbodem mening had Banning een even sterk als ontbrak. zwak boekje geschreven: "Sterk, omdat Ook De Ligt had zich al vroeg met fas- de schrijver den beschreven tegenstan- cisme en later het nationaal-socialisme der recht laat wedervaren. Bovendien is bezig gehouden. Zo had hij in een in het algemeen begrijpelijk, en goed van 1928 op Barchem gehouden lezing van stijl. Ter eerste kennismaking met het het fascisme gezegd: "Het fascisme woe- nationaalsocialisme kan het slechts kert ten nadele der persoonlijkheid en zal worden aanbevolen. Hoe meer het de mensen wezenlijk ontgeestelijken." daartoe verspreid wordt, des te beter. De Ligt zag fascisme, sociaaldemocratie Zwak, omdat de schrijver tegenover en communisme echter min of meer als wat hij terecht in het nationaalsocialis- familie: "Ze stuwen alle in de sociaal- me waardeert, niets weet te stellen, dan psychologisch noodlottigst denkbare de heldhaftigheidvan het opportunis- richting: staatssocialisme." Hen bond me, en een soort vlucht in een lam ge- de 'gezagsvergoding'.1' rekt christendom. Zwak ook, omdat het In zijn latere geschriften brengt De Ligt betrekkelijk gelijk van Hitler ten op- als zijn mening naar voren dat het fas- zichte der sociaaldemocratie, waardoor cisme de uitkomst is van een tot wan- hij juist zijn grootste kansen kreeg, on- hoop geraakte bourgeoisie, die bij de derzocht noch erkend wordt." praktische en morele ontreddering van Vooral op dit laatste richtte De Ligt zijn het moderne kapitalisme teruggrijpt op pijlen: door de armzalige geestesge- feodale machtsmiddelen van geweld en steldheid van de Duitse socioaaldemo- dictatuur. Het is echter ook voorbereid cratie, het ingegroeid zijn van haar lei- door de sociaal-democratie, door diens ders in het burgerlijk-economisch leiders- en partijideologie en haar in- stelsel, haar 'bonzokratie' en bureaucra- groeien in de natie. Een ander punt in tie, haar onmacht om nieuwe morele en De Ligts beschouwingen is dat hij er sociale waarden voort te brengen kon zich tegen verzet om alleen in Duits- het nationaal-socialisme zijn grootste land een vijand van de mensheid te kansen krijgen. Ook in Nederland ver- zien. De democratische landen kenmer- trouwde de sociaal-democratie te veel ken zich eveneens door imperialisme en op de parlementaire democratie en op derhalve is bijvoorbeeld ook Neder- de massa en paste zij zich aan het mo- lands neutralisme niet veilig voor Enge- derne kapitalisme en imperialisme aan. land. Ook zag De Ligt het fascisme als Tevens hield de sociaaldemocratische

34 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 leiding ook in Nederland stelselmatig af hoogheid van het compromis niet kon van alle directe actie. Ook was het een zien. tekortkoming dat Banning niet waar- Kern van De Ligts reactie was dat on- schuwde tegen het fascistische gevaar danks bijkomstige deugden de hoofd- in Nederland zelf. strekking van de sodaaldemocratie In Bevrijding van april 1934 kwam De principieel fout en praktisch verderfe- Ligts bespreking in discussie. Allereerst lijk was. Ook het anarchisme had fou- was er een reactie van L. Pijlman ten, maar deze waren wezenlijk bijkom- ('Droom en daad'), waarop De Ligt rea- stig, doch daarom niet minder fataal. geerde ('Tragiek, heroïsme, fataliteit en In het anarchisme ging het "om zelfont- aktie'), een reactie van Banning ('De wikkeling, zelfbevrijding, zelfverwerke- Ligt's kritiek') en ten slotte een dupliek lijking en vrij wederkerig dienstbetoon. van De Ligt ('Misverstanden'). Ik richt En voor zoover die aanwezigheid blij- mij op de laatste twee artikelen. ken, zijn wij altijd bereid in de betrok- Banning schreef dat hij met tegenzin ken opzichten krachtig samen te wer- reageerde. Vanwege de toon, maar ken." Gezien de gevaarlijke gemeen- vooral op twee zakelijke gronden. Ten schappelijke vijand bleef De Ligt hopen eerste omdat De Ligt het boekje had op "een daadwerkelijk eenheidsfront aangegrepen om hem te kapittelen over van al wat socialist en anarchist" was. zijn sociaaldemocratische overtuiging Hoe krachtiger ook Banning hierbij en ten tweede omdat hij zich afvroeg daadwerkelijk behulpzaam wilde zijn, wat een uiteenzetting voor zin had als des te liever het hem was. de sociaaldemocratie als verrader werd In zijn reactie had Banning echter al ge- gezien. Hij repliceerde dat hij elders schreven: "Tien jaar geleden zou ik aan was ingegaan op het falen van de soci- het bovenstaande hebben toegevoegd: aaldemocratie als stelsel tegenover de wat wij 66k nodig hebben is een besef, gebeurtenissen van de laatste kwart dat wij in beslissende uren op elkaar eeuw.14 Maar niet alleen zij had gefaald: moeten kunnen rekenen. Nu zeg ik dat ook het Duitse communisme en De niet meer. Het behoort tans tot de on- Ligts anarchistische en antimilitaristi- reëel geworden verwachtingen." sche groepen. Wat betreft de opvatting over de staat, onderschreef Banning de KLEINBURGER visie dat deze op onderdrukking en ge- Nog een keer, maar nu minder uitvoe- weld berustte, maar dat daarmee niet rig, zouden De Ligt en Banning de de- alles was gezegd. Zij omvatte ook het gens kruisen. Aanleiding hiervoor was begin van een rechtsorde, die door poli- de bespreking door De Ligt van het tieke machtsvorming uitgebouwd moest boek Christus nochtans van A.R. de Jong. en kon worden. Het parlement was niet Deze boezemvriend van De Ligt, geza- het geneesmiddel tegen alle kwalen, menlijk hadden zij gestreden in de BCS, maar wel een belangrijk middel. Ook was na enige religieuze omzwervingen was er verschil in waardering van het tot een overtuiging gekomen waarin de compromis: ook hier konden zij gezien Christusfiguur centraal stond. In een De Ligts uitlatingen elkaar niet nade- bespreking in Bevrijding zag De Ligt ren. De Ligt was een absolutist, die de hierin een terugval: De Jong toonde noodzaak en zelfs zedelijke waarde en zich in zijn boek een waarachtig klein-

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 35 burger, zoals hij altijd was geweest.15 ber 1940 schreef Post dat hij van De Dit wekte de toorn van Banning, die in Jong gehoord had, dat Banning toena- Tijd en Taak van 15 januari 1938 op- dering definitief had afgewezen. Hij kwam tegen de suggestie die hij gele- schrijft dan vervolgens: "En nu is me zen had in het betoog van De Ligt, dat een raadsel, dat je steeds volhardt in de geloof in Christus een terugval tot het meening, dat "de organisatie" de weg is kleinburgerlijk niveau betekende. Hij (partij, kerk of wat ook), en al je streven drukte een fragment uit De Ligts chris- richt op het doel der concrete gestalte ten-socialistische periode, uit Christen- van datgene wat ons beweegt, m.a.w.: revolutionair (1915), af en vroeg of dit vormgeving (altijd noodzakelijk betrek- fragment ook van kleinburgerlijkheid kelijk) van het bewegende, terwijl ook getuigde. concreet en bewust uitgangspunt kan In zijn reactie in Tijd en Taak van 29 ja- zijn, het bewegende zelf, met vertrou- nuari 1938 repliceerde De Ligt dat hij wensvol afwachten, welken vorm dit zal het woord kleinburgerlijkheid niet ne- verkrijgen, organisch gegroeid. gatief had bedoeld. Hij zag in De Jong Dit laatste vond ik bij typische figuren een moreel hoogstaande kleinburger, als De Ligt en De Jong. Het is me dus die echter zaken eenzijdig moreel bezag nimmer gelukt hier toenadering te weken als denker zwak was. ken; ik vrees zelfs geen begrip." De verschillen in denkwijzen en opvat- In zijn reactie hierop stelde Banning dat tingen worden nog eens goed duidelijk hij organisatie enz. niet overschatte, in de vergeefse pogingen die De Jong maar dat hem de nood van het volk als deed om Banning bij de door hem op- geheel bewoog: "Daarom stel ik steeds: gezette Open Religieuse Gemeenschap kernvorming in en niet buiten de mas- in Haarlem te betrekken. Banning was sa." (brief 16 november 1940)15 daar na de bezetting voorganger bij de Ook deze correspondentie maakte dui- Vereniging van Vrijzinnig-Hervormden delijk: er was een kloof zonder brug in dezelfde plaats geworden, omdat het ontstaan. werk van de Arbeiders Gemeenschap De Ligt was inmiddels zoals gemeld op der Woodbrookers niet meer voortgezet 3 september 1938 overleden. Ik begon kon worden. Banning reageerde nega- met het citeren van Bannings in memo- tief op het verzoek en zag in De Jongs riam in Tijd en Taak van 10 september werkwijze een uiting van individualis- 1938. Ik eindig ook met een citaat eruit: me.16 De Jong luchtte zijn hart tegen- "Maar nu de dood dezer strijder velde, over Joh. E. Post. Deze niet onbemid- staat hoog boven alle geschillen uit zijn delde zakenman, overtuigd religi- vlammende menselijkheid. Zeker, hij eus-socialist, was met De Jong (en vroe- was waarlijk niet zonder eenzijdigheid, ger ook De Ligt) bevriend en had goede en uiteraard niet zonder gebreken, contacten met Banning, omdat hij regel- maar hij was nobel en groot. Daar on- matig in Barchem kwam. Hij fungeerde middellijk mee verbonden: zijn niets als een soort brugfiguur tussen religi- ontziende en door niemand en niets te eus-anarchistische personen als De jong weerhouden waarachtigheidsdrang. Ze- en De Ligt enerzijds en sociaal-demo- ker, daardoor heeft hij wel gekrenkt en craten als Banning anderzijs.17 gegriefd, maar wie zou zijn waarheids- In een brief aan Banning d.d. 15 novem- liefde kunnen betwijfelen?"

36 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 NOTEN 1.W. Banning, 'B. de Ligt', in: Tijd en Taak 10 september 1938. 2. Er is een uitgebreide literatuur over Banning, waarvan ik hier slechts noem: Terugblik en perspectief. Willem Banning 1888-1971 (met daarin opgenomen Bannings levensherinneringen geschreven t.g.v. zijn zeventigste verjaardag); H. Zunneberg, Willem Banning (1888-1971), Utrecht 1978; H. van Wirdum-Banning, Willem Banning 1888-1971, Amersfoort 1988; Rob Hartmans, lemma W. Banning, in: Biografisch Woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweging in Nederland. Deel 6, pp. 16-23. 3. Zie hierover: J.L. van Tricht, 'Bart de Ligt in "Barchem", in: Bart de Ligt 1883-1938, Arnhem 1939, pp. 212-215. Van Tricht, een gewezen predikant, was erg actief op Barchem, persoonlijk met De Ligt bevriend en als directeur van uitgeverij Van Loghum Slaterus uitgever van een aantal van De Ligts boeken en van vele andere auteurs in vrijzinnig-protestants en religieus- humanistisch Nederland, waaronder ook die van Banning. Zie ook: J. Lindeboom, Geschiede- nis van de Barchem-beweging MCMVIII-MCMLVIII, z.p., 1958, pp. 73, 144, 149, 207. 4. Zie met verdere verwijzingen: Herman Noordegraaf, Niet met de wapenen der barbaren. Het christen-socialisme van Bart de Ligt, Baarn 1994, pp. 97/98. 5. Thema was toen 'De Wedergeboorte van Maria', later uitgewerkt in zijn gelijknamig boek (1926). Voor de historische fijnproevers meld ik dat Arthur (Müller-)Lehning hier De Ligt voor het eerste hoorde spreken. Zie zijn Prometheus en het recht van opstand. Essays en commentaren III, Baarn 1987, p. 39. Ook De Ligts Wereldcrisis en wijsbegeerte (1928) vindt zijn oorsprong in teksten die ook op Barchem zijn voorgedragen. Weer een andere lezing handelde over 'Mijn kijk op de cultuur' (afgedrukt in Naar een vrije orde. Bloemlezing uit de werken van Bart de Ligt, Arnhem 1951, pp. 153-166). 6. W. Banning, Geloof en Arbeid. Een inleiding tot het Nederlandse religieus-socialisme, Amsterdam 1935, p. 5/6. Vgl. ook: idem, Terugblik en perspectief, pp. 40/41. Enka komt in haar Religieus- Socialistische Stromingen in Nederland (Baarn 1920) tot soortgelijke observaties wat betreft het verschil in geestessferen (pp. 9-14). 7. J. de Bruijn (red.), Brieven aan Buskes. Een keuze uit het archief van dr. J.J. Buskes (1899-1980), Amsterdam 1990, p. 23. Vgl. J.J. Buskes, Hoera voor het leven, Amsterdam 1963 (vierde druk), pp. 228/229; idem, Vier vrienden, Apeldoorn 1971, p. 145. e

8. W. Banning, 'Personen en standpunten', in: Barchem Bladen 4 jaargang no. 7, april 1929, pp. 228/234. Over De Ligt: pp. 230/231 (daar ook de nog te volgen citaten). 9. W. Banning, 'Vijf en twintig jaar geestelijk leven voornamelijk in Nederland', in: Ir. J. W. Al- barda. Een kwart eeuw parlementaire werkzaamheid in dienst van de bevrijding der Nederlandse arbeidersklasse, Amsterdam 1938, pp. 229-247 (citaat p. 234). Hier maakt Banning een vergissing wat betreft Van den Bergh van Eysinga: deze was lid van de SDAP, maar verliet deze partij nadat deze ingestemd had met de mobilisatie na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Wel is juist dat Van den Bergh van Eysinga het reformisme van de SDAP afwees. 10. W. Banning, Het nationaal-socialisme, Arnhem 1933 vierde druk (1932). Zie ook: Ger van Roon, Protestants Nederland en Duitsland 1933-1941, Utrecht/Antwerpen 1973, pp. 84/84; Wil- lem Bouwman, 'Tijd en Taak, blad voor Bannings idealen', in: G. Harinck/D.Th. Kuiper (red.), Anderhalve eeuw protestantse periodieke pers, Zoetermeer 1999, pp. 108-134 (pp.122-125). 11.'Mijn kijk op de cultuur', in: Naar een vrije orde, pp. 153-166 (citaten pp. 158 resp. 160). 12. Uit de vele publicaties noem ik: 'Fataliteiten', in: Bevrijding juli 1932; 'Het fascistisch gevaar', in: idem april 1933; 'Op! Voor de maatschappelijke democratie', in: idem mei 1933; 'Geen nieuwe zondebok', in: idem juni 1933; 'Gewapende defensie tegen Hitler?', in: idem november 1933; 'Het veertigste congres van de S.D.A.P.', in: idem mei 1934; Waarop het fascisme stuit, Amsterdam 1934; De overwinning van het geweld, Utrecht 1934 (o.a. pp. 26/27; 64 e.v.); Het einde van Nederland's onafhankelijkheid en neutraliteit, Nieuwe Niedorp 1934; Nationaal socialisme of vrij socialisme, Amsterdam 1935. 13.'Banning's boekje', in: Bevrijding januari 1934. De Ligt gebruikte de vierde druk. 14.In het artikel 'Hoe hebben wij de Duitse gebeurtenissen te verstaan?' (De Socialistische Gids, oktober 1933). Dit drukte De Ligt in zijn geheel in Bevrijding af na zijn reactie op Banning.

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 37 15. 'Terug tot Christus?', in: Bevrijding januari 1938. Zie hierover: Herman Noordegraaf, A.R de Jong (1883-1970). Revolutionair predikant en religieus bezieler, Gorinchem 1998, p. 107. 16.Zie onder verwijzing naar de correspondentie: Herman Noordegraaf, A.R. de Jong (1883- 1970), pp. 116/117. 17.Zie over Post (1880-1945): Noordegraaf, op. cit., p.83. Hij was de vriend van Henriette Ro- land Holst; een vriendschap die nog aan intensiteit won na het overlijden van haar man Rik. Zie: Elsbeth Etty, Liefde is heel het leven niet. Henriette Roland Holst 1869-1952, Amsterdam 1996, pp. 486/487. 18.De brieven zijn te vinden in het archief Joh. E. Post in het Internationaal Instituut voor So- ciale Geschiedenis.

ANARCHISME vervolg van pag. 22 king in vormen als directe democratie, direct terugroepingsrecht van het alge- schap. Maar dat niet alleen. Het moet meen bestuur van gemandateerden, ge- maatschappelijke arrangementen ople- bonden mandaat van vertegenwoordi- veren die voorkomen dat mensen in si- gers. We hebben hier even zovele tuaties kunnen worden gebracht die ge- constitutionele elementen in een anar- legenheid geven dat de een de ander chistisch organisatietype te pakken. Ik kan uitbuiten of kan knechten. Dit zal heb er daarom geen moeite mee dat een het resultaat moeten zijn van funda- van de specialisten in het staatsrecht mentele maatschappijverandering. diens bijdrage in de bovengenoemde In een tijd waarin vrijheid zo onder bundel eindigt met op te merken, dat druk staat en de ruimte voor funda- het constitutionalisme (in de zin van be- mentele maatschappijverandering zo studering van machtsbeteugeling ten gering is, ligt het voor de hand dat behoeve van de bescherming van de maatschappijkritiek en opkomen voor vrijheid van het individu) in het verde vrijheid de overhand heeft - wat lengde van het anarchisme ligt. In de- geldt voor ieder vrijheidsminnende per- zelfde bundel merk ik op dat onder een soon - anarchist of niet. bepaalde gezichtshoek zelfs van een Dit brengt ons bij een van de kernvra- synergie tussen beide sprake kan zijn. gen van constitutionalisten: wie contro- Het ontgaat mij daarbij ten ene male leert de regeerders? Dat is een vraag wat daaraan dodelijk is voor het anar- waarmee anarchisten zich ook bezig- chisme. houden als zij een organisatie opzetten. Het anarchisme als uitdrukking van de Wie de slogan aanheft 'Alle macht aan hartstocht voor vrijheid, bedient zich de raden!', zal even zo vaak roepen: de mede - als je het zo personifieert - van macht van de uitvoerders (het dagelijks constitutionele middelen om anarchisti- bestuur) in de raden is onderhevig aan sche organisatievormen te vrijwaren directe controle van het instellende or- van ongewenst gebruik van macht. Van gaan (het algemeen bestuur). Die een dodelijke omarming is dus geen machtsbeteugeling komt tot uitdruk- sprake. Integendeel.

38 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 MILIEUPROBLEMATIEK ONOPLOSBAAR DOOR GROEIENDE OVERCONSUMPTIE Marius de Geus

Op tal van gebieden blijft er een wereld van verschil heersen tussen de officieel door de overheden nagestreefde doelstellingen en de feitelijke ontwikkelingen op milieugebied.' Vanuit een groen en libertair perspectief lijkt het er sterk op dat de beleidsvormen en strate- gieën van westerse landen niet voldoende zijn om de huidige milieuproblemen beheersbaar te maken en er voor te zorgen dat een ecologisch verantwoorde maatschappij in zicht kom t.2 In deze bijdrage wil dc onderzoeken wat de belangrijkste redenen zijn dat het overheidsbe- leid op het gebied van natuur en milieu niet werkelijk effectief is. Wat zijn de belangrijkste argumenten voor en tegen het sturen van het consumentengedrag en het streven naar fundamentele veranderingen in consumptiepatronen?

Al in 1973 signaleerde de Amerikaanse Door de groene en libertaire beweging theoreticus Garret Harding de univer- wordt echter - naar mijn mening terecht sele assumptie dat voor het milieu- — sterk betwijfeld of deze technologie vraagstuk een technische oplossing mo- op tijd beschikbaar zal komen, betaal- gelijk is (Hardin 1973: 133-134). In de baar zal zijn en voldoende effect zal op- huidige tijd benaderen westerse liberale leveren. Hier overheerst het idee dat de democratieën milieuproblemen niet al- onzekerheid over technologie-ontwik- leen impliciet maar ook expliciet als keling buitengewoon groot is en dat technische problemen die met behulp technologie bovendien hoogstens een van wetenschap en technologie zijn te deel van de milieuproblemen kan op- verhelpen: een verandering van mense- lossen. Katalysatoren, filters en rook- lijke waarden of ideeën van moraliteit gasreinigers vormen bijvoorbeeld na wordt door hen dan ook niet nodig ge- gebruikt te zijn zelf weer een nieuw af- acht. val- en milieuprobleem. Ook wordt het De verantwoordelijke politici claimen effect van technologische oplossingen dat innovatievermogen en technologie- in veel gevallen na verloop van tijd te- ontwikkeling de centrale concepten van niet gedaan door de 'groei' van produc- het milieubeleid zijn en de sleutel vor- tie en consumptie. men om milieuproblemen op te lossen. Telkens wordt duidelijk dat de westerse In de beleidsstukken wordt een groot overheden onvoldoende beseffen dat aantal 'denkbare' technologische door- het milieuvraagstuk in essentie niet een braken voor verkeer en vervoer en 'technisch' maar een 'cultureel' pro- energieopwekking genoemd, waaron- bleem is. Dit is het geval ondanks de der auto's met een extreem laag ener- wel degelijk bestaande kritiek vanuit gieverbruik, ultralichte treinen, water- eco-filosofische hoek dat een funda- stof als energiedrager, accu- en zonne- mentele verandering van het menselijk celtechnologie en verbeterde elektroni- gedrag noodzakelijk is, die diep zal in- sche communicatiesystemen met een grijpen in onze algemene waarden- en transportremmend effect.3 normensytemen (Thoenes 1990: 256).

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 39 Een concrete verbetering van de na- In de rijke landen zullen de luchtvaart tuurlijke leefomgeving vereist stringen- en het hogesnelheidsverkeer sterk groei- te maatregelen voor de producenten en, terwijl ook in de lage inkomenslan- van goederen en waren, maar óók voor den de personenmobiliteit zal stijgen. In de consumenten. de periode tot 2050 wordt een 'vervier- voudiging' van de mondiale personen- Welke hedendaagse trends vergroten mobiliteit verwacht (RIVM 2000:46). de noodzaak om te komen tot funda- * Recent onderzoek toont aan dat het mentele veranderingen van individuele consumentengedrag steeds meer wordt levensstijlen in de westerse wereld? gestuurd door de vraag naar comfort en * De scenario's van de IPCC (Internatio- gemak. Dit geldt onder andere voor ter- nal Panel of Climate Change) maken reinen als wonen, recreatie en voeding. duidelijk dat er sprake is van een door- Op basis van deze ontwikkelingen con- gaande groei van de wereldbevolking naar cludeerde het Nederlandse Rijksinsti- negen tot elf miljard personen in het tuut voor Volksgezondheid en Milieu jaar 2050. Dit bevordert de behoefte aan (RIVM) onlangs: "Veel consumenten ruimte en een algemene trend tot ver- verwachten dat de milieuproblemen in stedelijking. In combinatie met een toe- de komende 30 jaar technisch kunnen nemende consumptieve vraag zal dit worden opgelost. Het is echter de vraag leiden tot wereldwijde economische of de daarvoor noodzakelijke techni- groei, een toenemend verbruik van na- sche oplossingen zonder gedragsveran- tuurlijke hulpbronnen voor productie deringen kunnen en zullen plaatsvin- en transport en een vermindering van den." (RIVM 2000: 55) biodiversiteit (RIVM 2000:44, 237). * Het paradoxale feit doet zich voor dat * Het westerse cultuurtype met de na- hoewel de individuele consumptieve druk op individualisme, bezitsdrang, bestedingen van de burgers toenemen, luxe, comfort en gemak raakt steeds hun behoeften en begeerten niet afne- verder over de wereld verspreid. De. men. Zoals de Engelse filosoof Thomas verlangens, behoeften, aspiraties van de Hobbes al heeft uitgelegd in zijn Leviat- welvarende westerse mens worden han, is het geluk van de mens geen stati- door de massamedia (tv, internet) over sche toestand; de vervulling van de ene de hele wereld doorgegeven en stimule- wens is enkel de stap naar het ontstaan ren de vraag naar energie-intensieve con- van weer een nieuwe wens. Een funda- sumptiegoederen, diensten en leefstijlen. menteel probleem van de moderne * In de westerse wereld zijn de gezins- mens is dat de bevrediging van de ene inkomens sterk gestegen door de (vaak) consumptieve behoefte alleen maar dubbele inkomens en de algemene wel- leidt tot het ontstaan van nieuwe be- vaartsgroei. Door deze groei van de inko- geerten bij de consument. Door de on- mens zijn de consumptieve bestedingen verzadigbare behoeftes kan geen to& per persoon aanzienlijk toegenomen. stand van overvloed worden bereikt en Hetzelfde wordt voor de toekomst worden telkens opnieuw vormen van voorspeld: "De uitgaven voor wonen, schaarste gecreëerd (zie ook Achterhuis vrije tijd binnenshuis, vrije tijd buitens- 1988). huis en vakantie zullen naar verwach- Wie deze trends en ontwikkelingen in ting sterk toenemen" (RIVM 2000: 56). ogenschouw neemt, zal zich realiseren

40 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 dat veel meer aandacht wenselijk is econoom John Kenneth Galbraith con- voor de bijdrage van individuele consu- stateerde dit al eerder in zijn The Cultu- menten aan milieuvervuiling en na- re of Contentment. Het is de grote mid- tuurvernietiging. denklasse die tevreden is met de bestaande situatie en die probeert om KEUZEVRIJHEID de status quo van hoge consumptieni- Waarom zijn westerse overheden terug- veaus veilig te stellen. houdend geweest om beleid te ontwik- Milieuvervuiling, schaarste aan hulp- kelen dat de keuzevrijheid van burgers bronnen en bedreigde biodiversiteit beperkt en de individuele consumptie- mogen - althans volgens groene critici - niveaus verlaagt? Deze weigering om een werkelijke noodzaak creëren voor van bovenaf te komen tot consumptie- veranderingen in de bestaande produc- vermindering en het milieuprobleem te tie- èn consumptieniveaus, maar in de benaderen via de zogenaamde 'vraag- praktijk lijken de regeringen zich stel- kant', kan op verschillende manieren selmatig aan te passen aan de verlan- worden verklaard. gens van de tevreden meerderheid. Om te beginnen ligt het niet voor de Galbraith stelt dat de tevreden meer- hand van overheden die zèlf verslaafd derheid vooral geneigd is om te kiezen zijn aan economische groei en expansie voor het uitstellen van handelen, in het te verwachten dat zij de burgers aanzet- bijzonder waar het gaat om milieugeva- ten om minder te gaan besteden en con- ren op de lange termijn, zoals de op- sumeren. In veel opzichten is economi- warming van de aarde en klimaatver- sche groei een noodzakelijke voorwaar- andering (Galbraith 1992:20-21). de geworden voor verzorgingsstaten. Tevens worden in westerse landen sta- Een groei van 2 á 3 procent is nodig om tus en identiteit vooral gezocht in ei- een verbetering van de materiële positie gendom en bezit. Teneinde zich van de van de burgers mogelijk te maken, de anderen te kunnen onderscheiden, ver- stijgende sociale uitgaven betaalbaar te langen de burgers naar bezittingen en houden en verdelingsproblemen tussen opvallende vormen van consumptie. arm en rijk te voorkomen. Om de eco- Tot voor kort was een overvloedige le- nomie draaiende te houden, is een aan- vensstij1 alleen voorbehouden aan een passing naar beneden van het con- elite, maar in de moderne tijd ontlenen sumptiepatroon van de burgers steeds grotere groepen hun identiteit en ongewenst en zelfs gevaarlijk voor de zelfrespect aan materiële welvaart en economische stabiliteit. Het is juist de consumentisme (Thoenes 1990: 259-260). onstuitbare 'vraag' van de consumen- In de westerse wereld zijn zelfbeper- ten die de groei van de economie aan king en matigheid niet langer de centra- de gang houdt en maakt dat de wel- le waarden in een tijd die wordt geken- vaartsstaat floreert, althans in materiële merkt door luxe en overvloed. Ideo- zin. logie-overdragers als MTV en TMF le- Daarnaast begrijpen politici beter dan ren onze kinderen dat het uitgeven van ooit te voren dat de meerderheid van geld een 'bevrijdende ervaring' kan zijn de bevolking van de westerse maat- en de luxueuze levensstijl van popster- schappijen primair is gericht op een ren en andere idolen wordt hen voorge- comfortabel bestaan. De Amerikaanse houden als hèt na te streven doel in het

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 41 leven. Hun belofte is dat consumptie betrouwbare sturingsmechanisme. Het ons zal voorzien van respect, macht, vertrouwen in de zelfregulerende voldoening, afleiding en plezier: het marktsamenleving is na het échec van uitgeven van geld, het leiden van een de centraal geleide economieën in het luxeleven en het houden van spectacu- Oosten groter dan ooit te voren. Het laire vakanties in verre oorden zijn de staat bijna niet meer ter discussie dat de nieuwe norm geworden voor zowel productie en distributie van goederen jong als oud. het meest effectief en efficiënt kan ge- Volgens econome Juliet Schor in haar schieden op basis van het marktmecha- boeken The Overworked American (1991) nisme. en 'The Overspent American ((1999) zijn Dat een markteconomie verslaafd is aan veel leden van de middenklasse slacht- economische groei, leidt tot afwenteling offer van de verraderlijke cyclus van van externe kosten en de burger stimu- werken en uitgeven. Er bestaat bij hen leert tot consumeren, wordt over het al- een sterke neiging om langer te werken gemeen niet ontkend. Men vreest echter om meer te verdienen teneinde meer te de gevolgen van het bewust doorbere- kunnen consumeren en eigen bezit te kenen van alle milieukosten aan de pro- vergroten. In de westerse wereld is de ducent en het temperen van het con- waarde van werk steeds meer toegeno- sumptieve gedrag van de burgers door men, terwijl de waarde van vrije tijd ge- grootschalige ecologische belastinghef- leidelijk is afgenomen (Schor 1991: 107- fingen. Vandaar dat overheden een ui- 112). terst terughoudende positie innemen en Een punt van zorg is dat op maatschap- geen grote nadruk leggen op zelfbeper- pelijk niveau de hoeveelheid vrije tijd is king en matiging van de kant van de afgenomen, terwijl over het geheel ge- producenten en consumenten. nomen het geluksgevoel van de bevolking is gedaald: mensen raken gespan- VOOR EN TEGEN nen en depressief door de hoge Het fundamentele dilemma van duur- werkdruk en het feit dat de beloften zame ontwikkeling is dat er sprake is van een hoog consumptiepatroon vaak van hardnekkige milieuproblemen op ondeugdelijk blijken en tot teleurstellin- wereldschaal (klimaatverandering, het gen leiden (Schor 1991: 115-116). verdwijnen van tropische bossen en af- De westerse overheden hebben altijd name van biodiversiteit, etc.), terwijl de benadrukt dat de vrijheid om te consu- westerse landen blijven vertrouwen op meren het kapitalistische systeem draai- technologische oplossingen die de vrij- end houdt en een onvervreemdbaar heid van de burger en hun levensstijlen recht van de individuele burger vormt: niet aantasten. de vrijheid om te consumeren kan wor- Aan de ene kant zijn er in verschillende den gezien als de uitdrukking van het landen eenvoudig te bereiken 'symboli- op de Engelse filosoof John Locke geba- sche' veranderingen gerealiseerd, zoals seerde liberale principe van het waar- het verminderen van watergebruik en deren van 'life, liberty and the pursuit het beperken en scheiden van huisafval. of happiness'. Aan de andere kant blijken de burgers Tot slot speelt een rol dat algemeen de op wereldschaal niet bereid om beper- markt wordt beschouwd als het meest kingen te aanvaarden op die terreinen

42 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 die werkelijk gevolgen hebben voor zo- en hun auto's vaker en over langere af- wel het milieu als hun levensstijl, zoals standen gebruiken. Hetzelfde is g& bij voorbeeld op het gebied van auto- beurd op het gebied van vliegverkeer: mobiliteit of het maken van verre vlieg- de vliegtuigen zijn zuiniger en stiller vakanties. geworden, maar de gevolgen van deze Onderzoek toont aan dat een meerder- ontwikkelingen werden volledig teniet heid van de bevolking dit beschouwt gedaan door de scherpe toename van als 'private' activiteiten die niet behoren de vliegmobiliteit van de burgers. tot het publieke domein van moraliteit 2. Zelfs de meest verstokte aanhangers en die zich niet lenen voor regulering van het vrije marktprincipe moeten to& met behulp van sociale beleidsinstru- geven dat het hooggewaardeerde recht menten. Telkens wordt door weten- om vrij te handelen en te consumeren schappers de condusie getrokken dat in niet onbeperkt kan zijn. Luxe, comfort de praktijk van alledag milieuoverwe- en gemak voor het individu zijn niet gingen geen prioriteit hebben in het ge- onder alle omstandigheden aanvaard- val van mobiliteit of vakantiebeslissin- baar, wanneer zij onvermijdelijk leiden gen (Aarts, Pellikaan, Van der Veen tot een concrete aantasting van de leef- 1995: 176-177 en Sociaal en Cultureel omgeving van de andere burgers. Vol- Planbureau (SCP) 1999: 115-124). gens de bekende liberale filosoof John Stuart Mill in zijn On Liberty is de indi- Wat zijn nu de belangrijkste argumenten viduele vrijheid om te handelen niet on- voor de noodzaak om doelbewust het consu- gelimiteerd, maar wordt deze beperkt mentengedrag te sturen en te streven naar door het zogenaamde 'schadeprincipe'. fundamentele veranderingen in consump- Met andere woorden: wanneer er spra- tiepatronen in de nabije toekomst? ke is van een duidelijk risico van schade 1. Het belangrijkste argument dat pleit aan de leefomgeving, dan mag de g& voor het ingrijpen door de overheid is meenschap ingrijpen en de vrijheid van dat een groot deel van de effecten van het individu beperken. het huidige milieubeleid - ondanks alle technologische vooruitgang - wordt te- En wat zijn de belangrijkste argumenten te- gengewerkt door specifieke maatschap- gen sturing? pelijke ontwikkelingen, zoals groei van 1. Een gebruikelijk argument tegen de bevolking en een onophoudelijke. overheidsingrijpen is dat in een liberale toename van energieverbruik en het g& democratie de burgers 'autonoom' zijn bruik van de auto en het vliegtuig. Het en het recht hebben om te leven op ba- is inmiddels wel duidelijk geworden sis van hun eigen voorkeuren, wensen, dat de mogelijkheden van schone tech- en consumptieve verlangens. Dit houdt nologie niet onbeperkt zijn. Wat aan de in dat de staat de vrijheid van het indi- ene kant wordt gewonnen (in het geval vidu dient te respecteren en de con- van auto's: minder luchtweerstand, effi- sumptiepatronen en gekozen levensstij- ciëntere motoren), gaat aan de andere len aan de individuele burgers zelf kant weer verloren (toenemend gewicht dient over te laten. Consumptiebeslis- door nieuwe veiligheidsmaatregelen, singen en keuzen van levensstijl beho- airbags, airconditioning, etc.) en het feit ren in beginsel tot het privé-domein dat de burgers hun vrijheid gebruiken van het individu waar de staat zich niet

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 43 mee dient te bemoeien. Om deze reden milieuproblemen, hebben de westerse zal in een wereld met een steeds meer liberale staten vooral gekozen voor individualistische en materialistische cul- 'cosmetische' oplossingen en hebben zij tuur het sociale draagvlak voor beper- inderdaad geprobeerd vergaande maat- kende consumptieve maatregelen niet regelen zo lang mogelijk te vermijden erg groot zijn. Onder deze omstandig- (Galbraith 1992: 20-21). Het mag waar heden zal de individuele vrijheid om te zijn dat westerse overheden zich steeds handelen veelal de voorkeur krijgen bo- meer bewust worden van de gevaren ven het belang van een schoner milieu. van het uitstellen van handelen en de 2. Een tweede argument tegen actief in- vele moeilijke keuzen die gemaakt moe- grijpen door de overheid heeft te ma- ten worden, maar zij hebben nog steeds ken met de al eerder genoemde wereld- niet besloten om de bescherming van wijde tendens om te vertrouwen op het natuur en milieu consequent te stellen marktmechanisme. Een marktgeoriën- 'boven' de vrijheid van de burgers in teerde economie staat op gespannen hun rol als hedonistische consumenten. voet met het idee van overheden die besluiten om in te grijpen in het consu- ECOLOGISCHE CULTUUR mentengedrag en die onze vaak 'inhali- Ik besef heel goed dat er geen eenvou- ge' waarden en normen willen veran- dige oplossingen bestaan om culturele deren. Bovendien zijn in de moderne doorbraken te realiseren op het gebied maatschappij de overheden en produ- van houdingen ten opzichte van de na- centen over het algemeen meer bezorgd tuur, levensstijlen en algemene con- over de 'economische' risico's van het sumptieniveau's. Wat hier volgt, is vrije markt kapitalisme dan over de hooguit een eerste aanzet om de cultuur 'ecologische' risico's. Zoals de Duitse te 'ecologiseren' en om oplossingen te socioloog Ulrich Bed< heeft beargumen- vinden voor het milieuvraagstuk vanuit teerd, zijn overheden en producenten het perspectief van de minder consu- eerder bereid ecologische risico's te merende burger, oftewel de 'vraag- aanvaarden dan het risico van afne- kant'. mende vraag, een vermindering van Mijn uitgangspunt is dat westerse over- consumentenuitgaven en een lagere heden niet alleen verantwoordelijkhe- groei van het Bruto Nationaal Product. den hebben ten opzichte van de huidige Wat het meest wordt gevreesd is een generatie, maar ook ten opzichte van de uitval van de consumentenvraag, het in kwetsbare toekomstige generaties. Wie elkaar storten van de economische dit in overweging neemt, zal inzien dat markt en het teruglopen van het geïn- de hedendaagse overheden de plicht vesteerde kapitaal (Beck 2000: 19-85). hebben om offers te vragen aan de consumenten, waardoor deze ertoe over- Al met al leiden deze argumenten pro gaan hun materiële consumptieniveaus en contra tot een situatie van besluite- te verminderen. In dit verband hebben loosheid. Het lijkt er op dat voor politi- de overheden de taak om de noodzaak ci, het bedrijfsleven en de meerderheid van deze offers overtuigend te 'bewij- van de burgers de logica van 'niet-han- zen' en zullen zij veel aandacht moeten delen' onvermijdelijk is. Hoewel er ze- besteden aan het geven van informatie ker een grote bezorgdheid heerst over over de ecologische kosten van milieu-

44 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 onvriendelijk gedrag om de consument In sommige sectoren is vooruitgang ge- te overtuigen. boekt, maar het is opmerkelijk dat er Het onderzoek naar de effecten van mi- nog steeds geen eco-tax bestaat op bij- lieubeleid heeft echter afdoende aange- voorbeeld kerosine en vliegtuigtickets, toond dat voorlichting en educatie al- hetgeen strijdig is met het principe dat leen nooit voldoende kunnen zijn. De de vervuiler dient te betalen. Ook blijft overheden zullen hoe dan ook intensie- opvallend dat de westerse regeringen ve en brede maatschappelijke debatten tot nu toe hebben geweigerd om de au- dienen te organiseren waarin zij de bur- tomobiliteit in te dammen en hebben af- gers kritisch aanspreken op hun gedrag gezien van een effectieve eco-tax op als 'verantwoordelijke' consument. Het benzine. De stijgingen van de benzine- ligt voor de hand dat wanneer de bur- prijs van de laatste jaren zijn beperkt gers actief worden betrokken bij deze gebleven en hebben geen consequenties open maatschappelijke discussies over gehad voor het autogebruik. De voor- de beperking van consumptie en de malige Nederlandse minister van waarde van verantwoordelijke levens- Transport, Tineke Netelenbos, heeft in stijlen, zij de voordelen van een andere interviews zelfs verklaard dat het recht houding ten opzichte van het gebruiken op mobiliteit een 'constitutioneel' recht is. van hulpbronnen en het omgaan met Een vaak over het hoofd gezien punt is de natuur zullen inzien. Internationaal dat de grootschalige introductie van wetenschappelijk onderzoek heeft ove- eco-taxen een aantal directe en indirecte rigens aangewezen dat materialistische 'culturele' consequenties zal hebben. levensstijlen over het algemeen niet ge- Het is aannemelijk dat de consumenten lukkiger maken. De toegenomen con- op den duur geheel andere kosten-ba- sumptie en hogere welvaartniveaus van ten analyses gaan maken, zich bewuster de afgelopen decennia hebben het geluks- zullen worden van de ecologische ge- gevoel van de meeste mensen niet of nau- volgen van bepaalde producten en welijks beïnvloed (Schor 1991:115-116). diensten en hun levensstijl navenant Een veeleisend beleidsprogramma om zullen aanpassen. De hoop en verwach- veranderingen in de ecologische cul- ting is dat burgers uiteindelijk hun tuur en het individuele gedrag van de nieuwe en minder materialistische le- burgers te realiseren zal niet kunnen vensstijlen gaan 'internaliseren' en zich slagen zonder een uitgebreid systeem gaan aanpassen aan de meer sobere van financiële prikkels. De noodzaak waarden en normen die nadruk leggen om internationale afspraken te maken op matiging van consumptie en zelfbe- over het doorberekenen van de ecologi- perking. sche kosten in de prijzen van goederen, Hetzelfde geldt voor de strategie van de artikelen en diensten is evident. In Ne- 'verhandelbare emissierechten'. Na de derland, België, Denemarken en Duits- successen van dit systeem in de Ver- land zijn inmiddels resultaten bereikt enigde Staten, bereiden nu Denemar- met het invoeren van eco-taxen op bij- ken, Engeland en Nederland een sys- voorbeeld gas- en elektriciteitsgebruik, teem voor waarbij bedrijven vanaf 2008 waardoor de emissieniveaus minder emissierechten dienen te gaan kopen stijl toenemen dan oorspronkelijk werd van de overheid. Het interessante aan verwacht. dit systeem is echter dat het ook toepas-

Tiende jaarboek Anarchisme/De AS 142 45 baar is op individuele burgers. Perso- gebleken dat verschillende trends en nen die weinig vervuiling van het mi- ontwikkelingen maken dat de aandacht lieu of uitstoot van emissies veroorza- meer gericht dient te worden op de rol ken, kunnen hun 'overblijvende' emis- van de consumenten. Overheden zijn in sierechten gaan verkopen. Aangezien het verleden opvallend terughoudend de overheid ieder jaar de totale hoeveel- geweest met het ontwikkelen van be- heid emissierechten vermindert, neemt leidsvormen die leiden tot matigheid en de druk op de burger om consequent te consumptievermindering, maar er zijn kiezen voor een duurzame levensstijl goede redenen om dit te veranderen. en minder consumptieve waarden ge-. Het leiden van een overdreven comfor- leidelijk toe (Aan de Brugh 2002: 14). tabel en luxueus leven is niet gelegiti- Naast deze strategieën zal het echter meerd wanneer dit leidt tot concrete noodzakelijk zijn om een algemeen pro- schade aan de natuurlijke leefomgeving ces van scholing en karaktervorming te van andere burgers. bevorderen, teneinde een directe en Er zijn culturele doorbraken op het ge- merkbare verandering te bereiken van bied van houdingen ten opzichte van de materialistische en hedonistische de natuur, levensstijlen en algemene ni- cultuur. Zoals eerder is beargumen- veaus van consumptie noodzakelijk. Dit teerd door de libertaire sociaal-ecoloog vereist het verschaffen van betrouwba- Murray Bookchin kan een inspirerend re informatie over milieuonvriendelijke voorbeeld worden gevonden bij de gedragingen en het organiseren van Grieken. In zijn Ethica werkt de Griekse open en weloverwogen maatschappelij- denker Aristoteles een interessante ke debatten over de beperking van con- theorie uit over rechtvaardigheid, ge- sumptie. Daarnaast vergt dit een effec- matigdheid en bescheidenheid. Naar tief gebruik van eco-taxen en verhan- zijn idee is voortreffelijkheid van karak- delbare emissierechten en het bevorde- ter een midden tussen twee slechte ei- ren van een algemeen proces van scho- genschappen, "waarvan de ene in een ling en karaktervorming teneinde de teveel en de ander in een tekort bestaat; huidige materialistische en hedonisti- en dat zij zo'n midden is komt doordat sche cultuur te veranderen. zij in gevoelens en handelingen in het midden weet uit te komen" (Aristoteles Een ecologisch verantwoorde maat- 1999: 71). schappij hoeft echter niet te leiden tot In deze Aristoteliaanse visie zijn over- een extreem sober of ascetisch bestaan. vloed, luxe en een materialistische le- Het lijkt mij verstandiger om te leren vensstijl geen voorwaarden voor het van Aristoteles en op zoek te gaan naar goede leven: integendeel, zij verhinde- een 'gouden midden' tussen excessief ren in veel gevallen het menselijk geluk. consumentisme aan de ene kant en Grootschalige milieuproblemen zoals complete versobering aan de andere klimaatverandering en opwarming van kant. Al met al wordt het tijd ons te de aarde zullen onoplosbaar blijven zo- richten op een diepgaande cultuurver- lang overheden blijven volhouden dat andering en het bevorderen van zelfbe- het milieuvraagstuk een technisch en perking en gematigde consumptie bij niet een cultureel probleem is. Het is de burgers.

46 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 NOTEN (1) Dit artikel is gebaseerd op mijn nieuwe boek The End of Over-consumption: Towards a Life- style of Moderation and Self-restraint; Utrecht, International Books 2003 en werd in langere vorm eerder gepubliceerd in het Agalev tijdschrift Oilcos, nr. 24, 1/2003, pp. 72-83. Zie ook De AS 141, p. 66. — (2)1k dank mijn Nijmeegse collega Marcel Wissenburg voor zijn intelligente en humorvolle commentaar op een eerste versie van dit artikel. — (3) Zie bijvoorbeeld Minis- terie van Economische Zaken, Derde Energienota; SDU uitgeverij, Den Haag 1995, hoofdstukken 2-5.

LITERATUUR Aarts, K., Pellikaan, H., Van der Veen, R., 1995, Sociale Dilemma's in het Milieubeleid. Het Spin- huis. Amsterdam. - Achterhuis, H., 1988, Het Rijk van de Schaarste. Ambo. Baarn. - Aristoteles, 1999, Ethica. Historische Uitgeverij. Groningen. - Beck, U., 2000, Risk Society: Towards a New Modernity . Sage Publications. London. - Bookchin, M., 1988, Toward an Ecological Society. Blad( Rose Books. Montreal. - Brugh, M. aan de, 2002, 'Handel in hete lucht', in: NRC Handelsblad, 17.01.2002. - Galbraith, J., 1992, The Culture of Contentment. Houghton Mifflin Company. Bos- ton. - Hardin, G., 1993, 'The Tragedy of the Commons', in: Towards a Steady State Economy. Daly, H. (Ed). Freeman. San Francisco. - Hobbes, T., 1974 Leviathan. Penguin Books. Har- mondsworth. - Mill, J., 1976, 01/ Liberty. Penguin Books. Harrnondsworth. - Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Nationale Milieuverkenning 5: 2000-2030. Samsom. Alphen aan den Rijn 2000. - Schor, J., 1991, The Overworked American. Basic Books. New York. - Schor, J. The Overspent American. Harper Perennial. New York. - Sociaal en Cultureel Planbureau, 1999, Verspilde Energie. Elsevier. Den Haag 1999. - Thoenes, P., 1990, 'Milieu en consumptie: blijft meer steeds beter?', in: Het Milieu: Denkbeelden voor de 21 € eeuw. Commissie Lange Ter- mijn Milieubeleid, Kerkebosch. Zeist.

NIEUWE UITGAVEN JAN BÖRGER-BIBLIOTHEEK FILOSOFI E AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA Wim de Lobel: Spiritueel anarchisme en de orde van de zelfbeteugeling. Het universele principe - Arche anarchos estin. Bundel, 1999, ISBN 90 76033 04 8 geïll. 112 p. c 7,00 Ida Lamers-Versteeg: Eosmotheoros, en het onbegrensd begrensde. Geschiedenis van het denken. Doctoraal-scriptie (1989 bewerkt). 2002, ISBN 90-76033-15-3 geïll. 196 p. c 11,50 Hans de Heer: Oer-informatie. Een confrontatie van de moderne natuurkunde met de filosofie van Jan Börger. 1998, ISBN 90-76033-03 50 p. c 4,50 Geest van Stof. De llínemocratische Evolutie van het bewustzijnsproces. 2000, ISBN 90-76033-06-4 93 p. c 7,00 Bet Ik. Splijtzwam van de Geest. 2002, ISBN 90-76033-14-5 56p. c 4,50 (Werd voorgedragen voor de Socrates Wisselbeker 2002) Bestellingen: door storting op postgiro 77 0 36 Jan Börger-Bibliotheek Postbus 43, 2750 AA MOERKAPELLE. Ook te bestellen via onze website:http://www.ibizweb.nl/borger E-mail: wimdelobeleplanet.n1

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 47 DE REVOLUTIONAIRE DAAD Piet Kooijman over Max Hölz en Rinus van der Lubbe

Hans Ramaer

Leen van der Linde, Anton Constandse, Leo Hornstra. Voor kortere of langere tijd waren ze zijn beste vrienden en politieke geestverwanten. Maar ze vormden de uitzonderingen op de regel, want met intellectuelen had Piet Kooijman (1891-1976) niet zo veel op. Intellectu- elen formuleerden volgens hem op een ingewikkelde manier wat anderen al bedacht hadden en hoe ingewikkelder ze praatten hoe minder ze deden. Het is dan ook opmerkelijk dat dege- ne die hem misschien het meest heeft beïnvloed en van wie hij zich in ieder geval nooit heeft kunnen losmaken juist een uitgesproken studeerkamerintellectueel was: Karl Marx.

Kooijman, die bekend werd door de lijkbaar met die voor Max Hölz in de ja- bomaanslag die hij (met anderen) in ren twintig. 1921 pleegde en de propaganda die hij In de kring van jonge dissidente com- later voor het neem-en-eetrecht voerde, munisten en radicale anarchisten waar- was allereerst een revolutionair van de van Kooijman en zijn kameraad Leen daad. In een vraaggesprek in december van der Linde in de jaren na de Eerste 1974 benadrukte hij hoezeer hij zich Wereldoorlog deel uitmaakten stond de verwant voelde met Rinus van der Lub- directe actie centraal. Het proletariaat be, de Leidse metselaar die op 27 moest het vertrouwen in partijen en februari 1933 de Berlijnse Rijksdag - het vakverenigingen opzeggen en zelf in Duitse parlementsgebouw - in brand actie komen om een einde te kunnen had gestoken. "Het gaat er om", zei maken aan zijn afhankelijkheid van de Kooijman me toen, "dat je anderen wak- bourgeoisie. "De revolutie is geen partij- ker schudt en dan is geweld niet het zaak", zeiden ze in navolging van de probleem, mits dat maar doelmatig ge- Duitse journalist Otto Rühle en riepen bruikt wordt." de arbeiders op om net als elders in Eu- Het was niet alleen een verklaring voor ropa de bedrijven te bezetten en revolu- de daad van Van der Lubbe, maar ook tionaire bedrijfsraden te vormen. van zijn eigen activisme. Hoe het zij, ze- Grote indruk op deze jongeren maakte ker is wel dat Kooijman in de jonge niet alleen de anarchist Nestor Machno werkloze radencommunist die net als die in Oekraïne met zijn guerrillaleger hij gebroken had met de commu- al jaren een bevrijdingsoorlog op ver- nistische partij, voortdurend rebelleer- schillende fronten voerde, ze sympa- de en vooral actief was in het werklo- thiseerden ook met de linkse commu- zenverzet een geestverwant zag, een nist Max Hölz die in midden-Duitsland van de weinige proletarische revolu- een gewapende opstand ontketende. tionairen die respect afdwongen. De in 1889 geboren Hölz had zich na Persoonlijke banden met Van der Lub- zijn demobilisatie in de kleine indu- be had Kooijman niet. Het was een ver- striestad Falkenstein in Saksen geves- wantschap op afstand, enigszins verge- tigd, waar hij woordvoerder werd van

48 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 het werkloze textielproletariaat. Hölz, protesteren tegen de reformistische eigenzinnig en ijdel maar ook charisma- bonzen en het proletariaat op te wek- tisch, kreeg al spoedig ruzie met de ken tot verzet. regionale leiding van de communis- Zowel de aanslag zelf als de motivatie tische partij. Eind 1920 stapte hij over wekten beroering in de anarchistische naar de KAPD, de partij van de beweging, alleen de jongeren rond het radencommunisten. In maart 1921 blad Alarm van Anton Constandse ver- groeiden de demonstraties en geweld- klaarden zich onvoorwaardelijk solidair loze acties in het Vogtland, de streek met de daders. In de brochure De revo- rond Falkenstein, uit tot een gewapen- lutionaire daad (1922) waarin Kooijman, de revolte onder leiding van Hölz. Van der Linde en De Haas hun opvat- Zijn vrijschaar van honderd tot twee- tingen en overwegingen uiteenzetten, honderd man, die waren bewapend baseren ze zich onder meer op uitspra- met machinepistolen, trok in gepantser- ken van Hölz. En ook Constandse de vrachtauto's door midden-Duits- schreef dat wat "Machno voor Rusland land. Als ze een stadje bezetten, hezen en Hölz voor Duitsland was, Kooijman ze de rode vlag en riepen de algemene en Van der Linde poogden te zijn voor staking uit. Levensmiddelen werden in het duffe landje der Droogstoppels." beslag genomen en onder het volk ver- deeld, spaarbanken en postkantoren Het toeval wil dat Kooijman in Den werden gedwongen bij te dragen aan Haag in voorarrest zat toen Van der de kas van de revolutionairen. Er was Lubbe in Berlijn in actie kwam om te een halve legermacht voor nodig om protesteren tegen de capitulatie van so- Hölz te arresteren. Na een met veel pu- ciaal-democraten en communisten voor bliciteit omgeven proces werd hij ver- het nationaal-socialisme en ook om de oordeeld tot levenslang, maar eind ja- arbeiders tot verzet op te wekken. Hij ren twintig kreeg hij gratie. was op 18 februari gearresteerd nadat Ondertussen was hij in het tuchthuis de Alarmgroepen in twee manifesten weer teruggekeerd naar de communis- hadden opgeroepen om de magazijnen tische partij. Hij stierf enkele jaren na te bestormen en te nemen naar behoef- zijn vrijlating in Sovjet-Rusland. te. Wegens opruiing werd Kooijman veroordeeld tot een gevangenisstraf De opstand in midden-Duitsland en de van tien maanden. Ook andere Alar- charismatische Hölz hadden onmisken- misten als Bart Haan, Joop Richter en baar invloed op het activisme van Ferrie van de Roest werden zwaar ge- Kooijman. Het is dan ook een misvat- straft. ting te denken dat de geruchtmakende Het was de belangrijkste reden dat de 'Haagse' bomaanslag van november uitgave van het blad Alarm na enkele 1921 waarbij de voorgevel van de wo- maanden gestopt moest worden. Daar- ning van majoor Verspijck beschadigd om ook heeft Kooijman toentertijd niet werd, louter en alleen een reactie was over Van der Lubbe kunnen publiceren op de veroordeling door de Krijgsraad en is er in de laatste nummers van van de anarchistische dienstweigeraar Alarm überhaupt weinig aandacht voor Herman Groenendaal. Het ging Kooij- de brand en de brandstichter. Bijna alle man en Van der Linde er vooral om te ruimte was nodig voor de berichtge-

Tiende jaarboek Anarchisme/De AS 142 49 ving over de processen tegen de Alar- daadkracht. Dankzij de remmende in- misten. Dat wil echter geenszins zeggen vloed der partijen en organisaties die dat ze niet volledig achter de actie van het partijbelang stelden boven het revo- de Leidse radencommunist stonden. In- lutionair proletarisch belang is alle zelf- tegendeel. In een inderhaast samenge- vertrouwen, alle daadkracht, gebroken. steld bijvoegsel van Alarm van 11 (...) Zal de proletarische revolutie nog maart staat een oproep om Van der toekomst hebben? Dan dient met het Lubbe te steunen en ook verstuurden partijgedoe te worden gebroken. Dan de Alarmgroepen een solidariteitstele- dient de revolutionaire persoonlijkheid gram naar Berlijn. als Marinus van der Lubbe in eere te Toen Kooijman op 18 november van worden hersteld. Dan hebben we aller- dat jaar vrijkwam, gingen de laatste fa- eerst te aanvaarden de revolutionaire sen van het proces tegen Van der Lubbe daad!" in. Op 23 december werd het vonnis Dat het proletariaat de boodschap had uitgesproken: doodstraf wegens brand- begrepen, is overigens maar de vraag. stichting en hoogverraad. Gratie wei- Maar het pamflet ontlokte het sociaal- gerde hij. democratische dagblad Het Volk in ie- Op 10 januari 1934, de dag van de te- der geval een giftig commentaar over rechtstelling, schreef Kooijman dat Van 'wereldvreemde anarchistische verblin- der Lubbe's dood zijn daad levend ding'. hield, een daad gericht tegen de Nadien bleef de actie van Van der Lub- schaamteloosheid van de zogeheten be hem bezighouden en enkele malen arbeidersleiders van de Tweede en Der- kwam hij er in commentaren en korte de Internationale die hem vervolgens artikelen op terug. Vooral toen in de ja- voor verrader en schurk hadden uitge- ren zestig algemeen het inzicht toenam maakt. Het artikel verscheen in het spe- dat de Leidse activist geen pion was ge- ciale Van der Lubbe-nummer van De weest van de partijcommunisten of de Vrije Socialist (27-1-1934). nationaal-socialisten, deed dat Kooij- Kort daarop verspreidden de Alarm- man deugd. Er was inmiddels ook - groepen een waarschijnlijk door Kooij- weliswaar voorzichtig - kritiek van zijn man geschreven vlugschrift en een lino kant op Van der Lubbe gekomen. Zo met het portret van Van der Lubbe.* Na schreef hij in De Vrije Socialist van 22 de aanhef 'Door socialisten en commu- oktober 1955: "Van der Lubbe heeft de nisten verraden. Door fascisten ver- betekenis van de arbeidersklasse over- moord' werd daarin het parlementaris- schat..." Maar het was volgens Kooij- me van sociaal-democraten en com- man onmogelijk om de daad van Van munisten bekritiseerd en verder de las- der Lubbe als oneervol te zien en eer- tercampagne door Moskou tegen een herstel zou dan ook alleen mogelijk zijn oprecht verdediger van de proletarische als de sociaaldemocratie schuld zou be- zaak, een revolutionair van de daad, ge- kennen. hekeld. "De arbeidersbeweging", aldus Het plaatsen van een gedenkplaat in Lei- eindigde het pamflet, "heeft over de ge- den en een gedenksteen in Berlijn heeft hele linie gefaald door gebrek aan Kooijman niet meer mogen beleven. * Zie de afbeelding elders in dit nummer.

50 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 BLADSPIEGEL 10 in staat het lezenswaardige artikel 'Kwaad- willige bedoelingen van die anarchistische Anarchisten hebben dit jaar iets te vieren, in elementen', dat handelt over de geschiedenis ieder geval in eigen kring. Het tijdschrift dat van de Pinksterlanddagen. "Dat Appelscha je voor je hebt bestaat dertig jaar en op de voor deze Landdag als locatie in aanmerking vijfde Anarchistische Boekenmarkt op 8 no- kwam had meerdere redenen. In de eerste vember 2003 in Utrecht zal er een speciale De plaats was dit voormalige veendorp van AS-zaal zijn waar dit heuglijke feit gevierd oudsher een bolwerk van het vrije socialisme wordt. c.q anarchisme. (...) Appelscha telde in de ja- Over anarchistische boekenmarkten gespro- ren twintig een grote groep anarchistische ken, ze schieten als paddenstoelen uit de jongeren, veelal kinderen van gelijkgestemde grond! A-Infos meldde in maart dat in het ouders. In Appelscha had de beweging te- Sloveense Ljubljana de eerste Balkan Anar- vens ervaring met de organisatie van grote chist Bookfair gehouden werd, op www. openbare bijeenkomsten in de buitenlucht. kontrapunkt-online.org kun je hier meer (...) In 1931 kreeg de bijeenkomst met Pink- over lezen. A-Infos #1249, van 13 april, kon- steren haar definitieve naam. De PL werden digde een boekenmarkt aan in Marseille, ge- vanaf dit jaar steevast in Appelscha gehou- organiseerd door Centre International de den." Ook de vele conflicten die de anarchis- Recherches sur l'Anarchisme, zie ook tische beweging kende komen in het artikel www.cira-marseille.free.fr. En mocht je eens aan bod. willen weten welke anarchistische organisaties er allemaal op de wereld bestaan, surf Uit onverwachte hoeken kan het anarchisme dan eens naar de Anarchist Yellow Pages op op sympathie rekenen. Zo besteedde de Pro- http: / / flag.blackened.net /agaony/ayp. vinciale Zeeuwse Courant op 10 januari wegens het verschijnen van een vernieuwde Er was nog meer te vieren, want onlangs uitgave van het boek 'De Ramp: een recon- werden in het Friese Appelscha voor de ze- structie' aandacht aan Kees Slager, reeds ventigste maal de Pinksterlanddagen gehou- journalist bij de watersnoodramp in 1953. den. De weergoden meenden dat trouwens PZC: "Het boek van Slager biedt niet louter te moeten opvrolijken met flink wat regen op duisternis en schuld, het geeft ook zicht op de zondag. Wil je weten wat er tijdens deze mensen die boven zichzelf uitstegen in PL op het programma stond, ga dan naar moed. Op mensen die onvermoede organisa- www.pinksterlanddagen.nl. In het program- torische kwaliteiten bleken te hebben en die maboekje, dat iedere bezoeker bij aankomst ook ten volle benutten bij nalatigheid van kreeg aangereikt en dat werd uitgegeven een aantal autoriteiten. (...) Ik [Kees Slager] door Recht voor Allen, staat in het voorwoord: heb het verhaal zo compleet mogelijk willen "Het terrein spreekt nog steeds velen aan, de vertellen. Er is zo'n oude kreet: de journalist bezoekersaantallen van de Pinksterlandda- moet niet de mond van de machtigen zijn, gen getuigen daarvan. Hoopvol is de ont- maar de macht van de mondigen." Slagers wikkeling dat de laatste jaren het aantal eigen ideale samenleving staat in De Ramp jongeren toegenomen is. De jaarlijkse land- beschreven. Her en der in het rampgebied dagen zijn uitgegroeid tot de grootste anar- bleven groepen mensen achter, die het zon- chistische manifestatie in Nederland waar der gezag uitstekend wisten te stellen. (...) heel wat is uitgebroed." "Zo heb ik in Noordgouwe verhalen opgete- Buiten de Orde (postbus 9220, 5000 HE Til- kend over de prachtige tijd die de mensen burg, [email protected]) 14/2, zomer daar destijds, ondanks alle ellende, hadden. 2003, besteedde haar bijlage aan '70 jaar De bureaucratie en hiërarchie waren tijdelijk kampeerterrein Tot Vrijheidsbezinning'. Hier- weggevaagd. Er was een plezierige vorm

Tiende jaarboek Anarchisme/De AS 142 51 van anarchie voor in de plaats gekomen. men. Ze vergelijken met apathische toe- Daar heb ik nog altijd iets mee." schouwers die als gevolg van vastgeroeste Ook componist Louis Andriessen spreekt linkse denkbeelden blijkbaar niet meer in zich in zijn autobiografie 'Gestolen tijd' posi- staat zijn te genieten van het spektakel dat tief uit over het anarchisme: "In 'Mausole- politiek heet. Pim Fortuyn een anarchist? um' uit de late jaren zeventig heb ik ook een Mallerds. Use your imagination." Volgens cimbalon gebruikt. Dat stuk is een hommage hem zouden we van Fortuyn ook weinig te aan twee Russen: Igor Stravinsky en de filo- vrezen hebben gehad. Aan het feit dat For- soof van het anarchisme, Michail Bakoenin. tuyn het thema vreemdelingenhaat een enor- Anarchisme is voor mij nog steeds de ideale me zwieper gegeven heeft, gaat Van Veen manier van denken over de maatschappij, edoch voorbij. waarin niemand macht over iemand anders Kritiek op anarchisten, maar ook op het ge- kan hebben. In Mausoleum schreeuwen hele (radicaal) linkse spectrum kun je ook twee mannen boze teksten van Bakoenin." onder ogen komen in Links Libertair Perspec- 'Mausoleum' is samen met een ander prach- tief (postbus 16544, 1001 RA Amsterdam, tig stuk van Andriessen, getiteld 'Hoketus', www.communalism.org/cbp), een nieuw uitgebracht in de Donemus Highlights cd- blad dat wordt uitgegeven door het Demo- serie. cratisch Initiatief (DI). In nummer 2003/1 Opmerkelijk is ook de sympathie die Twee- staat dat "links een gebrek heeft aan diep- de Kamerlid Krista van Velzen van de Socia- gaande en samenhangende ideeën, waar- listische Partij het anarchisme toedraagt, de door zij de deur open laat voor rechtse partij zelf doet dat bij mijn weten absoluut invloeden." DI zegt te willen gaan samen- niet (Omgekeerd ik overigens ook niet.) Het werken met de Leidse Fabel van de Illegaal, NRC Handelsblad schrijft op 2 juni in 'Homo omdat ze hiermee een aantal essentiële uit- ludens maakt plaats voor homo consumens' gangspunten delen, "die we helaas elders in over het Haagse kraakpand De Blauwe Aan- het radicaal linkse politieke landschap in Ne- slag, dat gesloopt gaat worden: "Kraken is derland nog maar zelden tegenkomen." Ver- niet het anarchisme zoals het in de Van Dale der kun je in dit nummer een interview lezen staat, zegt Krista van Velzen (...) Kraken is met Janet Biehl, schrijfster van het boek 'The juist niet 'ik trek me van de rest van de we- politics of social ecology - libertarian reld geen reet aan'. (...) Anarchisme is het palism'. Dit kun je zien als een soort begin- zelf richting geven aan je bestaan, en het is selverklaring van het DI. Biehl: "Mijn boek voor mij het zelf zorgzaam zijn voor je om- schetst de concrete stappen waarin een be- geving. Regels die je samen maakt, daar is weging kan gevormd worden om zulk een niets mis mee." directe democratie te scheppen. Het benadrukt de cruciale rol van een geschoolde 06k uit onverwachte hoeken krijgen anar- groep van geëngageerde individuen die chisten vegen uit de pan. In Ravage (van door middel van studiegroepen en lokale ge- Ostadestraat 233n, 1073 TN Amsterdam, meentelijke verkiezingscampagnes een be- [email protected])#1 gaat redacteur Alex weging uitbouwen door deze ideeën in hun van Veen in op de kritische reacties die hij gemeenschap te verspreiden." kreeg op zijn artikel 'Anarchie in de polder' (zie Bladspiegel 9): "In 'Anarchie in de pol- "Psychologen van de Britse universiteit van der' koos ik ervoor het stormachtige politie- Sussex zeggen dat actievoeren een positieve ke klimaat van het afgelopen jaar als een invloed op de gezondheid heeft", schrijft groot meeslepend theaterstuk neer te zetten. ZOZ (postbus 81, 5600 AB Eindhoven, En de buitenparlementaire oppositie, de www.omslag.n1) #54, maart/april 2003, in de anarchisten in het bijzonder, op de hak te ne- rubriek Nieuws. "Collectieve acties zoals sta-

52 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 kingen en politieke demonstraties verbeteren links-radicale blad Driftig (postbus 1649, het goede gevoel en helpen tegen stress, pijn, 9701 BP Groningen, www.driftig.org ) het in angst en depressie. Deze resultaten volgden nummer 5/1, april 2003, in 'Een goede reden uit diepte-interviews met veertig activisten om een Anti-Semiet te zijn', doet: "Wat zij met diverse achtergronden." Hoe sympa- [de verschillende wereldleiders, in dit geval thiek het ook klinkt, ik denk dat het omge- Bush en Hussein, PL] over het hoofd zien is keerde net zo goed had kunnen worden dat zij strijden in naam van dezelfde God, zij aangetoond. Veel mensen verlaten namelijk bestrijden zichzelf. Hun goden zijn één de- na een periode de actiebeweging, sterker zelfde God, de semitische God. (...) Ik ben te- nog, maar heel weinig mensen houden het gen oorlogen, en tegen religie-oorlogen en langdurig vol. Iemand die in ieder geval niet dus ook tegen dit hedendaagse Semitisme." opgeeft, is vredesactiviste Leontien Smede- Een in mijn ogen zeer ondoordacht stukje, ma, die aan het woord komt in Opzij (post- dat bovendien verluchtigd wordt met een bus 1311, 1000 BH Amsterdam, www. twijfelachtige prent van een aan een kruis opzij.n1). Het maartnummer gaat in op de genagelde George W. Bush, getooid met een vraag of feminisme nog wel leeft onder de jodenster. huidige generatie jonge vrouwen. Ze zegt: Wim Robben, redacteur van het tijdschrift "Als ik me iets moet noemen, dan is dat een Geweldloos Actief (postbus 137, 8000 AC anarcha-feministe. Altijd kritisch zijn tegen- Zwolle. www.geweldloosactief.n1), probeert over alles en iedereen en leven op een ma- in nummer 38/1 in het artikel 'Geweldloze nier waarmee je zo min mogelijk schade strijd: ondergraaf de pijlers van de macht en toebrengt aan anderen." Twee andere vrou- zet de dictator af' er wel een zinnig ant- wen, maaksters van de documentaire woord op te geven: "In een groot aantal ge- 'Fem.doc' over beeldvorming rondom femi- vallen bleek geweldloos verzet vanuit de nisme, die tijdens de afgelopen PL te zien bevolking zeer doeltreffend om dictators aan was, hebben een wens: "Het zou mooi zijn de kant te zeilen." Robben geeft als voor- als er langzamerhand één netwerk van jonge beelden landen als Haïti (Duvalier 1986), feministen zou ontstaan. Al je ziet hoe het Roemenië (Ceaucescu, 1989), en Servië (Mi- met anti-globalisten is gegaan, dat waren losevic, 2000). "Voorjaar 2002 ergerde een ook lang groepjes zonder samenhang, die uit- Irakese oppositieleider zich eraan dat de re- eindelijk iets gemeenschappelijks vonden." gering-Bush alle militaire strategieën over- woog om het regime weg te krijgen, zonder Geen oorlogen meer, óók dat is een wens zich te realiseren dat '22 miljoen Irakezen van velen. Tijdens het ligfietsen in Toscane walgen van Saddam Hussein' en dat zij een afgelopen maand mei viel het me op hoeveel groot potentieel vormen om hem de controle huizen met vredesvlaggen werden opge- over het land te ontnemen. (...) Het zal dui- sierd, hele straten hingen ermee vol! Minder delijk zijn dat geweldloze bewegingen tot opgewekt raakte ik echter door het lezen van het uiterste beproefd worden, maar dat in- een bericht in De Nar (postbus 136, 300 Leu- grijpende veranderingen ten goede de winst ven 3, www.denar.be) 177. Het trainings- van het verzet en de gehele samenleving deuntje van het US Marinecorps, in 1989 vormen." door de San Francisco Chronicle opgetekend, In hetzelfde nummer wordt Wim Robben, luidt: "1, 2, 3, 4, every night we pray for war, die al meer dan dertig jaar bij Stichting Ge- 5, 6, 7, 8, rape, kill, mutilate." weldloos Actief werkzaam is, geïnterviewd: Nee, conflicten worden niet opgelost door er "De oorspronkelijke natuur van de mens is lustig op los te bombarderen, maar hoe dan (...) volkomen geweldloos en daarom leeft in wel? In ieder geval wat mij betreft niet door de mens het verlangen om in overeenstem- te redeneren zoals de columnist van het ming met die oorsprong te leven." Het zou

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 53 mooi zijn, maar ik denk niet dat Robben ge- 'Zeggenschap over jezelf, over de lessen van lijk heeft, omdat mensen volgens mij niet Socrates voor vluchtelingenkinderen'. "Deze veel verschillen van hun collega-primaten. kinderen hebben niets meer, aldus Boothe, Overigens bezitten mensen het vermogen behalve één ding: hun gedachten." Sooson om met anderen mee te voelen, wat wel een Boothe, preventiemedewerkster bij het basis voor geweldloosheid zou kunnen zijn. RIAGG, en zelf uit Iran gevlucht, wil vluch- Eén soort mensapen, de bonobo's (dwerg- telingenkinderen leren filosoferen. Ze werkt chimpansees), weet onderlinge conflicten te één maal per week op een Internationale neutraliseren door ongebreideld en ongege- Schakel Klas met een groep jongeren tussen neerd te knuffelen en te sexen, zij brengt de de 12 en 18 jaar. "Waar het (...) op aankomt, leuze `Make love, not war' dagelijks in de is dat deze kinderen daarmee zelf ontdekken praktijk. Primatoloog Frans de Waal heeft wat hun identiteit is. Je moet ze niets voor- over deze mensapen een prachtig boek, 'Bo- schrijven, maar ze zelf leren nadenken — nobo's', geschreven. Mocht je geïnteresseerd geen oplossingen geven, maar ervoor zorgen zijn in de evolutionaire oorsprong van men- dat ze zelf tot inzicht komen. Schijnkennis en selijke agressie, dan is het boek 'Agressieve -zekerheden - opgelegd door eeuwenoude mannetjes' van Richard Wrangham en Dale gewoontes, een dictator, of vooroordelen Peterson een absolute aanrader. Temeer daar van de Nederlandse samenleving — moeten het boek ook met suggesties komt hoe die ze leren doorprikken. Sommige kinderen agressie beteugeld zou kunnen worden. zijn zo mishandeld dat ze niemand meer Zolang er echter nog oorlogen zijn, zullen er vertrouwen. Dat is schijnkennis, zegt Boothe. getraumatiseerde volwassenen en kinderen Door te leren argumenteren, kunnen ze zich zijn. Hoe om te gaan met die trauma's? In Fi- bevrijden van die vooroordelen. (...) Het gaat losofie Magazine (postbus 1528, 1000 BM er mij niet om wat ze denken, maar hoe ze sterdam. www.filosofiemagazine.n1) 3/12, denken en vooral: dat ze durven denken." april 2003, las ik het ontroerende artikel P'tje Unser

BOEKBESPREKINGEN ten S. Faure en L. Michel het in 1895 in Frankrijk voortzetten. In 1899 zetten zij het LE MONDE LIBERTAIRE van een weekblad om in een dagblad (Le (DE VRIJE WERELD) Journal du Peuple). Tevens lieten zij Le Liber- taire 'illustré' (de geïllustreerde Vrije) als we- Le Monde libertaire (De vrije wereld) is een in kelijks supplement bij het dagblad ver- Frankrijk verschijnend weekblad van de schijnen. Anarchistische Federatie. Begin dit jaar ver- Tussen de verschillende wereldoorlogen scheen het in een andere uitvoering. Het for- door was er sprake van een meerdere malen maat is veranderd en er wordt nu met onderbroken verschijningsritme. In 1946 ver- kleurendruk gewerkt. Waar komt Le Monde scheen het evenwel weer wekelijks. Na een libertaire vandaan en wat treffen we er zoal 'organisatiecrisis' in 1954 ging het weekblad wekelijks in aan? onder de huidige naam 'Le Monde libertaire' Le Monde libertaire is de voortzetting van verschijnen. Sinds 1945 werkten mensen als wat ooit in 1858 onder de naam Le Libertaire Brassens, Ferré, Breton en Camus er aan mee." (De Vrije) in de Verenigde Staten verscheen. Zoals opgemerkt onderging Le Monde liber- Het werd daar opgezet door Joseph Déjac- taire begin 2003 een gedaantewisseling (van- que, schrijver en journalist die Frankrijk om af nr. 1302). Inhoudelijk veranderde het niet. politieke redenen had verlaten. Het blad ver- Het is het weekblad voor de 'anars' (de anar- scheen tot 1861, waarna de Franse anarchis- chisten) gebleven. Het brengt informatie

54 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 over wat er in en door anarchisten, anarchis- De auteurs (David Dessers, Jan Dumolyn, tische kringen en groepen of collectieven Peter Tom Jones), die elk een andere achter- wordt gedaan in Frankrijk, met name in Pa- grond hebben — een trotskist, een communist rijs en de andere grote steden (dan wel re- en een eco-socialist - hebben elkaar gevon- gio's). den om een vlot leesbaar en lijvig boek te Men vindt er de debatten in over allerlei schrijven, vanuit een 'postkapitalistisch' per- soorten maatschappelijke problemen, zoals spectief. Maar die samenwerking kent ook de illegalenproblematiek, de massaontsla- zijn beperkingen. Pretenderen de auteurs gen, de aantasting van de pensioenvoorzie- uiteenlopende visies erg neutraal naast el- ningen, nieuwe beperkende wetgeving. Wat kaar te plaatsen — de globalisten, neokeyne- het laatste betreft gaat het vooral om wetge- sianen en postkapitalisten, en bij deze ving in de strafrechtelijke sfeer. Deze pakt laatsten onderscheiden zij anarchisten, marx- vaak anders uit, dan wel wordt voor iets an- isten en libertair-marxisten -, dan blijkt daar ders gebruikt dan waarvoor die bedoeld is. hoe dan ook uit dat het impliciet ingenomen Een bekend verschijnsel. Kortom, de inhoud standpunt van compromissen aan elkaar wordt mede bepaald door problematieken hangt. die ook in Nederland zeer herkenbaar zijn. Wanneer de wereld gekenmerkt wordt door Daarnaast treft men culturele beschouwin- een groeiend aantal eilanden van armen en gen aan, waaronder boeken filmbesprekin- uitgeslotenen in het Noorden en van kleinere gen. In elk nummer wordt telkens ook eilandjes vol rijken in het Zuiden, kan je dan aandacht geschonken aan een anarchistische nog spreken van de kloof tussen 'centrum' tekst uit een ver of minder ver verleden - of en 'periferie', zoals dat tot voor enkele de- aan een dito anarchist. Met andere woorden: cennia gebruikelijk was? Kan je nog van 'ar- de inhoud is zo 'info-divers' en actueel als beidersklasse' blijven spreken als je de ver- men van een weekblad mag verwachten. regaande fragmentering vaststelt van wat Geen De AS dus. Het ging hier echter niet eens - misschien - een klasse geweest is? Hoe om een vergelijking met ons kwartaalschrift, kun je 'het Grootkapitaal en zijn Lakeien van maar om een signalement van een in Frank- angst doen sidderen' als je stelt dat 'Het Ka- rijk verschijnend anarchistisch blad dat zijn pitaal' een sociale verhouding is? Wordt wortels in de negentiende eeuw heeft. (ThH) maatschappelijke verandering gedragen door * De historische gegevens zijn ontleend aan de 'georganiseerde arbeidersbeweging' of Le Monde libertaire, 2002/2003, hors série nr. door het geheel van individuen en organisa- 22. ties die in het hier-en-nu alternatieven uitbouwen? Is een sociale revolutie 'onont- YA BASTA! beerlijk' of moet het erom gaan tegenmach- In september 2002 rolde Ya Basta!, een boek ten uit te bouwen, in een geleidelijk en onover Globalisering van onderop, van de per- eindig proces? Moeten we 'nadenken hoe we sen. Amper zes maanden later drong zich de economische macht in handen kunnen een herdruk op. Dit boek, dat in Vlaanderen nemen' of moeten we, in de schoot van de een grote verspreiding gekend heeft en nog bestaande maatschappij, alternatieve vor- steeds vlot van de toonbank rolt, voorname- men van samenleven en samenwerken tot lijk dankzij de talrijke lezingen die de au- ontwikkeling brengen? teurs tot in de verste uithoeken van België Hoe hinderlijk bepaalde passages ook lui- erover houden, heeft de grote verdienste een den, toch weten de auteurs er telkens weer 'platform' geschapen te hebben waarop, een libertaire draai aan te geven. In dit op- voor het eerst sinds lange tijd, weer op een zicht las ik met rode oortjes in het slothoofd- passionele manier over politiek gediscussi- stuk van het boek - en als condusie van de eerd wordt. drie auteurs -: "De beweging heeft ondervon-

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 55 den dat de rots van het neoliberalisme te ties aftekenen. Voorts is het kapitalisme met sterk is om frontaal aan te vallen. Beter is het een menselijk gezicht in de vorm van de ver- om hem vanuit alle windrichtingen te om- zorgingsstaat vervangen door een nieuw ty- singelen, om eronderdoor te kruipen, erom- pe samenleving, die zij de 'investerings- heen te lopen of eroverheen te klimmen." maatschappij' noemen, die geregeerd wordt Kortom, het boek brengt geen eensluidende door de grammatica van het geld en waarin visie. Het geeft me soms een wrang gevoel mensen met een uitkering als daders en wer- als ik lees hoe het tussen onverzoenlijke kende mensen, die belasting betalen, als standpunten heen schippert. De pretentie slachtoffers worden gezien. Door armoede te om alle 'postkapitalistisdie' perspectieven benaderen vanuit de optiek van sociaal lij- als gelijken naast elkaar weer te geven, kan den willen zij een impuls geven aan het na- dan lovenswaardig zijn, maar klinkt niet denken over de vraag hoe collectief geluk, overtuigend, en kon dat ook niet. Beter ware dat wil zeggen gedeeld geluk, kan worden het geweest als elke auteur één of twee bevorderd. Het essay reikt daar in ieder ge- hoofdstukken voor zijn rekening had geno- val genoeg stof voor aan! (FIN) men en daar ook de volle verantwoordelijk- André Bons/Raf Janssen, Sociaal lijden. Een es- heid voor genomen had. Als ik dan een say over politiek geluk; Stichting Sjakuus, Plom- hoofdstuk zou lezen over 'de eigendoms- petorengracht 19, 3512 CB Utrecht, 2003; 64 rechten van het kapitaal' en de 'onontbeer- pag.; info 030-2314819, www.sjakuus.nl. lijkheid' van de revolutie, dan zou ik misschien gruwen, maar het zou alleszins DE ZOONTJESFABRIEK duidelijk geweest zijn. Met dit boek bewijzen Haar vrolijke kop prijkt op de omslag. Een de auteurs dat een libertaire of anarchisti- vrouw met een leuke uitstraling, die de si- sche visie niet langer meer kan worden gene- tuatie waarin ze werd onderdrukt wist te geerd, veel meer zelfs: dat elke analyse van ontvluchten, die met veel lef afwijkende mede 'andersglobaliseringsbeweging' rekenschap ningen verwoordt, die teleurgesteld raakt in moet afleggen over wat tot de kern van de de PvdA — dat stemt hoopvol. Vervolgens 'nieuwe radicaliteit' behoort: dat men de stapt ze over naar de VVD —dat is moeilijk te macht niet meer verlangt, dat men het heil vatten. Daar hoort ze niet thuis, is een eerste niet meer in een verre toekomst projecteert, reactie. Later denk je: of misschien toch? Is maar opeist in het hier-en-nu. het nu een vergissing, of passen haar ideeën En precies in het feit dat deze gevoeligheden inderdaad beter bij het rechts-liberale ge- expliciet in het boek aan bod komen, schuilt dachtegoed? Dit is de vraag die velen zich het belang van dit 'platform'. (JL) gesteld zullen hebben. Het gaat er helaas David Dessers, Jan Dumolyn, Peter Tom Jones, Ya steeds meer op lijken dat het geen vergissing Basta! Globalisering van onderop; Academia Press, was. Een liberale jihad_, niet mijn idee. Gent 2002, tweede drulc: 2003; 358 pag.; 17 euro. Eén ding begrijp ik. De voornaamste kritiek die Ayaan Hirsi Ali op de PvdA heeft, be- SOCIAAL LIJDEN treft het denken in 'groepen'. Hierdoor wor- André Bons en Raf Janssen, beiden verbonden individuen, met name mensen die den aan de uitkeringsgerechtigdenbeweging afwijken van die groepen, die hun eigen weg in de Stichting Sjakuus, publiceerden een es- willen gaan, in de steek gelaten. say over 'sociaal lijden'. Zij doen hierin een De PvdA is inderdaad net als een groot deel interessante poging om een nieuwe invals- van links gericht op het verdedigen van hoek te vinden voor het naar hun gevoel groepsbelangen, begrijpelijk en terecht, maar vastgelopen officiële armoedebeleid. Zij zien van daaruit is ten onrechte een eenzijdig in het tijdsgebeuren zich een toenemende groepsgericht denken ontstaan, met weinig onzekerheid en een groei van politieke emo- oog voor de uitzonderingen, de minderhe-

56 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 den binnen de minderheden, de individuen dering vooral de islam de schuld. Hoewel ik die niet in het grote verhaal passen. Jolande a-religieus denken toejuich, denk ik dat dit Withuis schreef in haar boekbespreking van niet helemaal terecht is. Wel kan je zeggen De zoontjesfabriek (NRC Handelsblad 13 de- dat binnen de islam deze ideeën en afschu- cember 2002) dat het feminisme wellicht bij welijke en onderdrukkende gewoontes zoals liberalen in betere handen is dan bij socialis- vrouwenbesnijdenis in bepaalde streken ge- ten, omdat die laatsten 'al bij de miniemste koesterd worden en zelden of nooit bestre- vrouwenbeweging vreesden dat dit de 'ar- den. beidersbelangen' ondermijnde.' Hoewel ik Toch zegt Ayaan ook: 'Ik heb geen hekel aan dat laatste zeer herkenbaar vind, heb ik van de islam. Ik ben me terdege bewust van de dat andere, dat feminisme bij liberalen in idealen en ideeën die deze godsdienst uit- zulke goede handen zou zijn, vooralsnog draagt, zoals barmhartigheid, gastvrijheid en weinig gemerkt! De VVD lijkt me al met al solidariteit met de armen en zwakkeren.' geen goeie vervanger. Ook de VVD zet zich In het artikel 'Waarom lukt het ons niet naar in voor de belangen van een groep, namelijk onszelf te kijken?' schrijft ze echter: 'Als er de ondernemers, de rijken, de succesvollen. niets aan de hand is met de islam, waarom Ayaan zal afgegaan zijn op het liberalisme in zijn er dan zoveel moslims op de vlucht? In zijn positieve (libertaire) vorm, waarin de de top-tien van landen waaruit mensen zijn vrijheid voor elk individu benadrukt wordt. gevlucht naar Nederland staan negen landen Dat dit in de praktijk vaak vrijheid ten koste die overwegend islamitisch zijn.' Het zou van anderen is, is misschien nog niet tot haar goed zijn als moslims kritischer naar hun re- doorgedrongen. ligie (of liever naar het hele verschijnsel reli- De zoontjesfabriek begint met een interview gie) gingen kijken, maar Ayaan maakt bij van Colet van der Veen met Ayaan Hirsi Ali, haar felle uitspraken te weinig onderscheid daarna volgt een zevental artikelen, waaron- tussen verschillende soorten moslims: ortho- der 'Laat ons niet in de steek. Gun ons een dox, fundamentalistisch, gematigd, vrijzin- Voltaire', 'Moslima's, eis je rechten op!' en nig, pragmatisch, opportunistisch; net als bij 'Waarom ik de VVD verkies boven de andere religies bestaan er allerlei gradaties PvdA'. Na lang dralen bij De Rooie Rat, de en varianten, wat ze overigens niet ontkent. linkse boekwinkel in Utrecht, besloot ik het Uit de koran valt evenals uit de bijbel veel boekje toch maar te kopen. De felle anti-reli- gewelddadigs te citeren, dus klopt het dat gieuze houding en haar feministische inslag mensen met gewelddadige neigingen zich spraken me aan en maakten me nieuwsgie- altijd wel ergens op kunnen beroepen. Ook rig naar de achterliggende ideeën. Wat het christenen kunnen dat en hebben dat ge- bij nader inzien iets minder spannend maak- daan. Het zou mooi zijn als zij zich ook eens te, was dat de meeste artikelen al eerder in scherp uitliet over een ondemocratische par- kranten gepubliceerd waren en dat ik dus tij als de Staatkundig Gereformeerde Partij een aantal ervan al gelezen had. (SGP)! Ayaans woede is te begrijpen. Het woord Gek genoeg begaat zij zelf de fout die ze de 'zoontjesfabriek' uit de titel van het boek PvdA verwijt: ze vervalt in groepsdenken. slaat op het belang dat in haar familie werd De individuen en groepen binnen de islam gehecht aan het baren van zonen. Dochters die wel vredelievend en verdraagzaam zijn, telden nauwelijks mee, behalve dan als toe- scheert zij over één karn met de fanatiekelin- komstige 'zoontjesfabrieken'. Als aan Ayaans gen. Ook binnen het christendom zijn fana- oma werd gevraagd hoeveel kinderen ze tiekelingen van wie ik niet graag zou willen had, zei ze: één. Ze had negen dochters en dat die een meerderheid gingen uitmaken. één zoon... De SGP schrijft in haar beginselprogramma: Hirsi Ali geeft van dit soort vrouwenverne- 'De overheid (...) ontleent haar gezag niet en

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 57 kan dat ook nimmer ontlenen aan het volk. denken voorzover dat denken betekent dat De opvatting van het vrouwenkiesrecht alle culturen gelijkwaardig zijn, waardoor er voortkomend uit een revolutionair emanci- geen onderlinge kritiek meer mogelijk zou patiestreven, strijdt met de roeping van de zijn. Maar dat betekent volgens mij niet, zo- vrouw. De wetgeving dient te zijn gegrond als Ayaan wel lijkt te willen, dat migranten op het in de Heilige Schrift geopenbaarde zich eenzijdig aan moeten passen aan de in recht des Heeren.' (geciteerd door Margo Nederland gangbare cultuur. Zij pleit ervoor Trappenhuis, NRC Handelsblad 18 april 2003) het begrip 'integratie' te zien als een civilisa- Waarom zou je je druk maken om de religie tieproces: waar autochtonen meer dan hon- die iemand aanhangt? Zolang er geen nade- derd jaar de tijd hebben gehad zich de lige gevolgen voor anderen zijn, zou je van 'moderne waarden' eigen te maken, staat de een echte liberaal toch verwachten dat ze migrant voor een ingrijpende mentale om- zegt 'laat ieder maar op haar eigen manier slag. Als je het zo ziet, zullen autochtonen er zalig worden.' Waar het Ayaan Hirsi Ali om meer begrip voor hebben, denkt Ayaan. gaat, is heel concreet: het leed dat vrouwen Maar dit blijft eenrichtingsverkeer. Waarom wordt aangedaan door vrouwenbesnijdenis, niet afzien van het begrip 'cultuur' en in maagdenvlieshersteloperaties (maandelijks plaats van het gedoe over 'integratie' alle naar schatting tien tot vijftien in Nederland!), ideeën (oude en nieuwe) naast elkaar zetten uithuwelijking, verstoting etcetera. Door een en gezamenlijk bespreken en beoordelen? Ik onevenredig sterke nadruk in de opvoeding vraag me daarnaast af hoe het gelopen zou op 'mannelijkheid' en door de scheiding tus- zijn als meer autochtonen zich vanaf het be- sen de seksen krijgt de man nauwelijks kans gin hartelijker naar migranten toe hadden communicatieve vaardigheden te ontwikke- opgesteld en ook meer hadden opgestoken len. Door de onderlinge sociale controle tus- van de leuke kanten van andere culturen. sen vrouwen houden ze hun eigen Integratie klinkt naar aanpassen aan de onderdrukking in stand. gangbare wereld, aan de leefwijze van de Moslimvrouwen worden nauwelijks ge- grote meerderheid. Echter, zoals Gilles De- hoord. Daar wil Ayaan verandering in bren- leuze gezegd schijnt te hebben, er bestaat he- gen en het lijkt me dat ze hierin al enigszins. lemaal geen meerderheid; er bestaan alleen geslaagd is: er komen meer moslimvrouwen maar minderheden. Eigenlijk is het veel leu- aan het woord — ook al is het vaak om te zeg- ker het zo te zien. En uiteindelijk vallen al gen dat ze er heel anders over denken dan die minderheden uiteen in individuen. Ayaan Ayaan Hirsi Ali. Deze laatste heeft het bij- H irsi Ali is daarvan een duidelijk voorbeeld. voorbeeld niet zo op speciale vrouwenhui- Ik vond haar artikelen interessant om te lezen voor moslima's, waar ze gezellig allerlei zen, maar gezien haar opmerkingen over in- activiteiten kunnen doen. Ze ziet veel meer tegratie en vooral ook de hier niet besproken in het leren uiten van kritiek op alle onrecht- uitspraken over de arbeidsmarkt, vrees ik vaardige toestanden. 'Ik ben ervan overtuigd toch dat ze het nog wel even volhoudt bij de dat het benadrukken van een moslimidenti- VVD. (RW) teit met de bijbehorende 'groepsrechten' Ayaan Hirsi Ali, De zoontjesfabriek. Over vrou- schadelijk is voor de moslimvrouw.' Bij het wen, islam en integratie; Uitgeverij Augustus, verdedigen van groepsculturen wordt over Amsterdam/Antwerpen 2002; 96 pag.; 9,95 euro. het hoofd gezien dat juist in de privé-sfeer machtsverschillen en de onderdrukking van VERZET de vrouw het scherpst naar voren komen. Bij de uitgever die Ya Basta! uitbracht ver- 'Wat wij nodig hebben zijn filosofiescholen scheen recent een vertaling (van de hand van en de bevrijding van onze vrouwen.' Johny Lenaerts) van een bijzonder boek van Ik begrijp Ayaans kritiek op multicultureel de Franse journaliste Florence Aubenas en

58 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 de filosoof Miguel Banasayag over 'de toe- zelf gaan 'verlangen naar de macht' (Fou- stand in de wereld en hoe het zo gekomen cault). De nieuwe radicaliteit kenmerkt zich is'. Aubenas werkt voor het dagblad Libero:- juist door het breken met het klassieke di- tion, Benasayag was in de jaren zeventig lid lemma van revolutie of reformisme. van een guevaristische verzetsbeweging in In dit boek wordt de indruk gewekt dat die Argentinië, zat er vier jaar in de gevangenis nieuwe radicaliteit een jong fenomeen is, en werd (dankzij zijn dubbele nationaliteit) maar libertairen weten wel beter. Het hier en uitgewezen naar Frankrijk, een land dat hij nu concreet vorm geven aan utopisch ge- niet kende en waarvan hij de taal niet sprak. noemde idealen, dat is nu juist wat anar- Aanvankelijk had hij grote moeite met het chisten al meer dan eeuw propageren en Franse postmodernisme dat zich krachtig in praktiseren. (HR) het politieke discours manifesteerde, maar Florence Aubernas en Miguel Banasayag, Verzet na verloop van tijd raakte hij toch geïnspi- als scheppende kracht (vertaling Johny Lenaerts); reerd door de filosofen Michel Foucault en Gent, AcaderniaPress 2003; 151 pag.; 740 euro Gilles Deleuze. Inmiddels heeft hij vele boe- (te bestellen door 9 euro over te maken naar post- ken over sociale verandering gepubliceerd. giro 53 94 767 van Baalprodukties in Sittard). De titel van dit prettig leesbare boek verwijst naar de woorden van de filosoof Gilles De- JUBILEA leuze die eens stelde dat verzet een schep- In 2006 zal de vrijdenkersvereniging De Vrije pende kracht is. Gedachte (voorheen De Dageraad) anderhal- Als gevolg van de ervaringen die we opdoen ve eeuw bestaan. Bij het honderdjarig be- in de huidige samenleving, althans in het staan verscheen de mooie bundel Bevrijdend verzet tegen het neoliberalisme en het Denken met bijdragen van onder anderen Jan kapitalisme (die overigens niet geheel en al en Annie Romein, Presser, Noordenbos en samenvallen), schuilt de nieuwe radicaliteit Spigt, en ingeleid door Constandse met een volgens Aubenas en Banasayag veeleer in schets van het vrije denken sinds de Middel- het overstijgen van het kapitalisme dan in de eeuwen. confrontatie ermee. En hoewel het woord In 1981 bracht De Vrije Gedachte in eigen be- anarchisme door de schrijvers niet gebruikt heer de bundel 125 jaar vrijdenken uit met bij- wordt, is die opvatting niet hegeliaans maar dragen van onder anderen Constandse, uitgesproken libertair. Henk Visman, Martin Paulissen, Jan Vis en De charme van het boek ligt allereerst in de Jan Baars. Veel meer dan in de bundel uit 1956 brede aanpak zonder dat de auteurs ook is in deze uitgave aandacht besteed aan de his- maar een moment in vage abstracties verval- torische, historiografische en bibliografische len en paradoxaal ook in de wat chaotische aspecten van de vrijdenkersbeweging. structuur van het verhaal. Met zevenmijls- De organisatie en uitgave van de gedenk- laarzen wandelen Aubenas en Benasayag bundel (en een congres) in 2006 is in handen door de wereld en door de historie. Van de van het Humanistisch Archief dat ver- sociale centra in Italië en 'rec1aim the streets' bonden is met de Universiteit voor Huma- in Engeland tot de Zapatisten in Mexico en nistiek in Utrecht. Er is inmiddels een de landbezettingen door straatarme boeren klankbordgroep van wetenschappers ge- in Brazilië, van de feministische en ecologi- vormd die zich buigt over de opzet van een sche bewegingen in de jaren zestig en zeven- bundel waarin behalve de historie van de tig tot de hedendaagse andersglobalisten is vrijdenkersorganisaties ook de betekenis van er continu sprake van verzet. het vrije denken voor de maatschappelijke Maar al die uiteenlopende tegenstanders van ontwikkeling centraal staat. Gezien de fraaie de neoliberale dominantie moeten er volgens studie over leven en werk van Anton Con- Aubenas en Banasayag voor waken dat ze standse die in 1999 dankzij het Humanistisch

Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 59 Archief verscheen, lijkt dit een veelbelovend HERUITGAVEN initiatief. Gestaag groeit de serie heruitgaven waarin Jo Nabuurs, die nauw bij de organisatie van de Dolle Hond zich heeft gespecialiseerd. De dit 2006-project betrokken is, publiceerde laatste maanden zijn weer drie titels versche- overigens onlangs een boeiend historisch. nen. De herdruk van de brochure over overzicht van De Dageraad in de periode Mühsam, indertijd vertaald door Henk Eike- 1900-1940. Nabuurs baseert zich met name boom, zal in de eerstvolgende AS over Erich op archiefmateriaal en in die periode uitge- Mühsam aan de orde komen. Zeker aanbe- geven brochures en pamfletten. Uit zijn ro- volen is de herdruk van een in 1948 versche- yaal geïllustreerde studie blijkt nog eens dat nen brochure door het Alexander Berkman de vrijdenkersbeweging tussen de beide we- Aid Fund over de communistische terreur in reldoorlogen politiek-maatschappelijk zeer Bulgarije. Toegevoegd is een informatief arti- actief was en ook (daardoor?) een bloeitijd kel uit 1993. De handleiding voor het neer- doormaakte. slaan van opstanden is bijzonder curieus. Aandacht ook voor een geheel ander jubile- Deze werd in 1932 door de Koninklijke Mili- um. Vooral lezers die zich betrokken voelen taire Academie in Breda uitgebracht als een bij het onderwerp 'armoede' (zie De AS 128) door de ministers van Defensie, Binnen- is de uitgave van een door voormalig AS-re landse zaken en Justitie vastgestelde richt- dacteur Cees Bronsveld verzorgde bundel lijn. Men kan lezen hoe er op militaire wijze ter ere van Gerard Oude Engberink goed en met zware vuurwapens tegen op- nieuws. Oude Engberink nam afscheid van roerlingen moet worden opgetreden. Dat bij 'zijn' sociaal-wetenschappelijke afdeling van het neerslaan van de Jordaanopstand in 1934 de Sociale Dienst in Rotterdam en deze fees- relatief veel doden vielen, valt na lezing be telijke uitgave toont aan hoezeer hij theore- ter te begrijpen. (HR) tisch en praktisch heeft bijgedragen aan Kreszentia Mühsain, De lijdensweg van Erich grotere kennis en inzicht op dat terrein. Mühsain; de Dolle Hond, Amsterdam 2003 Naast een inleiding van Bronsveld bevat de (oorspr. Groningen 1935); 35+11 pag.; 2,17 euro. bundel bijdragen van onder meer Herman Bulgaria, A new Spa in. The Communist Terror Noordegraaf, Aat Brand en Raf Janssen. in Bulgark de Dolle Hond, Amsterdam 2003 (HR) (oorspr. Chicago 1948); 30+8 pag.; 2,17 euro. Jo Nabuurs, Vrijdenkers in verzuild Nederland. Handleiding voor het beteugelen van woelingen; De Dageraad 1990-1940. Een bronnenstudie; Hik. de Dolle Hond, Amsterdam 2003 (oorspr. Breda manistisch Archief Utrecht 2003; 184 pag.; 9,50 1932); 79 pag.; 2,67 euro. euro (te bestellen via 030-2399164 of 2390197). (De prijzen zijn inclusief verzendkosten. De Dol- Cees Bronsveld (red), Gerard Oude Engberink - le Hond is te bereiken via Bollox, le Schinkel- annoedeonderzoeker tussen wetenschap en poli- straat 14-16, 1075 TX Amsterdam.) tiek; SoZaWe/SWA Rotterdam 2001; 231 pag.; 18 euro (te bestellen via 010-2435245).

KORTE BERICHTEN " De jaarlijkse Anton Constandse lezing wordt gehouden op 13 september 2003 in het HV- gebouw, Pieter de Hooc.hweg 110 in Rotterdam (nabij metrostation Coolhaven). Spreker is Siebe Thissen over vrijdenkers en spinozisten rond 1900. Aanvang: 14.30 uur. *Bakoeninkenner Wolfgang Eckhardt ([email protected] ) in Berlijn vraagt donaties/spon- sors om zijn recente studies bij Karin Kramer Verlag te kunnen uitgeven. Wie helpen? Zijn huisadres: Hohenzollerridamin 194, 10717 Berlijn, Duitsland.

60 Tiende Jaarboek Anarchisme/De AS 142 Beste lezer(es), * De laatste jaren kende De AS een zomers dubbelnummer, waarbij het Jaarboek gecombineerd werd met een themanummer. Ditmaal brengen we een apart Tiende Jaarboek Anarchisme en zal in oktober nummer 143 verschijnen dat gewijd is aan de Duitse anarchist Erich Mühsam. * In de reeks eigen uitgaven van De AS verscheen een nieuwe brochure. In Het onbegrepen anarchisme gaat Hans Ramaer in op gangbare misverstanden die een goed begrip van het anarchisme verhinderen. Deze 12 pagina's tellende uitgave kost indusief verzendkosten slechts 1,25 euro. Meer informatie elders in dit katern. * Zoals eerder gemeld viert De AS op 8 november aanstaande het 30-jarig bestaan met een middagprogramma tijdens de Vijfde Anarchistische Boekenmarkt, die wordt gehouden in Parnassos, Kruisstraat 201, Utrecht. Het feestje met onder meer een talkshow is vrij toegankelijk. In het komende nummer meer nieuws over dit middagprogramma. * Nog steeds hebben een aantal lezers het abonnementsgeld voor 2003 niet vol- daan. We vragen dit per omgaande te doen. Ook moeten we weer aandacht vragen voor het Steunfonds De AS. Zonder uw extra donaties kunnen we dit tijdschrift niet (blijven) uitgeven. Stort uw bijdrage op postgironturuner 4460315 van De AS in Moerkapelle. * Alle afleveringen van De AS (deels originele uitgaven, deels herdrukt) zijn tegen gereduceerde prijzen leverbaar. De nummers zijn afzonderlijk te bestellen (zie elders in dit infokatern) maar zijn nog goedkoper als gebruik wordt gemaakt van een of meer van onderstaande aanbiedingen. AANBIEDING 1: dit pakket inclusief verzendkosten omvat alle tot nog toe verschenen nummers (origineel dan wel herdruk) plus het in 1994 apart verschenen Eerste Jaarboek Anarchisme alsmede de onmisbare Bibliografie van 26 jaargangen van De AS voor 95 euro. AANBIEDING 2: voor 36 euro (inclusief verzendkosten) sturen we alle nog leverbare originele nummers van De AS (zie het overzicht elders in dit infokatern). AANBIEDING 3: met uitzondering van het Eerste Jaarboek Anarchisme en de Bibliografie sturen we alle 19 boeken en brochures die De AS inmiddels heeft uitgebracht (zie het overzicht van de Reprintreeks en de Overige Uitgaven elders in dit infokatern) inclusief verzendkosten toe voor 42 euro. AANBIEDING 4: alle uitgaven zoals genoemd in aanbieding 3 plus het Eerste Jaarboek Anarchisme en de Bibliografie indusief verzendkosten voor slechts 49 euro. Vanzelfsprekend gelden alle aanbiedingen voor zolang de voorraad strekt Bestel- len via postbanknummer 4460315 van De AS, postbus 43, 2750 AA Moerkapelle met vermelding van de gewenste aanbieding(en).

Redactie en administratie De AS LOSSE EXEMPLAREN Zolang de voorraad strekt zijn tegen gereduceerdeprijs losse exemplaren verkrijgbaar van een poot aantal eerder verschenen aflevenngen van De AS. Men kan deze nummers bestellen door storting/overmaking van 2 euro per exemplaar (indusief verzendkosten) op postgiro 4460315 van De AS, postbus 43,2750 AA Moerkapelle. In verband met de verzendkosten moet voor tenminste 6 euro besteld worden! Leverbaar zijn de volgende afleveringen: nr. 38 (Bedrog van het kapitaal), nr. 41 (Gezondheidszorg), nr. 42/43 (Proudhon), nr. 44/45 (Onkruit & Antimilitarisme), nr. 46 (USA), nr. 47 (Geweld), nr. 55/56 (Politieke vorming), nr. 59/60 (Anarchistische perspectieven), nr. 61 (Marx), nr. 64 (De crisis), nr. 65 (Nationalisme & bevrij- dingsbewegingen), nr. 66 (Een libertaire staat?), nr. 67 (Arbeidsethos), nr. 68 (Anar- chisme & utopie), nr. 69 (Nieuwe sociale bewegingen), rit 70 (Clara VVichmann), nr. 71 (Staatskunst of straatcultuur), rit 72 (Eigendom), nr. 73 (Technologie), nr. 74 (Spanje 1936-1986), nr. 75 (Macht), nr. 77 (De verwording van rechts), nr. 78 (Max Stime r 79 (Musica Anarchica), nr. 80 (Berlijn), nr. 81 (Onderdak), nr. 82 (Tegenethiek), nr.), 84nr. (Oost-Europa), nr. 86 (Literatuur), nr. 87 (Domela Nieuwenhuis), nr. 88 (De staat van de ecologie), nr. 89 (Onder anarchisten), nr. 90 (De verlokking van rechts), nr. 91 (Murray Bookchin), nr. 92 (Menselijke natuur en anarchisme), nr. 93 (Stad, straat, federatie), nr. 94 (Het labyrint van de vrijheid), nr. 95 (Christen-anarchisme), nr. 96 (Buitenstaanders over anarchisme), nr. 97 (Israël), nr. 98 (Transport), nr. 99 (Sarajevo), nr. 100 (Beeldvorming), nr. 101 (Media), nr. 102 (Nederland immigratieland), nr. 103 (William Godwin), nr. 104/105 (België), nr. 106 (Economie), nr. 107 (Politiek), nr. 111 (Voorheen Sovjetunie), nr. 113 (Gustav Landauer), nr. 114 (Poëzie als ordeverstoring), nr. 115 (Latijns Amerika), nr. 117 (Domela als internationaleflguur), rit 118 (Italië), nr. 121 (Leren), rit 124 (Dieren), nr. 125 (Disdplinering), nr. 128 (Armoede), nr. 129 (Frankrijk), nr. 132 (Afrika), nr. 133 (Tedm@), nr. 136 (Tolerantie), nr. 137 (Globaal), nr. 140 (Dood), nr. 141 (Boeken). Sommige originele afleveringen, met name dubbelnummers, kosten 4 euro per stuk. Het betreft: nr. 109/110 (De bevrijding van het anarchisme), nr. 112 (Tweede Jaarboek Anarchisme), nr. 116 (Derde Jaarboek Anarchisme), nr. 119/120 (Vierde jaarboek Anar- chisme), nr. 122/123 (Vijfde jaarboek Anarchisme), nr. 126/127 (Zesde Jaarboek Anar- chisme/Anarchisme in Nederland), m. 130/131 (Zevendejaarboek Anarchisme/ Land- bouw), nr. 134/135 (Achtste Jaarboek Anarchisme/Guy Debord en het situationisme), nr. 138/139 (Negende jaarboek Anarchisme/De verloedering van het landschap). Alle inmiddels uitverkodite afleveringen van De AS zijn overigens herdrukt. Deze kosten zonder uitzondering 2 euro per exemplaar. Het gaat om de volgende afleveringen: nr. 1 (Syndicalisme), nr. 2 (Marxismekritiek), nr. 3 (Anarchisme vandaag), nr. 4 (Vrouwen- bevrijding), nr. 5 (Zelfbeheer), nr. 6 (Registratie), nr. 7 (Energie), nr. 8 (Anarchisme & parlement), nr. 9/10 (Onderwijs, opvoeding, misvorming), nr. 11 (De vakbeweging in de 'crisis), nr. 12 (De Grote Depressie), nr. 13 (Terrorisme), nr. 14 (Godsdienst), nr. 15/16 (Fasdsme), nr. 17 (Misdaad en straf, met teksten van Clara Wichmarm), nr. 18 (Arthur Lehning), nr. 19 (Antimilitarisme), nr. 20 (Monarchieen Oranje), nr. 21/22 (Bakoenin), nr. 23 (Duitsland), nr. 24 (Anarchisme), nr. 25 (Organisatie), nr. 26 (Kiezen of delen), g nr. 27 (Bouwen r wonen), nr. 28 (Kropotkin), nr. 29/30 (Veiligheid), nr. 31 (Milieu macht), nr. 32 (Ontwikkelingshulp?), nr. 33/34 (Sexualiteit), nr. 35 (Anarchisten en deSt staat), nr. 36 (Europa), nr. 37 (Anarchisme en wetenschap), nr. 39/40 (Anton Constand- se en het anarchisme), nr. 48 (Kunst & Anarchie), nr.49 (Stembiljet of sociale aktie), nr. 50/51/52 (Anarchisme over de grenzen), nr. 53 (De Staat van verzorging), nr. 54 (Schijnanarchisme), nr. 57 (Tolstoj), nr. 58 (Coöperaties en collectieven), nr. 62 (Bart de Ligt), nr. 63 (Anarchie & avantgarrle), nr. 76 (De sociocratie van Kees Boeke), nr. 83 (Provo), nr. 85 (Anarcha-feminisme), rit 108 (Wim van Dooren — filosoof, humanist, anarchist). Ook voor deze herdrukte afleveringen geldt dat in verband met de verzendkosten voor tenminste 6 euro besteld moet worden. REPRINT REEKS De AS brengt naast het tijdschrift een serie reprints van (oudere) anarchistische pamfletten en brochures. In deze reprint-reeks van (soms curieuze) geschriften zijn tot nog toe verschenen: - Anton Constandse, Anarchisme; een uit 1930 daterende, 14 p. omvattende beschouwing die bij Constandse's eigen uitgeverij de Albatros verscheen (001); - R. Tarruninga, Theorie en praktijk van het nemen; een begin deze eeuw door de schrijver in eigen beheer uitgegeven brochure van 16 p., waarin het neem- en eetrecht wordt verdedigd (002); - Henk Eikeboom, De anarchist en hei huwelijk; een 24p. tellende, in 1921 bij Libertas (de drukkerij van Rijnders' Vrije Socialist) verschenen betoog van Henk Eikeboom dat veel stof deed opwaaien. Clara Wichmann sabelde Eikebooms pleidooi voor 'Stirne- riaanse lustbeleving' fijntjes neer (003); - Anton Constandse, Heinrich Heine als dichter en denker; een uit 1928 daterende, 48p. tellende brochure van Constandse, opgenomen in de bundel Groote Persoonlijkheden, een uitgave van Orion (1928) die sindsdien nooit herdrukt is (004); - J. Becleaux en K.A. Fraanje, 1951 verscheen bij Het Rode BoekRhapsoden, te Rotterdam. zangen Metin modern een inleiding gewaad; vaneen B. bundel Damme. die 64in p. (bestelnummer: 005); - Simon Radius, Proudhon over kerk en samenleving; verschenen essay. 42p. (bestelnummer: 006); een in 1981 bij de Vrije Gedachte -Piet Kooijman, Heden, verleden en toekomst in zakformaat; voor het eerst verschenen brochure over de voorhoedefunctieeen van reprint de gedeklasseerden van de in 1935 ('neem en eet'), aangevuld met een herdruk van het artikel arbeidersbeweging uit datzelfde jaar en een biografische schets vanDe Piet vooruitzichten Kooijman door der Hans Ramaer. '18p. (bestelnr.: 007); - Spanje 1936-1966. Een '17p. tellende geïllustreerde special van het anarchistisch tijdschrift De Vrije (juli 1966) met een interview met een oud-Spanjestrijder en verder bijdragen van o.a. Rudolf dejong, Jose Peirats, Hem Day en Victor Garcia (bestelnr.: 008). Deze reprints kan men franco per post ontvangen door storting/ overmaking op postgirorekening 4460315 van De AS in Moerkapelle met vermelding van bestelnummer(s). De prijs bedraagt 3 euro per exemplaar. Let op: de bestelnummers 001, 002 en 003 zijn uitsluitend verkrijgbaar in één pakket, waarvoor de standaardprijs van 3 euro geldt.

OVERIGE UITGAVEN Behalve de reprint-reeks levert De AS diverse andere eigen uitgaven, zowel herdruk- ken als originele uitgaven. Deze boeken en brochures zijn te bestellen door storting/overmaking op postgirorekening 4460315 van De AS te Moerkapelle. De prijzen zijn indusief verzendkosten. Bibliografie De AS , jaargangen 1972-1998; 105 p.; 6,90 euro. Paul Eltzbacher, Anarchisme; herdruk in paperback van de Nederlandse vertaling uit 1903; 293p.; 13,90 euro. Eerste jaarboek Anarchisme; in 1994 verschenen als aparte uitgave; 151 p.; 5,90 euro. HansRamaer, Het onbegrepen anarrh isme 'De Ideologieën' (Studium Generale, UtrechtTekst 1994); van een 12 lezingp.; 1,25 opgenomen euro. in debundel Hans Ramaer, Het individualisme van Anton Constandse. Constandselezing (1994) voor De Vrije Gedachte in broduirevonn;Tekst van 22p.; de achtste 1,90 euro. Anton Anton Constandse, De zelfvernietiging van het protestantisme, verschenen kritische beschouwing van de godsdienst; herdrukeen oorspronkelijkin paperback; inVIII 1926 + 120 pag.; 6,90 euro. Anton Constandse, De ellende der religie; herdruk brochure uit 1923; 20 p.; 1,25 euro. Anton Constandse, God is het kwaad; herdruk brochure uit 1924; 31 p.; 1,90 euro. Anton Constandse, Kan er een God zijn?; herdruk brochure uit 1927; 16 p.; 1,25 euro. AntonConstandse Godsdienst is opium voorhet volg herdrukbrochure uit 1929; 15 p.; 1,25 euro. Anton Constandse, Nederland, Goden 0 runje, herdruk vanbrochureuit 1932; 15p.; 1,25 euro. Jos van Veen, De carrière der zeven Oranjes in de Nederlandsche gewesten 15111795; oorspronkelijk in 1929 (?) door Gerhard Rijnders (Bibliotheek voor Ontspanning en Ontwikkeling te Zandvoort) uitgegeven kritische geschiedschrijving; herdruk in paperback; 190p.; 9,50 euro. Invullen en in gefrankeerde enveloppe opsturen naar adm. De AS, pb 43,2750 AA Moerkapelle

• Ik word abonnee en stort een bedrag van 9,00 van De AS in Moerkapelle voor de nog in 2003euro te verschijnen op postbank nummers. 4460315 • Ik geef een jaarabonnement op De AS cadeau aan: Naam- Adres- Plaats/postcode: ...... Dit cadeau-abonnement betreft jaargang 2003.1k betaal daarvoor 18,90 euro via postbank 4460315 van De AS te Moerkapelle. Nieuwe abonnees, alsmede degenen die een cadeau-abo geven, ontvangen gratis een reprint van oude anarchistische brochures (zie hierboven), naar keuze 001-003, 004, 005, 006, 0070f 008. Naam...... Adres...... Plaats/postcode: ...... Ik kies reprint ...... Datum: ...... Handtekening...... Door socialisten en communiste:3 ~dt*. Door de faclitan vermoord.