Martin Smit EEN FRANSMAN UIT FRIESLAND: ALEXANDER COHEN ALEXANDER Redactioneel Ronald Spoor ALEXANDER COHEN Een portret COHEN

Alexander Cohen WEG MET GORILLA! AS de Ronald Spoor DE STRAATLUCHT VAN MULTATULI Alexander Cohen en Multatuli Alexander Cohen BRIEF AAN WILHELM SPOHR OVER MULTATULI Ronald Spoor GEEN SPOTBLAD, MAAR EEN BIJTBLAD De Paradox (1897-1898) van Alexander Cohen Ronald Spoor ZEG MAAR, DAT IK IN VLADIVOSTOK ZIT Alexander Cohen en zijn internationale literaire en politieke contacten 175– Alexander Cohen BRIEF AAN FÉLIX FÉNÉON Alexander Cohen Alexander Simon Carmiggelt REBEL Martin Smit ZOEKEN NAAR HET PARADIJS Alexander Cohen en de Action Française Albert de Jong OP BEZOEK BIJ ALEXANDER EN KAYA Rudolf de Jong BIJ ALEXANDER EN KAYA Thom Holterman UIT HET LAND VAN PROUDHON 16 Boudewijn Chorus STERKE VERHALEN 8 André de Raaij DUBBELE BOTERHAM MET KAAS 1 Hans Ramaer HARD RAIN 15 Rymke Wiersma e.a. BOEKBESPREKINGEN

Prijs van dit nummer – 8,- euro DE AS 175 de AS anarchistisch tijdschrift

39ste jaargang, nummer 175, najaar 2011. De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van Stichting de AS, Moerkapelle. ISSN-nummer 0920-3257. Bestelling: door storting op rekeningnummer 4460315 ten name van de AS in Moerkapelle. Jaarabonnement: 20,- euro; buiten Nederland 26,- euro. Druk: BGS, Schiedam. Opmaak: Atalanta, Utrecht. Adreswijzigingen: per post of per e-mail ([email protected]). Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aan­ gegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd. Adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle; [email protected] Redactie: Boudewijn Chorus, Marius de Geus, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de Jong, Jaap van der Laan, Wim de Lobel, André de Raaij, Hans Ramaer (eindredacteur), Martin Smit, Rymke Wiersma, Hanneke Willemse. Verder werkten mee: Ronald Spoor (gastredacteur), Evert van der Tuin, Weia Reinboud. Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin of daardoor redactionele standpunten worden weergegeven. Internet: http://tijdschriftdeas.wordpress.com/ Bestellingen: [email protected]

EEN FRANSMAN UIT FRIESLAND: ALEXANDER COHEN Redactioneel Dit jaar is het vijftig jaar geleden dat Alexander Cohen overleed. Alexander Cohen (1864- 1961) was anarchist, individualist, journalist, commentator, en later een overtuigd monar- chist. In zijn autobiografische boeken, met de intrigerende titels In opstand (1932) en Van anarchist tot monarchist (1936), beschrijft Cohen onder meer zijn jeugd in Leeuwarden, zijn keuze voor het anarchisme, zijn werk voor Recht voor Allen van Domela Nieuwenhuis, zijn verblijf onder anarchisten in Parijs en Londen, zijn werk als journalist en zijn latere politieke verschuiving naar aanhanger van een ultrarechtse monarchistische stroming in Frankrijk. Cohen werd in Friesland geboren, maar eenmaal in Frankrijk voelde hij zich op en top Fransman. Hoe die verandering van gevoelens tot stand kwam, beschrijft hij eveneens in zijn boeken. Het is natuurlijk makkelijk Cohen achteraf neer te sabelen als een anarchist die het anarchis- me achter zich liet en koos voor een tegengestelde politieke stroming, maar daarmee zou zijn rol in de (internationale) anarchistische beweging van rond 1890, teniet worden gedaan. Zijn politieke verschuiving mag dan voor anarchisten vroeger en nu, misschien onbegrijpe- lijk en onverklaarbaar lijken, het is geen reden waarom die rol nu niet eens belicht zou kun- nen worden.

de AS 175 – Alexander Cohen 1 Dit nummer past dan ook in de lange schikking, waarin hij aandacht besteedt traditie die de AS heeft met nummers aan de rol die Cohen vervulde bij de Alexander Cohen over anarchisten die in de geschiedenis promotie van Multatuli in Frankrijk en van de beweging een belangrijke of op Cohens internationale anarchistische en Een portret zijn minst een opmerkelijke rol hebben literaire contacten. Verder zorgde hij gespeeld. voor twee niet eerder gepubliceerde Ronald Spoor Naast een biografisch portret van brieven van Alexander Cohen en ver- Alexander Cohen, is diens bij vlagen hi- zorgde hij daarbij de toelichting. Voor al Jozef Alexander Cohen (roepnaam: Sandro), anarchist, later monarchist, werd geboren in larische verdedigingsrede na zijn arres- deze bijdragen zijn wij hem zeer erken- Leeuwarden op 27 september 1864 en overleed te Toulon (Frankrijk) op 1 november 1961. tatie voor majesteitsschennis, opgeno- telijk. Hij was de zoon van Aron Heiman Cohen Jzn, winkelier, en Sara Jacobs. Op 15 augustus men en wordt aandacht besteed aan di- 1893 ging hij samenwonen met Elisa Germaine (Kaya) Batut, modenaaister, met wie hij op verse aspecten van zijn persoon en werk, Aandacht voor de persoon Alexander 23 maart 1918 in het huwelijk trad. Hun relatie bleef kinderloos. Op 11 november 1907 werd niet op biografisch-chronologische Cohen betekent ook dat diens eerder ge- Cohen tot Fransman genaturaliseerd. Hij schreef onder de pseudoniemen Démophile, wijze, maar meer thematisch gericht. noemde politieke verschuiving, een toe- Demophilos, Demophilus, Kaya en Souvarine. Ronald Spoor, als geen ander kenner lichting behoort te hebben. In het artikel van het werk van Cohen, samensteller Zoeken naar het paradijs, wordt daarop Alles zat mee om Cohen rebels en tegen- het KNIL. Kort voor zijn meerderjarig- van Uiterst links (1980) – een keuze uit uitgebreid ingegaan. draads te maken: zijn intelligentie, een heid vertrok hij uit het ouderlijk huis in het vroege werk van Cohen – en minuti- Als samensteller van dit nummer gaat autoritaire vader, een geliefde jongge- Leeuwarden naar Den Haag, toen één eus bezorger van de correspondentie mijn dank ook uit naar Thijs Wierema, storven moeder, zijn mislukking op de van de politieke centra van de socialisti- van Cohen in Brieven 1888-1961 (1997), die mij liet bladeren in zijn archiefmap Hoogere Burgerschool en zijn vele mis- sche beweging. Hij werd er corrector fungeerde voor dit nummer als gastre- Alexander Cohen en die enkele waarde- lukte ambachten. Een kort verblijf in van F. Domela Nieuwenhuis’ blad Recht dacteur. In het artikel Geen spotblad maar volle tips gaf. Pruisen legde een stevige voedingsbo- voor Allen, en spoedig ook medewerker. een bijtblad beschrijft Ronald Spoor Dank gaat ook uit naar Frank Carmiggelt, dem voor een levenslange haat tegen Cohen was nog geen vier dagen in Den Cohens nooit herdrukte eenmanstijd- die toestemming gaf een column van het autoritaire Duitsland. Het sluitstuk Haag, toen hij de impopulaire koning schrift De Paradox. Bovendien stelde hij zijn vader Simon Carmiggelt over van zijn anti-autoritaire opvoeding Willem III – een driftige en onhandelba- voor dit nummer van de AS ruimhartig Alexander Cohen, in dit nummer te her- vormde een vijfjarig verblijf tussen 1882 re Romanov, die bij uitstek autoritair een tweetal niet eerder verschenen arti- drukken. en 1887 in het Koninklijk Nederlandsch- was – voor gorilla uitmaakte. Dat kwam kelen van zijn hand over Cohen, ter be- Martin Smit Indisch Leger (KNIL). Wegens kleine hem in november 1887 op een half jaar vergrijpen tegen de krijgstucht – smake- gevangenisstraf te staan wegens majes- lijk beschreven in zijn herinneringen – teitsschennis. Met Domela Nieuwen­ bracht Cohen drie van deze vijf jaren in huis, die eind augustus 1887 werd vrij- VAN EN OVER ALEXANDER COHEN militaire gevangenissen door. Hij was gelaten, kreeg hij een bijzondere band. Omdat er geen biografie van Alexander Cohen bestaat, blijft zijn autobiografische werk de door zijn afgebroken opleiding autodi- Domela Nieuwenhuis was geïmponeerd voornaamste bron voor kennis van zijn leven en werk: Alexander Cohen, In opstand, Amsterdam dact. In de gevangenis ging hij Multatuli door het revolutionaire vuur, de onaf- 1932; Alexander Cohen, Van anarchist tot monarchist, Amsterdam 1936, en natuurlijk Alexander lezen, waardoor hij levend Nederlands hankelijkheid en humor van Cohen. Cohen, Brieven 1888-1961, Amsterdam 1997, bezorgd door Ronald Spoor. De uitgaven: Alexander Cohen, Uiterst links, Amsterdam 1980, en Alexander Cohen, Uiterst rechts, leerde schrijven. Hun vriendschap bleef tot de dood van Amsterdam 1981, bieden een keuze uit zijn journalistieke werk. Zijn eenmanstijdschrift De Cohen begon zijn publicitaire loopbaan Domela in 1919 bestaan. Paradox is nooit herdrukt. Journalistiek werk van Cohen is ook gepubliceerd in Uitingen van een in het Groninger Weekblad: radicale cou- Door zijn felle artikelen in Recht voor reactionair, Baarn 1929, en in Een andersdenkende, Amsterdam 1959, bezorgd door Max Nord. rant voor Nederland, in 1887 met een ze- Allen, zijn opruiende toespraken in het De artikelen over Cohen in dit nummer van de AS bieden vele verwijzigingen naar bronnen van en over Cohen. vendelige serie ‘Naar Indië’, waarin hij Haagse Walhalla en de publicatie van Aparte vermelding verdient de website http://flandres-hollande.hautetfort.com/ (Franstalig), een boekje opendeed over de toestan- geheime bescheiden uit zijn strafdossier waarop gedetailleerd wordt ingegaan op de literaire en culturele connecties tussen Nederland, den in het koloniale leger. Cohen was maakte Cohen zich gehaat bij de autori- Vlaanderen en Frankrijk en waarop onder andere aan auteurs als Multatuli en Slauerhoff uit- toen al op en top polemist en memoria- teiten. Zijn met Souvarine ondertekende gebreid aandacht wordt besteed. Het interculturele netwerk wat Cohen tot stand bracht, krijgt daarop volop aandacht. (MS) list. Hij deed een felle aanval op de rege- artikel ‘Een ontboezeming’ van 23 maart ringspropaganda voor dienstneming in 1888, een klassieke aanval op de heer-

2 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 3 sende klasse, deed de emmer overlopen. Londen (1893-1896), noch in Nederland opdracht voor een vergelijkend onder- een boerderijtje in Courcelles-Tréloup Domela Nieuwenhuis gaf zijn naam (1896-1899) kon hij aarden. Zijn armoe zoek in Indo-China en Nederlands Oost- aan de Marne aangeschaft. In mei 1918 prijs aan de justitie, maar waarschuwde was groot. Indië op het gebied van inlands onder- werd dit bij een laatste Duitse actie to- Cohen eerst, zodat hij tijdig naar Gent In Londen was hij bijna net zo ongeluk- wijs en de geneeskundige dienst. Met taal verwoest. Niet zonder ruzies met de kon uitwijken. Daar vond hij tijdelijk kig als later in de gevangenis in enig genoegen bezocht hij zijn oude ge- plaatselijke bevolking vertrok hij in 1924 werk bij de socialistische krant Vooruit. Amsterdam, waar hij alsnog zijn gevan- vangenissen. Met Het Nieuws van den naar Marly-le-Roi, ten westen van Parijs. Door toedoen van de Nederlandse rege- genisstraf wegens majesteitsschennis Dag van Nederlandsch-Indië en het Daar bundelde hij zijn Telegraaf-artikelen ring werd Cohen uit België gezet. Hij uitzat, hoewel Willem III al zes jaar Soerabaiasch-Handelsblad maakte hij af- als Uitingen van een reactionnair (1896- koos voor uitzetting naar Frankrijk. dood was. Hij weigerde de koningin-re- spraken voor bijdragen uit Parijs. Na 1899) (Baarn 1929) en schreef hij het eer- gentes gratie te vragen, zoals hem te zijn terugkeer verwierf hij in september ste deel van zijn herinneringen In op- individualist verstaan was gegeven. 1905 het Parijse correspondentschap stand (Amsterdam 1932, 1960). In mei 1888 kwam Cohen aan in Parijs, In Londen werkte hij aan The Torch of van het onafhankelijke en moderne dag- In 1932 trok Cohen naar het Zuiden. Bij waar vijf arme en gelukkige jaren be- Anarchy mee. Voor Domela Nieuwen­ blad De Telegraaf. Toulon kocht hij een huisje, dat hij met gonnen. Hij maakte tussen anarchisten, huis tolkte hij op het congres van de Cohen was een alert journalist, voorzien enige zelfspot Clos du Hérisson (De bohémiens en avantgardekunstenaars Socia­listische Internationale. Na zijn van een goede pen en de nodige contac- egelhof) noemde. In het zuiden was het zijn tweede leerperiode door. Met zijn vrijlating gaf hij in Den Haag zijn op ten. Bij een perscampagne in 1905 voor leven nog goedkoper. Voor een staar- ‘Parijsche brieven’ in Recht voor Allen en Multatuli geïnspireerde blaadje De vrijlating van Domela Nieuwenhuis uit operatie ging hij in 1934 naar het vertalingen van geschriften van Domela Paradox (20 afleveringen 1897-1898) uit. een Duitse gevangenis sloot hij vriend- Ooglijdersgasthuis te Utrecht, waar hij Nieuwenhuis in het Frans kon hij zijn Zijn Londense ervaringen en vooral zijn schap met de later pro-communistische Leo Gestel leerde kennen, die Van anar- hoofd niet boven water houden. Soms eenzame opsluiting in de Amsterdamse journalist H.P.L. Wiessing. Ondanks chist tot monarchist (Amsterdam 1936, moest hij zijn wasgoed belenen. Domela gevangenissen boden Cohen gelegen- felle politieke botsingen met de fervent 1961) voor hem illustreerde. De publica- Nieuwenhuis kreeg hij mee in anarchis- heid na te denken over zijn politieke po- anti-communistische Cohen bleef hun tie van dit tweede deel van zijn herinne- tische richting. Cohen voerde opnieuw sitie. vriendschap tot aan de dood van ringen werd door Menno ter Braak en het woord – in het Maison du Peuple – Hij nam afscheid van het anarchisme en Wiessing intact. Jan Engelman begroet. Met Kaya leefde nu tegen de koloniale politiek van koos voor een individualistische opstel- Kenmerkend voor zijn heftig karakter Cohen van hun tuin en zijn schrale in- Frankrijk, waarbij hij liet blijken zich al ling, waarbij hij aanvankelijk nog de was een persrel in de jaren 1911-1912 komsten uit artikelen. volledig Fransman te voelen. Zijn in ja- anarchisten verdedigde als zij aangeval- met als aanleiding een plagerige opmer- Ondertussen schoof hij verder door in nuari 1890 ingediend verzoek om len werden. Deze ontwikkeling valt in king van Cohen in De Telegraaf over de het politieke spectrum: van uiterst links Fransman te worden, werd echter niet zijn brieven en in De Paradox te volgen. saaie en humorloze stijl van Hankes (het anarchisme 1887-1896), via het niet- gehonoreerd. Behalve Domela Nieuwen­ In 1899 keerde hij min of meer illegaal Drielsma, de deftige correspondent van socialistische midden (1900-1932) tot ui- huis vertaalde hij Multatuli en Gerhardt terug naar Parijs. Kaya had via zijn uit- de Nieuwe Rotterdamsche Courant in terst rechts (Action Française 1932-1961). Hauptmann in het Frans en Emile Zola stekende contacten op de hoogste poli- Parijs. Een anoniem briefje tegen Cohen, Als Jood moest Cohen – die wel aanhan- in het Nederlands. tieke niveaus zijn terugkeer bewerkstel- dat vermoedelijk door Drielsma ge- ger, maar als genaturaliseerd Fransman In een anarchistisch eethuisje leerde hij ligd. In 1902 trad hij als tweede redac- schreven was, zorgde voor twee jaar op- geen lid kon zijn van de Action Française zijn levensgezellin Kaya Batut kennen, teur buitenland in dienst van het bur- winding in de buitenlandse pers te Parijs – van de Vichy-regering zijn huisje ver- een temperamentvolle vrouw uit de gerlijk dagblad Le Figaro. Hij werkte en in de vaderlandse journalistiek. kopen. Hij kreeg een lijfrente ervoor in Auvergne. Hun relatie zou achtenzestig mee aan het avantgarde blad La Revue Cohen bleef tot september 1917 corres- de plaats en een levenslang woonrecht. jaar duren. Cohens anarchisme en zijn Blanche, en verzorgde enige tijd in de pondent en was daarna nog vijf jaar me- Zijn huisje werd tegen het eind van de vele contacten met buitenlanders kwa- Mercure de France de rubriek ‘Neder­ dewerker, steeds door H.M.C. Holdert, oorlog bij een bombardement getroffen. men hem ondanks protesten van Zola in landsche letteren’. eigenaar van De Telegraaf, beschermd Na de bevrijding van Frankrijk leden de december 1893 op uitzetting naar tegen redactionele ingrepen in zijn tek- Cohens honger als gevolg van de voort- Londen te staan, nadat een anarchisti- De Telegraaf sten. hollende geldontwaarding. Uit Amerika sche (rook)bomaanslag op de Franse Via zijn contact met journalist en latere zond de oude anarchist Rudolf Rocker Nationale Vergadering was gepleegd. Er kabinetsmedewerker Henri de Jouvenel De egelhof voedselpaketten. In 1948 nam W. van volgden zes jaar ballingschap. Noch in kreeg hij in 1904 een Franse regerings- Vanwege de goedkoopte had hij zich Ravesteyn, gevolgd door Henk Kuijper,

4 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 5 letterkunde der Nederlanden, deel IX), s’ Hertogenbosch (1951) 400; S. Carmiggelt, ‘Kronkel’ in: Het deze taak over. Cohen bleef om den van Simon Carmiggelt in Het Parool in Parool, 1.6.1954; R.J. Zoethout, ‘Alexander Cohen negentig jaar’ in: De Groene Amsterdammer, brode en omdat hij het niet laten kon, 1954, gevolgd door een eenmalig ere- 25.9.1954; J. Gans, ‘Alexander Cohen negentig jaar’ in: Haagse Post, 2.10.1954; Het Parool, 5.9.1957 schrijven voor Nederlandse bladen. geld van het Ministerie van Onderwijs, met correctie door P.J. Meertens in: Mededelingenblad, nr. 18, december 1960, 13; V. van Vriesland, Kunsten en Wetenschappen in 1956. ‘Een ophakker’ in: Onderzoek en vertoog. Deel 1 (Amsterdam 1958) 375-377; W. van Ravesteyn, ‘De Ook de Nederlandse literatuur bleef hij Zijn laatste polemische pamflet ver- Paradox: een curiosum’ in: Opstellen door vrienden en collega’s aangeboden aan dr. F.K.H. Kosmann, (‘s Gravenhage 1958) 174-185; H.P.L. Wiessing, Bewegend portret. Levensherinneringen (Amsterdam met een open oog volgen. Hij appreci- scheen in 1959 tegen Victor van 1960) 217-226, 371-373; Nieuwe Rotterdamse Courant, 2.11.1961; Sal de Jong, ‘In memoriam eerde de poëzie van een vijftiger als Vriesland. In dat jaar vond zijn vrouw Alexander Cohen’ in Nieuw Isrealitisch Weekblad, 1961, nr. 10, 3; H.A. Gomperts, De geheime tuin Remco Campert, toen velen deze nog af- de dood, toen zij hem voor een val (Amsterdam 1963) 145-150; Kees Fens, Loodlijnen (Amsterdam 1967) 7-12; J.J. Kalma, ‘Jozef wezen. Ook aan felheid had hij niets in- wilde behoeden. Cohen overleed na Alexander Cohen (1864-1961) Ta fryheit roppen’ in: Dit wienen ek Friezen, deel 4 (Leeuwarden 1971) 114-119; Sj. de Vrij, ‘Alexander Cohen: een nonconformist bij de gratie gods’ in: De Gelderlander, geboet. Zijn anti-communisme bleef twee moeilijke jaren in 1961, het jaar 14.11.1973; R. Spoor, ‘Ter Braak en Alexander Cohen: voorkeur voor het egotisme’ in: Tirade, janu- even sterk als vroeger. Een nieuwe golf waarin zijn herinneringen opnieuw wer- ari-februari 1974, 104-113; E. Kummer, R. Spoor, ‘Vijf brieven van Alexander Cohen’ in: Tirade, ja- van erkenning volgde na een ‘Kronkel’ den gepubliceerd. nuari 1976, 2-25 (aan F. Domela Nieuwenhuis); E. Kummer, ‘Alexander Cohen als anarchist’ in: Maatstaf, augustus-september 1976, 123-133; R. Nieuwenhuis, Oost-indische spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië geschreven hebben vanaf de eerste jaren der Compagnie tot op heden (Amsterdam 1978), 169-173, 605-606; M. Nord, ‘L’ amour d’ Alexandre Cohen pour la France’ in Biografisch Woordenboek Socialisme en Arbeidersbeweging in (Dit artikel verscheen eerder in het Septentrion, april 1981, 32-37; R. Spoor, ‘Alexander Cohen in Londen en Den Haag’ in: Maatstaf, mei Nederland , deel 4, IISG, Amsterdam 1990.) 1983, 70-80; M. van Amerongen, ‘Alexander Cohen, Fransman uit overtuiging’ in: De Peperklip, juni 1985, 6-7; R. Spoor, ‘De gevangenisbrieven van Alexander Cohen’ in: M. Campfens, M. Bronnen en Literatuur Schrevel, F. Tichelman (red.), Op een beteren weg (Amsterdam 1985) 126-139; E. van Vugt, De Nederlandse archieven ARCHIEF: Collectie J.A. Cohen in IISG (Amsterdam; vgl. M. Campfens, Nestbevuilers (Amsterdam 1986) 130-133; E.M. Beekman, Fugitive dreams. An anthology of Dutch co- van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis , 2e dr., Amsterdam 1989) en Nederlands lonial literature. Edited, translated with introductions and notes (Amherst 1988), 184-234; R. Spoor, ‘De Letterkundig Museum en Documentatiecentrum (Den Haag). burger en de bohémien. Alexander Cohen en Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1887-1919)’ in: de De Amsterdammer, l’Attaque, La Contemporaine, Publicaties: Behalve de genoemde, artikelen in AS, nr. 89, januari-maart 1990; R. Spoor, ‘Cohen en Wiessing: vakbroeders, vrienden en politieke Revue Illustrée, Ons Eigen Tijdschrift, Eindhovensch Dagblad, l’Endehors, Entretiens Politiques et vijanden’ in Nieuw letterkundig magazijn, juli 1991, 14-21; J. Meyers Domela, een hemel op aarde Littéraires, Le Figaro, De Groene Amsterdammer, Groninger Weekblad, Den Gulden Winckel, Haagse Post, (Amsterdam 1993), 246-249; A. Maclaren, The trials of masculinity: policing sexual boundaries 1870- Mandril, Mercure de France, Morgenrood, De Nieuwe Eeuw, De Nieuwe Gids, Nieuws van den Dag voor 1930 (Chicago 1997) 81-84; E.M. Beekman, Troubled pleasures. Dutch colonial literature from the East Nederlandsch-Indië, De Paradox, Het Parool, Le Père Peinard, Recht voor Allen, La Révolte, La Revue Indies 1600-1950 (Oxford 1996) 292-323; Rob Hartmans, ‘Een ongeneeslijke opstandeling’ in: De Anarchiste, La Revue Blanche, La Revue Bleue, La Revue d’Evolution, La Société Nouvelle, Soerabajasch- Groene Amsterdammer 15-10-1997; Jan Blokker, ‘Een eeuw in de contramine’ in: de Volkskrant 24-10- Handelsblad, De Telegraaf, Le Temps, The Torch of Anarchy, Vooruit Vrij Nederland De Zaak en ; verder: 1997; Paradijzen van weleer. Koloniale literatuur uit Nederlands-Indië (Amsterdam 1998) 300-330; M. Alexander Cohen, Hankes Drielsma – Plemp van Duiveland Taal en Stijl van een eere- (Amsterdam 1912); Nord, Achterwaarts: memoires (Amsterdam 1998), 225-233; A. Portegies, ‘Le garçon qui ne valut ja- doctor in de Nederlandsche belletrie Geschriften van een andersdenkende. (Eindhoven 1959); Bloemlezing mais rien: la correspondance d’ Alexander Cohen’ in: Septentrion, maart 1999, 77-79; Homme Uiterst links uit zijn werk samengesteld en ingeleid door Max Nord (Amsterdam z.j.); . Journalistiek Wedman, ‘Brieven van Alexander Cohen’ in: Anarchisme in Nederland/Zesde Jaarboek Uiterst rechts werk 1887-1896, bezorgd door Ronald Spoor (Amsterdam 1980); . Journalistiek werk Anarchisme: de AS 126/127 (zomer 1999) 113-115; D. Bos, Waarachtige volksvrienden. De vroege soci- Brieven 1888-1961 1906-1920, bezorgd door Max Nord (Amsterdam 1981); , bezorgd door Ronald alistische beweging in Amsterdam 1848-1894 (Amsterdam 2001); J. Grave, ‘Christus als chemicus: Spoor (Amsterdam 1997). Alexander Cohen, Brieven 1888-1961’ in: Over Multatuli 48 (2002), 52-59; P. Hagen, Journalisten in Morgenrood Geschiedenis der arbeiders- LITERATUUR: ‘Alexander Cohen’ in: , nr. 3, 1894; B. Bymholt, Nederland 1850-2000 (Amsterdam 2002) 236-243; H. Wijfjes, Journalistiek in Nederland 1850-2000. beweging in Nederland , (Amsterdam 1894, herdruk Amsterdam 1976) 470-471, 494-495; ‘Enquête Beroep, cultuur en organisatie (Amsterdam 2004), 102-103; D. Cunin, ‘Alexandre Cohen: les années over de behandeling van politieke misdadigers in Nederlandsche gevangenissen. Inlichtingen van anarchistes (1-7)’, catégorie Alexandre Cohen, Anarchisme Monarchisme in: http://flandres-hollande. De Jonge Gids Van den heer Alexander Cohen’ in: 1897/1898, 699-702; F. Domela Nieuwenhuis, hautetfort.com 09.09.2009 en 13.05.2009; R. Spoor, ‘Sag einfach, dass ich in Wladiwostok bin. christen tot anarchist: gedenkschriften De (Amsterdam 1910) 185, 201-203; ‘Alexander Cohen’ in: Alexander Cohen als Vermittler von fortschrifttlicher Literatur und Politik 1888-1907 in den Hollandsche Revue Uitingen van , 1921, 952-962; (H.P.L.Wiessing), ’Inleiding’ in: Alexander Cohen, Niederlanden, Deutschland, Frankreich und England’ in: http//flandres-hollande.hautefort.com een reactionnair (1896-1926). Voorafgegaan door een schets van den persoon des schrijvers door een zijner 05.06.2010. vrienden. (Baarn 1929) 9- 22; Hendrik Willem van Loon, ‘Overpeinzingen in de trekschuit tusschen Middelburg en Veere’ in: De Groene Amsterdammer, 1929; R. Everts (ps. van W.A. Kramers), ‘Revolutionnaire reactie: het werk van Alexander Cohen’ in: Den Gulden Winckel, 1930, 152-156; P.J. Molenaar, ‘Een “opstandige” in Stemmen des Tijds, 1931-1932, 501-502; Barbarossa (J.C. Schröder) in: De Groene Amsterdammer; 10.9.1932; R. Everts, ‘Een aarts-rebel’ in Den Gulden Winckel, 1932, 157- 158; P.J. Molenaar, ‘Een opstandige’ in: Stemmen des Tijds, 1937, 480-487; W. van Ravesteyn, ‘Een uitmuntend journalist’ in: De Stem, 1937, 1088-1091; J. Greshoff, Het spel der spelen. Causerieën over het boek (New York 1944) 172-188; M. ter Braak, ‘De nonconformist’ in: Verzameld werk. Deel VI (Amsterdam 1950) 357-363; J. Greshoff, ‘Quack, Zilcken, Cohen’ in: Verzameld werk: Grensgebied (Amsterdam 1950) 167-173; W.J.M.A. Asselbergs (ook gepubliceerd onder de naam Anton van Duinkerken), Het tijdperk der vernieuwing van de Noordnederlandse letterkunde, (Geschiedenis van de

6 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 7 hetgeen ik allerminst verwachtte van hebben ‘gekroonde’ Gorilla, dan nog WEG MET GORILLA! die politie, als zijnde bezijden de waar- zoude ik niet strafbaar zijn. heid. Waarom toch zijn de woorden Immers, hoe is het mogelijk te veronder- Alexander Cohen ‘Leve ‘t Socialisme!’ weggelaten en stellen dat met Gorilla, Z.M. de koning (Recht voor Allen 9 (1887) 110 (14 nov.), p. 1-2) waarom voor het door mij zonder eenig der Nederlanden bedoeld is? Zoude niet praedicaat gebezigde ‘Gorilla’, gezet het het Openbaar Ministerie hier voor uw Alexander Cohen werd op 16 september 1887 in Den Haag wegens majesteitsschennis ge- bijvoeglijke naamwoord ‘gekroonde’? achtbaar college als beschuldigde ge- arresteerd. Op het proces dat volgde, voerde Cohen zijn eigen verdediging, die op 14 novem- Mijne heeren, ik doe ‘n beroep op uw daagd moeten zijn omdat ‘t beweert dat ber 1887 door Domela Nieuwenhuis in Recht voor Allen werd afgedrukt. Cohen ging in gehoor, om u te overtuigen hoe onwaar- Z.M. Willem III beleedigd wordt door beroep tegen zijn veroordeling, de tachtiger W.A. Paap verdedigde hem. De verdediging van schijnlijk alleen reeds ter wille der eu­ het woord ‘Gorilla’? Is niet de veronder- Cohen voor zijn rechters was voor de tijdgenoot een nauwelijks verhulde aanval op koning phonie, die bijvoeging van ‘t woordje stelling alleen daarvan, reeds majesteits- Willem III. Deze stond bekend als de waterheld van het Loo vanwege zijn geldingsdrang bij ‘gekroonde’ voor Gorilla is. Ik bid u schennis? Maar het Openbaar Ministerie elke overstroming. De koning was ook berucht om zijn vrouwengeschiedenissen. De schrij- M.H., beproeft het eens dien uitroep te tracht zelfs geen schijn van poging aan ver van het door Cohen genoemde anonieme pamflet Uit het leven van koning Gorilla doen en dadelijk zult ge bemerken, dat te wenden om het bewijs te leveren dat (1887) was S.E.W. Roorda van Eysinga.* Op 7 januari 1888 bekrachtigde het hof het von- deze gecombineerde woorden zich niet deze aanklacht zou wettigen! Het is on- nis van de rechtbank. Cohen werd wegens het roepen van een leus tegen het staatshoofd tot leenen tot ‘n uitroep, die uit den aard gerijmd mij van majesteitsschennis te zes maanden gevangenisstraf veroordeeld. De verdedigingsrede van Cohen wordt hier her- der zaak kort, krachtig en geleidelijk beschuldigen, daar waar niet de minste drukt in de oorspronkelijke spelling en schrijfwijze. (RS) vloeiend moet zijn. beleedigende bedoeling in m’n uitroep Overigens bleek reeds voldoende uit de lag opgesloten. Misschien vraagt ge Indien het noodig is dat ik me behoef te geroepen had: ‘Leve D.N.! Leve ‘t verklaringen der getuigen à décharge, naar ‘t verband tusschen de woorden verdedigen na ‘t reeds door mij aan de Socialisme! Weg met Gorilla!’ waarop dat ik het woordje ‘gekroonde’ volstrekt van dien uitroep onderling. Welnu, edel- getuigen geantwoordde, dan begin ik hij repliceerde: ‘Ja dat heb je ook geroe- niet bezigde. Ook is het opmerkelijk dat achtbare heeren, niets is me aangenamer met te vragen: ‘Is hier het juridisch be- pen en dat zal je niet roepen, ten minste de getuige Aalst, toen het feit voorviel en gemakkelijker tevens, dan u m’n ge- wijs aanwezig?’ en kan daarop stellig niet als de koning voorbijkomt.’ en hij me vroeg ‘wat roep je daar’ en dachtengang in dezen te verklaren. antwoorden: ‘neen!’ Immers wat is het Ik was, zoals gij, edelachtbare heeren, daarop van mij ten antwoord ontving: geval. Ik begaf me op 16 September jl. wel zult begrijpen, zeer verbaasd, daar ‘ik roep “leve D.N.! Leve ‘t Socialisme! Gij weet hoe onlangs den heer Domela naar den Stationsweg alhier, omdat ik ik meende dat in de residentie allen met Weg met Gorilla”‘ verklaarde: ‘Ja, dat Nieuwenhuis verkorting van den duur wist dat Z.M., onze geëerbiedigde ko- evenveel geestdrift bezield waren voor heb je ook geroepen, enz.’ en zich dus der hem aangedane kwelling werd ver- ning, terug zou keeren in Hoogstdeszelfs ons geliefd vorstenhuis, als ik zelf was. toen heel goed bewust was, dat die leend, door de bizondere goedheid van residentie. Daar gekomen, zag ik het ko- Naar aanleiding van dien uitroep maak- woorden en geene andere door mij ge- den koning en ofschoon deze laatste ge- ninklijk rijtuig aanrollen en toen dit vlak te die heer, die zeide inspecteur van po- bezigd waren. Waarom verklaarde hij durende z’n roemrijke, voor ons land voor me was juichtte ik luidkeels: ‘Leve litie te zijn, proces-verbaal tegen me op, ter instructie anders? En nu ook? zoo vruchtbare regeering, reeds ontzag- Domela Nieuwenhuis! Leve ‘t Socialis­ ­ met het gevolg dat ik heden voor u, gelijk veel grootse daden tot stand heeft me! Weg met Gorilla!’... edelachtbare heeren verschijn, beschul- Wat den 2den getuige aangaat, begrijp gebracht, te veel om hier op te sommen, Plotseling werd ik op zeer onzachte digd van ‘Zijne Majesteit den koning ik niet hoe deze hier als getuige à charge toch overtreft deze daad in mijne oogen wijze gestuit in de uiting van m’n ge- der Nederlanden opzettelijk te hebben gedagvaard is, terwijl hij ‘t eigenlijk à alle overigen, zelfs Z.M.’s heldenmoe- voel en voordat ik den climax van be- beleedigd door met luider stemme te décharge zou moeten zijn. Immers zijne dig gedrag bij de bewuste watersnood, geestering bereikte die mij had willen roepen: “weg met de gekroonde Gorilla” verklaring met in mijne dagvaarding waardoor hij zich bij ‘t volk den eeretitel doen eindigen met den kreet: ‘Leve toen Z.M. in mijne onmiddelijke nabij- voorkomende aanklacht en ontzenuwt ‘de Goede’ verwierf. Deze grootsche Willem III’, omklemde ‘n hand m’n keel heid was.’ die dus. Maar, edelachtbare heeren, zelfs daad viel me plotseling in, toen ik den en toen ik tot bewustzijn kwam, be- Het bevreemdt me uitermate, bij de indien ik (wat ik evenwel pertinent ont- koning aanschouwde en met bliksem- merkte ik dat die hand aan een arm be- alom bekende en beroemde stiptheid ken en steeds zal blijven ontkennen en snelheid kwam ‘t idée in me op, dat den vestigd was en dat die arm ‘n deel uit- der Haagsche politie, waarvan die in- wat ook ten overvloede reeds bleek uit vorst zeker geen naam aangenamer in maakte van ‘n heer die zeide: ‘wat roep specteur deel uitmaakt, dat van die zijde de verklaringen der getuigen à déchar- den ooren zou klinken, dan juist die van je daar?’ Ik antwoordde hierop dat ik m’n uitroep verminkt is weergegeven, ge), indien ik werkelijk zoude geroepen den man, die evenals Zijne Majesteit

8 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 9 zelf, steeds alles opofferde voor de be- gedachte toen ik de eer had Z.M. te aan- langen van ‘t volk en dan ook waar- schouwen en deed me uitroepen ‘weg schijnlijk om die reden, op Zijner met Gorilla!’ (selbstverständlich op den Majesteits last uit de gevangenis werd koning in ‘t bewuste boekje doelende), ontslagen, ter gelegenheid van de ver- en juist wilde ik verder uiting geven aan jaardag van het lieftallig dochtertje van ‘t gevoel dat me bezielde, door uit volle Hare Majesteit, onze beminde koningin. borst te juichen: ‘Leve Willem III!’, toen Vandaar m’n uitroep: ‘leve Domela ik daarin verhinderd werd, op de on- Nieuwenhuis’. zachte wijze waarvan ik hierboven mel- Wat de tweede uitroep: ‘leve ‘t Socialis­ ding maakte. me’ betreft, misschien klinkt het u Nog is het me ‘n raadsel, hoe het moge- vreemd dat ik dezen bezigde in tegen- lijk was eenig verband te vinden tus- woordigheid des konings en toch, niets schen Gorilla en Z.M. Willem III, gelijk ‘t natuurlijker dan dit. Immers, de koning Openbaar Ministerie zeer oneerbiedig duizenden guldens kostte, terwijl ‘t volk ging van wie dan ook, daar dit in rech- heeft m.i. bewezen ‘n open oog en hart schijnt te doen en wat in mijn brein in de omkwam in de bitterste ellende? Deed ten volstrekt niet als bewijsmiddel kan te hebben voor de belangen en behoef- verste verte niet zou kunnen opkomen. ooit ‘n aap z’n feestelijke intocht in ‘n gelden. Het juridisch bewijs mankeert ten van al de landskinderen, niet alleen Ik zou wel eens willen weten welke stad, waar men dan grootse sommen totaal en ook het overtuigend bewijs ont- voor de zonen maar zelfs en vooral voor overeenkomst er toch bestaat, tusschen gelds verkwistte voor versieringen – en breekt geheel en al. Het is dan ook in het de dochteren, en in dat opzicht zeer ‘t geëerbiedigd hoofd van onzen geze- nog grooter sommen uitgaf aan jenever, volste vertrouwen op de strikte recht- zeker den eernaam van vader verdient, genden staat en ‘n Gorilla. Eilieve, edel- om ‘t verknochte volk kunstmatig te be- vaardigheid van uw achtbaar college, hem door zoo velen in den lande, met achtbare heeren, m’n zoölogische kennis geesteren en tot alcoholische liefdesbe- dat ik eisch ‘vrijspraak van het mij ten recht gegeven. ‘t Socialisme nu, wil ook strekt zich waarschijnlijk niet zoover uit tuigingen te dwingen? Zag het ooit – laste gelegde’ en wel op grond van niet- niets anders dan de behartiging van de als die van ‘t Openbaar Ministerie, maar doch waartoe meer; ‘t zal overbodig zijn strafbaarheid, door totale afwezigheid van belangen en behoeften van allen, zonder toch meen ik me te herinneren, dat het nog meer bewijzen bij te brengen, om u zelfs den minsten schijn van bewijs. onderscheid. Door de bevrijding van apenras zich hoofdzakelijk van het genus te overtuigen (indien ge er ooit aan ge- Domela Nieuwenhuis heeft de koning homo onderscheidt, doordien de verte- twijfeld mocht hebben, wat ik niet denk) Toen na ‘t voorlezen der verdediging het feit m.i. op ondubbelzinnige wijze z’n vor- genwoordigers van dat eerste ras op dat ‘n Gorilla geen koning en allerminst door den officier van justitie als strafbaar stelijke sympathie getoond voor de vier handen loopen. Dit nu zag ik nooit onze nobele, uitstekende koning kan werd gequalificeerd en de eisch werd uitge- volkszaak, d.i. voor ‘t Socialisme, en van Willem III... en ‘t Openbaar zijn. Door slechts te beweren dat hij be- sproken, vroeg de president aan den beklaag- daarom ook verbond ik aan den jubel- Ministerie? leedigd zou kunnen zijn door den uit- de of hij nog iets in ‘t midden had te brengen kreet: ‘leve Domela Nieuwenhuis!’ den roep ‘Weg met Gorilla’ beleedigt het ter zijner verdediging. Hij antwoordde hier- uitroep: ‘leve ‘t Socialisme!’ Behoort niet de Gorilla thuis in Afrika, O.M. zelf onzen vorst en van dat oogen- op: het zwarte werelddeel, en ligt niet ons blik af heb ik en heeft ieder het recht, En nu, edelachtbare heeren, kom ik aan gezegend vaderland, het dierbare plekje datzelfde O.M. aan te klagen van majes- ‘Ik kan begrijpen dat iemand gestraft ‘t cardinale punt, n.l. waarom ik geroe- grond, waar volgens het populaire lied- teitsschennis. wordt voor een door hem gepleegd feit, pen heb ‘weg met Gorilla!’ Eenigen tijd je ieder ‘vrij en blij’ leeft, in Europa? Ik of gebezigde uitdrukking, door de wet geleden las ik ‘n boekje, getiteld: ‘Het smeek het O.M. m’n geringe zoölogi- Deze veronderstelde homogeniteit strafbaar gesteld, maar wat ik niet kan leven van koning Gorilla.’ Dit boekje sche en geographische kennis te hulp te schijnt alleen te zijn gebaseerd op de begrijpen is, dat men iemand straft voor houdt de levensbeschrijving in van ‘n komen; ik dorst naar kennis. Zag het persoonlijke overtuiging van den offi- iets wat hij had kunnen willen denken en zekeren koning, Gorilla geheeten, die ooit ‘n Gorilla in ‘n statiekoets zitten, cier van justitie en ik ben overtuigd dat dan als bewezen wordt aangenomen dat zoo’n afschuwlijk monster was, dat het met ‘n koetsier op den bok, die op ‘n gij, mijne heeren, geen notitie zult nemen hij ‘t dacht. Dat is geen rechtspleging, alle beschrijving te boven gaat. De schril- met goud omzet rood, ja rood kleedje zat? van de persoonlijke meening overtui- dat is terrorisme.’ le tegenstelling tusschen dien ellendi- Heeft het ooit gehoord dat men ‘n aap in gen Gorilla, en onze grijzen, voortreffe- ‘n paleis huisvestte, en dat men ‘n paar- lijken vorst schoot me plotseling in de denstal voor hem bouwde, die honderd- *Zie Willem III, Koning Gorilla, ingeleid door Dennis Bos; Aspekt, Soesterberg 2002.

10 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 11 gegaan.’ Wij mogen aannemen, dat daarmee zijn literaire referentiekader DE STRAATLUCHT VAN MULTATULI Cohens vader deze boekenkist gevuld gevormd. Pas in Nederlands-Indië ont- heeft, wat een ander licht werpt op de dekte de soldaat-schrijver Alexander Alexander Cohen en Multatuli orthodox-Joodse Aron Heiman Cohen J. Cohen in gevangenschap wat stijl ver- Zoon (1837-1919). mag. Wat Edmund Wilson en H.A. Ronald Spoor Gomperts in zijn voetspoor zo trefzeker polemiek de schok der herkenning8 hebben ge- Alexander Cohen had voordat hij naar de Hogere Burgerschool in zijn geboortestad Aron Cohen dreef in Leeuwarden een noemd, overkwam Alexander Cohen in Leeuwarden ging, al Frans (vanaf zijn negende jaar), Engels (vanaf zijn tiende) en Duits winkel in galanterieën. Alexander het fort Prins van Oranje (Pontjol) te (vanaf zijn elfde) geleerd. Het liefst leerde hij talen, schrijft hij in zijn eerste deel herinne- Cohen beschrijft de koopwaar: ‘Wat er Semarang op Java. Van zijn Duitse me- ringen In opstand.1 al voor galants was aan tafelmessen, degestrafte Oskar Raffauf kreeg hij Max bretels, haken-en-oogen, pijpekoppen, Havelaar met de volgende opdracht: ‘O. Na een herexamen voor talen werd hij rijpe Cohen kon in 1877 afzwaaien. Haarlemmerolie, schoenveters, papier, Raffauf s/l Cohen zur freundlichen toegelaten tot de Rijks Hogere Burger­ Cohen zou zelf voor zijn verdere vor- stalen pennen, potlooden, garens, sajet, Erinnerung an stürmischen Zeiten, – school2, die de stad Leeuwarden en een ming zorgen. Hij stortte zich op de mo- boorlint, breinaalden en dergelijke, wie Samarang den 26sten July 1885.’9 Cohen groot deel van de provincie Friesland derne literatuur van zijn tijd, die in een weet het te zeggen? Maar het zal de eau- ontdekte twee dingen bij Multatuli: een moest bedienen. De Harlinger Simon boekenkist op zijn vaders zolder ruim de-Cologne zijn geweest, de reukzeep, directe stijl waardoor je je persoonlijk Vestdijk moest later forensen om het on- voor handen was. Uit Cohens beschrij- de odeurs, de pepermunt, waaraan het kan uitdrukken, en de literatuur, die derwijs op deze school te kunnen vol- ving5 blijkt, dat deze boekenkist een gehéél zijn vriendelijke benaming ont- vrijwel onmiddellijk samenviel met zelf- gen. Cohens vader kon en wilde kenne- soort summa van de negentiende-eeuw- leende.’ Aron Cohen behoorde tot de presentatie. Maar er was nog een derde lijk het schoolgeld opbrengen. Alexander se letteren was, ‘onder andere, een middenstand, hij ging gekleed in een aspect: Multatuli’s polemische houding Cohen behoorde daarmee tot een kleine Shakespeare (…), in een geïllustreerde driedelig pak met strik en hoge hoed, tegen onrecht. Cohen was voor de pole- elite: in december 1876 kregen per populaire uitgave; Heine’s Buch der terwijl zijn jong gestorven vrouw Sara miek geboren. 100.000 inwoners in Friesland 76 leer­ Lieder; Ivanhoe, Waverly, Kenilworth en Jacobs (1842-1873) een crinoline6 droeg. lingen onderwijs op de HBS. Op de Red Gauntlet; Thiers’ Histoire du Consulat Het is fascinerend, dat de negentiende Indië Leeuwarder HBS waren in het jaar 1877- et de l’Empire; een paar deelen van het eeuwse Bildung op zolder in een boe- Na zijn Indische detentie wegens insub- 1878 129 leerlingen ingeschreven.3 Zijn Magasin Pittoresque; van mevrouw kenkist lag. De artistieke en intellectuele ordinatie kwam Cohen in Nederland eerste jaar zou hij niet volmaken, omdat Bosboom-Toussaint: Het huis Lauernesse belangstelling past bij de Joodse traditie terug bij zijn ouders in Leeuwarden. Hij hij zak, bal en naaien op het schoolbord en Een kroon voor Karel den Stouten; van lernen: het lezen van religieuze tek- wachtte bij hen zijn meerderjarigheid af had geschreven. Hij werd in 1877 on- Lytton Bulwer’s Eugenius Aram en The sten en commentaren en het discussië- om zijn eigen gang te kunnen gaan. Nog middellijk van school gestuurd, het last of the Barons; de Jobsiade (Auf diese ren over de interpretatie ervan. Aron in Leeuwarden debuteerde hij in het einde van zijn schoolloopbaan. De Antwort des Kandidaten Jobses, ge- Cohen liep ook in de pas met zijn Joodse Groninger Weekblad, radicale courant voor schoolopziener Jhr. mr. Ae. A. van schah ein allgemeines Schütteln des generatiegenoten in Nederland doordat Nederland, met de reeks ‘Naar Indië’, die Panhuys had in juni 1873 al over de Kopfes); De Drie Musketiers en Twintig hij zijn kinderen een Joodse en een in van juni tot september 1887 in zeven af- school opgemerkt: ‘de leerlingen van 12 jaren Later; De Arme Edelman, Jacob van Nederland gangbare voornaam gaf: leveringen verscheen.10 Cohen fileerde tot 15 jaar zijn niet rijp voor het middel- Artevelde en Batavia, van den destijds in Jozef Alexander Cohen. Hij was zeker haarscherp een wervingsbrochure, die baar onderwijs om de wijze, waarop dit Holland pas gelanceerden Conscience: niet de ‘geestloze handelaar in galante- ‘flinke, gezonde, oppassende, land Hol­ ­ aan de middelbare school wordt ge­ Busken Huet’s Litterarische Fantasieën en rieën’ die Rob Hartmans in hem ziet.7 sche jongens’ opriep om dienst te nemen geven.’4 Lidewyde; Vosmaer’s Vogels van diverse Op zolder thuis kon Alexander Cohen bij het Indische leger, ons eigen vreem- Wij lezen het verslag van inspecteur Van Pluimage; de Gedichten van den School­ zich deze negentiende-eeuwse Bildung delingenlegioen, waarvoor ook Rimbaud Panhuys iets anders: de school was niet meester; Les Misérables en Notre-Dame de eigen maken: hij maakte er kennis met zich nog aangemeld heeft bij de poort in toegerust om leerlingen van 12 tot 15 Paris; Henri Harvard’s La Hollande à vol de literaire context van zijn tijd. Wij Harderwijk. Cohen confronteerde de jaar te onderwijzen, en misschien be- d’oiseau; de Gedichten van Borger, en die weten niet of Alexander Cohen deze fraaie voorspiegelingen van de reclame doelde hij dat ook. Op de school was van nog een ànderen poeet, wiens naam hele boekenkist uitgelezen heeft, hoe- met zijn eigen kersverse ervaringen. sinds 1873 niets veranderd, en de vroeg- mij tot mijn schande, door het hoofd is wel hij een gretig lezer was. Wel was Met een multatuliaanse zinswending

12 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 13 bezwoor hij: ‘Voor de waarheid dezer wist Cohen zelf wel in zijn proces we- Littéraires, Mercure de France, een gezag- gen had voor de Multatuli-receptie in feiten sta ik in en zal ze, indien er door gens majesteitsschennis aan het woord hebbend blad als De Gids, het socialisti- het Duitstalig gebied, waar Multatuli bevoegde personen naar gevraagd wordt, te komen en ook nog op legale wijze de sche La Société Nouvelle en in de jaren ook naam maakte door vertalingen in gaarne bewijzen. Even als onze meester hand op geheime stukken te leggen, die 1896-1898 in La Revue Blanche, het toon- anarchistische bladen. Multatuli, kan ik zeggen: ‘de bewijzen het Openbaar Ministerie niet had ver- aangevende blad van de avant-garde.19 Het staat inmiddels vast, dat de liggen voor me.’11 Cohen had ook de schaft. Zijn artikel ‘Een ontboezeming’ Cohen koos voor de geschiedenissen Multatuli-receptie in Duitsland dankzij Minnebrieven gelezen zoals uit een ver- in Recht voor Allen van 23 maart 1888,16 van gezag uit de Minnebrieven, ‘Saidjah Cohens vertalingen in het Frans tot wijzing naar Chresos uit het ‘Tweede waarin hij de arbeiders opriep: ‘Op, gij en Adinda’ uit Max Havelaar en de stand is gekomen. De grote Duitse sprookje’ in het tweede deel van de mannen en vrouwen, meisjes en jonge- Japansche gesprekken. De anarchist en Multatuli-vertaler en anarchist Wilhelm reeks ‘Naar Indië’12 blijkt. lingen, op, ten strijde, ten strijde tegen kunstcriticus Félix Fénéon (1861-1944), Spohr (1868-1959) berichtte in zijn aardi- onrecht en verdrukking, tegen honger met de Duitse anarchist Bernhard ge, maar weinige nauwkeurige memoi- Domela en mishandeling.’ bracht de autoriteiten Kampffmeyer (1867-1942) zijn beste res Erinnerungen eines Friedenshageners,24 Het jaar daarop schreef Alexander opnieuw op zijn pad. Hij hield zijn le- vriend in deze jaren in Parijs, liep meest- dat hij Multatuli ontdekt had door de Cohen onder zijn aan Zola ontleende zers voor: ‘Wij zijn de macht en we zijn al nog even zijn Frans na. Joan Ungersma vertaling in het Frans in de Revue Blanche pseudoniem Souvarine felle en opruien- onwederstaanbaar, welnu laat ons het Halperin heeft dit in haar in het Frans ‘achtundfünfzig Jahre zurück’ van enke- de stukken in de krant Recht voor Allen, toonen.’17 De justitie was ook niet blij vertaalde biografie van Fénéon juist ge- le ‘Geschiedenissen van gezag’. Ver­ die onder redactie van Domela met de volgende oproep: ‘Neemt zeg ik, zien.20 Fénéon bemiddelde bij de plaat- bluffend noemde hij de parabel van bur- Nieuwenhuis in Den Haag, de rode wat u toekomt!’18 Domela Nieuwenhuis sing in La Revue Blanche, toen Cohen in gemeester Chresos in Beotië (‘Tweede residentie,13 verscheen. In ‘Ze worden had geen zin om weer een jaar zakjes te een Amsterdamse gevangenis verbleef.21 sprookje’ uit Minnebrieven) die door de wakker’, gepubliceerd op 9 maart 1888, gaan plakken voor een artikel, dat hij Cohens Multatuli-vertalingen trokken Areopagus ten onrechte veroordeeld hekelde hij de klassejustitie.14 Cohen niet geschreven, maar wel gepubliceerd in Frankrijk zeer de aandacht, onder an- was: ‘De Areópagus was omgekocht en opende: ‘Maandag j.l. bij de zitting van had. Hij onthulde het pseudoniem van deren van de romancier en criticus heette NEDERLAND.’ Atte Jongstra den Hoogen Raad greep het volgende Cohen aan de politie, nadat hij hem Octave Mirbeau. In zijn artikel ‘A tra- concludeerde in zijn boek De multatulia- voorval plaats dat ten duidelijkste de eerst gewaarschuwd had en hem intro- vers la peur’ in L’Echo de Paris in decem- nen25: ‘In de anarchistische Revue Blanche juistheid aantoont van Multatuli’s woor- ductiebrieven meegegeven had voor de ber 1893 schreef hij: ‘On doit à Alexandre had Spohr Alexander Cohens vertaling den: de volkeren beginnen te denken.’ Gentse socialisten. Cohen, achternage- Cohen de connaître en France Multatuli, van Multatuli’s ‘Geschiedenissen van Een arme drommel, die zich geen advo- zeten door de Nederlandse autoriteiten, ce philosophe néerlandais dont la pen- gezag’ gelezen (…). In 1893 verscheen caat veroorloven kon, mocht zichzelf bleef niet lang in België. Omdat hij we- sée est si profonde et si puissante zijn vertaling van deze teksten in het van de Hoge Raad niet verdedigen. gens een politiek delict veroordeeld d’ironie. Le Dialogue Japonais vond hij anarcho-socialistische blad Der So­zia­ Cohens gevolgtrekking luidde: ‘Ja, was, mocht hij zelf het land kiezen ‘une merveille d’intelligence, un en- list.’ Douwes Dekker heeft gelijk gehad, toen waarheen hij uitgezet zou worden. Dat chantement de l’esprit, et je crois bien, la hij beweerde dat ‘de volkeren beginnen werd Frankrijk. plus claire, la plus irréfutable critique de sprookjes te denken.’ ‘t Volk begint te begrijpen, nos institutions sociales.’22 Zij trokken Jaap Grave26 is erin geslaagd om in het dat niettegenstaande ‘de kleeren den vertalingen ook de aandacht van de Sûreté, de Bundesarchiv te Berlijn het nummer van man maken’, de zwarte toga en de witte Tijdens zijn eerste Parijse periode (1888- Franse geheime dienst, na de (rook) het anarchistische Berlijnse weekblad bef nog geen eerlijke menschen maken 1893) leefde Cohen van de hand in de bomaanslag op het Palais Bourbon, de Der Sozialist, Organ der unabhängigen van schurken die tot maskerade-aanpak tand. Hij schreef betaalde Parijse corres- Kamer van Afgevaardigden. Volgens La Sozialisten op te sporen, dat de vertalin- dienen.’15 Politie, het Openbaar Minis­ pondenties in Recht voor Allen, vertaal­de Revue Libertaire van 1 januari 1894 wer- gen van twee ‘Märchen von der terie, Binnenlandse Zaken en de gehei- artikelen en boeken van Domela den er ook arrestatiebevelen tegen Autorität’ bevat. In jaargang 3 (1893), nr. me dienst zaten achter Cohen aan van- Nieuwen­huis in het Frans en publiceer- Stirner en Multatuli uitgevaardigd.23 45, ongepagineerd (wel met potlood wege zijn gezagsondermijnende artike- de vanaf 1891 tot 1894 een groot aantal Door Alexander Cohens lezing van aangegeven: 134) waren onder dit kopje len. Vooral de magistratuur had het niet Multatuli-vertalingen in Franse perio- Multatuli als bevrijder en anarchist, ‘Thygater en Hassan’ vertaald. De ver- makkelijk met Cohens onbevangen dieken van uiteenlopende signatuur als werd Multatuli door hem in Frankrijk in taler is niet vermeld. Jaap Grave wijst in commentaren op de vigerende rechts- La Revue d’ Evolution, het anarchistische ultra-linkse kring en in avantgarde-bla- zijn boek Zulk vertalen is een werk van lief- gang. Anders dan de arme drommel, blad La Révolte, de Entretiens Politiques et den geïntroduceerd, hetgeen ook gevol- de daarentegen de Duitse anarchist en

14 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 15 intieme vriend van Cohen, Bernhard uit de partij getreden. Zij ontwikkelden de Socialistische Internationale, te schrij- en anarchisme, maar ook radicalisme, Kampffmeyer (1867-1942) als de verta- zich in anarchistische richting. Cohen ven of hij interessante fragmenten van conservatisme, liberalisme en vrijdenke- ler aan.27 Spohr was redacteur van het kende behalve Kampffmeyer en Multatuli in zijn blad wilde publiceren rij achter de rug en wilde nu alleen nog blad van 1891-1895. In zijn herinnerin- Auerbach in Parijs, Werner in Londen, en tegen welke condities. In de gevange- een individualist zijn: ‘een vrij mensch.’ gen merkt hij op: ‘Mit Vergnügen und die vanaf 15 november 1891 Der Sozialist, nis ontwikkelde hij een hele boel plan- Hij wenste nu de ware bevrijding, die Respekt druckten wir einige dieser Organ der Unabhängigen Sozialisten nen (‘J’ai une foule d’idées’)38: zowel het tot einddoel heeft ‘de bevrijding der gehee- Märchen, zunächst nach dem Fran­ drukte. Wilhelm Werner moest in febru- plan om zijn Franse Multatuli-ver­ le mensheid. En niet de bevrijding alleen zösischen verdeutscht, in unserem ari 1892 naar Londen vluchten om aan talingen in boekvorm in Parijs te publi- ééner klasse die op hare beurt onder- “Sozialist” ab.’28 Spohr laat dus in het een dreigende arrestatie te ontkomen. ceren als het plan om zijn Londense idee drukster zou worden!’43 Een profetisch midden wie de vertaling uit het Frans uit 1895 voor een eigen blad De Paradox inzicht. Hij verwees hierbij in zijn ope- gemaakt heeft, maar hij stelt wel vast gevangenis vorm te geven. Cohen zou beide ideëen ningsstuk ‘Aan den lezer’ op 6 novem- dat hij als redacteur van Der Sozialist tot Met zijn Multatuli-vertalingen trok na zijn ontslag op 7 februari 1897 uit de ber 1897 naar Multatuli: ‘Principes heb ik opname van de vertaling van enkele Cohen niet alleen aandacht in Frankrijk gevangenis39 uitvoeren. Cohen had ove- niet. Deze boutade, die géén boutade sprookjes van Multatuli heeft besloten. en Duitsland, maar ook in Vlaanderen. rigens van de filantroop J.W.C. Zürcher was – is het beste misschien, neen stèl- Uit de Datenbank des deutschsprachi- De bekende Vlaamse Multatuli-onder­ (1851-1905), die voor Douwes Dekker in lig, onder al het goede door Multatuli gen Anarchismus (DadA)29 blijkt dat in zoeker Julius Pée (1871-1951) trad in Nieder-Ingelheim een woning had ge- geschreven. Het is de belijdenis, de cri Der Sozialist veel vertaalde bijdragen 1893 in contact met Cohen om hem bi- kocht, al voor 1 juli 189540 een toezeg- du coeur, van een vrij mensch.’ Cohen verschenen uit Freedom, La Révolte en La bliografische gegevens te vragen.35 ging gekregen een blad van hem te on- besluit: ‘De Vrijheid kàn niet geboren Question Sociale; de Revue Blanche blijft De uitzetting van Alexander Cohen uit dersteunen. Zürcher moest echter deze worden uit georganiseerd geweld.’ onvermeld. Frankrijk naar Engeland als ongewenste financiële toezegging weer intrekken De Paradox was een opruiend blad, fel Alexander Cohen heeft in zijn eerste vreemdeling op 25 december 1893 van- wegens een verloren proces.41 Toch geschreven, waarin Cohen de binnen- Parijse periode (1888-1893) van Multatuli wege de (rook)bomaanslag op het Palais schonk hij hem nog het niet onaanzien- landse, buitenlandse en koloniale poli- de ‘Eerste geschiedenis van gezag’ tot Bourbon eerder in dezelfde maand, lijke bedrag van honderd gulden we- tiek hard en ongenadig op de korrel en met ‘Negende geschiedenis van waar hij part noch deel aan had, bete- gens al gemaakte kosten. nam. Een sarcastisch geselaar van de gezag’ in Franse vertaling gepubliceerd kende een voorlopig einde van zijn pro- kerk, het leger en het gezag. Hij hekelde als ‘Légende de l’autorité’, in La Révolte, ject om Multatuli in het Frans te verta- bevrijding de Atjeh-oorlog, stelde de koelie-arbeid organe-communiste 6 (1891-1892), 8, p. len. Cohen moest in Londen het hoofd Alexander Cohen vestigde zich met zijn aan de kaak als slavernij, en voerde na- 331-332.30 De Duitse vertaler, vermoede- boven water houden.36 Hij leed in vriendin Kaya Batut in Den Haag, waar tuurlijk ook polemieken, onder anderen lijk Spohr, waarbij Cohens boezem- Londen een veel grotere armoede dan in hij in de nieuwbouwwijk van het met zijn vriend Domela Nieuwenhuis. vriend Kampffmeyer31 Sporhs aandacht Parijs, terwijl hij het bestaan in de kille Regentessekwartier op tal van adressen zal hebben gevestigd op deze Ge­ Britse hoofdstad in toenemende mate verbleef. Van 6 november 1896 tot en De Paradox schiedenissen van gezag, heeft dus onverdragelijk vond. met 19 november 1896 verscheen zijn Hij beschreef zijn contacten met de poli- Cohens Franse vertaling van uit La In de Amsterdamse gevangenis werkte veertiendaags polemisch geschrift De tie tijdens het carnaval in Nizza (Nice) Révolte in het Duits vertaald. Alexander Alexander Cohen hard aan zijn Paradox in Den Haag, dat geënt was op in 1891, in Parijs in 1893 na de bomaan- Cohen, die vol van Multatuli was en Multatuli-vertalingen. Domela Nieu­­ de Ideeën van Multatuli. Cohen kon slag op het Palais Bourbon, in Londen graag propaganda voor hem maakte, wen­­huis had het voor elkaar weten te daarin zijn opvattingen over politiek en 1894 en in Den Haag in 1898. Hij keerde zal Kampffmeyer zijn oren van het krijgen, dat Cohen geen zakjes hoefde te kunst kwijt zonder enige censuur en in zich tegen de progressieve spelling van hoofd over Multatuli hebben gepraat en plakken. Maar Cohen dacht niet alleen de losse vorm, die hem paste. Zo nodig Kollewijn, die hij onelegant vond, en hem zeker ook een exemplaar van La aan de Franse markt. Hij schreef zijn ventte hij het zelf uit.42 Opmerkelijk is, tegen slechte stijl zowel van politici als Révolte geschonken hebben. Bernhard vriendin Kaya Batut op 19 december dat hij de paginering van de afzonderlij- van journalisten, die hij de oren waste. Kampffmeyer was na de partijdag in 189637 dat zij Domela Nieuwenhuis ke afleveringen door liet lopen, - waar De Paradox portretteert de Nederlandse Erfurt van 1891 van de Sozial demokra- moest vragen om de Engelse vrije socia- door hij De Paradox als een geheel pre- burgerij in al haar gezapigheid, opge- tische Arbeiter Partei (SDAP) met ande- list J. Hunter Watts (1853-1929), bij wie senteerde. Ook hier volgde hij Multatuli. blazenheid en onvergeeflijke saaiheid. re Jung-Sozialisten als Bruno Wille,32 hij met Domela in juli 1896 in Londen Hij had – dacht hij – alle -ismes: van mo- De Paradox is nooit meer herdrukt, hoe- Albert Auerbach33 en Wilhelm Werner34 gelogeerd had tijdens het congres van narchisme, republicanisme, socialisme wel Cohen er na de Tweede Wereldoorlog

16 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 17 met de balpen nog een grondige bewer- ristische uitspraken: ‘Waarom ik vooràl pers. Cohen besluit: ‘(..) de Nederlandsche deeld had vanwege zijn ‘J’accuse’ in de king van heeft gemaakt. In Van anarchist de meest-vooruitstrevenden onder de regeering, vertegenwoordiger eener be- zaak tegen de onschuldige Joodse kapi- tot monarchist44 heeft hij een kleine “vooruitstrevers” critiseer èn, eventu- schaafde koloniale mogendheid, laat hare tein bij de generale staf, Dreyfus, schreef bloemlezing van zijn artikelen gepubli- eel, op de vingers tik? – Ja, man, met het slaven-halers niet in den steek.’51 Cohen: ‘Het proces Zola is afgelopen. ceerd. De Paradox is vrijwel onvindbaar: nòg mindere goedje kan ik me niet Bij een uitvoerige necrologie in de dag- Tot mijn volkomen satisfactie. Wel kreeg de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag ophouden.’48 Polemiek met kranten be- bladen van een overleden marinecom- Zola een jaar, maar hij zal het waar- (waar De Paradox geschreven, en door viel hem uitstekend. De Haagsche mandant met een weinig martiale staat schijnlijk niet geheel uitzitten. (...). Nu ‘t drukkerij Trio gedrukt werd) en het Courant, een dagblad voor de gewone van dienst, merkte Cohen op: ‘De paar- proces zelf . Onbetaalbaar! Uniek! O, die Internationaal Instituut voor Sociale man,49 verweet Cohen ‘eerst woeste den die den overledene grafwaarts trok- délicieuse Delegorgue! Ik zou dien kerel Geschiedenis bezitten een exemplaar, brieven uit Parijs in “Recht voor allen” ken hijgden onder ‘t wicht van kransen wel om den hals willen vliegen. De vent gedrukt op krantenpapier, waardoor geschreven te hebben en ‘thans den en “bloemstukken”. Arme beesten!’ In heeft gemanoeuvreerd als of hij betaald beide zeer kwetsbaar zijn. Ook Cohens draak’ te steken met de sociaal-demo- De Paradox kwamen allerlei onderwer- was om de heele rechts-moraal belache- eigen exemplaar,45 dat compleet is, en craten. Dat had de Haagsche Courant fout pen aan de orde zoals het brandend lijk en àf te maken. geheel herzien, verkeert in slechte staat. begrepen: ‘Mis: Sinds jáár-en-dag reeds thema van de vrouwenemancipatie. Hij heeft de bestaande “orde” meer In het derde nummer (4 december 1897) verdeel ik op scrupuleus strikte wijze, Cohen publiceerde in De Paradox52 een kwaad gedaan dan honderd jaar van ac- bestempelt hij de de veroordeling van mijn minachting tussen internationale commentaar over een protestbijeen- tieve anarchistische – en pyrotechni- twee eerste-luitenants van het Indische sociaal-democratieën en dito kranten- komst in Berlijn, waar door vrouwen op sche55 – propaganda zouden kunnen leger wegens diefstal van een bevriend racaille.’50 verbetering der zedenpolitie werd aan- doen. Wees gegroet, Delegorgue. (…) Atjehs hoofd als ‘een liederlijke huichela- gedrongen en ook vrouwelijk personeel Wat men den Franschen ook verwijten rij: Waar de geheele koloniale politiek, slavernij werd geëist: ‘Verbétering der zeden-poli- mogen, huichelarij zeker niet. Geen volk van af-den-beginne berust heeft en nóg In een bijtend stuk, getiteld ‘Neder­ tie! Niet: afschaffing, òpruiming, wèg – is openhartiger, ook in zijn verkeerdhe- berust op officieel-georganiseerde-en- landsche beschavers aan ‘t werk’, schreef bézeming van dat schurftige Gesindel. den. En de regeerders maken geen uit- gecodificeerde diefstal, roof en plunde- hij over de koelie-arbeiders in Deli Verbétering! En waaròm verbetering? zondering op dezen regel.’ ring, daar komt het niet te pas den staf te (Sumatra), die als slaven leefden, hoe- Omdat “fatsoenlijke” vrouwen door de breken òver en een veroordeeling uit wel Nederland officieel de slavernij af- zeden-politie zijn behandeld geworden netwerk spreken tegen twee leden der rovers- geschaft had, en waar in Nederland het als prostituées! Wèl, wèl! Zou ik de Ondertussen bleef hij alles in het werk bende, die voor eigen rekening hebben liefst de ogen voor gesloten werd. Hij dames mogen vragen door welk “bizon- stellen om terug te gaan naar Parijs. “gewerkt”.’46 Alexander Cohen ging in baseerde zich op een nummer van de der kenteeken” – zooals het in de signa- Evenmin als hij in Londen kon aarden, 1897 verder dan Multatuli, omdat hij het Deli-Courant van een jaar eerder (27 ja- lementen heet – de fatsoenlijke vrouwen kon hij het in Nederland uithouden. kolonialisme in zijn geheel afwees. Op 5 nuari 1897). Volgens deze krant ‘is van de prostituées en de prostituées van De Duitse Multatuli-vertaler Wilhelm november 1898 kwam hij onder de kop: Nederland als “beschaafde koloniale de fatsoenlijke vrouwen zich onder Spohr wist Cohen in Den Haag te berei- ‘Rehabilitatie en promotie, s.v.p.!’ hier mogendheid” verplicht orde te brengen scheiden… voor den menschkundigen ken. Jaap Grave heeft in het Archiv der nog eens op terug, toen uit Batavia be- in den chaos, veiligheid in de plaats te blik der zeden-politie? Ik voor mij, Akademie der Künste te Berlijn56 een tot richt gekomen was, dat de beide eerste- stellen van wetteloosheid en anarchie en dames, ik jubel er in, en wrijf me de han- nu toe onbekende brief van Cohen van luitenants, die door het Hoog Militair de rooverij uit te roeien.’ Cohen drukt den van plezier, als ik hoor dat de ze- 14 maart 1898 uit Den Haag aan Spohr Gerechtshof te Batavia tot een jaar ge- dan enkele advertenties uit de Medanse den-politie een “fatsoenlijke vrouw” gevonden. Deze brief bevestigt Cohens vangenis en ontslag uit het leger veroor- krant af, waarin ‘de levering van prima heeft aangerand en behandeld als een rol als bemiddelaar voor de Duitse ver- deeld waren, gratie hadden gekregen. uitgezochte’ koelies wordt geadver- “prostituée”.’ Cohen ridiculiseerde ook talingen van Multatuli. Spohr had ‘De twee zoo grievend miskende luite- teerd, die slecht betaald worden, gebrek de propaganda voor de kroningsfeesten Cohen op 20 februari 1898 gevraagd een nants moeten weer opgenomen worden, aan alles hebben, en zuchten - dit woord van Wilhelmina in 1898.53 In zijn artikel Multatuli-uitgave te lenen of te kopen. mèt bevordering, in het leger. Proeven is op zijn plaats - onder de karwats van ‘Ave Delegorgue’, de president van de Cohen antwoordde, dat hij bereid is zijn van bekwaamheid in de meest caracte- de mantrie en de revolver van de assis­ rechtbank, die de schrijver Emile Zola exemplaar van de Ideeën voor een maand ristiek-militaire wetenschap: het plunde- tent. Uit dezelfde Deli-Courant drukt hij (1840-1902)54 – als geweten van de natie, te lenen.57 Cohens vertalingen van ren hebben ze gegeven.’47 Net als een lijst af van veroordeelde koelies, die opvolger van Voltaire en Hugo, en zelf Multatuli lagen echter bij een Parijse uit- Multatuli zoekt Cohen naar spitse afo- gevlucht waren, en hun inlandse hel- opgevolgd door Gide en Sartre – veroor- gever en hij verwachtte ‘elke dag’ een

18 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 19 beslissing uit Parijs, en dan heeft hij de staan van deze bundel goed te volgen.60 ver, die zegt wat hij denkt. Voor de lezer doen denken aan een Hollandse Voltaire, Nederlandse teksten van Multatuli weer van nu dient benadrukt te worden, dat maar dan een die wat ruwer is, maar nodig. Cohen verwees in deze brief ook Anatole France France Multatuli allereerst als denker niet verstoken van smaak. France komt naar hun wederzijdse vriend Bernhard Voor het voorwoord (Préface61) wist hij presenteert. Multatuli onderzoekt – vol- dan tot de bekende vergelijking tussen Kampffmeyer, die net als Spohr betrok- de bekende linkse schrijver en criticus gens hem – de oorsprong van algemeen de Nederlandse schilders en schrijvers: ken was bij de anarchistische kolonie Anatole France (1844-1924) te strikken. aanvaarde ideëen, wat dikwijls leidt tot zonder hun literatuur te kennen en zon- Friedrichshagen bij Berlijn. France was een humanist met een satiri- onverwachte en kostbare ontdekkingen. der hun taal te kunnen lezen wist hij al Zoals hij Spohr schreef was hij druk sche blik op de politiek. Hij was in 1896 In zijn pessimisme heeft Multatuli dik- dat de Hollanders excellent waren in de bezig om zijn Franse Multatuli- gekozen tot lid van de eerbiedwaardige wijls een aanstekelijke opgewektheid. komische poëzie en de satire. ‘Leurs vertalingen in boekvorm in Parijs uit te Académie française, waarmee hij echter Vervolgens gaat France Multatuli een paintres nous l’avaient bien fait voir: geven. Den Haag was niet zo’n goede brak vanwege haar anti-Dreyfus-hou- plaats geven in het literaire landschap Terborch, Pieter de Hooch, et Van der uitvalsbasis voor de realisering van zo’n ding. Hij koos actief partij voor Dreyfus van Frankrijk. Voor hem heeft Multatuli Meer de Delft sont d’excellents moralis- plan. Ondanks Cohens voortreffelijke en getuigde ten gunste van Zola in in 1901 iets van een achttiende-eeuwse tes, Jan Steen est un Molière en son Parijse netwerk, dat na zijn verbanning diens proces. Zijn bekendste boek Les Fransman. Hij doet hem denken aan de genre.’68 ook intact bleef, slaagde hij er niet in om dieux ont soif zou in 1912 verschijnen. Hij philosophes64 van voor de Franse revolu- zijn Multatuli-boek in Parijs gepubli- was een verklaard tegenstander van de tie, intellectuelen en schrijvers, die het respect ceerd te krijgen tijdens zijn Haagse ver- Eerste Wereldoorlog. In 1921 werd hem rationalisme van de Verlichting ver- Cohens ‘Notice’, een korte beschrijving blijf. Pas toen hij weer op 14 juli 1898 de Nobelprijs voor literatuur toege- spreidden. Dit komt, vindt hij, door de van leven en werk, bestaat voornamelijk clandestien in Parijs terug was, keerden kend.62 Anatole France constateert in dit stoutmoedigheid van zijn ideëen, zijn uit lange en zeer leesbare vertalingen de kansen. voorwoord, dat Cohen als landgenoot vrijheidsgeest, de levendigheid van zijn van passages uit de Havelaar (p.14-31), Op 27 maart 1900 kreeg hij een verblijfs- van Multatuli, die ook op Java gewoond stijl en zijn vriendelijke ironie. Over die de inleiding van de Ideeën en de brief vergunning voor Parijs, vanaf juli ging heeft, bijzonder geschikt is om het werk vriendelijke ironie, dacht Cohen wat an- aan de uitgever d’Ablaing van Gie­ hij meewerken aan het gezaghebbende van Multatuli in Frankrijk te introduce- ders, maar Anatole France had die nodig senburg (1826-1904) (p. 37-40). In een tijdschrift Mercure de France met zijn ru- ren. France heeft de vertalingen en de om Multatuli te plaatsen in de achttien- voetnoot waarschuwt Cohen, dat hij briek ‘Lettres néerlandaises.58 Hij be- inleiding van Cohen (Notice63) goed ge- de eeuw. France vindt, dat Multatuli geen complete studie van Multatuli’s sprak in zijn rubriek nieuwe literaire lezen, en er ook met Cohen over gespro- met de dominees bijna even vrolijk spot leven en werk biedt. Cohen signaleert uitgaven en de afleveringen van de ken. Hij kenschetst Cohen volkomen te- als de philosophes met de paters jezuï- de bloedige ironie, waarmee Multatuli Nederlandse literaire tijdschriften. recht als ‘un esprit très indépendant’, ten en de kapucijner monnikken. Net als de protestantse en piëtistische hypocri- Vanzelfsprekend deelde hij prikken uit een zeer onafhankelijke geest, die het de katholieke clergé heeft Multatuli vol- sie van de Hollandse goegemeente ge- naar schrijvers, wier werk hem niet be- denken van Multatuli niet als een afge- gens France de smaak te pakken van kastijd heeft (p.12). Cohen geeft citaten viel, zoals I. Querido, wat natuurlijk tot ronde doctrine presenteert en het noch oosterse sprookjes. Enkele van zijn apo- uit de kritiek in Het Noorden, het zijn niet geringe genoegen leidde tot po- aan zichzelf, noch aan ons opdringt. logen – France bedoelt hier sprookjes en Handelsblad en Effectenblad, en uit een lemieken. Het volgend jaar verscheen Cohen heeft hem in dat gesprek ook ge- gelijkenissen – zijn even aantrekkelijk van de toenmalige Haagse dagbladen, eindelijk zijn succesvolle bloemlezing: zegd, dat hij niet die stukken van als die van abbé Blanchet.65 Deze die het werk van Multatuli volledig af- Multatuli, Pages choisies59 bij de uitgeve- Multatuli gekozen heeft, die het meest François Blanchet (1707-1784) was vol- wezen. Cohen vraagt aandacht voor de rij van de Mercure de France in de op hem zelf lijken, maar teksten, waarin gens zijn levensbeschrijver Dusaulx een politieke situatie in Nederland na de ‘re- Collection d’auteurs étrangers. Een Multatuli het meest op zichzelf lijkt – en hoffelijke, maar luie melancholicus – volutie’ van 1848. Verrijkt u, was het pa- tweede druk volgde in hetzelfde jaar. op Cohen, ben ik geneigd te zeggen. een soort Oblomov avant la lettre – en rool. Cohen stelt vast: ‘La masse était ri- In deze anthologie bracht Cohen tien Anatole France constateert droogjes, dat een minder ijdele verwant van goureusement tenue à l’écart de toute jaar vertaalwerk van Multatuli bijeen in bloemlezers meestal niet zo onbaatzuch- Rousseau.66 Anatole France, zet zijn ver- participation aux affaires publiques, et een fors deel van 358 bladzijden. In zijn tig zijn. Volgens France is Cohen het gelijking nog even door: zoals de Franse sa nourriture spirituelle, pour autant brieven aan Kaya Batut uit de gevange- meest verrukt door de volkomen open- philosophes dialogen hielden met qu’elle en éprouvait le besoin, lui était nis in Amsterdam en de brieven aan hartigheid van Multatuli en zijn vol- Chinezen of Bramanen heeft hij plezier cuisinée et servie presque exclusive- Multatuli’s weduwe Mimi Douwes maakte oprechtheid. Multatuli, vindt in gesprekken over moraal met ment par la tourbe des dominés-littéra- Dekker - Hamminck Schepel is het ont- France, is een heel uitzonderlijk schrij- Japanners. Zijn ‘Japansche gesprekken’67 teurs, plats et cyniques flagorneurs,

20 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 21 d’une monarchie grotesque et de la ri- culte aride et dépassionné l’horriplait. toenmalige keizerrijk Oostenrijk- voortschrijdend inzicht had haar in het chesse, et qui n’ensaignaient aux pau- Leur geignarde phraséologie, à prétenti- Hongarije, werd de Jood Hilsner ervan antisemitische kamp van haar huis­ vres, aux spoliés, en prose et en vers, ons moralisatrices, l’ agaçait. Et jamais il beticht een rituele moord uitgevoerd te genoot, de advocaat en romancier W.A. qu’une vertu: LE RESPECT.’69 ne laisse passer une occasion de leur hebben. Zijn proces veroorzaakte een Paap (1856-1923)79 gebracht. De schrij- faire sentir sa virulente antipathie.’71 uitbarsting van antisemitisme, met inbe- versweduwe, de plaatsbekleder op Havelaar grip van een Duitstalige perscampagne aarde van haar man, was van haar voet- In deze maatschappij sloeg de verschij- afkomst tegen de Joden. Thomas Masaryk publi- stuk gevallen. Cohen accepteerde haar ning van Max Havelaar in het voorjaar Dat waren de dominees. Nu de katho- ceerde na Hilsners veroordeling wegens standpunt vanzelfsprekend niet, maar van 1860 in als een bom, dit oneerbiedi- lieken, waarvoor Cohen altijd al een rituele moord ontlastend materiaal. Na haar functie van plaatsbekleder wilde ge boek, dat de onaantastbare drieëen- warm gevoel had, zonder in het minst de heropening van zijn proces werd hij niet aantasten. Op 25 juni 190080 – heid van Godsdienst-Eigendom-Gezin katholiek te zijn of gelovig. ‘Athée con- Hilsner opnieuw veroordeeld, nu we- Mimi’s brieven aan Cohen zijn niet be- bespot en bloot legde, zo luidt zijn poli- vaincu et même démonstratif, ses préfé- gens gewone moord. Cohen had zijn waard – antwoordde hij haar: ‘Wat je tieke analyse. Cohen analyseert het boek rences poétiques allaient vers le catholi- stuk aan Mimi Douwes Dekker opge- laatste brief aangaat ben ik ‘t niet eens als een aanval op het hypocriete domi- cisme. Je veux dire ce catholicisme sim- zonden, die blijkens zijn antwoord van met wat je zei aangaande de joden. Vóór neesland, dat Nederland ook voor hem pliste et inoffensif, qui s’imagine le bon 17 juni 1900 neutraal had geantwoord, ik wist wat je van hen dacht – en zelfs òf zelf is. Hij noteert dan ook gevat, dat Dieu conversant familièrement avec les dat het stuk haar geïnteresseerd had.76 je iets van hen dacht – zei ik je myn oor- Multatuli wel verplicht was om gebruik saints et qui écoute avec bienveillance Cohen voegde hieraan toe: ‘Ja, ‘t is een deel dat stellig niet van overdreven te maken van de stilistische vorm van les suppliques apitoyées de la Vierge. liederlyk zoodje, die heeren antisemie- sympathie getuigde. Maar ik vind dat je de gelijkenis, omdat hij voor een protes- Quant au catholicisme inquisitorial, per- ten. – Verbeeld je, dat ik nooit veel met te veel en te scherp generaliseert en de tants volk schreef, dat gevoed was met sécuteur et assassin, il n’en était pas joden, qualitate qua, ophad, en ook in hardheid van je oordeel – in je brief ten bijbelse en evangelische teksten. En partisan.’72 Tenslotte komt het Jodendom myn jonge jaren op school, nooit een minste – sluit alles uit wat lykt op een Multatuli’s verblijf in het Oosten had aan de beurt: eerst het Jood-zijn, waar jood tot kameraad had. Ik denk dat dat verklaring van hun wáárom-zóó-zyn - volgens hem de smaak voor metaforen hij voor stond, dan de Joodse religie, kwam wegens hun gebrek – in ‘t alge- verklaring die noodzakelykerwyze een verhoogd. Anatole France dacht onge- waarmee hij ook al niets op had. Cohen meen, aan moed. Ze laten zich alles of à verontschuldiging zou moeten zyn. Wat twijfeld aan dit soort opmerkingen, toen had zichzelf twaalf jaar eerder, in 1889 peu près alles welgevallen. Deden ze je van de joden zei zou met evenveel hij hem in zijn ‘Préface’ zeer gekwalifi- in zijn artikel ‘Le juif et et les révolution- dat niet, dan waren de antisemieten niet recht byna van de vrouw kunnen gezegd ceerd noemde om Multatuli in Frankrijk naires’ in het revolutionair-socialistische half zoo agressief, want die lafaards worden. Niet àlles maar toch grooten- te introduceren. blad L’Attaque73 al omschreven als een kruipen in hun schulp zoodra ze een te- deels. Enfin, dat wordt een onderwerp In zijn ‘Notice’ geeft Cohen ons een atheïst van Joodse afkomst. Cohen genstander ontwaren die zyn tanden waar we ‘t mondeling over zullen heb- Multatuli, die sterk op Cohen lijkt: hij schrijft over Multatuli: ‘Les mêmes rai- toont. Nu dan, ik houd niet van de ben.’ Mimi geeft het niet op, zodat beschrijft Multatuli’s houdingen tegen- sons qui déterminaient ses répugnances joden om de aangegeven reden. Maar Cohen haar op 4 juli 190081 op de po- over godsdienst70 – onderverdeeld in antiprotestantes, l’attirairent – horribile nu wil ik jood zijn, ik die er niet op lyk, groms in Midden- en Oost-Europa moet protestantisme, katholicisme en joden- dictu par ce temps d’antisémitisme écu- noch physiek, noch moreel en dien zeker wijzen, en een – lijkt het – niet mis te dom – bezit, de autoriteit van de vader, mant – vers les Juifs. Il aimait leur niemand, op ‘t gezicht alleen, zou uit- verstaan voorbeeld geeft uit Algerije, en de politiek. Onderwerpen, die Cohen amour de la vie, de la lumière, des cou- maken voor ‘sale juif’.77 En ik zou ook toen een deel van Frankrijk. ook sterk bezighielden, en waarbij leurs…leur mobilité, leur exubérance, héél graag de hersens inslaan van dien Hij stipuleert in zijn ‘Notice’ vervolgens Multatuli’s standpunten door hem als leur nomadisme. Son âme – orientale in- lafhartigen Drumont78 die in veilige hin- wel, wat Multatuli in het Joodse geloof bevrijdend zijn ervaren. Cohens stand- finiment plus qu’occidentale – son âme derlaag achter zyn krant èlken dag tegen stond, en hij kon dat zelf uitspel- punten tegenover de godsdienst liepen de kâdi avait pénétré de la leur.’74 Cohen stookt en hetzt: ‘mort aux Juifs!’ len, maar hij citeerde ook Multatuli’s geheel parallel met die van Multatuli. laat in zijn ‘Notice’ het antisemitisme liefde voor ‘het uitverkoren volk’82 zon- Hij legde andermaal in een vlammende voor wat het is. Een jaar eerder had hij plaatsbekleder der daar overigens commentaar op te passage de dominees over de knie: het Franse publiek al in de Revue Uit zijn volgende brief aan Mimi zou geven : ‘Ennemi farouche du “Dieu stu- ‘Poète en dépit de son matérialisme, le Blanche75 uitgelegd, waar hij zich onge- blijken, dat hij zich deerlijk vergist had. pide, tyrannique, sanguinaire, jaloux, froideur et la nudité protestantes le cho- rust over maakte. In Polná, een klein Mimi behoorde niet meer tot het filose- capricieux, impossible de la Bible”, il quaient. Les dominés l’exaspéraient. Leur stadje halverwege Praag – Brno in het mitische kamp van haar overleden Dek; était plein de tendresse pour le “peuple

22 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 23 élu” et cette tendresse il l’a manifestée à tenslotte voor de Action Française, waar- au grand effarement et au scandale in- multatuliaans toontje: ‘Ik ben niet tevre- plus d’un endroit.’82 van hij als fervent Fransman – niet in tense des honnêtetés emmitouflées, les den met myn préface (Notice). Ik heb Frankrijk geboren – geen lid kon wor- vitres de la vétuste maison qu’était la heelemaal geen analytische talenten, identificatie den. De Action Française had schone société bourgeoise et petite-bourgeoise moet je weten. Ik ben een démolisseur Alexander Cohen had in de gevangenis handen, omdat zij nooit politieke ver- de son époque, pour y faire pénétrer van aanleg, een houthakker in ‘t voor- in Amsterdam, wat zijn neerslag in De antwoordelijkheid had gedragen, en het l’air vivifiant de la rue. oordeelen-woud. Maar mooie leevende Paradox had gevonden, afstand geno- gelijknamige dagblad was goed geschre- Il a combattu, inlassable et implacable, boomen laat ik eerbiediglyk ongerept. men van het anarchisme, maar hij was ven. Cohen werd daarmee een voor- sincère toujours, injuste rarement, tout Ik zou er de byl niet in kùnnen slaan. Ik nog geen nieuwe wegen ingeslagen. stander van de monarchie en betrok ce qui s’interposait entre lui et son but: kan slecht zien dat iemand een tak af- Cohen blijft nog enige tijd solidair met daarmee ook Multatuli’s positie, die hij la lumière. breekt of een bloem uitrukt. Toch doe ik het anarchisme, zoals De Paradox toont. in 1901 nog afgewezen had. Er zijn mij Et sa gloire suprême aura été d’avoir ir- ‘t zelf wel eens. Maar niet met genoe- Ook in zijn ‘Notice’ bij de Pages choisies geen aanwijzingen bekend, dat hij zich réparablement endommagé cette pire gen. Ik heb me zelf wel eens betrapt dat had hij nog geen nieuwe posities betrok- dit bewust was. des superstitions: LE RESPECT.’85 ik het hoofd afwendde terwyl ik een ken. Hij vat Multatuli’s politieke stand- De identificatie van Cohen en Multatuli bloem plukte. Ik denk altyd dat het punten als volgt samen: ‘Méprisant vis- blijkt ook nog eens uit de overeenkomst houthakker zoo’n bloem zeer doet, en my doet het à-vis du parlementarisme, sceptique à tussen de conclusie van zijn ‘Notice’, en In zijn brief aan Mimi van 2 augustus pyn par ricochet.’86 l’égard du suffrage universel, bafouant het slot van zijn brief van 2 augustus 1900 geeft Alexander Cohen een portret Cohen had van Multatuli de bevrijden- les rois et traitant par-dessous la jambe 1900 aan Mimi Douwes Dekker-Ham­ van zichzelf als Multatuli. Hij had een de werking van de man en zijn stijl on- les aventuriers politiques, MULTATULI minck Schepel, waarin hij haar het ver- moker gebruikt om de maatschappij in dergaan, en had ontdekt, dat Max ne désespère pas. Il croit au progrès. Le schijnen aankondigt van zijn Multatuli- Nederland, Frankrijk en Engeland te Havelaar, enkele jaren voor zijn geboorte progrès est inéluctable. Revenir en arriè- bloemlezing in oktober van hetzelfde veranderen. Zijn besluit heeft ook een verschenen, een bevrijdend boek is. re est impossible, de même que l’arrêt, jaar. Hij geeft daarin uiting aan een ge- fût-il momentané. L’arrêt, déjà, c’est la voeligheid, die ook Multatuli niet NOTEN mort. Et comme nous vivons…!’83 Cohen vreemd was. Deze wezenstrek van zijn (1) Alexander Cohen, In opstand, met houtsnedes van Georges Rohner, Amsterdam 1932 (p.26). – deelde met Multatuli toen nog het voor- karakter kwam vooral in zijn ‘Kinder­ ­ (2) Garmt H. Lesterhuis Uit een Rijks verleden, Rijks HBS, RSG, Slauerhoff College Leeuwarden 125 uitgangsgeloof. verhalen’ en in zijn belangstelling voor jaar, Leeuwarden (1992). – (3) Lesterhuis (1992), p. 82. – (4) Lesterhuis (1992), p. 63. – (5) In opstand (1932), p. 33. – (6) Zie de kabinetsfoto van Aron Heiman Cohen Jzoon (1837-1919) en zijn tweede In 1901 wijst hij het idee van een verlicht kinderen naar voren. Het schrijven van vrouw Sara Jacobs (1842-1873) in: Alexander Cohen, Uiterst links: journalistiek werk 1887-1896, be- despoot af. Hij vervolgt zijn resumé van zijn essay over Multatuli had Cohen zorgd door Ronald Spoor 1980, p. 30. – (7) Rob Hartmans, ‘Een ongeneeslijke opstandeling’ in: De Multatuli’s politieke opvattingen als moeite gekost. Zelf weet hij deze moeite Groene Amsterdammer, 15-10-1997. – (8) H.A. Gomperts, De schok der herkenning, Amsterdam 1963. volgt: ‘Hanté de temps à l’autre, fasciné aan een tekort aan analytische talenten. Door hem ontleend (zie Voorrede, p. 7) aan de omvangrijke bloemlezing van Edmund Wilson, The shock of recognition, The development of literature in the United States recorded by the men who made it, jamais, par l’image du “despote éclai- Cohen had helemaal geen tekort aan Garden City, New York 1943. Wilson vond zijn titel in een door hem gekozen essay van Herman ré”, MULTATULI fut un esprit trop luci- analytische en kritische talenten, zoals Melville over Nathaniel Hawthorne ‘Hawthorne and his mosses’ in Literary World, New York, 17 de, trop net, pour ne pas en concevoir uit zijn essay over Multatuli juist blijkt. en 24 augustus 1850: ‘For genius, all over the world, stand hand in hand, and one shock of recog- l’impossibilité. Le “despote éclairé” Zijn ‘Notice’ is heel anders dan hij nition runs the whole circle round.’ – (9) ‘Multatuli-souvenirs’ in De Amsterdammer, weekblad voor Nederland, 1 mei 1910, opgenomen in zijn bundel Uitingen van een reactionair (1896-1926): vooraf- n’existe pas … et, s’il existait, il serait tôt Anatole France en zichzelf had doen ge- gegaan door een schets van den persoon des schrijvers door een zijner vrienden (H.P.L. Wiessing), supprimé comme le sont parfois de vul- loven, ook een vorm van zelfonderzoek met een portret naar een tekening van Kees van Dongen, Baarn 1929, p.51-54, zie ook In opstand gaires tyrans obscurantistes.’84 Cohen, en dat kost – zoals bekend – altijd veel (1932), p. 111. Zie ook: Ronald Spoor, ‘Cohen en Wiessing: vakbroeders, vrienden en politieke vij- die als journalist middenin de Franse moeite en inspanning. anden’ in Nieuw letterkundig magazijn 9 (1991), 1 (juli), p. 14-21. – (10) Herdrukt in Uiterst links: jour- nalistiek werk 1887-1896, p. 55-68. – (11) Uiterst links 1980, p. 56. – (12) Uiterst links 1980, p. 58. – (13) politiek heeft gestaan, eerst als redac- Cohen besluit zijn ‘Notice’ als volgt: Zie Marten Buschman en Marie Christine van der Sman (red.), Rode residentie: geïllustreerde geschie- teur van Franse kranten en van 1906- ‘MULTATULI fut un négateur et un dé- denis van honderd jaar sociaal-democratie in Den Haag, Den Haag 1994. – (14) Uiterst links 1980, p. 1917 als buitenlandcorrespondent van molisseur de choses et des formules. Il 75-77. (15) – Uiterst links 1980, p. 76. – (16) Uiterst links 1980, p. 77-85. – (17) Uiterst links 1980, p. 81. De Telegraaf, de schandalen van de IIIe fut un destructeur et, par cela même, un – (18) Uiterst links 1980, p. 84. – (19) H. Mozes geeft in zijn verdienstelijke, maar nog onvolledige republiek heeft verslagen en het dis- scriptie voor de Directeurscursus van de Openbare Bibliotheek Alexander Cohen, een bibliografie, libérateur et un rénovateur. Il a défriché, ‘s-Gravenhage 1964 (ongepubliceerd), ook een overzicht van Cohens Franse vertalingen van functioneren van het corrupte Franse en y laissant des lambeaux de son âme, Multatuli. In de aantekeningen bij Alexander Cohen, Brieven 1888-1961, Amsterdam 1997 heb ik politieke stelsel heeft beschreven, koos le champ épineux du préjugé. Il a brisé, vele Multatuli-vertalingen gesignaleerd, zoals in de noten 2, 3 en 4 bij de brief van 6 juni 1893, p.

24 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 25 686. – (20) Joan Ungersma Halperin, Félix Fénéon, art et anarchie dans le Paris Fin de siècle, Parijs 1991, Spohr, Den Haag, 14 maart 1898. – (58) Cohen verzorgde deze rubriek tot en met 1904 (deel 47). – vert. van Joan Ungersma Halperin, Félix Fénéon, Aesthete and Anarchist in Fin-de-Siècle Paris, New (59) Multatuli, Pages choisies: traduites par Alexandre Cohen, préface d’Anatole France, portrait de Haven, London 1988. – (21) Zie Alexander Cohens brief van 25 oktober 1896 uit de gevangenis in Multatuli gravé sur bois par J. Aarts (in rood afgedrukt), Parijs, Société du Mercure de France, XV, Amsterdam aan zijn vriendin Kaya Batut (1871-1959) in Brieven 1888-1961, bezorgd door Ronald Rue de l’ Echaudé-Saint-Germain, XV,1901. Een van de zeven exemplaren sur papier de Hollande, Spoor, Amsterdam 1997, p. 156. – (22) Vert.: ‘Wij danken aan Cohen het leren kennen van Multatuli eigendom van het Multatuli Museum in Amsterdam, was blijkens de opdracht bestemd voor zijn in Frankrijk, deze Nederlandse intellectueel, wiens denken zo diep en ironisch is.’ Zijn ‘Japanse vriendin: ‘Pour Kaya/ son Sandro/ Paris 22.3.1901’. Tegenover de titelpagina was een Justification gesprekken’ vond hij ‘een verrukking voor de intelligentie, een genoegen voor de geest, en stellig du tirage vermeld, gevolgd door een in blauw afgedrukte kraai Grip. Cohen had tijdens zijn ver- de helderste en meest onweerlegbare kritiek van onze sociale instellingen’. – (23) C.C. en H.G. blijf in Schiermonnikoog na zijn ontslag uit de Amsterdamse gevangenis twee kraaien. Hij verbleef (Charles Chatel en Henri Gauche, ps. van René Chaughi) ‘Des faits’ in La Revue Libertaire van 1 ja- er zonder zijn vriendin. In zijn brief aan haar van 15 juni 1899 beklaagde hij zich over het lawaai, nuari 1894, p. 22-23, geciteerd naar Joan Ungersma Halperin, Félix Fénéon, Art et Anarchie dans le dat zij de hele dag produceerden. Toch: ‘Mais rien ne me distrait plus. Je suis si seul.’ (Maar niets Paris Fin-de-siècle (Paris 1992), 293 en 417. – (24) Wilhelm Spohr, Erinnerungen eines ‘Friedenshageners’, heeft me zo vermaakt. Ik ben zo alleen.), Brieven 1888-1961, p. 222. Dit exemplaar bevat aanteke- Berlijn 1951. Het slothoofdstuk luidt ‘Wie ich Multatuli entdeckte’, p.91-99. In de gevangenis ningen in handschrift van Cohen. Het Joods Historisch Museum in Amsterdam bezit een gebro- Plötzensee leerde hij door zelfstudie Nederlands (p.92). – (25) Atte Jongstra, De multatulianen, cheerd exemplaar met de opdracht: ‘Voor Pa en Moe / hun liefhebbende / Sander Parys 21.3.1901.’ Amsterdam 1985, p. 234-235. Atte Jongstra heeft mij collegiaal zijn transcripties van Cohens brie- Het is door zijn vader in bruin pakpapier gekaft, met op het omslag in een groot en sierlijk hand- ven aan M. Douwes Dekker-Hamminck Schepel ter beschikking gesteld, zie Brieven 1881-1961, schrift: auteur, vertaler, titel en plaats van uitgave. Op de titelpagina en het omslag een donker- p.20. – (26) E-mail-bericht van 16 december 2003 uit Berlijn. Met dank aan Jaap Grave te Berlijn, blauw eigendomsstempel van de trotse vader: A.H. Cohen J. Zoon / Oosthaven 51 / GOUDA. die voor dit artikel onderzoek gedaan heeft in verschillende Duitse bibliotheken, waar (net als in Aron Cohen en zijn tweede vrouw Vroukje van Gelder hadden op 13 mei 1898 hun intrek geno- het IISG te Amsterdam) Der Sozialist slechts incompleet voorhanden is. – (27) Jaap Grave, Zulk ver- men in het Israelitisch Oude mannen- en vrouwenhuis aan de Oosthaven in Gouda. – (60) Brieven talen is een werk van liefde: bemiddelaars van Nederlandstalige literatuur in Duitsland 1890-1914, 1888-1961, p. 48-49, 70, 240-241, 259-260, 263, 267, en p. 388. – (61) Anatole France, ‘Préface’ in: (Nijmegen 2001), p. 103. – (28) Wilhelm Spohr, Erinnerungen eines ‘Friedenshageners’, p. 92. ‘Met ge- Multatuli, Pages choisies, p. 5-8. – (62) Géraldi Leroy, ‘France (Anatole)’ in: Jacques Julliard et noegen en respect drukten wij enkele van deze Sprookjes, aanvankelijk uit het Frans in het Duits Michel Winock (direction), Dictionnaire des intellectuels français: les personnes, les lieux, les moments, vertaald, in onze ‘Sozialist’ af.’ – (29) Ralf G. Hoerig und Hajo Schmück, Datenbank des deutsch- nouvelle édition revue et augmentée, (Parijs 2002), p. 601-602. – (63) Multatuli, ‘Notice’ in: Pages spragigen Anarchismus (www.free.de/dada). – (30) Zie voor een volledig overzicht noot 2 bij choisies, p. 9-57. – (64) Zie Johan Heilbron over ‘philosophes’: ‘Analytisch rationalisme’, in: Het ont- Cohens brief van 6 juni 1893, Brieven 1888-1961, Amsterdam 1997, p. 686. In de noot kan men zien, staan van de sociologie, Amsterdam 1990, p. 64-66. – (65) (Abbé François Blanchet) Apologues et con- dat andere uiterst linkse Franse bladen als Revue d’ Evolution, maar ook de Entretiens politiques et tes orientaux, etc., p. i-liij. – (66) M. Dulsaulx, ‘Vie de M. l’abbé Blanchet’ in: Apologues et contes orien- Litterérairs Cohens Multatuli-vertalingen overnamen. – (31) Zie noot 12 bij Cohens brief van 9 april taux, etc., p. i-liij. – (67) Multatuli, ‘Dialogue japonais’, Pages choisies, p. 312-346. – (68) Multatuli, 1894 aan F. Domela Nieuwenhuis, Brieven 1888-1961, Amsterdam 1997, p.700-701. – (32) Zie Brieven Pages choisies, p. 8. ‘Hun schilders hebben het laten zien: Terborch, Pieter de Hooch, en Van der 1888-1961, p. 40. – (33) Zie Brieven 1888-1961, p. 58. – (34) Zie Brieven 1888-1961, p. 71 en 80. – (35) Meer van Delft zijn excellente moralisten. Jan Steen is een moralist in zijn genre.’ De keuze van Cohens antwoord op 6 juni 1893 (zie Brieven 1888-1961, p. 47-48) maakte de jonge Pée wel wijzer, Anatole France geeft zicht op de Franse smaak in het begin van de twintigste eeuw, en zijn kennis maar muntte niet uit door bibliografische exactheid. – (36) Ronald Spoor, ‘Alexander Cohen in van de Nederlandse schilderkunst. – (69) Multatuli, Pages choisies, p. 64. ‘De massa werd strikt van Londen en Den Haag’ in Dutch Crossing (18 december 1982), p.76-92. – (37) Zie Brieven 1888-1961, elke deelneming aan de publieke zaak ver gehouden, en haar geestelijk voedsel, voorzover zij er p. 187. – (38) Alexander Cohen aan Kaya Batut, 25 oktober 1896 in Brieven 1888-1961, p.157; in de- behoefte aan had, werd haar bereid en exclusief bediend door het gepeupel van de dominee-schrij- zelfde brief het idee voor de boekuitgave van zijn Multatuli-vertalingen, p. 156 en zijn plan voor vers, platte en cynische pluimstrijkers van een belachelijke monarchie en van de rijkdom, en die De Paradox, p. 157. – (39) Een afbeelding van het Bewijs van ontslag in Uiterst links, p.26. – (40) slechts aan de armen, de beroofden in proza en verzen een deugd, de hoogste deugd voor hielden: Alexander Cohen aan F. Domela Nieuwenhuis, 12 juni 1895, Brieven 1888-1961, p. 87. – (41) HET RESPECT. (Cohen gebruikte niet pasteur, het Franse woord voor dominee.) – (70) Zie ook mijn Alexander Cohen aan F. Domela Nieuwenhuis, ongedateerd, Brieven 1888-1961, p. 89. – (42) ‘Woord vooraf’ bij Brieven 1888-1961, Amsterdam 1997, p.13. – (71) ‘Notice’ in Multatuli, Pages choi- Alexander Cohen, Van anarchist tot monarchist: verluchtingen door Leo Gestel, Amsterdam: sies, p. 42. ‘Dichter ondanks zijn materialisme, mishaagden hem de protestantse kilheid en naakt- Uitgeverij De steenuil, 1936, p. 150. – (43) Alexander Cohen, De Paradox, 1 (1 november 1897), p.3. heid. De dominees ergerden hem buitensporig. Hun schrale en passieloze eredienst was hem een De Paradox gebruikt geen cursivering, maar spatieert. In de citaten heb ik dit als cursivering weer- gruwel. Hun bombastische en zeurderige woorden, beladen met zedenpreekpretenties, vond hij gegeven. – (44) Van anarchist tot monarchist, p. 133-149. – (45) Dit exemplaar, in half-leer gebonden, onverdraaglijk. En nooit liet hij een gelegenheid voorbijgaan om hen zijn heftige antipathie te laten met verwijzingen door Cohen is eigendom van het IISG te Amsterdam. – (46) ‘Quod licet Jovi...’ voelen.’ – (72) ‘Notice’ in Multatuli: Pages choisies, p. 42. ‘Overtuigd en zelfs demonstratief atheïst, in De Paradox 3 (4 december 1897), p. 40. – (47) De Paradox 1, Nieuwe serie (5 maart 1898), p. 9. – gingen zijn poëtische voorkeuren naar het katholicisme uit. Ik bedoel het eenvoudige en onscha- (48) De Paradox 3 (4 december 1897), p. 46. – (49) Of zoals mijn grootmoeder Henriette Spoor- delijke katholicisme, dat zich verbeeldt dat de goede God ongedwongen met de heiligen praat en Braadbaart (1888-1978) het noemde: ‘een boezeroenblad’. – (50) ‘Bedeeling’ in De Paradox (18 de- met welwillendheid naar de meelijwekkende smeekbeden van de H. Maagd luistert. Van het ka- cember 1897), p. 60-61. Zijn artikel ‘Les social-démocrates et leur propagande’ in de burgerlijke tholicisme van de inquisitie, de vervolgingen en de brandstapels moest hij niets hebben.’ – (73) krant Le Figaro op, 31 mei 1893 werd hem door de leiders van de Duitse socialistische partij zwaar Alexandre Cohen, ‘Le juif et les révolutionnaires’ in L’Attaque, januari 1889. Hij kritiseerde in dit aangerekend. Het verscheen in het Nederlands als ‘De sociaal-demokraten en hunne propaganda artikel ‘Le juif en Algérie’ van Emile Violard, die uitroeiing van de Joden predikte. – (74) ‘Notice’ in Duitschland’ in Recht voor Allen van 23 juli 1895, p. 1-2. – (51) De Paradox (8 januari 1898), p. in Multatuli: Pages choisies, p.42-43. ‘Dezelfde redenen die zijn anti-protestantse weerzin wekten, 66-67. – (52) De Paradox (22 januari 1898), p. 83. In dit citaat is de alineaverdeling niet weergege- maakten de Joden aantrekkelijk voor hem - horrible dictu (verschrikkelijk om te zeggen) in deze ven. – ((53) De Paradox (22 januari 1898), p. 84-86. Wilhelmina werd – als alle koningen van tijd van het razende antisemitisme. Hij hield van hun plezier in het leven, hun liefde voor het licht, Nederland – ingezworen. – (54) Cohen had met toestemming van Zola (zie Brieven 1888-1961, p. de kleuren...hun mobiliteit, hun uitbundigheid, hun zwervend bestaan. Zijn ziel van kadi - beslist 40) het verhaal ‘Le sang’ als ‘Het bloed’ uit zijn bundel Contes à Ninon (1864) vertaald. Zola had in meer oosters dan westers - had de hunne ontmoet.’ – (75) Alexandre Cohen, ‘L’affaire du Polna’ in december 1893 geprotesteerd bij de Franse minister van binnenlandse zaken tegen de uitwijzing La Revue Blanche, deel 22 (1900) 168 (1 juni), p. 196. – (76) Brieven 1888-1961, Amsterdam 1997, p. van Cohen uit Frankrijk. De Paradox, Nieuwe serie (5 maart 1898), p. 1-3. – (55) Pyrotechnisch ver- 249. – (77)Vert.: vuile Jood. – (78) De antisemiet Edouard Drumont (1844-1917) publiceerde in 1886 wijst naar de anarchistische bomaanslagen tegen de machthebbers en de bezittende klasse. – (56) La France juive met als ondertitel La France aux Français (Frankrijk voor de Fransen). In 1891 richt- Jaap Grave, Zulk vertalen is een werk van liefde, p. 274, noot 115. – (57) Alexander Cohen aan Wilhelm te hij zijn blad La Libre Parole op. Hij was vanzelfsprekend anti-Dreyfus en voerde campagnes

26 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 27 tegen Joodse financiers. – (79) Paap behoorde tot de Tachtigers in de Nederlandse literatuur van de negentiende eeuw, hij was lid van een comité, dat Multatuli in 1881 een lijfrente bezorgd had. BRIEF AAN WILHELM SPOHR OVER MULTATULI Hij wikkelde in 1887 Dekkers nalatenschap af, waarbij hij ervoor zorgde dat Mimi de beschikking hield over de letterkundige nalatenschap. Na Dekkers dood gingen zij samen met haar aangeno- men zoon Wouter in Amsterdam wonen. Mr. Paap had Cohen in 1888 verdedigd, toen hij in twee- Alexander Cohen de instantie terecht stond wegens majesteitsschennis. Cohen, die niets bezat, vond zijn rekening toen nogal aan de hoge kant. – (80) Brieven 1888-1961, Amsterdam 1997, p. 251-252. – (81) Brieven 1888-1961, Amsterdam 1997, p. 253-254. – (82) Alexandre Cohen, ‘Notice’, in: Multatuli: Pages choi- Haag, 14.3.98 sies, p. 47. ‘Verklaard vijand van de “domme, tirannieke, bloederige, jaloerse, grillige en onmoge- 30 de Perponcherstraat lijke God van de Bijbel” was hij vol liefde voor het “uitverkoren volk” en die liefde heeft hij op meer dan een plaats in zijn werk geuit.’ – (83) Alexandre Cohen, ‘Notice’, in Mutatuli, Pages choi- Lieber Herr Spohr, sies, p.47. ‘Revenir’ in het citaat, vervangt ‘Aller’. Deze wijziging berust op een potloodaanteke- ning van Cohen in de marge van het exemplaar van Kaya Batut. ‘Hoewel MULTATULI misprij- zend is tegenover het parlementaire stelsel, sceptisch over het algemeen kiesrecht, de draak steekt Es ist nicht meine Schuld dass ich ihr Brief von 20-2-98 nicht früher beantwortet met koningen, de politiek avonturiers geringschat, wanhoopt hij toch niet. Hij gelooft in de voor- habe. Ich erhielt ihn am 8en d. M. gleichzeitig mit einer Brief von Kampffmeyer. Am uitgang. De vooruitgang is onontkoombaar. Terugkeren is onmogelijk, evenals stilstand, al was het selben Tage noch schrieb ich an K. zurück uns sagte ihn dass ich mein bestes thun maar tijdelijk. Stilstand is al de dood. En omdat wij leven...!’ – (84) Alexandre Cohen, ‘Notice’, in: Multatuli: Pages choisies, p.48. ‘Van tijd tot tijd geobsedeerd, ooit in de ban van het beeld van de wollte um Ihnen den kleinen Dienst zu beweisen. “verlichte despoot”, was MULTATULI een te heldere geest, te zuiver, om de onmogelijkheid ervan niet in te zien. De “verlichte despoot” bestaat niet... en, als hij bestond, zou hij al gauw uit de weg Von Kampffmeyer wissen Sie vielleicht dass ich seit Jahren schon mich bemühe geruimd zijn, zoals soms bij vulgaire, obscurantistische tirannen.’ – (85) Alexandre Cohen, ‘Notice’ Multatuli im Französischen zu veröffentlichen. Augenblicklich sind die Stücke in in Multatuli, Pages choisies, p. 57. ‘ MULTATULI was een negatieveling, een afbreker van zaken en formules. Hij was een afbreker en, daardoor, een bevrijder en een vernieuwer. Hij heeft het ne- Händen eines Verlegers in Paris, und erwarte ich jeden Tag eine Entscheidung. Es telige veld van het vooroordeel, door er de flarden van zijn ziel op los te laten, ontgonnen. Hij handelt sich um die Herausgabe einer Anthologie aus der gesammelte Werke heeft, tot grote ontsteltenis en tot hevig schandaal van de warm ingepakte fatsoensburgers, de rui- Multatulis. Für die Correctur werde ich selbstverständlich meine Multatuli nöthig ten van het oude huis van de burgerlijke en kleinburgerlijke samenleving van zijn tijd ingegooid haben. Ich könnte Ihnen die ganze Collection wohl für 10-14 Tage zur Verfügung om er de inspirerende straatlucht te laten doordringen. Hij heeft onvermoeibaar en vlekkeloos, al- stellen aber dass würde nicht genügen. Nun habe ich mich bei verschiedenen tijd oprecht, zelden, onterecht, alles wat tussen hem en zijn doel: het licht kwam, bevochten. En zijn grootste roem zou zijn geweest het onherstelbaar hebben beschadigd van het slechtste van de Bekannten erkündigt und gefragt ob vieleicht derselben auf ein Paar Monaten seine bijgeloven: het respect.’ Het licht moeten wij begrijpen in de zin van de Verlichting: verheldering Multatuli hergeben wollte. Es ist mir aber nicht gelungen. Das beste wäre dass Sie van zaken. – (86) Brieven 1888-1961, p.259. Démolisseur: sloper, par richochet: van de weerom- sich die ganze Collection kauften. Neu ist das eine kostspielige Geschichte aber stuit. manchmal findet man Gelegenheit die Sache billiger zu kaufen. Heute noch erkündigte ich mich danach in eine second-hand Buchhandlung und da sagte man mir dass ich die sämmtliche Werke von M für 12 gulden = 20 Mark haben kann. Das ist zwar auch eine grosse Summe, aber neu kostet die Sache unge- fehr 20 gulden. Was ich nun thun will ist dies: Beantworten Sie sofort meinen Brief und sagen Sie ob Sie die Werke M. für 12 gulden kaufen wollen. Drei Gulden schickten Sie schon, macht 9 Gulden. Wollen Sie das augenblicklich nicht thun, dann will ich Ihnen für eine nicht zu lange Zeit die 7 Bände Ideeën leihen. Die andere Werke M’s kann ich nicht schicken weil der Bekannte der mich seine Ideeën eventu- ell zur Verfügung stellen will, die übrigen Werke M’s nicht besitzt. Und ohne kann ich nicht.

Länger wie eine Monat kann ich Ihnen die ‘Ideeën’ leider nicht lassen weil ich die andere selbst nicht länger behalten darf. Was anbetrift die Biographie wüsste ich nicht wo dieselbe anzuschaffen. Ich habe selbst keine. Da jedoch die Briefe von M. (von seiner Frau herausgegeben)1 zu Ihrer Verfügung stehen in der Kön. Bibliothek, werden Sie darin die besten Materiale zu einer Biographie finden. Schreiben Sie bitte nun eiligst zurück. Wollen oder können Sie die M’s jetzt nicht kaufen, dann bekommen Sie die 7 Bände Ideeën von mir in Anleihe. Verzeihen Sie mein elendes ‘Deutsch’ und glauben Sie mir, aufrichtig und freund-

28 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 29 schaftlich, ihr Neemt u mij mijn rottige ‘Duits’ niet kwalijk, en geloof mij, in alle oprechtheid en vriendschap, uw Alexander Cohen Alexander Cohen Handschrift Akademie der Künste, Berlijn. Met dank aan Jaap Grave, Institut für Deutsche und Vertaling: Martin Smit Niederländische Philologie, Freie Universität, Berlijn. *Brieven van Multatuli. Bijdragen tot de kennis van zijn leven. Gerangschikt en toegelicht door M. Dekker geb. Hamminck-Schepel, Amsterdam, W. Versluys 1890-1896, 10 dln. Den Haag, 13.4.98 30 de Perponcherstraat

Beste heer Spohr,

Het is niet mijn schuld dat ik uw brief van 20-2-98 niet eerder beantwoord heb. Ik ontving deze pas op de 8e van deze maand, tegelijkertijd met een brief van Kampffmeyer. Op dezelfde dag nog schreef ik aan K. terug en ik zei u dat ik mijn best zou doen om hem de kleine dienst te bewijzen.

Van Kampffmeyer heeft u wellicht gehoord dat ik al enige jaren bezig ben Multatuli in het Frans te vertalen. Op dit moment zijn de stukken in handen van een uitgever in Parijs en ik verwacht één dezer dagen uitsluitsel. Het gaat om de uitgave van een anthologie uit het verzameld werk van Multatuli. Voor de correctie zal ik vanzelfsprekend mijn Multatuli absoluut nodig hebben. Ik zou u de hele reeks wel voor 10-14 dagen ter beschikking kunnen stellen maar dat zou niet genoeg zijn. Onlangs heb ik bij een aantal kennissen inlichtingen ingewon- nen en gevraagd of een van hen wellicht een paar maanden zijn Multatuli uit han- den wil geven. Het is me helaas niet gelukt. Het beste zou zijn wanneer u de gehe- le reeks koopt. Nieuw is dat een kostbare geschiedenis maar soms is men in de ge- legenheid het goedkoper te kopen. Vandaag nog vroeg ik ernaar in een second-hand boekhandel en daar zei men mij dat ik de verzamelde werken van M. voor 12 gulden = 20 mark, kan krijgen. Dat is weliswaar ook een groot bedrag, maar nieuw kost de reeks ongeveer 20 gulden. Wat ik nu ga doen is dit: beantwoordt u nu snel mijn brief en deelt u mij mede of u het werk van M. voor 12 gulden wilt aanschaffen. U stuurde mij al drie gulden, dat wordt dus 9 gulden. Wanneer u dat op dit moment niet wilt doen, dan zal ik u voor een niet al te lange tijd, de 7 delen Ideeën lenen. Het overige werk van M. kan ik u niet sturen, omdat de kennis die mij zijn Ideeën eventueel ter beschikking zou wil- len stellen, niet in het bezit is van het overige werk van M. En zonder kan ik niet.

Langer dan een maand kan ik u de ‘Ideeën’ niet lenen omdat ik de rest niet langer mag houden. Wat betreft de biografie, zou ik niet weten, waar ik deze zou moeten aanschaffen. Ik heb zelf geen exemplaar. Maar omdat de brieven van M. (door zijn vrouw uitgegeven)* toch tot uw beschikking staan in de Kon. Bibliotheek, zult u daarin het beste materiaal voor een biografie vinden. Schrijft u mij alstublieft zo spoedig mogelijk terug. Wanneer u de M’s nu niet wilt kopen, dan krijgt u van mij de 7 delen te leen.

30 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 31 noeg maakt om mij ook materieel door tember 1887 tot april 1888 corrector bij Geen spotblad, maar een bijtblad mijn zorgen te helpen al was het ook Recht voor Allen was geweest (Recht voor zoo’n nog beetje. ‘T wordt waarachtig Allen was inmiddels aan het Damrak in De Paradox (1897-1898) van Alexander Cohen tyd en ‘t hongerlyden maakt my moede- Amsterdam gevestigd). Hij vond met loos en verslagen.’ Kaya Batut onderdak bij de tekenaar Jan Ronald Spoor Maar een eigen blad was vooral ook een de Waardt (1871-1909) op de Loos­ middel voor de depressieve Cohen om duinse­weg. Hij maakte ook een portret Alexander Cohen zat tussen 1888 en 1893 als betaald correspondent van Recht voor Allen zich staande te houden: ‘Met de verant- van zijn tijdelijke huisgenote Kaya. – het strijdblad van Domela Nieuwenhuis – in Parijs. Met allerlei baantjes, leningen, arti- woordelykheid voor een blad zal ook de Binnen een halfjaar na zijn vrijating wist kelen in Franse bladen en vertaalwerk voor zowel Domela Nieuwenhuis als Franse op- noodige geestkracht en frischheid terug­ Cohen een startkapitaaltje van veertig drachtgevers, poogde hij zijn vaste maar schamele inkomsten aan te vullen, zodat hij en zijn keeren en anders ga ik onder.’ Zürcher gulden bijeen te brengen voor de publi- vriendin Kaya Batut net het hoofd boven water konden houden. Cohen was zich al gauw moest wegens een verloren proces zijn catie van zijn eenmanstijdschrift De Fransman in hart en nieren gaan voelen. De Nederlandse gezapigheid kon hij niet uitstaan, toezegging intrekken. Toch stuurde hij Paradox, dat door de bekende Haagse Holland vond hij kil en calvinistisch. Voor de Nederlandse taal (het mooiste van Nederland) Cohen het niet geringe bedrag van hon- drukkerij Trio gezet werd. bleef hij zijn leven lang liefde koesteren, zijn behoefte aan polemiek was groot. derd gulden om zijn kosten te bestrij- In zijn memoires, getiteld Van anarchist den, maar dit dekte bij lange na Cohens tot monarchist, onthulde hij dat Trio hem Toen Cohen op eerste kerstdag 1893 als heten, dat van 6 november 1897 tot en investeringen niet. In een ongedateerde een krediet van honderd gulden had notoir anarchist zonder proces uit met 19 november 1898 in de rode resi- brief uit 1895 aan Domela typeerde toegestaan. Met behulp van zijn kapi- Frankrijk naar Londen werd uitgezet, dentie Den Haag zou verschijnen. Cohen het karakter van zijn ‘brander’: taaltje, dit krediet en gebedel bij geest- na de (rook)bomaanslag op het Palais ‘Myn idee was niet een spotblad uit te verwanten is Cohen erin geslaagd een Bourbon waar hij part noch deel aan opruiend geven. Wèl een bytblad om me zoo uit vol jaar lang twintig nummers van zijn had, stond hij op de keien. Het viel hem Cohen dacht aan een eigen blad, waarin te drukken. Er valt zóóveel te byten.’ opruiend blad uit te geven. Hij kon in in Londen veel moeilijker om aan werk hij ongehinderd zijn opruiende menin- Het kwam er voorlopig niet van. De Paradox zijn persoonlijke opvattin- en inkomsten te komen. Hij zag zich en- gen kwijt kon. Hij schreef op 12 juni gen over binnenlandse, buitenlandse en kele malen gedwongen samen met Kaya 1895 uit Londen aan Domela Nieuwen­ startkapitaaltje koloniale politiek (zoals de Atjeh-oorlog) met de noorderzon te vertrekken. huis, dat de filantroop Zürcher hem per Eerst in de gevangenis in Amsterdam, kwijt, waarbij hij de beeldende kunst Hoewel Cohen over goede sociale en 1 juli 1895 geld had toegezegd voor een waar hij zijn straf moest uitzitten we- niet oversloeg. Vanzelfsprekend polemi- politieke netwerken in Londen beschik- eigen blaadje, dat twee keer per maand gens belediging van de inmiddels over- seerde Cohen met andere bladen, ook te, lukte het hem niet regelmatig Engelse zou verschijnen en in Nederland ver- leden koning Willem III, zou Cohen op- met Domela. correspondenties voor Recht voor Allen kocht zou worden. Zürcher had even- nieuw zijn idee voor een eigen publica- te schrijven. wel niets meer van zich laten horen. tie gaan ontwikkelen. In een brief van 25 Den Haag Zijn armoede in Londen was groter dan Cohen had al vast aankopen gedaan oktober 1896 aan Kaya Batut, die in Cohen maakte De Paradox op verschil- in Parijs en ook ondraaglijker, doordat voor de uitgave en de huur opgezegd. Londen geld probeerde te verdienen als lende Haagse adressen: hij verhuisde al het intellectuele plezier dat de Parijse Hij stelde en passant Domela gerust dat kostuumnaaister, kwam hij weer op zijn spoedig naar het nieuwe Regentesse­­ ­ avantgarde hem bood, ontbrak. Recht zijn uitgave geen concurrentie voor eigen blad terug: ‘Weet je de laatste kwartier tussen de Laan van Meerder­ voor Allen nam al met al vier Engelse Recht voor Allen zou vormen: ‘Wat aan- dagen denk ik weer sterk aan de voort en de Loosduinseweg, dat voor correspondenties op; het aan Recht voor gaat het blad dat ik my voorstel uit te “Paradoxen”. Ik heb een massa ideeën. een deel nog in aanbouw was. Cohen Allen gelieerde zondagsblad Morgenrood geven, dit zal geen enkel thans in Zo ongeveer als een volle fles die, te woonde van april tot en met augustus vier lange stukken, waaronder de verta- Holland bestaand blad in de wielen plotseling omgedraaid, niet leegloopt. 1897 op kamers in De Gheynstraat 80, ling van ‘La déclaration d’ Emile Henry’, ryden. Het is een geheel verschillend Boorde, boordevol. Ik denk toch echt, vervolgens van eind augustus 1897 tot Cohens terechtgestelde anarchistische idee. Heel vrybuiterig.’ Hij koesterde dat het zal lukken.’ december 1897 in De Perponcherstraat vriend. Het was in deze penibele om- een stille maar vergeefse hoop dat een Toen Cohen op 7 februari 1897 uit de 30, terwijl hij in september 1898 aan de standigheden in Londen dat bij Cohen eigen blad ook inkomsten zou opleve- strafgevangenis aan de Amstelveense­ bekende anarchist en historicus van het het idee werd geboren voor zijn brûlot, ren: ‘Misschien dat te eeniger tijd (mocht weg ontslagen werd, vestigde hij­­ zich anarchisme Max Nettlau als adres zijn polemisch tijdschrift, De Paradox ge- het spoedig zijn!) mijn blad opgang ge- opnieuw in Den Haag, waar hij van sep- Cartesiusstraat 11 opgaf. Cohen had

32 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 33 voor De Paradox briefpapier (klein for- mede omdat hij moeite had met het aan- moest zien te krijgen. Dat lukte echter achtigs en buitengewoon leelijks, maar maat) laten drukken met als redactie- prijzen van zijn eigen waar. Cohen klop- niet. Ook Cohens vriend Jan de Waardt dit was, ik had het zoo verlàngd, mijn adres Chasséstraat 4a. Vanaf aflevering te onder andere bij zijn Londense vriend liet het afweten; hij was te laat, waar- eigen onvergeeflijke schuld.’ 15 is het adres Prinsestraat 48 (de druk- Max Nettlau (die al abonnee was) aan door De Paradox op 6 november 1897 kerij), terwijl het laatste nummer voor een financiële bijdrage. Niet tever- uitkwam met een onbeholpen typogra- bevrijding Cartesiusstraat 11 als adres opgeeft. geefs. fisch omslag: ‘Wegens het niet tijdig ont- Cohen vulde de twintig nummers met De enige betaalde advertentie in de eer- vangen der teekening verschijnt de invallen en uitvallen, politieke commen- Nettlau ste nummers was van Molenaars kin- “Paradox” dezen keer zonder omslagil- taren, lyrische sfeerstukjes, kunstkritiek De eerste serie van zes nummers had dermeel. Piet Molenaar was bevriend lustratie.’ en – natuurlijk – polemiek, en vignetten een kostprijs van vijf cent per nummer, met Cohen. De reclame voor De Vrije Vanaf de tweede aflevering (20 novem- als: ‘waarom ik bij voorkeur de sociaal- de nieuwe serie kostte per aflevering Socialist van F. Domela Nieuwenhuis ber 1897) tot en met nummer 5 sierde democratie aanval, en niet de andere tien cent en een jaarabonnement twee was een onbetaalde vriendendienst. Op een tekening van De Waardt het omslag: politieke partijen? Niet – wat sommigen gulden vijftig. Cohen deelde in zijn een zondagochtend in de nazomer van ‘De Paradox door Alexander Cohen’, meenen – uit haat of antipathie tegen de ‘Aan den lezer’ mee: ‘De Paradox gaat de 1898 diende zich een abonnee aan bij waarbij twee mannen met hoofddeksels chefs d’orchestre van die on-artistieke wereld in met strikt het benoodigde ter Cohen in de Cartesiusstraat. Hij wilde en bakkebaarden, respectievelijk snor- kapel. Maar omdat de sociaal-democra- bekostiging van het éérste nummer. Wie weten of Cohen er uitsprong met de ren, discussiëren over de lectuur van tie de naaste, nare toekomst is.’ In zijn ná kennismaking, de in-stand-houding losse verkoop en de abonnementen. klaarblijkelijk De Paradox. Op de ach- openingsstuk schrijft hij, dat hij De van het blad wenscht, steune het, èn Cohens antwoord was natuurlijk nega- tergrond lopen vier personen, van wie Paradox als ondertitel had willen meege- door zich te abonneeren, èn door geld- tief, waarop de onbekende (Cohen ver- één een heer met hoge hoed en drie an- ven ‘een blad voor vrije menschen’. Hij lijke bijdragen. Zoodra deze bijdragen zwijgt zijn naam in zijn memoires) een deren die tot de lagere klassen behoren, voegt hieraan toe: ‘Maar ik ben hiervan niet meer noodig zullen zijn om het be- bankbiljet van duizend gulden op zijn het blad te lezen. Vanaf nummer zeven teruggekomen. Ik houd mijne tijdge- staan van de P. te verzekeren, zal ik dit tafel legde. was er een plichtmatig omslag van de nooten voor zóó zelf-kennend en op- zeggen. Moge ik het spoedig kùnnen. In Zo’n mecenas is Cohen nooit meer te- Parijzenaar Georges Auriol: twee dub- recht dat ik vreezen zou weinig of geen Van anarchist tot monarchist’ (deel II, p. gengekomen. Cohen was er de man niet bele zuilen, omrankt met klimmende lezers te krijgen voor mijn blad, indien 52) meldt hij dat het blad het na het eer- naar, voor zijn gedroomde filantroop te planten, uitmondend in een Moorse be- het uitsluitend gericht werd tot vrije ste kwartaal tot 300 à 350 abonnees verzwijgen dat hij enkele maanden later kroning met daarboven een bladerdak. menschen. Daarom, eenvoudig: de bracht, onder wie H.M.C. Holdert, de de uitgave wilde stopzetten. Dat vond Tussen de zuilen: titel en auteur. Aan de Paradox.’ Met Multatuli zegt hij: latere directeur van De Telegraaf, die hij jammer, maar dan moest Cohen van voet irissen: het geheel in een vage en ‘Principes heb ik niet. Deze boutade, die Cohen van 1906 tot 1922 in dienst had het overschietende maar eens aan zee slappe Jugendstil. géén boutade was – is het beste mis- als correspondent in Parijs. gaan uitrusten. Dat deed Cohen graag: Vanaf nummer 13 stond een houtsnede schien, neen stèllig, onder al het goede Op 15 juli 1898 deelde Cohen in num- ‘Wat wij, kort na het opdoeken van De van zijn vriend Jan Aarts op het omslag: door Multatuli geschreven. Het is de be- mer 15 de abonnees mee: ‘Omstandig­ Paradox, deden. Want ik verveelde mij een vuist, die een staaf (pen?) als een lijdenis, de cri du coeur, van een vrij heden onafhankelijk van mijn willen en nu dood in den Haag! ik kon het er niet wapen in een maalstroom vasthoudt. mensch.’ wenschen: verwaarlozing van den num- langer uithouden. In den Haag niet en Vanaf nummer 15 werd dit omslag op Cohen had in Amsterdam tijdens zijn mer-verkoop, slordige, onvoldoende, op het heele nederlandsche vasteland stevig beige papier gedrukt. Het laatste halfjaar gevangenis Multatuli’s werk dikwijls in het geheel-niet betaling door niet!’ (Van anarchist tot monarchist, p. nummer, van 19 november 1898, had herlezen en deels vertaald in het Frans. sommige agenten hebben het mij twee- 154). een uitbundige Jugendstilgrafiek in Met zijn eenmansblad De Paradox plaats- maal onmogelijk gemaakt “de Paradox” oranje op een lichtgrijze achtergrond. te hij zich in de traditie van Multatuli’s te doen verschijnen.’ Cohen had aan- omslagen Ook dit ontwerp was van Jan Aarts. in losse afleveringen verschijnende vankelijk zijn pamflet zelf uitgevent in Al in de gevangenis had Cohen zonder (Mogelijk liet Aarts zich bij zijn kleuren- Ideën. Hoewel Cohens stijl een onver- de drukste straten der koninklijke resi- succes gepoogd een omslagontwerp keuze leiden door de inhuldiging van vreemdbaar eigen geluid laat horen is dentie, zoals hij in zijn herinneringen voor zijn blad te regelen. Hij droomde Wilhelmina als koningin der Neder­ de natuurlijkheid en de leesbaarheid schrijft: ‘de Paradox! Lees de Paradox!’. van een omslagtekening voor De Paradox landen op 6 september 1898.) In Van zeker aan Multatuli te danken. Tijd­ Maar hij verkocht niet meer dan tien van de schilder Maurice Denis, wat zijn anarchist tot monarchist gaf Cohen als genoten ontging dit niet. Cohen wijst exemplaren en staakte de straatverkoop, Parijse vriend Félix Fénéon voor elkaar commentaar: ‘iets hypermodern-darm­ alle -ismen af: ‘Monarchisme, republica-

34 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 35 ZEG MAAR, DAT IK IN VLADIVOSTOK ZIT Alexander Cohen en zijn internationale literaire en politieke contacten Ronald Spoor

In de jaren tussen 1888 en 1907 bouwde Alexander Cohen een internationaal netwerk van progressieve schrijvers en politieke figuren op, in Nederland, Frankrijk, Engeland en Duitsland. Met behulp van dit netwerk kon hij literair en politiek gedachtengoed van de nisme, socialisme, anarchisme! Dat alles, zaam en belachelijk is: ‘De Paradox is de avant-garde tussen deze landen overdragen. en, daarnevens: radicalisme, conserva- persoonlijke vijand van alle vooroor- tisme, liberalisme, vrijdenkerij: dat alles deel.’ Hij had hiermee zijn strijdbaar vi- Alexander Cohen1 werd in 1864 in een goede opvoeding geven. De jonge in één woord is politicaillerie.’ Eerder, in sitekaartje afgegeven. Leeuwarden geboren. Sinds uiterlijk Cohen moest echter al in zijn eerste jaar, een brief van 29 november 1896 aan 1890, toen hij voor het eerst het Franse 1877, de school verlaten nadat hij op het Kaya Batut uit de gevangenis, had hij heruitgave staatsburgerschap2 aanvroeg, voelde hij bord zak, ballen en naaien had geschre- geschreven dat hij al in 1891 van bijna Cohens eigen exemplaar van De Paradox, zich Fransman, al werd de aanvraag pas ven. Dat was het einde van zijn school- alle -ismen was teruggekomen, behalve gebonden in half-leer en met opdracht zeventien jaar later ingewilligd. carrière. francofilie en individualisme. Cohen aan zijn vriendin (‘Pour Kaya’), bevindt Taalbegaafd als hij was, sprak en las hij Gedurende enkele weken was hij in de ziet nu als doel: ‘De wáre vooruitgang zich in het Internationaal Instituut voor Nederlands, Fries, Frans, Duits, Engels, leer in het gehucht Sonsbeck bij Gelder3 die tot einddoel heeft: de bevrijding der Sociale Geschiedenis te Amsterdam. Het Spaans, Italiaans en Maleis. Zijn talen- in de Pruisische Rijnprovincie bij de gehele menschheid. En niet de bevrijding verkeert in slechte staat: het dunne kran- kennis was van wisselende kwaliteit: leerlooier Joseph Oster. Het autoritaire alleen ééner klasse, die op hare beurt on- tenpapier is verbruind. Scheurvorming Duits, Spaans en Italiaans kon hij lezen gedrag van zijn werkgever beviel hem derdrukster zou worden!’ Cohen treedt treedt spontaan op. Met inkt, potlood en en begrijpen, maar niet echt schrijven. niet bepaald. Zijn kennismaking met de hier weer eens als Cassandra op. In een balpen heeft Cohen vermoedelijk in de Cohen behield tot zijn dood in 1961 een toenmalige Duitse mentaliteit bezorgde toekomstige dictatuur (Cohen schrijft jaren vijftig van de vorige eeuw zijn passie voor de Nederlandse taal en poli- hem een levenslange weerzin tegen au- vóór de Russische oktoberrevolutie van stukken voor een heruitgave bewerkt. tiek. Zijn Joodse ouders Aron Heiman toritaire omgangsvormen, zoals hij die 1917) van het proletariaat ziet hij niets. Hij paste zijn stijl aan: Duitse uitdruk- Cohen Jzn (1837-1919) en de vroeg ge- ook in de Socialistische Duitse ‘De Vrijheid kàn niet geboren worden uit kingen werden door Nederlandse ver- storven Sara Jacobs (1842-1873) hadden Arbeiderspartij van Liebknecht, Bebel georganiseerd geweld.’ Zijn conclusie vangen, de tweede-naamvalsvormen hem de Joodse voornaam Jozef en de en Singer herkende. luidt dat een vrije samenleving niet geschrapt (‘in naam zijner partij’ werd niet-Joodse voornaam Alexander gege- In het Nederland van de negentiende denkbaar is zonder vrije individuen, en ‘in naam van zijn partij’) en hele stuk- ven, maar zelf heeft hij altijd alleen eeuw was er een uitweg voor weerspan- dat iedereen dus zichzelf vrij moet ken verworpen, omdat ze na vijftig jaar Alexander als zijn voornaam gebruikt. nige jongeren uit alle Europese staten: maken. Cohen kondigde aan te vechten hun actualiteit verloren hadden of zijn Cohen rebelleerde tegen het gezag van solliciteren bij het Indische vreemdelin- tegen al wat bekrompen, onverdraag- standpunt niet meer weergaven. zijn vader, van de school in Leeuwarden, genlegioen, het Koninklijke Nederlands- van zijn werkgever in het koninkrijk Indische Leger (KNIL). Cohen was vijf (Dit artikel werd eerder gepubliceerd in De Parelduiker, jaargang 1, nr. 4, november 1996.) Pruisen, van het koloniale leger en de jaar werkzaam als soldaat-schrijver rechtbank in Nederlands-Indië en tegen (destijds iemand die in plaats van te Literatuur het gezag van koning Willem III. Zelf typen met een goed leesbaar handschrift Alexander Cohen, Van anarchist tot monarchist, Amsterdam 1936. p. 131-155; herdruk: Van anarchist had hij een even autoritair karakter als schreef). Drie van de vijf jaar bracht hij tot monarchist, Amsterdam 1961 (Stoa-reeks), deel I p. 105-124. Hierin is tevens een keuze van bij- dragen uit De paradox opgenomen; Alexander Cohen, Brieven 1888-1961, bezorgd door Ronald zijn vader. Die stuurde hem naar de in militaire gevangenissen door vanwe- Spoor, Amsterdam 1997; W. van Ravesteyn, ‘De Paradox: een curiosum’, in Opstellen door vrienden Rijks-HBS in Leeuwarden, iets wat des- ge kleine vergrijpen tegen de legerdisci- en collega’s aangeboden aan dr. F.K.H. Kossmann, ‘s Gravenhage 1958, p. 174-185. tijds slechts weinig jongeren was voor- pline. In het fort Prins van Oranje, een behouden. Aron Cohen wilde zijn zoon militaire gevangenis in Semarang op ei-

36 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 37 land Java, kreeg hij van zijn Duitse me- meerderjarig werd, nam hij opnieuw af- internationale waren gestoten. ture’, zoals hij in zijn herinneringen Van degevangene Oskar Raffauf op 26 juli scheid van zijn ouders in Leeuwarden. christen tot anarchist18 schrijft. De ont- 1885 de roman Max Havelaar, geschre- De relatie met zijn ouders was er na de Christus moeting van de jonge, felle en rebelse ven door de voormalige Nederlands- tijd die hij in Azië had doorgebracht niet De jonge, felle Alexander Cohen, die Cohen met de gereserveerde en on- Indische bestuursambtenaar Multatuli4. beter op geworden. De stad Leeuwarden sterk aan zijn onafhankelijkheid hechtte, danks alles bourgeois gebleven socialis- De jonge gevangene maakte in deze was hem ook te klein geworden. Hij had ontmoette Domela voor het eerst begin tenvoorman, wiens vrijlating tiendui- klassieke Nederlandse roman van de in deze provinciestad ontdekt, dat er september 1887 op de drukkerij van zenden op straat had gebracht, leidde negentiende eeuw kennis met de op- naast het radicale Groninger weekblad, Recht voor Allen in Den Haag. Domela, tot een levenslange vriendschap. Cohen standige houding tegen het Nederlandse een nog radicaler blad was: het socialis- een voormalige dominee, afkomstig uit kon als corrector van Recht voor Allen gezag en ontdekte tegelijk een persoon- tische Recht voor Allen.7 een familie van patriciërs, was achttien zijn brood verdienen. Domela reisde lijke stijl als mogelijkheid om je te uiten. De opbouw van zijn netwerk, dat de jaar ouder dan Cohen. De charismati- naar Zwitserland om op krachten te In 1887 keerde Cohen naar zijn ouders jonge naar het vaderland teruggekeerde sche voorman van de Sociaaldemo­ ­cra­ komen na zijn gevangenschap. Enkele in Leeuwarden terug. Cohen nog ontbeerde, begon met boek- tische Bond werd met zijn grote gestalte dagen later, op 16 september 1887, werd handelaar Van Belkum, een buurman en zijn lange haren voorgesteld als Cohen bij station Hollands Spoor in Den Multatuli van de familie Cohen in Leeuwarden.8 Christus die over de golven liep. Frie­ Haag gearresteerd, omdat hij tijdens het Zijn loopbaan als publicist begon hij Hij leende Cohen Recht voor Allen. drich Engels schreef twee jaar nadien voorbijgaan van de weinig geliefde ko- met een serie van zeven artikelen over Aannemelijk is, dat hij Cohen ook in aan Laura Lafargue-Marx: “Dome­la ning Willem III had geroepen: “Weg met zijn ervaringen in het koloniale leger, contact bracht met de socialistische wordt volslagen onbegrijpelijk. Is hij de gorilla! Leve het socialisme! Leve onder de titel ‘Naar Indië’5. Deze serie boekhandelaar Jan Fortuyn (1855-1941) uiteindelijk misschien toch niet Jezus Domela Nieuwenhuis!” Cohens verde- verscheen in het radicale weekblad in Amsterdam. Van Fortuyn kreeg Christus, maar Jan van Leiden, de profeet digingsrede voor de rechters werd in Groninger weekblad: radicale courant voor Cohen een aanbeveling voor Domela en van Meyerbeer? Vegetarisme en eenzame Recht voor Allen gepubliceerd.19 Nederland. Hij schreef echter nog niet het blad Recht voor Allen.9 Dit was in de opsluiting lijken tenslotte merkwaardi- Cohen werd wegens majesteitsschennis­ onder zijn naam Alexander Cohen, maar negentiende eeuw het belangrijkste blad ge gevolgen te krijgen.”13 tot zes maanden cel veroordeeld. Do­ onder de initiaal C. van de Nederlandse arbeidersbeweging Tijdens de eerste ontmoeting van de mela kenschetste in zijn herinneringen In dit debuut ontpopte hij zich meteen en het was het blad van de Sociaal­ beide voormalige gevangenen in de eer- deze verdedigingsrede van Cohen als als polemist en schrijver van herinnerin- democratische Bond. Het verscheen drie ste septemberdagen van 1887 in Den vol esprit en humor.20 Esprit, humor en gen. Zijn stijl was nog niet zo scherp en keer per week in Den Haag.10 Domela Haag (Domela was kort tevoren, op 30 een levendige stijl zijn kwaliteiten die humoristisch als later, maar wel al ge- Nieuwenhuis was de redacteur. augustus,14 vrijgelaten) gedroeg Domela Domela zelf mist. Cohen had de reputa- vormd door Multatuli. Hij gebruikte in Cohen was enthousiast over de hevige zich uiterst kil.15 Toch vormde hun ont- tie l’ homme qui a fait rire Domela te zijn, zijn debuut vooral de argumentatietech- aanvallen in het blad op de regering en moeting het begin van een vriendschap, de man die Domela aan het lachen niek en welsprekendheid van Multatuli, op rechters. Deze hadden Domela die pas met de dood van Domela bracht. Cohen bleef corrector, maar pu- maar hij had de voor zijn stijl typerende Nieuwenhuis11 tot een jaar cel veroor- Nieuwenhuis in 1919 zou eindigen. bliceerde ook artikelen in Recht voor losheid, scherpte en humor nog niet ge- deeld wegens een artikel dat hij in zijn Jan Meyers schrijft in zijn biografie van Allen onder het pseudoniem Souvarine vonden. ‘Naar Indië’ was een aanval op Recht voor allen had gepubliceerd, maar Domela,16 dat verscheidene jonge aan- (de anarchist in de roman Germinal van de werving voor het koloniale leger in niet zelf had geschreven. Alexander hangers van Domela, zoals Willem Emile Zola, die alleen in geweld geloof- Indië. Tegenover de wervingstekst plaat­ Cohen, die nog niets van socialisme Vliegen, Cornelis Croll, Christiaan Cor­ de, een pseudoniem dus als een pro­ ste hij zijn eigen ervaringen. In navol- wist, wilde maar al te graag meestrijden nelissen en Alexander Cohen een slech- gramma).21 Hij schreef op 1 januari 1894 ging van Multatuli schreef hij: “Voor de in de kolommen van Recht voor Allen te relatie hadden met hun vaders of va- een brief aan Zola: “Germinal, dat ik en- waarheid van deze feiten sta ik in en ik tegen onrecht. Dat lag geheel in de lijn derloos waren. Inderdaad had Cohen kele jaren geleden in gevangenschap in zal ze op verzoek van deskundige per- van zijn polemische karakter. geen goede relatie met zijn vader. Het Nederlands Indië heb gelezen, heeft me sonen graag bewijzen. Net als onze leer- Hij reisde naar Den Haag, de rode resi­ klopt ook, dat Cohen Domela Nieuwen­ de bewuste en ongeneeslijke rebel ge- meester Multatuli kan ik zeggen: ‘Ik be- dentie,12 waar de Eerste Internationale huis bewonderde, maar Cohen zocht maakt die ik ben.”22 schik over de bewijzen’.”6 Toen hij begin van Karl Marx in 1872 bijeen was geko- geen vaderfiguur.17 En hij zocht even- Alexander Cohen riep in zijn artikel september 1887 met drieëntwintig jaar men en waar de anarchisten door het min een leermeester. ‘Een ontboezeming’23 in Recht voor Allen volgens de toenmalige Nederlandse wet optreden van Bakoenin uit de arbeiders- Domela zag in Cohen ‘een rebel van na- tot revolutie op: “Op, jullie mannen en

38 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 39 vrouwen, meisjes en jongens, op in de Allen.27 Zo ontstond de band tussen als vertegenwoordiger van Domela ssent (…)” (Het ‘Wordt dom’ van Pascal strijd tegen onrecht en knechting, tegen Cohen en Zola, die enkele jaren later Nieuwenhuis, maar ook als activist. En en het ‘Zalig de armen van geest’ van honger en mishandeling.” En de justiti- tweemaal ten gunste van Cohen pleitte als altijd polemiseerde hij. In het revo­ Christus, zijn volstrekt tegengesteld aan ële autoriteiten konden ook lezen: bij de Franse regering. De Nederlandse lutionair-socialistische blad L’Attaque de moderne communistische conceptie, “Neem, zo zeg ik jullie, wat jullie toe- regering ontdekte Cohens verblijfplaats (De aanval) bekritiseerde hij in januari die zich baseert en beroept op de weten- komt.” Het artikel betekende het einde reeds in april 1888. Zij slaagde erin hem 1889 het antisemitische boek Le juif en schap. Domela Nieuwenhuis (evenals van zijn verblijf in Nederland. Domela te laten uitwijzen uit het koninkrijk Algérie (De Jood in Algerije) door Emile William Morris en alle werkelijke com- werd ontboden bij de officier van justi- België, maar Cohen had als veroordeel- Violard, die de stelling vertolkte, dat munisten) wil niet in het minst wel- tie, die Cohen opnieuw wilde vervol- de voor een politiek delict het recht naar alle Joden dienden te worden uitge- vaart, welzijn en geestelijke ontwikke- gen. Domela weigerde de naam van een land van zijn keuze uitgewezen te roeid.30 Van 14-21 juli 1892 was hij aan- ling onderdrukken, maar verkondigt Cohen te noemen, maar hij wilde ook worden. Dat land was Frankrijk. wezig bij het congres van de Socia­ daarentegen de algehele verbreiding hier- niet nogmaals voor een artikel dat hij Op 12 mei 1888 stapte Cohen op het listische Internationale in Parijs. Op 10 van opdat de hele mensheid hiervan wel had gepubliceerd, maar niet ge- Gare du Nord in Parijs uit de trein. juli 1892 bekritiseerde hij volgens een profiteert (...)). Cohen maakte ook dui- schreven, de gevangenis in. Hij raadde Parijs, de hoofdstad van de wereld, bericht van een geheim agent,31 in het delijk, dat Domela links van Marx stond. Cohen aan om Nederland te verlaten en zoals Cohen de stad in zijn eerste Parijse Parijse Maison du Peuple (Volkshuis) de Daarmee had Cohen uiteraard ook zijn bezorgde hem een aanbeveling voor het correspondentie in augustus 1888 in gemeenteraad van Marseille, omdat eigen politieke positie geformuleerd. socialistische blad Vooruit in Gent. Recht voor Allen noemde.28 Hij verbleef deze de Franse koloniale veroveraar ge- In zijn artikel ‘De sociaaldemocraten en ruim vijf arme en gelukkige jaren in de neraal Dodds een grootse ontvangst had hun propaganda’33, verschenen in het Emile Zola stad, tot hij op 25 december 1893 als bereid. Cohen betoonde zich een over- burgerlijke dagblad Le Figaro van 31 mei Alexander Cohen vluchtte naar Gent en anarchist naar Londen werd uitgewe- tuigd tegenstander van de Franse kolo- 1893, kritiseerde Alexander Cohen de werd freelance medewerker van Vooruit. zen. Parijs was al lang niet meer het niale politiek. persoonsverheerlijking in de Socialis­ In dit blad verscheen vanaf mei 1888 tot machtscentrum van de wereld, dat had Op 15 februari 1892 polemiseerde hij in tische Duitse Arbeiderspartij rond Bebel, begin 1889 In ’t geluk der damen, Cohens zich verplaatst naar Londen, al was Le Figaro met de bekende essayist en Singer en Lasalle. Deze persoonscultus vertaling van de roman Au bonheur des Parijs nog altijd de stad van de moderni- Tolstoj-vertaler Teodor de Wyzewa, was naar zijn mening in strijd met de dames (1883) van Emile Zola, deel 11 uit teit. Daar werden de progressieve kun- stich­ter van de Revue wagnérienne, over gelijkberechtigingsleer van het socialis- de reeks Les Rougon-Macquart, de ge- sten, literatuur, mode, filosofie en het de stelling dat Domela, evenals Gerhart me. Ook vond hij dat Wilhelm Liebknecht schiedenis van een familie in het Tweede politieke gedachtengoed vormgegeven. Hauptmann, Bruno Wille, William Mor­ zijn verklaring ‘wer parlementirt pactirt Keizerrijk (Second Empire). Met deze Cohen verkeerde in de politieke en lite- ris en Walter Crane, Marx in de steek und wer pactirt trahirt’ (wie parlemen- vertaling van de roman van de waar- raire avant-garde in de Franse hoofd- hadden gelaten en Tolstoj waren ge- teert, sluit pacten en wie pacten sluit, schijnlijk belangrijkste schrijver van de stad. Zijn verbinding met Domela volgd.32 Cohen zette uiteen, dat Do­me­la pleegt verraad) had ingeslikt. De Duitse laatste decennia van de negentiende Nieuwenhuis leverde vertaalopdrach- de analyse van Marx deelde, maar niet socialisten hebben Cohen dit artikel al- eeuw in Frankrijk debuteerde Alexander ten van Domela op, en de Parijse corres- zijn politieke tactiek. Scherp markeerde tijd nagedragen en hebben bijvoorbeeld Cohen als vertaler en bezorger van pro- pondentie voor Recht voor Allen. Hij on- Alexander Cohen het verschil tussen tevergeefs geprobeerd om hem nog gressieve literatuur. Cohen had Zola om derhield ook in opdracht van hem zijn Domela en Tolstoj: “L’ ‘Abêtissez-vous’ jaren nadien, in 1896, de toegang tot het toestemming gevraagd24 en kreeg die politieke contacten in Parijs. de Pascal et le ‘Heureux les pauvres congres van de Socialistische Arbeiders­ toen hij hem thuis in Parijs bezocht. Zola d’esprit’ du Christ sont l’antithèse la internationale in Londen te ontzeggen. wilde voor de vertaling in een socialis- Marx plus absolue de la moderne conception In de discussie tijdens het derde con­gres tisch blad25 niet betaald worden. In het Cohen voelde zich in de avant-garde in communiste, basée sur, et se réclamant van de Socialistische Arbeidersinter­ ­na­ Zola Archief bevindt zich een twee jaar Montmartre als een vis in het water. Zijn de la science. Domela Nieuwenhuis (pas tio­nale in Zürich in juni 1893 tussen de later geschreven brief van 11 juni 1890.26 eerste ontmoeting in Parijs had hij met plus que William Morris et que tous les vrije socialisten en de autoritaire socia- Ditmaal wilde Cohen het verhaal ‘Le de Duitse socialistische schrijver Paul véritables communistes) ne veut nulle- listen koos Domela de kant van de vrije sang’ (Het bloed) uit de bundel Contes à Trapp en diens vrouw Frieda.29 Uiteraard ment supprimer le luxe, le bien-être et le socialisten. Ninon in het Nederlands vertalen. Zola hield hij zich met de politiek bezig: als développement intellectuel, mais il en gaf zijn toestemming. ‘Le sang’ ver- buitenlandcorrespondent en freelance préconise au contraire la généralisation Fénéon scheen datzelfde jaar in Recht voor medewerker van Recht voor Allen, soms pour que tous les êtres humains en joui- Cohen ontving beperkte inkomsten uit

40 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 41 literaire vertalingen. Voor veel vooruit- Zo d’Axa (1864-1930), pseudoniem van in de schilderkunst en de politiek. Assisen (juryrechtbank) maakte grote strevende tijdschriften zoals La Révolte, Alphonse Gallaud, was de hoofdredac- Fénéon richtte verscheidene tijdschrif- indruk en werd door Cohen in het Le Revue de l’ Evolution, het invloedrijke teur en uitgever van L’Endehors, dat ten op, zoals La Libre Revue (1883) en La Nederlands vertaald.46 Cohen als bezor- La Société Nouvelle en ook voor gevestig- geen anarchistisch orgaan was zoals bij- Revue Indépendente (1884), waarin hij ger van radicaal progressief gedachte- de maandbladen als Mercure de France voorbeeld La Révolte van Jean Grave werk van de literaire avant-garde zoals goed. vertaalde hij teksten van Multatuli. Toen (1854-1939), waar Cohen ook aan mee- Mallarmé en Rimbaud publiceerde en de jonge Belgische Multatuli-expert gewerkt had. L’Endehors had een lichte- de avant-garde in de schilderkunst ver- Hauptmann Julius Pée (1871-1951) bij hem in juni re toon dan La Révolte. Medewerkers dedigde. Hij schreef over schilders als Cohen ontmoette in het eethuisje van 1893 naar zijn Multatuli-vertalingen in waren jonge progressieve intellectuelen Cézanne, Van Gogh, Seurat en Bonnard. Constant Martin in Montmartre ook het Frans informeerde, kon hij al op een en kunstenaars als de schrijver Octave Fénéon was ook medewerker van het Bernhard Kampffmeyer (1867-1942), die hele serie wijzen.34 Cohen wilde pro- Mirbeau (1848-1917),37 de recensent en invloedrijke progressieve maandblad La tot de anarchistische kunstenaarskolo- gressieve Nederlandse literatuur in anarchist Bernard Lazare (1865-1903), Revue Blanche, vanaf 1869 was hij daar nie Friedrichshagen bij Berlijn hoorde, Frankrijk bekend maken. Voor de ver­ die in 1894 na het vonnis over Dreyfus hoofdredacteur van. en ook tot Die Jungen hoorde, de links- breiding­ van het Multatuli-gedachte­ als eerste een dwaling vermoedde en In dat maandblad heeft Cohen in de radicale oppositie in de Socialistische goed in Frankrijk en Duitsland rond de daar ook over publiceerde, verder uiter- jaren 1897-1898 ook Multatuli-ver­ Duitse Arbeiderspartij (SDAP), die ook eeuwwisseling van 1900 was hij de aard Félix Fénéon, de anarchistische so- talingen gepubliceerd.41 Sinds hun ont- tegen het parlementarisme was. Na de doorslaggevende factor. Zowel in Duits­ cialist Augustin Hamon (1862-1945), moeting las Fénéon Cohens Multatuli- partijbijeenkomst in Erfurt (1891) traden land als in Frankrijk ontstond een Emile Henry, en de dichter en musicus vertalingen nog eenmaal door en soms velen uit de partij: Bruno Wille, Albert Multatuli-rage (1892-1902). In Frankrijk Victor Barrucand (1866-1934), allemaal bracht hij nog correcties aan. Van 1904- Auerbach,47 Wilhelm Werner, de druk- was Alexander Cohen de instigator, in bekenden en vrienden van Alexander 1906 waren Cohen en Fénéon medewer- ker van Der Sozialist, orgaan van de on- Duitsland Wilhelm Spohr (1868-1959), Cohen.38 kers van de burgerlijke Parijse krant Le afhankelijke socialisten48 en Bernhard waarbij Cohen de intermediair was. Figaro, die medewerkers van elke poli- Kampffmeyer. Deze huurde ook een In de discussie tijdens het derde congres Emile Henry tieke richting had.42 kamer in de Rue Lepic. Kampffmeyer van de Socialistische Arbeidersinter­ ­na­ Waar Cohen Fénéon ontmoet heeft, is Cohen en Fénéon behoorden tot de the- was ook een van de beste vrienden van tionale in Zürich in juni 1893 tussen de niet bekend, waarschijnlijk ontmoette oretische anarchisten. Maar allebei Cohen in Parijs en Londen. Hij had het vrije socialisten en de autoritaire socia- hij hem in het anarchistische eethuisje waren ze ook bevriend met actieve anar- financieel beter dan Cohen en - onder listen koos Domela de kant van de vrije van Constant Martin in Montmartre in chisten zoals de jonge Emile Henry steunde hem zo nu en dan, want Cohen socialisten. Fénéon schreef in zijn notitie de herfst van 1892. Beiden woonden in (1872-1894).43 Cohen heeft hem in de na- moest soms zelfs zijn wasgoed verpan- ‘Des Faits’ (Feiten) in La Revue Anarchiste de Rue Lepic in Montmartre,39 de wijk zomer van 1892 leren kennen in het eet- den. Kampffmeyer was in die tijd ook van 18 augustus 1893: “Sympathie­ voor van progressieve kunstenaars. In zijn huisje van Constant Martin. Op 8 no- bezorger van progressieve literatuur en Domela Nieuwenhuis, die voor ons ge- memoires schrijft Cohen: “We waren vember 1892 heeft Henry in de elegante politiek. Ongetwijfeld was hij het, die protesteerd heeft.”35 hecht bevriend en woonden vlak bij el- Avenue de l’Opéra in Parijs bij het Cohen op het toneelstuk Einsame De beslissende ontmoeting in Parijs was kaar. Taalkundig en literair heb ik veel hoofdkantoor van de mijnbouwonder- Menschen van Gerhart Hauptmann voor Cohen echter de kennismaking aan hem te danken en wat er bij mij aan neming Carmaux geprobeerd een bom (1862-1946) heeft geattendeerd, dat met de drie jaar oudere kunstrecensent gevoel voor kunst sluimerde is door tot ontploffing te brengen. De bom ont- Cohen in het Frans vertaalde als Ames Félix Fénéon (1861-1944), die op het de- hem naar boven gehaald. Van de rusti- plofte echter op het politiebureau in de solitaires.49 Op 13 december 1893 vond partement van Defensie werkte en be- ge, fijnbesnaarde en bescheiden Fénéon Rue des Bons-Enfants en de dader bleef de generale repetitie van Hauptmanns trokken was bij het anarchistische week- ging een grote charme uit en van alle af- onbekend. Cohen had veel contacten toneelstuk plaats in het Parijse theater blad L’Endehors (De buitenstaander) van scheid dat ik in de loop van de tijd heb met Henry, die soms bij hem in de Rue Bouffes-du-Nord, uitgevoerd door het Zo d’Axa. Cohen had al in 1891 zijn ar- moeten nemen is dat van hem het bitter- Lepic44 in Montmartre bleef overnach- theatergezelschap L’oeuvre (Het werk) tikel ‘Filles et souteneurs’ (Hoeren en ste geweest… Adieu! Félix.40 Ze waren ten. Vanaf 1893 deed Cohen met Fénéon onder regie van Aurélien-Marie Lugné- pooiers)36 in L’Endehors gepubliceerd. boezemvrienden die elkaar dagelijks de correcties van L’Endehors. De aanslag Poe (1869-1940). De première werd ver- Fénéon corrigeerde het blad iedere don- zagen. Fénéon was in 1880 naar Parijs op het burgerlijke Café Terminus45 in boden, omdat Cohen na de (rook)bom- derdag, Cohen assisteerde hem. De gekomen en sindsdien was hij sterk ver- 1894 bracht Henry voor de rechtbank. aanslag op het Palais Bourbon op 10 de- pamflettist en anarchistische journalist bonden met alle nieuwe ontwikkelingen Zijn verantwoording voor het Hof van cember 1893 werd gearresteerd. Er was

42 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 43 een protestdemonstratie voor zijn vrijla- schrift beheerste, zodanig als men zel- (1875-1960) was de oudste dochter van de hij al twee radicale artikelen in The ting, Emile Zola ging vergeefs op be- den meemaakt bij een buitenlander.’ de kunstcriticus en schrijver William Torch. In zijn artikel ‘Oscar Wilde’60 koos zoek bij de minister van Binnenlandse Volgens Rocker kon Cohen goed leven Michael Rossetti (1829-1919), die met hij de kant van de schrijver, die wegens Zaken en Lugné-Poe bij de Franse mi- van zijn schrijfwerk. ‘Maar hij was een zijn gezin in een herenhuis op Primrose zijn homoseksualiteit in 1895 tot twee nister van Cultuur.50 Cohen werd in de geboren zigeuner, die het volkomen aan Hill57 bij Hyde Park woonde. Cohen jaar dwangarbeid werd veroordeeld, en nacht van 24 december op een schip egoïsme ontbrak. Hoewel hij buiten het was er vaak te gast, maar de meeste tijd kritiseerde hij de Engelse hypocrisie in naar Engeland gezet. Frans en zijn moedertaal Nederlands spendeerde hij in het Torch-kantoor in deze Victoriaanse kijk op de zeden. Hij In Londen schreef hij een artikel over ook Duits, Italiaans, Spaans en Maleis Ossulston Street, waar de Torch-groep vertaalde Wilde’s essay The soul of man Hauptmanns toneelstukken Vor Sonnen­ sprak, maakte hij maar weinig gebruik bijeen kwam. William Michael Rossetti under socialism61 in verkorte vorm. Zijn aufgang, Einsame Menschen en Die Weber, van zijn talenkennis en ging hij pas aan bezorgde Cohen de toegang tot de lees- vertaling verscheen in Morgenrood.62 dat hij in 1895 in het progressieve week- het werk als hij niemand kon vinden die zaal van het British Museum, nu de Cohen schreef op 17 oktober 1895 van- blad Morgenrood publiceerde.51 hem wat wilde dokken. Deze manier British Library. Hij schreef op 27 sep- uit het redactielokaal van The Torch aan De vertaling noopte de Berlijnse uitge- van leven had hij tot complete levens- tember 1895 aan de bibliothecaris: “I Domela Nieuwenhuis, uitgever van ver Samuel Fischer zelfs nog vier jaar houding ontwikkeld en hij was wel zo have some personal knowledge of Mr. Morgenrood: “Ik vind dit artikel voortref- nadien om de auteursrechten op Cohen eerlijk om die inclusief principes niet Cohen (who is perfectly well known to felijk en vertaal het fragment ook om te te vorderen. In een ongepubliceerde verborgen te houden.’ other members of my family), and I he- kunnen aantonen dat de ongelukkige brief van Alexander Cohen aan Félix reby certify that he is quite sure to make Oscar Wilde niet de ‘bourgeois’ is, die Fénéon schreef hij: “Die meneer Paul Rossetti proper use of the Reading-room(…)”58 sommige bekrompen socialisten of anar- Jonas of Jonas Paul wil waarschijnlijk Alexander Cohen kwam op 25 decem- William Michael Rossetti was de broer chisten in hem zien.”63 Oscar Wilde’s mijn adres weten om in naam van de ber 1893 in de gastvrije Engelse hoofd- van de prerafaëlitische dichter en schil- opvattingen sluiten aan bij de opvattin- boekhandelaar en Jood Fischer in Berlijn stad, het ‘pretty’54 Londen, aan. Ook der Dante Gabriel Rossetti en de dichte- gen die Cohen in zijn antwoord aan de auteursrechten voor de vertaling van Bernhard Kampffmeyer, uit Friedrich­ res Christina Rossetti. Helen Maria Teodor de Wyzewa in Le Figaro had ge- Einsame Menschen te innen. Paul en shagen, vluchtte naar Londen, net zoals Madox Rossetti (1879-1969) was zijn formuleerd, maar Wilde’s ideeën gaan Mozes Fischer kunnen daar lang op heel wat anderen, die door de jacht van tweede dochter, Mary Elisabeth Madox nog verder, zoals Cohen ook met zijn wachten… Zeg hem, als hij er nog eens de Franse politie op anarchisten reke- Rossetti (1881-1947) zijn derde. De zoon, titel in het Nederlands benadrukte: om vraagt, dat ik in Vladivostok katten ning moesten houden met arrestatie. Arthur Rossetti, had weinig politieke ‘Individualisme’. Een ontwikkeling die fok.”52 Kampffmeyer vond een kamer voor belangstelling. zich ook bij Cohen voltrok. Oscar Wilde Cohen in Percy Street, in de buurt van vond: we moeten de maatschappij zoda- Rocker Tottenham Court Road en Grafton Mrs. Eden nig veranderen, dat armoede onmoge- Een van de meest erudiete libertaire the- Street, waar de anarchisten hun verga- In zijn memoires beschrijft Cohen het lijk zal zijn. Onder het socialisme zal oretici van de twintigste eeuw Rudolf derruimte hadden.55 Cohen verwelkom- Torch-kantoor in Ossulston Street,59 een alles anders zijn, iedere deelnemer aan Rocker (1873-1958), die in 1945 Cohen de uiteindelijk ook zijn Franse vriendin armzalige zijstraat van Euston Road: be- de samenleving zal zijn aandeel hebben met levensmiddelen vanuit Amerika Kaya Batut56 in Londen. Cohen kwam in neden de drukkerij, op de eerste verdie- in de algemene welstand. Het socialis- ondersteunde, schetste in zijn herinne- de destijds liberale Britse hoofdstad veel ping het redactiekantoor, waar een tijd me heeft op zich al waarde, omdat het ringen Aus den Memoiren eines deutschen Franse anarchisten tegen, zoals Zo lang ook de Londense uitgave van Le tot individualisme leidt. Het nieuwe in- Anarchisten53 een kritisch portret van d’Axa, Italiaanse zoals Errico Malatesta, Père Peinard werd samengesteld. De lich- dividualisme, waarvoor het socialisme Cohens eerste Parijse periode: ‘Deze Russische zoals Peter Kropotkin, Duitse tere toon van The Torch deed hem den- zich zonder twijfel inzet, zal de volko- Cohen was een verhaal apart, want hoe- en Oostenrijkse zoals Max Nettlau en ken aan L’Endehors. In de drukkerij huis- men harmonie zijn. Deze zal volledig wel hij de kunst verstond om op ander- uiteraard vooral Engelse: de jonge zus- den allerlei doorgaans zonderlinge anar- zijn en ieder kan zich in het socialisme mans kosten een tamelijk vrij en onge- sen Olivia, Helen, Mary en hun broer chisten, merendeels niet afkomstig uit volledig ontplooien. Wilde’s conclusie bonden leven te leiden, was het ander- Arthur Rossetti. Olivia en Helen Rossetti Engeland, maar uit Italië, zoals Edoardo luidt: het nieuwe individualisme is het zijds ook zo dat de omgang met hem je bekostigden de uitgave van The Torch of Milano en Pietro Gori. nieuwe hellenisme. geen windeieren legde. Alexander Anarchy, A Revolutionary Journal of Toen hij in Londen arriveerde, kon Cohens artikel ‘The case of Mrs Eden’64 Cohen was een begaafde en geestige International socialism, zoals de onderti- Cohen zich nog niet in het Engels uit- was het eerste pleidooi in het Engels man, die de Franse taal in woord en ge- tel luidde. Olivia Frances Madox Rossetti drukken, maar een jaar later publiceer- voor het recht van vrouwen op abortus.

44 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 45 Omdat Sarah Eden een vrouw bij een aan zijn brieven67 van 1896-1897 uit de ook bij Kropotkin en af en toe in het gen ontbrak het al te zeer aan de bereid- wettelijk verboden vruchtafdrijving had Amsterdamse gevangenis en evenzeer kantoor van de Torch trof.75 Nettlau was heid om humor en satire op waarde te geholpen, en die vrouw daarbij over- in zijn memoires.68 Kaya Batut verbleef de biograaf 76 en bibliograaf van Michael schatten, en daarom ging hij verloren. Ik leed, veroordeelde de rechter haar ter ook een tijd in het huis van de Rossetti’s Bakoenin, de anarchistische tegenspeler kende ook zijn zwaktes, maar toch was dood. Cohen merkte daarbij op: “Now if op Primrose Hill in Londen, in de peri- van Marx. Nettlau kwam ook uit het jammer, want hij had zijn vrienden at any time there existed a right of pro- ode dat Cohen gevangen zat. Friedrichshagen. Hij bouwde een enor- heel wat leuke momenten bezorgd.’78 perty, then most indisputably it is that In de roman A girl among the anarchists69 me verzameling boeken, tijdschriften, Nettlaus analyse klopt. Cohen kende which a woman has over her unborn van Isabel Meredith, volgens Cohen een documenten, brieven en archieven op bijvoorbeeld de beide Russische anar- child. And would it be just as reasonable pseudoniem van Olivia Rossetti,70 vol- het gebied van het socialisme en anar- chistische vorsten in hun Londense bal- to hang a surgeon who, by amputating a gens Jennifer Shaddock evenwel een chisme op. In zijn memoires77 schrijft lingschap. Hij had een voorliefde voor broken limb, causes the death of his pa- pseudoniem van Helen en Olivia Cohen dat Max Nettlau de beslissing Kropotkin wegens diens gevoel voor tient, as to condemn to death a Sarah Rossetti (in die volgorde),71 maar ook om zijn verzameling aan het Britsish humor, hoewel hij ook Tscherkessoff een Eden, under whose more or less expe- volgens John Quail in zijn monografie Museum te vermaken terugnam na de nobel man vond.79 rienced hands a woman dies after un- over de Engelse anarchisten The slow Boerenoorlogen in Zuid-Afrika. In 1935 dergoing a so-called illegal abortion. burning fuse72 een pseudoniem van verkocht Nettlau de verzameling aan Van Dongen But let us look at the question from Olivia Rossetti, is het tijdperk van de het Internationaal Instituut voor Sociale Cohen kon in Londen geen geld verdie- another point of view: the most impor- Torch of Anarchy beschreven. Alexander Geschiedenis in Amsterdam, waar deze nen, hij haatte ook de smerige, grijze tant one. Why should not women, even Cohen en John Quail hebben zonder zich nog altijd bevindt. Victoriaanse metropool. In november when they are not in a weak state of he- twijfel gelijk, dat Olivia Rossetti de Toen Cohen zijn eigen publicatie De 1896 ging hij terug naar Nederland. alth, as Mrs. Sinister (sic) is said to have roman geschreven heeft. Cohen wist het Paradox in de jaren 1897-1898 in Den Hoewel koning Willem III al in 1890 was been, and do not dread the physical uit de eerste hand, Quail op grond van Haag uitbracht, was Nettlau abonnee en overleden, moest Cohen toch zijn ge- pain of child-birth, abort, if they choose zijn onderzoek. subsidieerde hij de uitgave. Later ont- vangenisstraf uitzitten, omdat hij – kop- to do so. How, in such a case, can the in- Alexander Cohen speelt in het achtste moetten zij elkaar in Parijs. Nettlau pig als altijd – weigerde om de jonge ko- terference of judges, as representatives hoofdstuk van deze roman, ‘The dyna- schetste een klein portret van Cohen: ningin Wilhelmina om genade te vra- of Society - that rotten abstraction - be mitards’s escape’ een rol als de Fransman “Hij was een grapjas en slaagde er regel- gen. In de gevangenis in Amsterdam be- justified?” De Fransman Paul Robin Armand Silvestre. Silvestre orkestreerde matig in om bepaalde grootheden in de sloot hij het individualisme te omar- (1837-1912), die zich sterk maakte voor met succes een schijnvertoning om de toenmalige kringen, met name A(ugus­ men, een ontwikkeling die al in Londen gemengd onderwijs, wilde Cohen ont- arrestatie in het Torch-kantoor73 van een tin). H(amon). en A(milcare). C(ipriani). in gang was gezet. Cohen bleef radicaal. moeten toen hij dit artikel had gelezen. Franse anarchist die wegens een bom- kostelijk in het ootje te nemen. Hij had Toen de Oostenrijkse keizerin Elisabeth De communistisch-anarchistische prins aanslag gezocht werd te voorkomen.74 het voorzien op de Duitse sociaaldemo- vermoord werd door een Italiaanse W. Tscherkessoff (1846-1925), die Cohen Zijn partner Kaya speelt een bijrol als cratie en schreef dat artikel over de pro- anarchist, schreef Cohen in zijn Haagse in Londen bij Kropotkin had ontmoet, Marie. Jennifer Shaddock heeft zich in ducten van het commerciële socialisme, publicatie De Paradox geen artikel ter bracht Cohen en Robin met elkaar in haar inleiding beperkt tot een analyse die hij onder andere illustreerde met de herdenking van de vermoorde koningin contact.65 vanuit feministisch, niet vanuit een his- afbeelding van een jeneverfles met op maar ‘Voor Luccheni’.80 Cohen was het De Canadese onderzoeker Angus McLa­ torisch oogpunt. We weten dan ook niet het glas gedrukt ‘Proletariërs aller lan- niet eens met het doelwit dat Luccheni ren66 was in 1997 van mening, dat ‘Co­ wie de Franse ‘dynamitard’ was, die den, verenig jullie’, die fles heb ik zelf had gekozen, desondanks begreep hij hen’s defense of abortion, because of its door Silvestre werd geholpen. gezien. De sociaaldemocratie vroeg door de motieven voor de moord: de onder- daring originality, deserves quotation in haar vaagheid in feite om dergelijke drukking door de politie. full’, en hij citeerde Cohens artikel inte- Nettlau compromissen. Hij schreef later ‘L’Alle­ In 1899 keerde hij terug naar Parijs. graal in zijn monografieThe trials of mas- Alexander Cohen bracht net als Karl magne irrespectueuse’ (Revue Blanche, Twee jaar later verscheen zijn keuze uit culinity. ‘Daring originality’ is een goede Marx en vele andere revolutionairen de 15 nov. 1901 blz. 413-432) over de Multatuli onder de titel Pages choisies karakterisering van Alexander Cohen. dag door in de leeszaal van het British Simplizissimus-tijd’. Nettlau was een met een inleiding door Anatole France.81 Cohen en Kaya Batut deelden een Museum in Londen. Daar ontmoette hij goed observator, maar hij vergiste zich Cohen werkte als buitenlandredacteur warme vriendschap met Olivia, Helen de anarchist en historicus van het anar- in de motieven van Cohen om zich van voor diverse Parijse bladen, zoals de en Mary Rossetti, zoals ook is af te lezen chisme Max Nettlau (1865-1944), die hij het anarchisme af te keren: ‘Onze krin- stuiverskrant Le Sou en Le Figaro. Zijn ta-

46 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 47 Dit artikel is een vertaling en bewerking van: Ronald Spoor, ‘Sag einfach, dass ich in Wladiwostok lenkennis maakte hem geknipt voor hebben viool te leren spelen, zodat zij de bin. Alexander Cohen als Vermittler von fortschrifttlicher Literatur und Politik 1888-1907 in den zulke baantjes. Cohens op hun oude dag kon amuseren Niederlanden, Deutschland, Frankreich und England’ voor het Internationales Colloquium Vanaf 1906 werd hij buitenlandcorres- met haar spel. Toen Raymonde geen Anarchismus und Literatur um 1900 in Deutschland, Niederlände und Flandern, Freie Universität, pondent in Parijs voor de Amsterdamse muzikaal talent bleek te bezitten zou- Berlin, 16-17 Oktober 2003. Ook in: http//flandres-hollande.hautefort.com 05.06.2010. krant De Telegraaf. Cohen berichtte over den de Cohens haar in de steek hebben Vertaling uit het Duits: Boudewijn Chorus, bewerking: Martin Smit. de corruptie in de Derde Republiek en gelaten. Raymonde komt niet voor in de over de snelle regeringswissels: elke autobiografie van Cohen.84 Picasso, negen maanden een nieuwe regering. Salomon, Apollinaire en Richardson zal noten Al in 1900 ontmoette hij de jonge de humor van Cohen ontgaan zijn. (1) Ronald Spoor, Alexander Cohen, een portret. Zie het openingsartikel in deze AS. – (2) Alexander Cohen, Brief van 26 januari 1890 aan de Franse minister van Justitie in: Alexander Nederlandse schilder Kees van Dongen Van anarchist werd hij monarchist, van Cohen, Brieven 1888-1961, bezorgd door Ronald Spoor, Amsterdam, 1997, 39-40. – (3) Alexander (1877-1968). Cohen vond voor hem een radicaal links werd hij uiteindelijk radi- Cohen, In opstand: met houtsneden van Georges Rohner, Amsterdam (1932), 31. – (4) Alexander huis: 10, Impasse Girardon, Paris VIII. caal rechts, en aanhanger van de natio- Cohen, ‘Multatuli-souvenirs’ in De Amsterdammer, weekblad voor Nederland , 1 mei 1910, ook in: Van Dongens tekeningen hadden een nalistische en monarchistische bewe- Alexander Cohen, Uitingen van een reactionair (1896-1926): voorafgegaan door een schets van den persoon des schrijvers door een zijner vrienden (H.P.L.Wiessing). Met een portret naar een teeke- sociale thematiek: hij was medewerker ging Action Française. Cohen kon geen ning van Kees van Dongen, Baarn 1929, 51-54, zie ook In opstand (1932), 111. Over Cohen en van Het Volk, La Revue Blanche, Les Temps lid worden omdat hij niet in Frankrijk Wiessing, zie: Ronald Spoor, ‘Cohen en Wiessing: vakbroeders, vrienden en politieke vijanden’ in Nouveaux en L’Assiette au Beurre. Félix geboren was. Deze beweging maakte Nieuw letterkundig magazijn 9 (1991), 1 (juli), 14-21. – (5) v.L (van Leeuwarden, dus: Alexander Fénéons kritische essays over zijn schil- nooit deel uit van de regering en had Cohen), ‘MdR!’ in Groninger weekblad, radicale courant voor Nederland, 1 (1887) 39 (25. Juni), verder: C., ‘Naar Indië’, 1 (1887) 40 - 46 (2 juli – 13 augustus), ook in Alexander Cohen, Uiterst links: jour- derwerk bezorgden Van Dongen het daarom schone handen, de politieke nalistiek werk 1887-1896, bezorgd door Ronald Spoor, Amsterdam 1980, 53- 68. – (6) Uiterst links, 56. grote succes als schilder. Vanaf 1904 was ana­­lyses waren scherp en vlot geschre- – (7) In opstand, 136. – (8) In opstand, 137. – (9) In opstand, 137. – (10) Vanaf 1886. In 1879 verscheen Van Dongen een belangrijk schilder in ven. Cohen was een tegenstander van het als weekblad, zie Ronald Spoor, ‘Recht voor Allen’ in Uiterst links, 69-70. – (11) Ronald Spoor, Parijs en speelden zijn progressieve so- Hitler en Stalin, maar een aanhanger ‘De bohémien en de burger: Alexander Cohen en Ferdinand Domela Nieuwenhuis 1887-1919’ in ciale opvattingen geen rol meer. van maarschalk Pétain, omdat die in Het Oog in ‘t Zeil 9 (1991), 1 (oktober), 54-60, eerder verschenen in: de AS 89 (maart 1990), 3-13. – (12) Zie Marten Buschman en Marie Christine van der Sman, Rode residentie: geïllustreerde geschie- Verdun had gewonnen. Pétain als Frans Pétain denis van honderd jaar sociaal-democratie in Den Haag, Den Haag 1994. – (13) Friedrich Engels aan staatshoofd (de Vichy-regering) in de Laura Lafargue geb. Marx op 27 augustus 1889 in: Karl Marx en Friedrich Engels, Werke, Berlin In het tweede deel van zijn Picasso- Tweede Wereldoorlog verdedigde hij 1891-1983, Band 57, 240 -241. – (14) De jonge koningin Wilhelmina (1880-1962), koningin van biografie vertelt de Amerikaan John ook. Onder leiding van Pétain nam de Nederland (1898-1948), was op 31 augustus jarig. – (15) In opstand, 139. – (16) Jan Meyers, Domela 82 een hemel op aarde: leven en sterven van Ferdinand Domela Nieuwenhuis, Amsterdam (1993), 124-125. Richardson dat Picasso en zijn toenma- de Vichy-regering anti-Joodse maatre- – (17) Vgl. Uiterst links, blz. 14 en ‘De bohémien en de burger’, 54-55. – (18) F. Domela Nieuwenhuis, lige geliefde Fernande Olivier in 1907 gelen, die verder gingen dan de Neuren­ Van christen tot anarchist, Amsterdam (1910), 185. – (19) Alexander Cohen, ‘Verdediging - Cohen’ een klein meisje adopteerden. Op 9 april berger wetten. Onlangs is bekend ge- in Recht voor Allen 9 (1887) 110 (14 november), 1-2, ook in Uiterst links, 71-74. – (20) F. Domela 1907 gingen zij naar een katholiek wees- worden, dat Pétain ook persoonlijk anti- Nieuwenhuis, Van christen tot socialist, 202-203. – (21) Emile Zola, Germinal, Paris 1885. Zeventiende roman uit de reeks Les Rougon-Maquart: histoire naturelle et sociale d’ une famille sous le Second Empire. huis in de Rue Caulaincourt (Mont­ semitische opvattingen had. Zelfs de Zola schildert het dagelijkse leven en het lijden van de mijnwerkers in Noord Frankrijk, hun sta- martre) om een meisje uit te zoeken. Ze laat­ste straten in Frankrijk, die zijn naam kingen en strijd tegen de aannemer en de politie. Het boek illustreert de opkomst van socialisme kozen Raymonde, een meisje van onge- droegen, hebben nu een andere naam. en anarchisme. – (22) Alexander Cohen, Brieven 1888-1961, 64 en 696. – (23) Alexander Cohen, ‘Een veer dertien jaar oud. Ook de Franse De held van Verdun is nu definitief van ontboezeming’ in Recht voor Allen 10 (1888) 36 (23 maart), 1-2, ook in Uiterst links, 77-85. – (24) Zie 83 Brieven 1888-1961, Amsterdam 1997, 64 en 696. – (25) In opstand, 160. – (26) Zie Brieven 1888-1961, schrijver André Salmon noemt haar zijn sokkel gevallen. Over Mussolini, Amsterdam 1997, 40. – (27) Emile Zola, ‘Het bloed’, ‘uit het Fransch door Alexander Cohen’. leeftijd dertien in zijn fictioneel verslag. Franco en Salazar oordeelde Cohen Verscheen in vier afleveringen in Recht voor Allen 12 (1890), van nr. 216 (14 en 15 september) tot en Volgens Apollinaire was zij negen. Een eveneens mild. met nr. 234 (5 en 6 oktober). – (28) Souvarine (Alexander Cohen), ‘Parijsche brieven I’–, Paris 18. schoonheid, de dochter van een Franse Linksradicalen hebben in de twintigste VIII.1888, in: Recht voor Allen 10 (1888) 102 (27 augustus), 2, ook in Uiterst links, 88. – (29) In opstand, hoer, die in een Tunesisch bordeel werk- eeuw dikwijls hun positie gewisseld 155-168. – (30) Alexandre Cohen, ‘Le juif et les révolutionnaires’. – (31) Archief van het bestuur van de politie in Paris, dossier Alexandre Cohen. – (32) Alexandre Cohen, ‘À Monsieur le Rédacteur te, gered door de Nederlandse journalist van links naar rechts, zie Mussolini. Ze en chef du Figaro’, in Le Figaro, 12 februari 1892. Ook in Alexander Cohen, Brieven 1888-1961, 40-42 Alexander Cohen. Volgens Richardson hadden een revolutionair temperament en 682-684. – (33) Alexandre Cohen, ‘Les social démocrates et leur propagande’ in Le Figaro, 31 mei beschuldigde Apollinaire Alexander Co­ gemeen en een grote politieke passie. De 1893. Ook in Recht voor Allen 17 (1895), 87 (23 juli), 1-2. – (34) Zie Brieven 1888-1961, 686, Opmerking hen ervan, meer uit eigen belangstelling gezusters Olivia en Helen Rossetti emi- 2 bij de brief van 6 juni 1893 aan Pée. – (35) Félix Fénéon, Oeuvres plus que complètes, textes réunis 85 et présentés par Joan U. Halperin, deel II, Genève 1970, 934. – (36) Alexandre Cohen, ‘Filles et sou- als uit medelijden gehandeld te hebben: greerden naar Rome. Ze werden en- teneurs’ in L’Endehors 26 (1891), 2-3. – (37) De schrijver Octave Mirbeau zette zich later in voor de de Cohens zouden het kind gedwongen thousiaste aanhangers van Mus­so­lini. waarheid en gerechtigheid in de zaak van de Joodse kapitein van de Franse generale staf Alfred

48 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 49 Dreyfus (1859-1935). Zijn roman Le jardin des supplices (1899) en Le journal d’une femme de chambre (1900) zijn klassiekers van de Franse literatuur. – (38) Cohen schreef over d’Axa en het kantoor waar L’Endehors werd samengesteld in hoofdstuk XIII van In opstand, 197-206. – (39) Fénéon woon- de sinds 1886 met zijn ouders in een klein appartement in de Rue Lepic 78. – (40) In opstand, 30. Op 2 juni 1894 schreef Cohen aan Domela over ‘de arrestatie van Félix Fénéon, mijn beste vriend in Parijs’, zie Brieven 1888-1961, 73. – (41) Brieven 1888-1961, 790. – (42) Alexander Cohen, Van anar- chist tot monarchist, verluchtingen door Leo Gestel, Amsterdam 1936, 187. – (43) In dezelfde brief aan Domela van 2 juni 1894 noemde hij ook Henry ‘een van mijn beste vrienden’, Brieven 1888- 1961, 73. – (44) Rue Lepic 59. Cohen huurde een kleine kamer op de zesde verdieping. In het huis was geen lift zoals destijds gebruikelijk in Parijse huurwoningen. – (45) Het café Terminus naast station St. Lazare in Paris bestaat nog steeds. – (46) Emile Henry, ‘La déclaration’ voor de jury in Parijs op 27 april 1894, werd in de vertaling van Cohen in een bijlage van het Nederlandse anar- chistisch-communistische orgaan Anarchist 7 (1894) 54 (2 juni) gepubliceerd. – (47) Cohen ontmoet- te Auerbach meermaals in Paris, maar hij had geen hoge dunk van hem, zie de brief aan Domela van 15 november 1893 in Brieven 1888-1961, blz. 58. Auerbach had een brochure van Domela uit het Frans vertaald: Die verschiedenen Strömungen in der deutschen Sozial­demokratie, Berlin 1892. – (48) Wilhelm Werner (1859-1939) vluchtte in februari 1892 uit Berlijn naar Londen om zich te onttrek- ken aan arrestatie. – (49) Gerhart Hauptmann, Ames solitaires, vijfde akte, in: Mercure de France, 9 (1893), 50-62. Cohens vertaling van Ames solitaires verscheen in 1894 bij L. Grasillier in Parijs. – (50) Aurélien-Marie Lugné-Poe, La parade, Paris 1931. In het tweede deel, 64-65 beschrijft Lugné-Poe de problemen bij de première van Ames solitaires. – (51) Alexander Cohen, ‘Gerhart Hauptmann’ in Morgenrood 3 (1895), 220-222. – (52) Alexander Cohen aan Félix Fénéon, Amsterdam 2 juli 1896. – (53) Rudolf Rocker, Aus den Memoiren eines deutschen Anarchisten, Edition Melnikow/Duerr, 1974, 96-100. – (54) In opstand, 255. – (55) Van anarchist tot monarchist, 17. In Grafton Hall kwamen ook de leden van de communistische arbeiders-vormingsvereniging samen. Cohen leerde hier Ferdinand Gilles kennen. – (56) Elisa Germaine Marie (Kaya) Batut, geboren op 28 september 1871, dochter van Antoine Batut en Marie Batut geb. Blanc, in Coubison (dép. Aveyron) woonde vanaf 15 augus- tus 1893 samen met Alexander Cohen. Ze was kostuumnaaister. Op 23 maart 1918 huwde ze Alexander Cohen in het raadhuis van het XVIIIe Arrondissement in Paris (Montmartre). Ze stierf spronkelijk: 1920), 167. – (84) Cohen heeft in de jaren 1892-1903 geen aangifte gedaan van een op 16 oktober 1959 in St. Roman de Bellet na een gelukte poging om haar man op 10 oktober bij adoptiefkind bij het bevolkingsregister van het XVIIIe arrondissement (Montmartre) in Paris. Met een val van de trap te redden. – (57) Het huis op nummer 38, Edmunds Terrace, Londen, werd tij- vriendelijke dank aan de burgemeester van het XVIIIe arrondissement. – (85) Het contact met de dens de Tweede Wereldoorlog verwoest. – (58) Brieven 1888-1964, 717. – (59) Ossulston Street 127, Rossetti’s ging in de jaren twintig verloren. In april 1949 werd het hersteld. zie ook Van anarchist tot monarchist, 28; meer over The Torch of Anarchy: blz. 25-37. – (60) Alexander Cohen, ‘Oscar Wilde’ in The Torch of Anarchy 2 (1895-1896), 1, 1-2. Zie ook Van anarchist tot monar- chist, 67-69. – (61) Oscar Wilde, ‘The soul of man under socialism’ in The Fortnightly Review 1891 (49), 292-213. – (62) ‘Individualisme’ in Morgenrood 3 (1895) 47 (370-372) en 48 (378-379). – (63) Inspirerende Pinksterlanddagen in Appelscha Brieven 1888-1961, 107. – (64) Alexander Cohen, ‘The case of Mrs. Eden’ in The Torch of Anarchy 2 Ruim 500 mensen bezochten de jaarlijkse Pinksterlanddagen (PL) op het kampeerterrein ‘Tot (1895-1896), 7, 107. – (65) Cohen beschreef zijn ontmoeting in een ongepubliceerde brief van 20 no- Vrijheidsbezinning’ in het Friese Appelscha. Met bijna dertig bijeenkomsten was er opnieuw vember 1896 aan Kaya Batut. – (66) Zie Angus McLaren, The trials of masculinity: policing gender een omvangrijk programma. 1870-1930, Chicago 1997, 81-84. Cohens Artikel ‘Oscar Wilde’, 81-82. – (67) Bijvoorbeeld Brieven De Amerikaan Aragorn sprak over de illegale tendensen in de internationale anarchistische be- 1888-1961, blz. 127-128. De talrijke brieven van Olivia en Arthur Rossetti, die Cohen in de weging, waaronder de autobandieten van de Fransman Bonnot. Hij was in het verleden betrok- Amsterdamse gevangenis ontving, zijn helaas niet bewaard. – (68) Van anarchist tot monarchist, ken bij de succesvolle uitgave van het blad Anarchy en is sinds jaren de drijvende kracht achter 93-94. – (69) Isabel Meredith, A girl among the anarchists, London 1903. Reprint met een ‘Introduction de website Anarchist News. Peter Gelderloos is een van de jongere auteurs en sprekers uit de to the Bison Book Edition by Jennifer Shaddock’, Lincoln en London, (1993). – (70) Van anarchist tot internationale anarchistische scene, die nu voor de derde maal te gast was op de PL. Vorig jaar monarchist, 27. – (71) A girl among the anarchists: introduction by Jennifer Shaddock, blz. V. – (72) verscheen zijn Anarchy Works. Een optimistisch boek waarin deze gedreven en sympathieke John Quail, The slow burning fuse (the lost history of British anarchists), London (1978), 204. – (73) Amerikaan met tal van voorbeelden tracht aan te tonen dat het anarchisme wel degelijk bete- In A girl among the anarchists heet het Tocsin Office. – (74) A girl among the anarchists, hfst. VIII, 155- kenisvol is. Opnieuw waren er gasten uit Palestina. Centraal stond de Olijfbomencampagne die 186. Armand Silvestre wordt geïntroduceerd op blz. 172, Marie op 173. – (75) Van anarchist tot mo- mede vanuit Nederland ondersteund wordt. Meer dan een half miljoen Palestijnse olijfbomen narchist, 40. – (76) Max Nettlau, The life of Michael Bakunin. London 1896-1900, drie delen. – (77) Van zijn de afgelopen jaren door Israëlische soldaten en kolonisten vernield. De internationale actie anarchist tot monarchist, 40. – (78) Max Nettlau, Anarchisten und Syndikalisten (Geschichte der ‘Houd Hoop Levend’ helpt de gedupeerde Palestijnse boeren en hun gezinnen. Anarchie, Band V), Vaduz 1984, 359. – (79) Van anarchist tot monarchist, 41-42. – (80) De Paradox Nr. Naast de Vrije Bond gaven ook de nieuwe Anarcho Syndicalistische Bond (ASB), Anarchist 14 (4 juni 1898), 161-163. – (81) Multatuli, Pages choisies, ‘traduites par Alexandre Cohen, préface Black Cross (ABC) voor ondersteuning aan politieke gevangenen, de Dolle Mollies (anarcha fe- d’Anatole France’, Paris, Mercure de France, 1901. In hetzelfde jaar verscheen de tweede druk. – ministen) acte de presence op de PL. Evenals de groepen die strijd voeren voor migranten zon- (82) John Richardson in samenwerking met Mary McCullin, A life of Picasso: dl. II 1907-1917, The der papieren die zonder pardon worden vastgezet in gevangenissen en bajesboten, zoals de painter of modern life, London (1996), 29. – (83) André Salmon, Souvenirs sans fin: deuxième Anarchistische Anti Deportatiegroep, Doorbraak en de Werkgroep Stop Deportaties. De radio- époque (1908-1920), Paris 1956, 328. Zie ook Salmon, La négresse du Sacré Coeur, Paris 1968 (oor- groep verzorgde tijdens de PL uitzendingen via internet en via de FM. Een overzicht van de gemaakte opnamen van lezingen vind je hier: http://appelscha.puscii.nl/

50 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 51 ben. – BRIEF AAN FÉLIX FÉNÉON Ik zend je met dezelfde post, maar aangetekend, een artikel, dat zeker het Franse publiek zal interesseren. Je doet me een genoegen, als je het zelf naar L’ Intransigeant Alexander Cohen brengt, hetzij naar Rochefort5 zelf, hetzij naar de redactie-secretaris. Maar zeg dat het ze het onmiddellijk lezen en je zeggen, of ze ja of nee het zullen drukken. Want Onderstaande brief is de enig bewaard gebleven brief van Alexander Cohen aan Félix zo niet, zou je het kunnen proberen bij de Petite République. Dan moet je Turot6 op- Fénéon, maar is teruggevonden na de verschijning van Brieven 1888-1961 in 1997. Op dit zoeken. – Maar ik heb liever L’ Intransigeant. En laat tot ze doordringen, dat ik be- moment is de originele Franse tekst niet voor collatie beschikbaar, maar in een komend num- taald wil worden. Laten ze je de poen geven, wanneer het artikel gepubliceerd is, of mer van de AS zal deze alsnog worden gepubliceerd. wel laten ze het bedrag sturen aan het adres, dat je kent. Je kunt ze ook vragen of Paul Jonas probeerde kennelijk de vertaalrechten namens Gerhart Hauptmann te innen voor ze willen, dat ik regelmatig een bericht uit Nederland bijdraag. Het artikel is trou- zijn stuk Einsame Menschen, dat door Cohen in het Frans vertaald was. Het is niet dui- wens actueel, want de staking gaat door. Hoe dan ook, wees zo aardig om me on- delijk waarom Cohen vindt dat Fischer Verlag en de auteur naar hun centen kunnen fluiten. middellijk te laten weten of het artikel aangenomen is. Cohen heeft dit stuk vrijwel zeker van zijn in deze jaren andere grote vriend, de naar Parijs Als het helemaal onmogelijk is om het artikel voor geld in een of ander dagblad te uitgeweken Duitse anarchist en Friedenshagener Bernhard Kampffmeyer (1867-1942) ge- plaatsen, geef het dan aan Barrucand7 voor la Sociale.8 Als P.9 me een beetje kan be- kregen. Kampffmeyer woonde enkele huizen voorbij Cohen en Fénéon in de Rue Lepic. Hij talen, doet me dat veel plezier. Zo niet, pech. moest eind 1893 evenals Cohen gedwongen in Londen verblijven. Of Cohen toestemming In grote haast, maar niettemin heel hartelijk, voor de vertaling gevraagd heeft is niet zeker. Het speels verwoorde beeld van S. (‘Mozes’) Fischer als Joodse kapitalist met dikke buik is Sandro zeker humoristisch bedoeld, maar is onmiskenbaar een antisemitische stereotype. Ik ken geen andere uitingen van Cohen, die antisemitisch zijn. Cohen had zich al in januari 1889 verzet Groeten van Kaya10 tegen de ideeën van Emile Violard, die genocide op de Joden voorstond. Op 25 juni 1900 kri- tiseerde hij het antisemitisme van Mimi Douwes Dekker-Schepel, dat zij van haar vriend Geef vooral het artikel niet aan die smeerlap Malato11 – en praat er met hem ook niet W.A. Paap had overgenomen, in scherpe bewoordingen (Brieven 1888-1961, p. 251-252). over, want ik had de pret om hem in Londen om de oren te slaan, omdat hij achter In 1890 heeft Cohen Emile Zola om toestemming gevraagd om diens verhaal ‘Le sang’ in het mijn rug gelogen had. Nederlands te mogen vertalen (Cohen, Brieven 1888-1961, p. 40). Het is duidelijk dat Cohen op dat moment geen sou heeft en niet wil betalen. Hij verwijst niet door naar de to- Vertaling: Ronald Spoor neelgroep, die het stuk zou opvoeren, of naar de Franse uitgever van zijn vertaling. Praktisch Handschrift Institut Mémoires de l’ édition contemporaine (IMEC), Archives Jean Paulhan, Parijs. of principieel verzet? In ieder geval het eerste. Het IMEC-archief berust in de Abbaye d’ Ardenne, St. Germain-la-Blanche-Herbe, Basse In het vervolg probeert Cohen via Fénéon zijn en Fénéons Franse netwerk te bespelen om Normandie. een stuk over een staking - er gistte van alles in Nederland waaronder acties tegen de Met dank aan Kees Snoek, hoogleraar Nederlandse letterkunde en cultuurgeschiedenis aan de Sorbonne (Paris IV) in Parijs. Maastrichtse fabrikant Petrus Regout, die zijn werknemers arbeidersvakbonden verbood - in een Frans blad gepubliceerd te krijgen, desnoods zonder betaling. Cohen vocht mee in de in- ternationale strijd, maar er moest ook brood op de plank. Hij kon niet alleen op Domela en NOTEN andere vrienden steunen. (RS) (1) De anarchist Félix Fénéon (1861-1944), commies derde klasse bij het recruteringsbureau van het Ministerie van Oorlog, was de centrale figuur in de promotie van progressieve kunst en literatuur in Frankrijk in deze tijd. Een intieme vriend van Cohen in zijn anarchistenjaren, die net als Cohen Amsterdam, 2.7.96 in het Procès des Trente werd aangeklaagd. Hij redigeerde L’ Endehors en werd na het proces ont- slagen, vervolgens hoofdredacteur van het invloedrijke blad La Revue Blanche. Hij is door talrijke Beste Félix,1 progressieve kunstenaars geportretteerd, zoals door Pissarro in een dubbelportret met Van Gogh.

2 (2) Paul Jonas (1850-1916), advocaat en lid van het stichtingsbestuur van de toneelvereniging Die Heb je kaart ontvangen. Die meneer Paul Jonas of Jonas Paul wil waarschijnlijk Freie Bühne in Berlijn sinds 1889. Hij was ook lid van de raad van bestuur van de Allgemeine mijn adres weten om in naam van de boekhandelaar en Jood Fischer3 in Berlijn de Electricitäts Gesellschaft AEG. Hij stamt uit een Joodse familie. Vriend en advocaat van Gerhart auteursrechten te innen voor de vertaling van Einsame Menschen.4 Paul en Mozes Hauptmann (1862-1946), Jonas handelde ook zijn contracten af. Fischer kunnen dit wel op hun buik schrijven... wat bij de laatste waarschijnlijk nog (3) Samuel Fischer (1859-1934), directeur van de avantgarde uitgeverij S. Fischer Verlag. (4) Cohen vertaalde het toneelstuk Einsame Menschen (S. Fischer Verlag, Berlijn 1891) van Gerhart wel kan. Hauptmann als Ames solitaires. Het speelt in de anarchistische kunstenaarskolonie Friedrichshagen Zeg hem, als hij ‘t je nog eens vraagt, dat ik in Vladiwostok katten aan het fokken bij Berlijn. Hauptmanns stuk beleefde op 13 december 1893 zijn generale repetitie in Parijs. Het

52 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 53 werd gespeeld door de toneelgroep L’ oeuvre onder regie van Aurélien-Marie Lugné-Poe (1869- 1940). De première werd verboden vanwege de (rook)bomaanslag op het Palais Bourbon. REBEL (5) Henri Rochefort (1831-1913), een tegenstander van Napoleon III, sympathisant van de Commune, gedeporteerd naar Nieuw Caledonië. Na de amnestie in 1880 keerde hij naar Parijs terug, waar hij L’ Intransigeant oprichtte, in elk opzicht een tegenstander van Cohen. Simon Carmiggelt (6) Henri Turot, directeur van het socialistische dagblad La Petite République. Cohen verbleef in au- (Het Parool, 8 december 1959) gustus 1895 enkele dagen illegaal bij hem. (7) Ook de anarchist Victor (koosnaam Totor) Barrucand (1866-1934) behoorde tot Cohens intieme vriendenkring. Hij speelde als fluitist in een orkest, publiceerde enkele gedichtenbundeltjes en hij Van Simon Carmiggelt (1913-1987), bekend als de dagelijkse chroniqueur Kronkel in Het schreef in La Revue Blanche, Le Père Peinard en Les Temps Nouveaux. Parool van 1946 tot zijn overlijden in 1987, verschenen in de jaren vijftig en zestig vijf co- (8) La Sociale, was een nieuwe krant onder redactie van Emile Pouget. Dit blad hield het niet heel lumns over Alexander Cohen en zijn werk. Dit naar aanleiding van de herdrukken van In lang uit, van 11 mei 1895 tot en met 18 oktober 1896. (9) Emile Pouget (1860-1931) publiceerde met de anarchist Constant Martin vanaf 1889 Ça ira (Dat opstand, Van anarchist tot monarchist en de bloemlezing Een andersdenkende, deze gaat wel lukken) in een straattaal, die heel populair was en waarvan Cohen ook veel heeft opge- laatste onder redactie van Max Nord. Carmiggelt prees de schrijfstijl, het rebelse en de orgi- stoken. Hij richtte vervolgens Le Père Peinard (Het gaat op zijn akkertje) op. In 1894 vluchtte hij naliteit van Cohen. In zijn laatste column over Cohen, Epiloog (24 mei 1965) bezoekt naar Londen, waar Cohen hem ontmoette bij The Torch of Anarchy, waar ook de Londense Le Père Carmiggelt de straten in Londen waar Cohen heeft gewoond en de plek waar ooit het kan- Peinard verscheen, zie Van anarchist tot monarchist, 1961, deel 1, p. 21. (10) De kostuumnaaister Elisa Germaine Maria (Kaya) Batut (1871-1959), sinds 15 augustus 1893 toor van het anarchistische tijdschrift The Torch of Anarchy waar Cohen aan meewerkte, de vriendin van Cohen. Hij had haar leren kennen in het anarchistische eethuisje van Constant was gevestigd. Helaas is dan alle oorspronkelijke bebouwing verdwenen. De Kronkel Rebel Martin, zij bleef tot haar dood Cohens vrouw. In 1896 ondertekende zij een ingezonden brief over van 8 december 1959, hieronder voor het eerst herdrukt, bevestigt nogmaals Carmiggelts be- de behandeling van Cohen in de strafgevangenis in Amsterdam in Het Nieuws van den Dag met wondering voor Cohen. (MS) Kaya Cohen. (11) Charles Malato (1857-1938), anarchist en schrijver, geboren in de strafkolonie Nieuw Caledonië. Hij werkte kort samen met Rochefort, maar hun samenwerking stopte, omdat Het stemt tot grote voldoening dat de in zijn inleiding en hij citeert Cohens, Rochefort antisemitisch en anti-Dreyfus was. Malato schreef voor de progressieve bladen L’ boekenlawine, die in december op onze voor zijn karakter zo typerende, journa- Aurore, L’ Humanité en het Journal du Peuple. hoofden pleegt neer te dalen, deze keer listieke geloofsbelijdenis: ‘Ik durf te zeg- een werk bevat van Alexander Cohen. gen, dat ik, in ruim veertig jaar van jour- Het oeuvre van deze, in 1864 geboren nalistieke arbeid, geen regel ook maar auteur, die al vele jaren met zijn vrouw heb geschreven met de gedachte, dat dit IN MEMORIAM JAN GROEN (1945-2011) in de buurt van Toulon woont, was al mijn broodwinning was, en ik dus op Eind juli overleed plotseling Jan Groen. Hij werd 65 jaar. Met het filmcollectief Dwarsfilm, met Erik Willems en Fike van der Burght, maakte Jan in de jaren 80 de film In een tank kun je niet lange tijd alleen maar zo nu en dan in moest passen die niet te verliezen! wonen – twee jaar krakersverzet. Daarnaast werkte hij mee aan de korte documentaire 30 april doe antiquariaten te veroveren. Max Nord Gediend heb ik de meningen der kran- ik wat ik wil, over de kroning van Beatrix (1980). In 1964 was Jan dienstweigeraar. Met heeft nu, in een Meulenhoff pocket ten van uiteenlopende politieke kleur of Dwarsfilm maakte hij de documentaire Tegenvuur over de antimilitaristische actiegroep onder de titel Een andersdenkende* een schakering, waaraan ik, successievelijk Onkruit. Jan was de compañero van Hanneke Willemse, redactielid van de AS. Samen met Leen van den bloemlezing gepubliceerd uit Cohens meewerkte, dan ook nooit! Ik heb deze Berg maakten zij in 1985 bij Kontrastfilm de documentaire ¡Ni peones, ni patrones!, over de ge- boeken en zijn éénmanstijdschrift De bladen altijd beschouwd, en, binnen de beurtenissen in een Spaans dorp tijdens en na de burgeroorlog. (De film kwam ook op dvd uit.) Paradox.* Ik ben er zeker van dat er nog grenzen van het mogelijke, gebruikt als In de jaren 90 werkten zij aan een film over anarchisme in Nederland, maar dat project is he- eens een uitgever zal komen, die het de vehikels van mijn persoonlijke idee- laas nooit voltooid. Jan filmde onder andere op de Pinksterlanddagen in Appelscha. Incidenteel werkte Jan mee aan de AS. In nr. 173/174 (Reis langs het Spaanse anarchisme) be- complete werk herdrukt. Want hier is ën, opvattingen, sympathieën en antpa- schreef Hanneke hun gezamenlijke tocht langs plekken en gebeurtenissen op zoek naar het een persoonlijkheid en een stilist van thieën.’ honderdjarig bestaan van de Spaanse anarchistische vakbond CNT. De tekst was van Hanneke, buitengewoon formaat aan het woord. Wat is vandaag, op deze dag, het ver- Jan maakte foto’s, maar hij figureert in het hele verhaal op de achtergrond. Ze waren juist terug Cohens schrifturen zijn grotendeels au- kwikkende van Cohens werk? van die reis door Spanje en zouden dit najaar teruggaan voor een reportage over de 15-M be- tobiografisch. Zijn boeken In opstand weging. Ook eerder deden zij in de AS verslag van een reis door Spanje. Bij de samenstelling In zijn boeken is ‘een lastige man’ aan van nr. 159/160 (Cinema Anarchistica), over anarchisme en film, was Jan nauw betrokken. Een (1913) en Van anarchist tot monarchist het woord, ook onder de opposanten artikel van Jan en Hanneke over Spaanse anarchistische filmmakers verscheen in het 15de (1936) vertellen het verhaal dat in principieel in de oppositie. Jaarboek Anarchisme. Nederland, Indië, België, Frankrijk en Zijn vechtlust verlaat hem nooit, maar Naast filmer en fotograaf was Jan Groen een fervent lezer, een groot liefhebber van Spanje en Engeland vrijwel permanent bestond zijn humor evenmin. Steeds blijft zijn Spaanse muziek, geïnteresseerd in fotografie uit en over de Spaanse revolutie en burgeroorlog. Hij hield van het werk van fotografen als Robert Capa, Gerda Taro en Katy Horna, maar kocht uit strijd. ‘Hij heeft nimmer ook maar geest in beweging. De vergoeilijkende ook ieder boek met foto’s uit de Spaanse burgeroorlog dat hij tegenkwam. Hij was een joviale het geringste compromis met zichzelf of tederheid, die vaak het verkeer tussen kameraad, bij wie de humor nooit ver te zoeken was. We zullen hem missen. (Redactie de AS) met anderen kunnen sluiten’, zegt Nord ‘partijgenoten’ beheerst, is hem volko-

54 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 55 ZOEKEN NAAR HET PARADIJS Alexander Cohen en de Action Française Martin Smit

De politieke ommezwaai die Alexander Cohen in zijn leven maakte, van anarchist naar mo- narchist, vond niet van de ene op de andere dag plaats. Deze was het gevolg van een jaren- lang streven naar onafhankelijkheid, individualiteit en maximale vrijheid. Dit bepaalde zijn politieke opstelling en zijn houding naar de maatschappij. Het resulteerde in zijn verschui- ving van individueel anarchist naar aanhanger van de proto-fascistische Action Française.

‘Het is om (…) honderd ándere redenen, trok zijn eigen spoor, en wilde niet ge- dat ik, die van de communistische noch hinderd worden door welk gezag dan van de nationaalsocialistische tirannie ook. Eerst was dat het gezag van zijn au- íets wil weten – essentieel bestaat er toritaire vader, onderwijzers en superi- men vreemd. Zijn, in deze bloemlezing moet is de toon van zijn bewondering géén verschil tussen Stalins en Hitlers euren in het leger, later dat van autori- opgenomen beschrijving van het warm, oprecht en zonder terughouding, sanatieke concepties van de Almachtige teiten, justitie en politie. Hij voelde zich Londense anarchistenmilieu, is daarvan zoals in de bladzijden over Isabel Staat en van de daaraan met lijf en ziel al snel thuis in de anarchistische bewe- een fraaie illustratie - hij beoordeelt zijn Meredith, een rijk, uit een aristocratisch, hopeloos en troosteloos onderworpen ging waar hij zijn opstandige gevoelens politieke geestverwanten één voor één artistiek, milieu afkomstig Londens gestachonoviseerde, gleichgeschallteter, kwijt kon. Het streven naar vrijheid en op hun menselijke merites en velen meisje, dat uit idealisme redactrice werd productivistische machinemens! – het is de drang te leven zonder de knoet van komen er slecht af. van The Torch of Anarchy. uit deze, van alle fetichisme, van alle by- regelgevers en staat, moeten hem aan- Zijn explosief knetterende, zwierige stijl zantinisme, van alle behoefte aan men- gesproken hebben. is nergens verbleekt. Grote schrijvers In zijn lang, veel bewogen leven heeft senvergoding, volstrekt vrije overwe- Zijn opvatting dat een vrije samenleving kennen dat geheim. Ook op de stijl van Cohen veel, dat voor ons al helemaal ge- gingen, dat de anarchist, de acraat, de niet denkbaar is zonder vrije individu- een Nescio bijt het knaagdier tijd de tan- schiedenis geworden is, (hij woonde bij- ‘majesteitschenner’ die ik wás, en de op- en, staat dicht bij de uitspraak van den bot. Cohen kan geniaal schelden. voorbeeld in Parijs toen de eerste affi- stándige die ik gebléven ben… (…), een Bakoenin: ‘ik ben pas vrij, wanneer ‘Vrage: heeft ooit een groter en grotesker ches van Toulouse Lautrec werden aan- onwrikbaar overtuigd voorstander ben ieder mens vrij is.’ Ieder obstakel dat de als Staatsman en Diplomaat verkleed, geplakt en haalde ze van de muur om ze geworden van het erfelijk, monarchaal ontplooiing van de vrije mens in de weg crimineel imbiciel op Gods aardbodem thuis op te hangen!) actief meegemaakt. gezag, hier te lande uit te oefenen door staat, moet worden bestreden, vond rondgelopen, dan Aristide Briand?’ Zijn gave om er geestig en meeslepend de afstammelingen der ‘veertig konin- Cohen. Hij was geen theoreticus van het Of dit staaltje over het Esperanto: over te vertellen, maakt Een andersden- gen, die, in duizend jaar, Frankrijk (tot anarchisme, geen denker, maar een fa- ‘Taalrats, taalsmurrie, ter absortie door kende tot een zeer boeiende getuigenis een harmonisch geheel) hebben ge- natieke anarchist en spitsvondig com- verweekte hersenen, hopeloos onbe- van een geest, die steeds is uitgegaan maakt.’ Aldus Alexander Cohen in het mentator, die autoriteiten en gezagsdra- kwaam tot de verstandelijke inspan- van het enig juiste schrijversbeginsel: ‘Ik laatste hoofdstuk in Van anarchist tot mo- gers met een scherpe pen aanviel en hij ning, vereist voor hen ingrijpen, vatten, schrijf zonder de minste hoop en alleen narchist, waarin hij probeert verant- was daardoor ook een propagandist zich eigen maken van het genie ener le- uit behoefte aan uiting.’ woording af leggen over zijn politieke voor het anarchisme. Hij organiseerde vende, gegroeide taal.’ gedachtengoed. geen stakingen, aanslagen of andere ac- Maar waar hij menselijke kwaliteit ont- KRONKEL ties, maar steunde wel de anarchisten scherpe pen van de daad in de jaren negentig van de

*Alexander Cohen: Een andersdenkende, samengesteld en ingeleid door Max Nord; Amsterdam, Cohen was in de eerste plaats een indi- negentiende eeuw. Meulenhoff Pockets 1959. vidualist. Hij ging zijn eigen weg, hij In zijn anarchistische periode geloofde

56 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 57 Cohen nog wel degelijk in de macht van nezen, zo schreef hij later. Cohens verschuiving juist terug te voe- brieven, maar één als discriminerend te het volk. Hij was van mening dat de ren op andere oorzaken: zijn afkeer van typeren opmerking is tegengekomen, bourgeoisie – de veroorzaker van alle el- verschuiving alle -ismen (anarchisme, communisme, een opmerking die ook nog eens niet als lende – alleen door de gezamenlijke Bij de verschijning van Van anarchist tot socialisme, fascisme), zijn haat tegen zodanig bedoeld lijkt. krachten van de massa’s vernietigd kon monarchist (1936), en bij de latere her- Duitsland, tegelijkertijd zijn onvoor- Wanneer Cohen Londen verlaten heeft, worden. Cohen steunde de sociale strijd drukken, kreeg Cohens politieke draai waardelijke voorliefde voor Frankrijk, en daarmee ook het anarchisme achter van de arbeiders en de arbeidersbewe- wel aandacht, maar veel recensenten gecombineerd met een persoonlijke af- zich heeft gelaten, begint hij in ging. Toch liet hij deze opvatting steeds gingen er toch makkelijk aan voorbij. rekening met het vaderlijk gezag en de Nederland het tijdschrift De Paradox. meer los. Later vond hij dat de arbei- Veel verder dan een constatering van autoriteit van onderwijzers en met su- Hierin zijn weliswaar nog anarchisti- dersbeweging zich had laten ringeloren deze geleidelijke politieke ommekeer perieuren in het leger. sche elementen terug te vinden – een door de sociaaldemocraten en zich had kwamen velen niet, en ook Max Nord, voortzetting van Cohens kritiek op antisemitisme laten meevoeren op het door de staat samensteller van Uiterst rechts maakte er bourgeoisie, autoriteiten en het kolonia- voorgeplaveide pad. Hij kwam tot de in 1981 in zijn inleiding, niet veel woor- Het toenemende antisemitisme in de le bewind van Nederland in Indië, zoals conclusie dat van ‘de massa’ geen revo- den aan vuil. tweede helft van de negentiende eeuw, hij dat al in Recht voor Allen etaleerde – lutionair elan meer te verwachten was. De enige serieuze en diepgaande po- in alle geledingen van de samenleving, maar duidelijk is dat Cohen een indivi- In zekere zin is dit te beschouwen als ging Cohens transformatie van anar- ondervond ook de jonge Cohen in zijn dualistischer koers vaart. Hij hangt dan een voorbode van de denkbeelden zoals chist naar monarchist te verklaren, is jeugd, zo schrijft hij in In opstand. Volgens geen bepaalde politieke stroming of die later door Piet Kooijman (zie de AS van de hand van E. Kummer, in een Cohen was hijzelf de enige Joden-jongen richting aan, maar hij blijft fulmineren 151) zijn geuit, en door Provo, die de ar- drietal artikelen in het literaire tijd- in Leeuwarden, die zijn vuisten ge- tegen personen en zaken die hem on- beidersmassa, betiteld met de term schrift Maatstaf (1976/1977). Kummer bruikte tegen de pestkoppen die hem welgevallig zijn, in een pittige, bijtende ‘klootjesvolk’, niet langer als revolutio- geeft daarin een schets van de persoon dwars zaten. Hoewel Cohen oorspron- stijl. naire factor zag, maar eerder als een Cohen en van diens denken en hande- kelijk niet het gevoel had dat hij ‘anders’ hindernis op de weg naar revolutie en len door de jaren heen. Hij probeert, was dan anderen, kreeg hij het Joods- Parijs volledige vrijheid. Cohen chronologisch volgend, diens po- zijn op die manier opgedrongen. Cohen werd in Leeuwarden geboren, Ook de repressie die de (Franse) staat litieke opvattingen en verschuiving te Wellicht dat hij zich daardoor wilde ma- maar hij voelde zich in hart en nieren ten toon spreidde ten tijde van de anar- verklaren tegen de achtergrond van po- nifesteren, alsof hij wilde bewijzen juist Fransman, al zal dat gevoel pas tijdens chistische aanslagen rond 1890, deed litieke en maatschappelijke gebeurtenis- niet ‘anders’ te zijn en werd zijn opstan- zijn eerste verblijf in Parijs werkelijk zijn Cohen beseffen dat van een revolutio- sen in Frankrijk. De artikelen van digheid en individualiteit daardoor ver- doorgedrongen. Cohen wilde ontvluch- naire omwenteling geen sprake meer Kummer geven zeker enige uitleg over sterkt. Het was een drang tot zelf-ex- ten aan de benepen, bekrompen, bur- kon zijn. Cohens politieke verschuiving, maar tot pressie, de wil de eigen individualiteit gerlijke sfeer en opvattingen in Friesland, Daarnaast kon de houding van een aan- de kern ervan weet Kummer ook niet tegen de stroom in te bevestigen. waarmee hij niet uit de voeten kon. Zijn tal voormannen in de beweging hem door te dringen, zo geeft hij toe. Wat Cohen heeft zijn Joodse achtergrond stadgenoten Margaretha Zelle (later be- steeds minder bekoren. Hun zelfingeno- precies de oorzaken van Cohens politie- overigens nooit ontkend of afgezworen. kend geworden als Mata Hari), de dich- menheid, hun betweterigheid zat hem ke draai zijn geweest, laat zich toch een Aan de andere kant heeft hij er ook ter J.J. Slauerhoff en detectiveschrijver dwars. Steeds minder voelde hij zich beetje raden, zo stelt hij. De centrale nooit mee gekoketteerd of het ten eigen Havank (Hans van der Kallen), moeten thuis onder anarchisten. Tijdens zijn vraag bij Kummer is: ‘Hoe is een Joods voordeel uitgebuit. Wat hemzelf betrof diezelfde drang gevoeld hebben, want verblijf in het voor hem zo deprimeren- journalist in staat geweest steeds een ab- was hij niet anders dan anderen. ook zij lieten later Leeuwarden snel ach- de Londen, na het inspirerende en vro- solute opstand te prediken tegen alles Wanneer hij eenmaal aanhanger is ge- ter zich, wellicht om meer van de we- lijke Parijs, moet hij het geloof in het en nog wat, hoe verschuif je van anar- worden van de Action Française, gaat reld te kunnen zien, maar mogelijk ook anarchisme als revolutionaire beweging chist tot een fanatiek aanhanger van een hij op het antisemitisme van deze bewe- om te ontsnappen aan een benauwende verloren hebben. Tegelijkertijd heeft zijn proto-fascistische beweging als de ging echter niet in. Van antisemitische opvoeding en de kleinburgelijke menta- psychische worsteling met zijn toe- Action Française.’ uitlatingen is in zijn werk geen sprake. liteit in de provincie. komstverwachting, daarin waarschijn- Kummer stelt dat het antwoord mis- Ronald Spoor schrijft in de toelichting Cohen voelde zich in Frankrijk, in Parijs, lijk een cruciale rol gespeeld. Het anar- schien gezocht moet worden in het bij Brief aan Félix Fénéon (zie elders in meteen thuis. De wereldse uitstraling chisme heeft me van het anarchisme ge- Joods-zijn van Cohen. Maar mogelijk is deze AS) dat hij in al Cohens werk en van de stad, de kosmopolitische sfeer,

58 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 59 het bruisende gebeuren van een wereld- die nieuws en commentaren bracht. sche en onafhankelijke idealen het meest de affaire Dreyfus een wig dreef in de stad, en ook het aanbod van kunst en Cohen schreef voor De Telegraaf om de benaderde. Franse samenleving. De Joodse kapitein cultuur en daar dan ook meteen deel kost te verdienen. Bovendien had hij In de Epiloog in Van anarchist tot monar- Dreyfus werd in 1895 veroordeeld voor van te kunnen uitmaken, moeten hem een volledig onafhankelijke positie bin- chist geeft Cohen zelf een verklaring spionage voor Duitsland en levenslang aangesproken hebben. Bovendien was nen de krant en hij hoefde zich van po- voor zijn handelen: ‘Ik heb naar onaf- verbannen naar Duivelseiland, deel van Cohen daar al gauw onder politieke litieke stellingname van de krant, als hankelijkheid evenmin als naar wát an- de Franse strafkolonie in Frans-Guyana. vrienden en hij sprak de Franse taal daar al sprake van was, niets aan te trek- ders ook gestrééfd. De behoefte aan on- Later bleek hij onschuldig en in 1906 goed. Door zijn contacten die hij al via ken. Hij mocht schrijven wat hij wilde. afhankelijkheid, de zin daarvoor, de nei- werd hij gerehabiliteerd. De zaak leidde Recht voor Allen had gelegd, was hij vrij- Directeur Holdert verbood redacteuren ging daartoe, het hunkeren, het dorsten, niet alleen tot verhitte debatten in parle- wel direct een geaccepteerde deelnemer te snijden in artikelen van Cohen of het snakken daarnaar heeft mij, van ment, pers en publieke opinie, maar in het anarchistische wereldje in Parijs. deze te redigeren. Cohen was niet ge- mijn prilste jeugd af, in het bloed en in spleet de Franse samenleving in voor- In Parijs was Cohen snel het eerste aan- bonden aan de koers van de krant en de geest gezeten.’ Over deze deze drang en tegenstanders van Dreyfus en werd spreekpunt voor Nederlandse anarchis- zijn keuze voor ‘rechts’ had met zijn schrijft hij: ‘Is het “Ikzucht” geweest, een kapstok waarin voor- en tegenstan- ten die naar Parijs kwamen. Domela werk voor de krant niets te maken. In die, in alle omstandigheden, mijn leven ders van de Derde Republiek tegenover Nieuwenhuis bezocht Cohen in Parijs Parijs schreef hij, net als zijn goede heeft beheerst? Misschien wél! En waar- elkaar kwamen te staan. Cohen was meerdere malen, maar ook een gewone vriend Félix Fénéon, ook voor de bur- om niet? Ik kom er voor úit! Ik aanváárd geen tegenstander van Dreyfus, maar jongen als de Rotterdamse anarchist Piet gerlijke krant Le Figaro. zonder blikken of blozen, béter (of een overtuigde dreyfussard. Hij geloof- Honig, beschrijft in zijn memoires érger?) ik vindicéér de betichting van ik- de in de onschuld van Dreyfus. Herinneringen van een Rotterdams revolu- paradijs zucht = egotisme, de ondeugd bij uitne- Het openlijke antisemitisme in de twee- tionair, hoe hij bij zijn eerste bezoek aan E. Kummer geeft in zijn artikelen een mendheid in het oog der persoonlijk- de helft van de negentiende eeuw speel- Parijs, door Cohen hartelijk werd ont- rake typering van Cohens politieke ver- heidslózen. Ik pleit dus géén verzach- de dwars door deze affaire heen. De vangen. schuiving. Hij noemt het ‘een zoeken tende omstandigheden! Maar behoort ‘Jood Dreyfus’ had immers, zo meenden naar een paradijs dat echter nooit ge- ikzucht = egotisme, die geen meedogen- velen, zijn ‘nieuwe’ vaderland Frankrijk De Telegraaf vonden mag worden’. Daarmee zit loze zélfzucht = egoïsme is, tot de dood- (een Jood was immers geen echte Wanneer Cohen jaren later, na zijn ge- Kummer waarschijnlijk niet ver naast zonden? Theologaal niet, geloof ik! Niet Fransman) verraden. Dit antisemitisme dwongen verblijf in Londen en na het de waarheid: was Cohen niet voortdu- ééns tot de hoofdzonden, waaronder – heeft de affaire gevoed, het bepaalde uitzitten van zijn gevangenisstraf we- rend bezig, misschien onbewust, om onwillekeurige omissie? – het zich zélf mede het verloop van de affaire en ook gens majesteitsschennis in Nederland, voor zichzelf, en later ook voor zijn com- zijn, het óphouden, het hooghouden lag het ten grondslag aan latere politie- in 1905 weer terugkeert naar Frankrijk, pagne Kaya, een ideale wereld te vinden waar het pas geeft, van de eigen per- ke ontwikkelingen. wordt zijn naturalisatie tot Frans onder- of proberen te scheppen? Was Cohen ei- soonlijkheid, niet staat opgesomd.’ In Frankrijk heerste bij rechtse stromin- daan een feit. In 1906 werd hij de Parijse genlijk niet steeds op zoek naar een ide- Cohen verdroeg geen autoriteit, hij gen onvrede over de toenmalige Derde correspondent voor het Nederlandse ale levenssituatie voor zichzelf? In eer- dulde niemand boven zich. Was zijn Republiek, die in hun ogen, na het deba- dagblad De Telegraaf. ste instantie kon hij daarin met de anar- ‘zoektocht naar het paradijs’ al bij voor- cle van de Frans-Duitse oorlog van 1870- Cohens latere rechtse opvattingen zijn chistische denkbeelden uit de voeten, baat door hemzelf opgegeven, zodat hij 1871, Frankrijk steeds meer liet verloe- wel eens in verband gebracht met zijn maar zijn deceptie in deze stroming kon blijven ageren en protesteren? Uit al deren. Bovendien zorgden in hun ogen werk voor De Telegraaf, maar die visie is dwong hem zijn heil elders te zoeken. In zijn publicaties blijkt dat hij niet zonder de diverse opeenvolgende regeringen gekleurd door de blik van later. Het zijn zoektocht naar het paradijs, verge- kon. Misschien wilde hij dat paradijs niet voor een consequente, eensgezinde, dagblad De Telegraaf van honderd jaar lijk het met de eeuwige zoektocht naar niet eens vinden, hij zou er zich waar- buitenlandse politiek, waardoor de po- geleden is absoluut niet te vergelijken de heilige graal, voelde hij zich ge- schijnlijk doodverveeld hebben. sitie van Frankrijk in het toenmalige met de krant zoals deze bijvoorbeeld tij- dwarsboomd door tegenwerkende Europa verzwakt werd. Dreyfus dens de Tweede Wereldoorlog ver- krachten in de maatschappij. In zijn Felle nationalisten en monarchisten ver- scheen en met de rol die zij toen vervul- pragmatisch individualisme, verbreed- De Action Française (opgericht in 1895), enigden zich in de Action Française, die de, of met de krant zoals die momenteel de hij uiteindelijk zijn blik en vond hij waarvan Cohen sympathisant werd, de idealen van de Franse Revolutie af- verschijnt. De Telegraaf was een serieuze, aansluiting bij een beweging die op dat vond haar oorsprong in het laatste de- wees, ook de politiek van de Derde publieksgerichte, onafhankelijke krant moment in zijn ogen zijn individualisti- cennium van de negentiende eeuw, toen Republiek, en een terugkeer voorstond

60 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 61 naar het Frankrijk van vóór de Franse naar de monarchie, naar het erfelijk ko- Française. Ze was geen politieke partij, de Action Française en van Pétain werd, Revolutie, waarin het katholieke geloof ningschap. Dat zou de enige garantie en zij maakte nooit deel uit van een par- is op z’n zachtst gezegd merkwaardig te als staatsgodsdienst gold. De Action zijn voor een consequente, eensgezinde, lement of van een regering. Ook niet noemen. Wellicht zal zijn voorliefde Française bekritiseerde de schandalen binnen- en buitenlandse politiek, niet nadat een gedeelte van Frankrijk in 1940 voor Frankrijk hem in eerste instantie in de politiek en keerde zich tegen het verstoord door het gerommel van linkse door het Duitse leger onder de voet hiertoe gedreven hebben. Cohen was socialisme en de sociale onrust die vol- regeringscoalities en een zwabberende werd gelopen en een nieuwe Franse re- genaturaliseerd tot Frans staatsburger, gens haar een gevolg was van de slappe buitenlandse politiek. gering onder leiding van Maarschalk maar kon geen lid worden van de Action binnenlandse politiek van de Derde Cohen verwoordde deze opvatting in Pétain zich installeerde in het Franse Française omdat deze alleen leden ac- Republiek. het slothoofdstuk in Van anarchisme tot Vichy en vanuit daar een collaborerende cepteerde die in Frankrijk geboren Volgens de Action Française was de te- monarchist als: ‘De erfelijkheid van het samenwerking met de nazi’s aanging. waren. Hij was sympathisant van de loorgang van Frankrijk niet alleen een koningschap heeft, behalve de kánsen Pétain, voor velen de held van Verdun, Action Française, maar hij maakte er gevolg van de politiek van de republiek, op aangeboren of traditioneel aangeléér­ die in 1916 immers daar de Duitse aan- geen actieve propaganda voor. maar ook zou Frankrijk door groepen in de bekwaamheid tot regeren van de val tot staan had gebracht, werd door de Zijn sympathie voor deze stroming de samenleving van binnenuit doelbe- troonopvolger, dit voor, dat de belángen nazi’s gedoogd als Frans regeringshoofd kwam hem echter wel op kritiek van wust worden bedreigd. Hiermee doelde der dynastie zich automatisch vereen- van het niet-bezette deel van Frankrijk. vrienden en literatoren in Nederland te zij op Joden, protestanten, vrijmetse- zelvigen met de belangen van het lánd Pétain was geen lid van de Action staan. H. P. Wiessing (1864-1961), onder laars en op buitenlanders die niet af- waarover zij heerst.’ Verder schrijft hij: Française en de Action Française maak- andere redacteur van De Amsterdammer, komstig waren uit Frankrijk of uit door ‘Zo ben ik, wat Frankrijk, dat ik liefheb, te geen deel uit van het bewind in Vichy. levenslang vriend van Cohen, noemde Frankrijk gekolonialiseerde gebieden. en ómdat ik het liefheb, aangaat, voor- Zij bleef een louter propagandistische hem een Pétainist en antisemiet. Daarnaast lag de nederlaag van de stander geworden van het koningschap, beweging die van haar antisemitische Cohen kon echter Wiessing, een fellow- Frans-Duitse oorlog van 1870-1871 velen uit de koelrealistische overweging dat opvattingen geen geheim maakte en die traveller van de Sovjet Unie, in hun cor- nog vers in het geheugen, en niet te ver- alleen dít regiem het land voor de on- ook uitdroeg. respondentie om de oren slaan met kri- geten de opstand van de Parijse dergang zal kunnen behoeden. Géén De regering-Pétain werkte actief mee tiek op Stalin en op die manier Wiessing Commune tegen de Franse staat in fascisme, géén nationaalsocialisme, géén aan de Jodenvervolging: Joden die door met gelijke munt bedienen. 1871. communisme! Het koningschap! Het er- het Vichy-bewind werden opgepakt, Menno ter Braak gaf Cohen te verstaan De Action Française wilde terug naar de felijke koningschap! Erfelijk? Ja, zonder werden bijeengebracht in het interne- dat hij diens denkbeelden niet begreep. vroegere aristocratische waarden van aarzelen.’ ringskamp Drancy ten noorden van Deze schreef op 4 april 1937 in een brief het oude Frankrijk, de grote Franse tra- In 1917 keerde de Action Française zich Parijs, om vervolgens naar de concen- aan Cohen: ‘Uw sympathie voor de dities van vóór de Franse revolutie, toen fel tegen het communisme. In de jaren tratiekampen te worden vervoerd. Action Française kan ik (...) niet delen. kerk en staat nog één waren. Daarnaast twintig keek zij bewonderend naar de De Action Française steunde de rege- Ik geloof namelijk niet dat men de keerde zij zich tegen de hegemonie van wijze waarop bijvoorbeeld Mussolini in ring-Pétain, omdat zij hoopte dat Pétain Duivel met Beëlzebub kan uitdrijven. Duitsland in Europa, want een sterk Italië orde op zaken wist te stellen. In de de monarchie zou herstellen, maar dat (...) Even onzinnig als een consequent Duitsland mocht Frankrijk niet opnieuw jaren twintig creëerde zij met haar pro- gebeurde niet. Later uitte zij wel kritiek toegepaste democratie die uitloopt op onder de voet lopen. Het trauma van paganda een soms grimmige sfeer. Door op Pétain omdat zij de samenwerking de gelijkheidsdicipline van het commu- 1870 heerste nog volop. individuele aanhangers van de Action van het Vichy-bewind met de Duitsers nisme, is de romantische coquetterie Wanneer Frankrijk wil overleven, als Française werden soms aanslagen ge- wel heel ver vond gaan. Van een onaf- met een middeleeuws symbool, in casu Frankrijk wil voortbestaan, dan dient zij pleegd, zoals in 1924, toen twee aanhan- hankelijk, sterk Frankrijk bleek immers met het koningshuis (...)’. in Europa een sterke positie in te nemen, gers van de Action Française, de tolstoj- geen spake te zijn. Het onverbloemd an- Cohen pareerde de kritiek in brieven meende zij. Andere landen zouden een aan Henri Faure neerschoten. tisemitisme van Pétain en van het Vichy- door te verklaren dat de Action Française voorbeeld aan Frankrijk kunnen nemen. bewind werd door de Action Française geen fascistische beweging was, dat hij- Dan zou de Duitse hegemonie kunnen Pétain volop gesteund. zelf geen voorstander was van een dic- worden doorbroken. Voorwaarde daar- De Action Française droeg haar ideeën tatuur en zeker geen fascist was. Hij ver- Joodse origine bij, zo stelde zij, was dat de Derde voornamelijk uit door middel van haar klaart ‘liever niet!’ onder een fascistisch Republiek moest worden afgeschaft en tijdschriften en door propaganda en Dat de Joodse Alexander Cohen in de regiem te willen leven, maar dat nog al- dat Frankrijk zou moeten terugkeren vanaf 1908 door haar dagblad L’ Action jaren dertig een fervent aanhanger van tijd te verkiezen boven het leven onder

62 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 63 het communisme. Volgens Cohen be- Dat geldt eveneens voor iemand als de van Stalin en Trotski, noemde hem een Menno ter Braak maakte wèl een juiste stond er tussen Hitler en Marx geen ver- uit Rusland afkomstige anarchist Voline, politiek warhoofd en typeerde hem in inschatting over Cohen toen hij schreef: schil in hun streven de Duitse superiori- ook van Joodse afkomst (auteur van The een artikel, lang na Cohens dood, als ‘(...) het lijkt me overigens allerminst teit over Europa te laten gelden. Unknown Revolution, over de Machno- een ‘voorloper van Provo en meeloper zeker dat Cohen, als hij tijd van leven beweging), die in Marseille de oorlogs- der Fascisten’. Het artikel van De Kadt heeft, niet ook nog door de royalisten manifesteren jaren goed heeft kunnen doorstaan. is geen goede analyse van Cohens poli- van het royalisme genezen wordt.’ Van waaruit is Cohens overstap naar de Cohen en Kaya leefden in de oorlogsja- tieke denken, eerder een dolkstoot in de Van dit laatste ‘isme’ is Cohen echter Action Française te verklaren? E. ren, en ook daarna, in armoede. Gezien rug, over het graf heen. niet meer verlost. Kummer doet een poging dat duidelijk zijn politieke aardverschuiving, is het te maken vanuit Cohens Joodse origine. des te opmerkelijker dat Cohen in die Zou het Joods-zijn, het zich anders voe- jaren nog steeds gesteund werd door len, het zich in een andere positie ge- een oude kameraad als Rudolf Rocker, Bronnen en literatuur dwongen voelen, Cohen extra bewogen die hem vanuit de VS voedselpakketten Een belangrijke leidraad bij het schrijven van dit artikel waren drie artikelen van E. Kummer in hebben, zich te bewijzen, zich meer te stuurde. Ook de Nederlandse anarcho- Maatstaf over Alexander Cohen, die een goede analyse vormen van Cohens politieke overstap: E. Kummer, Alexander Cohen als anarchist, in: Maatstaf aug/sept 1976; E. Kummer, Alexander manifesteren? Dat is mogelijk, maar het syndicalist Albert de Jong, die Cohen Cohen (2), in: Maatstaf januari 1977; E. Kummer, Alexander Cohen (3) in: Maatstaf februari 1977. verklaart nog niet Cohens openlijke nooit als anarchist had gekend, schroom- Overige bronnen: Jean-Denis Bredin, The Affair, The Case of Alfred Dreyfus, New York, 1986; steun aan een antisemitische beweging. de niet om de oude Cohen in Frankrijk Alexander Cohen, Van anarchist tot monarchist, Amsterdam 1936; Alexander Cohen, Brieven 1888- Cohen maakte onderscheid, aldus in 1954 op te zoeken. Bij dat bezoek zei 1961, Amsterdam 1997; Robert Gildea, Children of the Revolution, The French 1799-1914, London Kummer, tussen het klassieke antisemi- 2008; Piet Honig, Herinneringen van een Rotterdams revolutionair, Utrecht 2005; Max Nord, ‘Ter in- Kaya nog tegen De Jong: ‘Eigenlijk zijn leiding’, in: Alexander Cohen, Uiterst rechts, Amsterdam 1981; Douglas Johnson, ‘Zoveel Fransen, tische beeld van de Jood (het cliché van we altijd een beetje anarchist gebleven’. zoveel zinnen. De sociale en politieke problemen van Frankrijk rond 1900’, in: 14-18 De Eerste de ‘op geld beluste handelaar’) en de Toch dringt zich de vraag op of Cohen Wereldoorlog, Amsterdam 1975; Jacques de Kadt, ‘Alexander Cohen, van “voorloper van Provo” tot van elders afkomstige Jood die zich vol- zich, in de laatste decennia van zijn “meeloper der Fascisten”, in: Ons erfdeel 2, 1980; Ronald Spoor, ‘Ter Braak en Alexander Cohen: ledig had geïntegreerd in een andere sa- leven, wellicht enigszins naïef, heeft voorkeur voor het egotisme’, in: Tirade 193/194, jan/feb 1974; Ronald Spoor, ‘Cohen en Wiessing. Vakbroeders, vrienden en politieke vijanden’, in: Nieuw letterkundig magazijn, jrg. 9, 1991. menleving. Tot de laatste groep behoor- laten meeslepen en laten veroveren door de Cohen natuurlijk zelf. Cohen voelde denkbeelden die hem op dat moment zich niet Joods, deed niets met de Joodse politiek welgevallig waren en voor hem traditie en hing het Joodse geloof niet zelf – de individualist! – de juiste weg actief aan. Hij zette zich niet af tegen de leken, maar waar hij mogelijk op een Joden als groep, ras of volk, maar hij ander tijdstip weer afstand van geno- had wel kritiek op Joden die voldeden men zou kunnen hebben. ILLUSTRATIES aan dat cliché-beeld. Het was wellicht De sympathie van Cohen voor Pétain is De houtsnede op de omslag toont Alexander Cohen en is van de hand van de Franse kunste- een versimpelde vorm van eenzelfde terug te voeren op zijn onvoorwaardelij- naar Georges Rohner (1913-2000), frontispiece in de eerste druk van In opstand – pag. 7 in deze AS: houtsnede van Rohner uit In opstand, Cohens reis naar Frankrijk symboliserend – pag. 11: kritiek die hij uitte op het kapitalisme en ke liefde voor Frankrijk. Het antisemi- houtsnede van Rohner uit In opstand, verwijzing naar Cohens gedwongen vertrek naar op de Verenigde Staten als ultieme kapi- tisme van Pétain en van het Vichy- Engeland – pag. 28: een koulijdende Cohen op zijn zolderkamer in Parijs, houtsnede van talistische mogendheid. regiem, nam hij op de koop toe. Dit alles Rohner uit In opstand – pag. 31: titelpagina van Uitingen van een reactionair – pag. 36: Alexander blijft, zeker gezien Cohens journalistie- Cohens geboorte-annonce, Leeuwarder Courant, 30 september 1864 – pag. 51: kop van de verde- armoede digingsrede van Cohen, afgedrukt op de voorpagina van Recht voor Allen, 14 november 1887 – ke verleden, zijn kritische geest, zijn bij- pag. 56: houtsnede van Rohner uit In opstand, verwijzing naar Cohens felle aanklacht tegen de Hoe selectief het Vichy-bewind was, of tende spot en haat naar autoriteiten, uitbuiting van arbeiders die bouwden aan de Eiffeltoren, maar zelf nooit de entree voor een be- juist niet, in haar benadering van Joodse echter een onverklaarbaar gegeven. zoekje aan de afgebouwde toren zouden kunnen betalen – pag. 68: Alexander Cohen en Kaya burgers in de zogenaamde niet-bezette In Van anarchist tot monarchist geeft in de tuin van hun huis De Egelhof bij Toulon, mei 1950. Foto: Christine Kuijper-Van den Merkenhof, verzameling IISG – pag. 74: Georges Rohners illustratie voor het stofomslag van de zone, is hier nu niet uit te leggen. Feit is Cohen zelf een verklaring voor zijn po- eerste druk van In opstand, op de achtergrond de Leeuwarder Oldehove en vóór de tralies een wel dat Cohen, in die jaren woonachtig litieke draai, maar niet altijd is zijn be- voorbeeld van de door Cohen zo verfoeide kopjes, schoteltjes en flessen met beeltenissen van in Toulon, redelijk onbezorgd, het Vichy- toog even helder. Publicist en politicus Duitse socialistische leiders als Marx en Liebknecht – pag. 78: omslagillustratie van het vierde bewind en de Duitse bezetting van het Jacques de Kadt, nog meer dan Cohen nummer van De Paradox, 18 december 1897 – pag. 85: Cohen als correspondent van Le Temps, gebied in 1944/45, is doorgekomen. een politieke kameleon, ooit aanhanger Rotterdam, december 1918.

64 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 65 ging, hem namens hen te feliciteren en voudige, maar kostelijke maaltijd bereid Op bezoek bij Alexander en Kaya een ‘enveloppe met inhoud’ te overhan- en zij moet dat vrijwel geheel op de tast digen. (De buitengewoon begaafde hebben gedaan. Onder het eten vroeg zij Albert de Jong Alexander Cohen had het arm in zijn mij: Bent u nog helemaal anarchist? (Buiten de perken no. 11, 23 november 1961) laatste levensjaren!) Op zondagochtend Gelooft u nog dat de mensheid absoluut bereikte ik zijn buiten Toulon, iets bene- buiten gezag kan? Ondanks zijn gewijzigde politieke opvattingen bleek Alexander Cohen in de jaren na de den de weg gelegen ‘Clos’ (omheinde – Neen, antwoordde ik. Als vrijdenker Tweede Wereldoorlog nog steeds op steun en waardering van toenmalige anarchisten te kun- huisje) ‘du Hérisson’, wat ‘van den egel’, geloof ik niet in het absolute, ook niet in nen rekenen. Anarcho-syndicalist Albert de Jong (1891-1970), vooral actief in het interbel- maar ook ... ‘van de lastige man’ bete- de absolute vrijheid. Mijn anarchisme lum in het NSV en voor de krant De Syndicalist, zocht hem op in 1954, op Cohens negen- kent! Het was eigenaardig, onmiddellijk betekent het streven naar de grootst mo- tigste verjaardag, in diens huisje nabij Toulon. In het anarchistische tijdschrift Buiten de voelde ik mij bij hen beiden thuis, alsof gelijke en naar steeds grotere vrijheid. perken (onder redactie van Albert de Jong en Rudolf de Jong), verscheen na het overlijden ik hen reeds lang kende. En dat was ook – Een beetje anarchist zijn wij altijd wel van Cohen een kort, sympathiek verslag van de ontmoeting tussen Albert de Jong en eigenlijk zo, want Alexander beant- gebleven, antwoordde Kaya. O ja, zei Alexander en Kaya Cohen. Het wordt hier voor de eerste maal herdrukt. (MS) woordde volkomen aan de voorstelling Alexander. die ik mij van hem uit zijn boeken had Zo is dan toch ook hij – enkele jaren na recht, een verbeten vechter tegen alles gemaakt. Veel heeft Alexander Cohen mij over zijn geliefde Kaya en bijna een eeuw wat hem niet zinde, een verwoede hater zijn nieuwe politieke opvattingen ver- oud – van ons heengegaan: Alexander van marxisme, sociaaldemocratie, bol- – Ga je even mee brood halen bij de teld. Ik heb hem niet weersproken. Ik Cohen, de geboren anarchist, die de sjewisme en van alles wat Duits was; buren? Wij zijn te oud om naar de stad was niet naar Toulon gekomen om met helft van zijn koloniale jaren in ‘de Oost’ aan wie zijn tot tegenstanders geworden te gaan en zij doen steeds de bood- hem te debatteren. Na het eten zei ik – wegens insubordinatie in het gevang vroegere politieke vrienden trouw zijn schappen voor ons. om hen beiden gelegenheid tot wat rust heeft gezeten, die in Nederland wegens gebleven en die van hem, en ook van Cohen sprak met bewondering over de te geven – ‘Cohen, wij hebben zoveel ge- majesteitsschennis tot zes maanden en zijn Kaya, zijn blijven houden. liefde en de zorg die zijn katholieke babbeld, nu wil ik graag een uurtje bui- in Frankrijk bij verstek tot twintig jaar buren hem en zijn vrouw, die toch zo ge- ten zitten om te lezen wat De Groene en dwangarbeid werd veroordeeld, naar Alexander Cohen speelde met de taal, heel anders waren, betoonden. In de andere kranten over je hebben geschre- dit land terugging, zijn vrijspraak wist die hij meesterlijk beheerste, en niet al- oorlog, zo vertelde hij mij, hebben zij ven.’ In de namiddag kwamen zijn te bewerken en er ten slotte zelfs in leen de Nederlandse! De wetten van de een zoon verloren en zij geloven hem in buren hem gelukwensen. Zij brachten slaagde Frans burger te worden; die in taal zijn misschien de enige geweest het hiernamaals te zullen weerzien. Ik hem – hoe gelukkig was hij ermee! – een 24 uur vanuit Parijs met een paar door waarnaar hij zich heeft gericht. Hij was kan dat natuurlijk niet geloven, maar eigengebakken taart met negentig kaars- de Nederlandse pers overgenomen be- een zeer groot journalist en een venij- voor deze mensen is dat toch een grote jes. Toen ze werd opengesneden, bleek richtjes van enkele regels in Franse dag- nig-scherpe pamflettist. Als zodanig troost. Als ik een oude kerk binnen- zij te krioelen van de mieren. Alexander bladen Domela Nieuwenhuis uit de wordt hij, nu zijn pennestrijd geschiede- treed, kom ik altijd onder de indruk, als vond dat niet zo erg, ik wel. Toch heb ik Keulse gevangenis wist te bevrijden; die nis is geworden, ook wel erkend. En zijn ik denk aan de geslachten die er eeu- er maar van meegegeten, ik ben tenslot- in Londen een sociaaldemocraat die non-conformisme wordt bewonderd en wenlang met al hun verdriet en met hun te geen vegetariër. hem voor Spitzel (politiespion) had uit- genoten, ook door hen die zelf in alles vreugde zijn heengegaan. Nooit zal ik gemaakt, alleen ‘omdat alle anarchisten door en door conformist blijven, zoals weggaan zonder een obool voor de in- Van Toulon ging ik een week naar dat zijn’ op zijn redactiebureau om de de gezapige burger bewondert en geniet standhouding van het kerkgebouw te Porquerolles. De zondag daarna heb ik oren kwam slaan; die ten slotte, in van de helden uit zijn geschiedverhalen, offeren. de Cohens nogmaals bezocht. Het zijn Frankrijk, werd ‘van anarchist tot mo- terwijl hij zelf bij de kachel blijft zitten. twee van de mooiste dagen in mijn narchist’, maar die nooit een regel tegen Eerst op zijn negentigste verjaardag heb De zo goed als blinde Kaya had een een- leven geweest. zijn overtuiging of om den brode heeft ik Alexander Cohen en zijn vrouw per- geschreven, die altijd is gebleven die hij soonlijk leren kennen. noten was: de non-conformist, die zich nooit Vrienden van hem – onder anderen (1) Henk Kuijper (1912-1983), had na de Tweede Wereldoorlog een intensieve vriendschap met aan iemand of iets heeft kunnen onder- Kuijper1 en Wiessing2 – hadden mij ver- Alexander en Kaya. Hij beheerde het Alexander Cohen-fonds, dat zorgde voor voedselhulp en an- dere steun. Kuijper bemiddelde ook bij de publicatie van boeken en artikelen van Cohen. (MS) werpen; de opstandige tegen alle on- zocht, daar ik toch naar Zuid-Frankrijk (2) H.P.L. Wiessing (1878-1961), leerde als correspondent van het Algemeen Handelsblad in Parijs in

66 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 67 Bij Alexander en Kaya Rudolf de Jong

Ik ben waarschijnlijk de laatste nog levende Nederlander die Alexander en Kaya Cohen nog in levende lijve heeft gezien. Of zij mij ook echt gezien hebben is een tweede. Het moet vrij kort na het bezoek van mijn vader Albert de Jong bij hen, geweest zijn. Ik was vermoedelijk een jaar of twintig, trok liftend door Frankrijk en ook anderen dan mijn vader hadden ge- zegd, ‘als je in de buurt bent ga ze dan de groeten doen’.

Zo stapte ik op een zonnige middag on- kwam ter sprake. Ik kwam er net van- aangekondigd hun kleine maar vrij- daan. Zij waren er al tientallen jaren niet staande huisje binnen. Beiden zaten aan meer geweest en zouden er best nog wel tafel hun ogen te deppen. ‘We kunnen je eens heen willen. Maar dat konden zij niet zien’ luidde dan ook hun eenstem- niet betalen en trouwens, Parijs zou wel mige begroeting, nog voor ik mij be- erg veranderd zijn. kend had gemaakt. Het bleek dat zij die- zelfde middag naar de oogarts moesten. Het werd tijd om naar de oogarts te Gelukkig hadden zij nog wat tijd voor gaan. De eindhalte van de tram was mij en konden zij na het deppen wel iets dichtbij en een tram stond duidelijk op onderscheiden. Zo werd het recht gezel- het punt om weg te gaan. Ondanks hun lig. slechte zicht zetten de oude mensen een Van het gesprek herinner ik mij niet spurt in waar ik niet van terug had. Om veel. Wel ging het ook over de politiek. de aandacht van de bestuurder op ons ‘Die Drees is geloof ik wel een fatsoen- te vestigen riep ik luid ‘allez’. ‘Nee, nee,’ lijk man,’ meende Alexander en ook corrigeerde Alexander mij, ‘dat betekent over Juliana was hij, als ik het mij goed juist dat hij weg moet gaan, je moet roe- herinner, wel te spreken. Want het draai- pen: attendez’. Gelukkig, we haalden de de bij hem om de mens. Ook Parijs tram.

1905 Alexander Cohen kennen. Van 1907 tot 1914 was hij hoofdredacteur van De Amsterdammer (De Groene), daarna oprichter van De nieuwe Amsterdammer. Hij schreef de biografische schets over Cohen voor diens Uitingen van een reactionair. Ondanks politieke verschillen onderhield hij een le- venslange vriendschap met Cohen. Deze vriendschap is door Ronald Spoor beschreven in: Cohen en Wiessing, Vakbroeders, vrienden en politieke vijanden, Nieuw letterkundig magazijn, jrg. 9, 1991. (MS)

TENTOONSTELLING CHRIS LEBEAU Op 12 november 2011 zal in het Museum Willem van Haaren (waarvan het Ferdinand Domela Nieuwenhuismuseum een onderdeel vormt) in Heerenveen de opening plaats vinden van een tentoonstelling over de anarchistische kunstenaar Chris Lebeau (1878-1945). Deze expositie (tot en met 29 januari 2012) wordt in samenwerking met het FDN-fonds ingericht. Van Rudolf de Jong zal tegelijkertijd een kleine publicatie over Lebeau verschijnen. (Zie over Lebeau onder meer de AS 158.)

68 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 69 UIT HET LAND VAN PROUDHON 16 ‘Onderdrukking’ is overigens op zeer uiteen- in een ‘videosfeer’, merkte hij op. Het ‘wij’ dacht – die naar tijd en plaats kunnen varië- lopende wijzen uit te oefenen. Men kan de (het volk) is gereduceerd tot garnituur, bij- ren – om de afhankelijkheidsrelaties te on- Een band van Noord-Afrikaanse landen, ge- aandacht vestigen op die verschillen, maar voorbeeld om te applaudisseren bij opnames derhouden. legen aan de Middellandse zee, wordt gecon- steeds zal men ook de vraag moeten stellen: van een tv-uitzending. Dat wat niet via de te- fronteerd met rebellerende bevolkingen tegen ten behoeve van wie en of van wat wordt die levisie tot ‘ons’ komt, bestaat niet, zo legt hij Een maatschappelijk verschijnsel dat wordt de aanwezige overheersers. Zij zijn bezig uitgeoefend? Pas dan krijgt men een com- uit. Dat wat niet bestaat, gaat behoren tot het ingezet ten behoeve van de structurering van zich ontdoen van onderdrukking en zij eisen pleet beeld van de situatie. gebied van onze ‘onwetendheid’, voeg ik toe. de afhankelijkheidsrelaties, is het ‘recht’. Dat hun deel op van de rijkdommen, die de bo- Als we allerlei behoeften aan botvieren van Einde verhaal voor de universitair geschool- laat zich namelijk kneden ter beveiliging van demschatten van hun landen opleveren. machtswellust buiten beschouwing laten, de, de onderzoeker, de schrijver. Kijk naar de posities die door heersende machten wor- Achter de band van deze landen, ligt een dan vindt onderdrukking gemeenlijk plaats wat er gebeurt, raadt Debray aan: het is den ingenomen. Afhankelijkheidsrelaties tweede band van landen, waar een zelfde om ‘gewin’ in financiële zin. Dit is een con- Hollywood, geen Harvard. wor­­den gepresenteerd bijvoorbeeld als juri- ‘orde’ heerst: rijke dominante groepen onder- stante te noemen. De gedaantes waarin on- Is het vervolgens gek dat juist een studie als dische constructies van het type ‘het is nu drukken bevolkingen, die in (bittere) armoe- derdrukking zich voordoet kunnen naar tijd agnotologie, de studie van de onwetendheid, eenmaal zo geregeld’. Zo zegt de Franse mi- de leven. Daarbij zijn enkele opmerkelijke en plaats verschillen, zo ook hetgeen het in opkomst is? Deze studie houdt zich bezig nister van arbeid doodleuk in de kop van zijn feiten te signaleren. moet opbrengen, maar ‘systeem’ en ‘functie’ met de vraag welke mechanismen en instru- artikel over de pensioenen: ‘De regering doet In de eerste plaats hebben de huidige domi- ervan blijven dezelfde. menten er worden ingezet om te zorgen dat niets anders dan de wet uitvoeren’ (Le Monde, nante elites in een aantal van de bedoelde Bij ‘onderdrukking’ hoeft niet steeds aan fy- mensen onwetend zijn met betrekking tot be- 8 juli 2011). En iets dat in overeenstemming is landen van de voormalige Franse kolonisator sieke machtsuitoefening te worden gedacht. paalde kwesties. Le Monde van 4 juni 2011 be- met het recht (legaliteit), is toch goed (legiti- geleerd hoe je een bevolking onderdrukt. Die Als bijvoorbeeld iemand minder begrijpt van steedt er een pagina aan. miteit)? bevolkingen zijn dus van de regen in de drup wat er om hem of haar heen gebeurt, dan Hoe krijgt men het toch steeds voor elkaar gekomen. In de tweede plaats heeft de wa- moet zo iemand wel meer vertrouwen schen- Hoe houdt men zich in Nederland bezig met dat mensen dit aanvaarden? Wel, recht ‘open- penindustrie in een aantal Europese landen ken aan degene die hem of haar leidt. Dat is de productie van onwetendheid? Bestudeer baart’ zich mede als een vorm van gesecula- inmiddels een halve eeuw finan­cieel geprofi- het ‘mechanisme’ waarop het bestaande on- eens waarom het kabinet-Rutte opteert voor riseerde religie. Men kan observeren dat het teerd van de wapenleveranties aan milities in derwijssysteem is ingericht. Wat geleerd de kweek van ‘magnetronstudenten’: ‘snel in de loop van de eeuwen is gelukt om men- de Afrikaanse landen, waarmee bevolkingen moet worden is: kunnen functioneren in de klaar, voor weinig geld en daardoor van be- sen in het recht te laten ‘geloven’. Hebben we onder de duim worden gehouden. bestaande socio-economische orde. Zelf­ denkelijke kwaliteit’ (de Volkskrant 6 juli 2011 hier met ‘zuiver recht’ van doen? Het Franse anarchistische weekblad Le Monde ontplooiing is in dat onderwijs­systeem daar- naar aanleiding van de ‘langstudeermaatre- Het is al weer een tijd geleden, dat sommige libertaire (LMl) besteedt aandacht aan het ver- mee tot ‘franje’ gedegradeerd. gel’). Als het voldoende wordt geacht dat juristen zijn gaan zoeken naar dat ‘zuivere zet tegen de uitbuiting en onderdrukking in Bij het aantreden van Sarkozy als president mensen inzetbaar te zijn voor de reproductie recht’. De Franse jurist Carré de Malberg die landen. Zo vindt men op de voorkant van van Frankrijk was te voorspellen dat ‘franje’ van het bestaande sociaal-economisch sy- (1861-1935) is er zo een en de Franse politico- nr. 1625 (3-9 maart 2011) een foto met Sarkozy, zou worden weggesneden. Het versmallen steem, waarom zouden die mensen dan met loog Didier Mineur volgt in zijn boek getiteld die allerhartelijkst Khadaffi de hand schudt. en versoberen van het onderwijs was reeds in meer kennis, inzicht en vaardigheden (alle- Carré de Malberg. Le positivisme impossible Het opschrift? ‘Het Westerse alibi valt in dui- beweging gezet. Dat is doorgegaan en school- maal ‘franje’) moeten zijn toegerust? Scholing (Michalon Éditions, Paris, 2010) het spoor gen’. De omslag van LMl nr. 1629 toont een typen die voor de bestaande socio-economi- kan stoppen waar reproductie verzekerd is. terug bij de Malberg. doodshoofd tegen een zwarte achtergrond. sche orde niet nuttig zijn, dreigen door actu- Dat is efficiënt en voordelig. De rechtswetenschap kent een positivistische De kop luidt: ‘Rwanda 1994 – Frankrijk ele regeringsmaatregelen ten onder te gaan, Dit leidt tot afhankelijkheid van het ‘sys­ benadering van het recht. Deze leert dat er schuldig’. Een artikel legt uit hoe dat zit. zoals nu ook het libertaire ‘zelfbesturend ly- teem’. Het ‘systeem’ heeft namelijk langs die geen recht bestaat buiten de wet. Daarmee In het ene geval gaat het over Mitterand en ceum’ te Parijs (het LAP; zie LMl nr. 1626; weg meer greep op mensen. Hier doet zich zitten we met de vraag wie de wetgever dan Balladur (jaren negentig) en over hun activi- voor meer informatie over deze onderwijsin- ‘onderdrukking’ voor, niet met fysiek ge- wel is? Dat kan bijvoorbeeld een dictator zijn, teiten voor het behoud van de Franse invloed stelling zie de site: www.l-a-p.org/). Weg weld, maar in de vorm van afhankelijkheids- een verlicht despoot of een ander ‘wetgevend in de regio (en de greep op de aanwezige ermee, de acceptatie van onderdrukking ver- relaties met het ‘sys­teem’. Onderdrukking orgaan’. Hoe je het antwoord op de vraag delfstoffen). Anno 2011 is het met Sarkozy en loopt dan soepeler. bestaat dus niet alleen uit het koppel bevelen ook construeert, altijd kom je voor het recht Libië niet anders (wel inmiddels tégen De Franse auteur en filosoof Régis Debray – gehoorzamen. Het ligt ook ingebed in uit bij een bron die zich buiten de wet be- Khadaffi, maar voor olie). De Ivoorkust dan? wees er in het Franse dagblad Le Monde (van structuren binnen het ‘systeem’ – een con- vindt. Verwijst de positivist in laatste instan- Het zelfde verhaal, alleen gaat het hier over 29 februari 2007) al voor het aantreden van stante – die overheersten bindt aan overheer- tie naar het ‘natuurrecht’, dan verwijst dat cacao (LMl nr. 1632). Overal onderdrukking, Sarkozy als president op, dat de technische sers die permanent op zoek zijn naar legiti- uiteindelijk naar god. Men kan ook naar de met als doel: greep te houden op economisch dwang van de televisie zich meer en meer miteit voor hun machtsuitoefening. Zo wor- ‘maatschappij’ of de ‘cultuur’ verwijzen als profijt. zou uitbreiden. De ‘nieuwe’ wereld verkeert den dus langs allerlei wegen structuren be- bronnen van recht. Telkens zit je dus buiten

70 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 71 de wet. de rooms-katholieke religie). Kortom, hij minderd door: ‘niet voor het gezin maar voor – legaliteit in (geaccepteerde) illegaliteit, Carré de Malberg heeft met dit probleem ge- wijst de bedreiging van de ‘natuurlijke orde’ het gewin’, zullen we maar zeggen. We leven – democratie in autoritarisme, worsteld. Hij draaide zich uiteindelijk vast af. De ‘natuurlijke orde’ is die welke vóór de dan ook in een wereld gedomineerd door een – publiek in privaat. met zijn ultieme verwijzing naar de ‘wetge- Franse Revolutie bestond: het Kapitaal be- neoliberale oligarchie. vende macht’. Hoe dat werkt weten we maar heerst de economische orde, de Roomse Kerk Een van de politieke middelen die deze oli- Ook worden herhaaldelijk fiscale fraude en al te goed. Mineur spreekt daarom van het zorgt dat mensen als lammeren zijn. garchie – geparenteerd als ze is aan extreem illegale constructies gepardonneerd, zo merkt onmogelijke positivisme, zoals ook de titel van In zijn boek Burke. Le Futur en héritage rechts – gebruikt om onderdrukking te mas- hij op, onder voorwaarde dat de burgerpartij zijn boek aangeeft. Tegen het eind van zijn (Michalon Editions, Paris, 2010) legt de keren, het opvoeren van de ‘vlottende zonde- financieel krachtig is of als de verschillende leven is de Malberg van idee veranderd. De Franse filosoof Patrick Thierry uit hoe het bok’ (afhankelijk van de situatie is er wel een belangen groot genoeg zijn. Dit doet zich met wetgevende macht moet in het reëel bestaan- denken van Burke over de politieke situatie zondebod aan te wijzen; daarom ‘vlottend’ name bij dominante ‘partners’ voor: grote za- de volk worden gesitueerd, opperde hij. van zijn tijd in diverse werelddelen (Engeland, genoemd). Die zondebokken (legale en ille- kenlieden en omvangrijke bedrijven kunnen Daarvoor verwijst hij ondermeer naar het re- India, Amerika) in elkaar steekt. Het ‘goede’ gale migranten, moslims, ‘terroristen’, om er een ‘deal’ sluiten met de top van de belas- ferendum als een van de instrumenten van di- bewaren en het ‘kwade’ elimineren, zo kan een paar te noemen) wordt de schuld van de tingdienst. Dit blijkt zich perfect te verhou- recte democratie. de toekomst drager van een nalatenschap oplopende maatschappelijke kosten in de den met neoliberale ontwikkelingen. Het In de tijd van de Malberg bestond ‘het volk’ zijn, zou men aan Burke kunnen ontlenen. schoenen geschoven. Daardoor blijft er te gaat immers niet anders dan om de ‘asymme- misschien nog. Heden kennen we vooral, Op zich is daar niets op tegen. Maar wie be- weinig geld over voor een redelijke uitvoe- trie van de macht’, zo legt Palidda uit. zoals de Fransen zeggen, ‘les people’. Dit paalt wat ‘goed’ en wat ‘kwaad’ is? Voor ring van de sociale voorzieningen, heet het. Het bestaan van die asymmetrie permitteert Engelse woord voor ‘volk’ vervangt het Burke is dat wel duidelijk: een bezittende do- ‘Honderdduizend werklozen, dat zijn hon- dominante groepen (de neoliberale oligar- Franse woord ‘peuple’. ‘Peuple’ verwijst minante klasse weet dat het best. derdduizend illegalen teveel’, zou door chie) hun winst te maximeren, zich meester mede naar de politieke betekenis van volk: Waar dit alles op kan uitlopen blijkt in Leers, minister van Immigratie en Asiel, be- te maken van de voordelen van de publieke de burgers. Die betekenis is in de jaren tach- Nederland. Daar kennen we het bestaan van dacht kunnen zijn. Ik parafraseer François middelen, rechten aan te tasten en uit te hol- tig, met het steeds invloedrijker worden van de Edmund Burke Stichting. Die stichting Duprat (1940-1978) die over een miljoen len, de wet en juridische procedures te torde- het ‘spektakel’ en de ‘mediatiek’, verschoven fungeert mede als een soort denktank voor werklozen sprak. Duprat is de eerste ideo- ren, zodat ze vooral ten voordele van de naar toeschouwers. ‘Les people’ zijn de ‘beken- de PVV (zie daarover op de site van de AS, loog van het Front National (zie uitgebreid sterksten werken. Het ‘vulgus’ blijft hier van de mensen’, dus de mensen over wie in de ‘Edmund Burke Stichting en de PVV’). over hem de weekendbijlage Le Monde verstoken – gelet op de asymmetrie. Dat ‘vul- (roddel)pers wordt geschreven (vooral over Magazine, 9 juli 2011). Het kabinet-Rutte gus’ is, binnen het kader van het door het hun privé leven), de mensen die vaak op de In het Franse anarchistische tijdschrift opent nu de jacht op illegalen. En dus gaan neoliberalisme aangehangen sociaaldarwi- televisie in beeld komen. Het ‘vulgus’ (de Réfractions (nr. 26, voorjaar 2011) wordt het we ‘monitoren’ of dit leidt tot een sterke da- nisme, overigens toch al veroordeeld tot het massa, het plebs; voor Wilders zijn ‘Henk en volk weer serieus genomen. Het gaat om de ling van de werkloosheid… delven van het onderspit … Ingrid’ dit ook, anders zou hij niet zoveel mensen die in verzet komen tegen wat ‘de Tegen de groepen die achter de vlottende Iedereen die elementen uit de neoliberale oli- ‘theater’ maken…) dient daarbij als toeschou- politiek’ hen oplegt. Wat is de plaats voor dat zondebok schuilgaan wordt met alle mogelij- garchie bruuskeert, wordt ‘weggezet’. Daarin wer, om zich te vergapen. verzet? De straat en de pleinen! Het nummer ke middelen opgetreden. Het Franse over- is ook gelegen dat Berlusconi en de zijnen Deze opvatting over ‘het volk’ is in andere van Réfractions wijdt in dat geval zijn ‘dos- heidsgeweld tegen deze groepen (Roma’s; permanent in oorlog zijn met de magistra- vormen al veel langer bekend. De aartsvader sier’ aan de sociale onrust in de herfst van Tunesiërs met Italiaanse verblijfspapieren; tuur, aldus Palidda. Zij willen dat de ‘asym- van het conservatisme, de Engelsman 2010 in Frankrijk: de demonstraties en de sta- etc.), roept dan de vraag op of zich nieuwe metrie van de macht’ toeneemt, waar de ma- Edmund Burke (1729-1797), laat zich als kingen tegen de verhoging van de pensioen- vormen van fascisme ontwikkelen? gistratuur juist paal en perk wil stellen in het volgt uit over het volk, dat gaat regeren in het gerechtigde leeftijd, bijvoorbeeld. Er zou Het Franse tijdschrift Vacarme (nr. 55, voor- kader van het rechtsstatelijke denken. Het is politieke systeem dat geboren is tijdens de geen geld meer zijn voor de redelijke uitvoe- jaar 2011) houdt zich met die vraag bezig. Als alsof je over Nederlandse praktijken wordt Franse Revolutie: de vertegenwoordigers van ring van de sociale voorzieningen, hoewel te er geen sprake van nieuw fascisme is, dan op geïnformeerd. de derde stand zijn de laagste categorie men- gelijkertijd het aantal miljonairs toeneemt… zijn minst worden we wel geconfronteerd sen, het zijn eenvoudige ‘doeners’. De socioloog Alain Bihr, een neo-marxist die met vormveranderingen (anamorfosen) van Tot slot nog enige aandacht voor de vader Ze zijn door hun opleiding, hun positie, hun naar het libertaire communisme is opgescho- het autoritarisme, lezen we. De bijdrage van van het anarchisme, Proudhon (1809-1865), versmalde blik, het minste gekwalificeerd ven, analyseert in dat nummer de strategie Salvatore Palidda in Vacarme is stellig daarin. de maatschappijcriticus pur sang, bekend van voor het vertegenwoordigende werk. Hij is van de grote Franse vakbewegingen. Het is Hij wijst Italië aan als een paradigmatisch uitspraken als mokerslagen: ‘Eigendom is dan ook tegenstander van de Franse alsof je over Nederlandse toestanden leest. geval van wat hij de ‘anamorfose van de diefstal’, ‘God is het Kwaad’. Hoe leer je zo’n Revolutie. Hij is namelijk tegen de onteige- De titel van zijn bijdrage is veelzeggend: rechtsstaat’ noemt. Hij observeert namelijk man kennen? Uit zijn boeken natuurlijk, ning die de revolutie meebracht, tegen het ‘Lessen van een nederlaag’. De onderdruk- dat er sprake is van een doorlopende bewe- maar ook uit zijn brieven. Een tijdgenoot van atheïsme (want hij is tegen de bestrijding van king door de ‘Sarkozisten’ gaat dus onver- ging waar wordt omgezet: Proudhon, de literator en maatschappijcriti-

72 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 73 STERKE VERHALEN 8 sites onder de titel Collateral Murder. Bradley Manning werd op 26 mei 2010 op WikiLeaks avant la lettre: Daniel Ellsberg verdenking van het onthullen/doorspelen Nu de politieke en juridische vervolging van van staatsgeheimen gearresteerd door agen- Julian Assange, de initiator van WikiLeaks, in ten van het US Army Criminal Investigation een cruciale fase lijkt te belanden is het inte- Command en zit nog altijd opgesloten onder ressant om te bezien hoe het zat met een zaak bedenkelijke omstandigheden. Behalve voor die op allerlei punten gelijkenis vertoont, na- het doorgeven van de video wordt hij ook ge- melijk die van het lekken van de Pentagon zien als leverancier van zo’n 260.000 diplo- Papers over de oorlog in Vietnam. Daniel matieke telegrammen die vanaf oktober 2010 Ellsberg, analist van het Pentagon en werk- door WikiLeaks werden gepubliceerd en een zaam bij de denktank RAND Corporation, verbijsterend cynisch beeld geven van de kreeg in die hoedanigheid tijdens de buitenlandse politiek van de Amerikanen en Vietnamoorlog beroepshalve essentiële infor- hun bondgenoten. Manning werd op 29 juli matie onder ogen over de rol van de VS in de 2010 overgebracht naar de gevangenis van aanloop naar die oorlog, over het optreden Quantico in Virginia. Hij zit daar in volstrek- van de Amerikaanse troepen en het verhul- te afzondering en staat onder ‘suicide watch’, len door de regering van de feiten. Ellsberg hetgeen onder andere betekent dat hij voort- kon zijn kennis over de werkelijke toedracht durend wordt gecontroleerd en dat ook ’s en de politieke leugens waarmee die werd nachts het licht in zijn cel blijft branden. Een verhuld op zekere dag niet meer voor zich vergelijking met het beruchte concept Iso­ houden. De vergelijking met de zaak Ellsberg lationsfolter van het Duitse Bundes­kriminalamt betreft niet alleen Assange, maar ook diens uit de jaren ’70-’80 lijkt gerechtvaardigd. Op vermoedelijke bron Bradley Manning, die net grond van de uitgebrachte aanklachten kan als Ellsberg werkzaam was als inlichtin- Manning veroordeeld worden tot 52 jaar de- genanalist van het Amerikaanse leger en na tentie. Een congreslid van de Republikeinse gewetenswroeging onder meer de leveran- partij heeft in augustus 2010 in een interview cier werd van de geheime militaire video die gezegd dat hij vindt dat Manning de dood- WikiLeaks op 5 april 2010 publiceerde. straf verdient als hij inderdaad het lek van de Daarop was te zien hoe de Amerikanen op 12 documenten is. juli 2007 in Bagdad elf Irakezen, onder wie Voor het lekken van de Pentagon Papers in twee medewerkers van Reuters, koelbloedig maart 1971 aan de New York Times en zestien vermoordden met als enige verdenking, dat andere grote kranten van verschillende me- sommige van de slachtoffers wapens leken te diaconcerns, zijn Daniel Ellsberg en zijn me- cus Charles Augustin Sainte-Beuve, houdt specialiseerd in de Franse literatuur van de dragen. Het ging om gidsen/begeleiders van deplichtige bij RAND, Anthony Russo, uit- het op het laatste. achttiende en negentiende eeuw). de journalisten. Reuters heeft sinds de aanval eindelijk niet veroordeeld. Dat kan op zich- In zijn publicaties past Proudhon vaak een gepoogd de video te bemachtigen via de zelf niet direct een opsteker zijn voor Bradley schoktherapie toe. Door zijn brieven als bron In een van zijn brieven (4 oktober 1844), ver- Freedom of Information Act, maar tevergeefs. Manning, tenzij zijn verdediging er in zou te gebruiken wil Sainte-Beuve de ‘ware’ ge- wijzend naar het socialisme in de vorm van De video, gefilmd vanuit een Apache heli- slagen om doofpotpraktijken of andere on- dachte van Proudhon naar boven halen. politieke economie, voorspelt Proudhon dat kopter, laat zien hoe een gewonde medewer- wettige machinaties van zijn meerderen aan Sainte-Beuve heeft kans gezien een groot de tweede helft van de negentiende eeuw ker van Reuters en zijn begeleiders – die op te tonen. De vrijspraak in het proces van aantal brieven te verzamelen. Daaruit heeft niet afloopt zonder dat de Europese maat- straat lijken te overleggen over het vervoer Ellsberg en Russo werd immers pas mogelijk hij de tekst P.-J. Proudhon. Sa vie et sa corres- schappij onze krachtige invloed (het socialis- van de gewonde – worden gedood. Twee toen dit soort smerigheden konden worden pondance, 1838-1848 gecomponeerd. Deze me) heeft ondergaan (p. 159). De voorspel- jonge kinderen in een busje dat gebruikt zou aangetoond. Het ging om de ‘Plumbers Unit’ tekst is hernieuwd uitgegeven (Éditions du ling is uitgekomen. Maar dat vervolgens het worden voor het vervoer werden zwaar ge- van VS-president Richard Nixon, het later Sandre, Paris, 2010), ingeleid en van com- barbarendom er zich zou nestelen, dat is zelfs wond. De video vormde het spectaculaire door Watergate bekend geworden special in- mentaar voorzien door Michel Brix (onder- door hem niet voorzien… begin van de WikiLeaks onthullingen en is vestigations-team van de staf in het Witte zoeker aan de Universiteit van Namen, ge- Thom Holterman sindsdien ook te zien op diverse andere web- Huis.

74 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 75 Dit team voorzag Nixon in de loop van 1972 diging machinaties of andere vuiligheid aan bliceerde documentaire The most dangerous sinds de Tweede Wereldoorlog, inclusief John door onder andere inbraken en afluisterprak- kunnen tonen, de principiële rechtsvraag bij man in America (een uitspraak van Henry Kennedy. President Kennedy, die destijds tijken bij de Democratische partij van cruciale de beoordeling van de rol van WikiLeaks – Kissinger over Ellsberg) zijn, met de onderti- voor talrijke kiezers de hoop op moderne informatie over de campagne van Edmund zodra Assange of een van zijn medestanders tel Daniel Ellsberg and the Pentagon Papers. hervormingen en democratische vernieu- Muskie om de nominatie als presidentskan- ook formeel worden beschuldigd van het pu- Deze kraakheldere documentaire van ander- wing vormde, zoals Barack Obama een halve didaat van de Democraten. Muskie raakte bliceren van staatsgeheimen – stemt op grond half uur is grotendeels gebaseerd op het boek eeuw na hem, loog tegen het Congres en de door de constante stroom van desinformatie van het verloop van de Ellsberg-zaak beslist van Ellsberg Secrets: a memoir of Vietnam and Amerikaanse bevolking door te suggereren op basis van het afluisteren van slag en werd optimistisch. Op 1 juli 1971 besliste het the Pentagon papers uit 2002. Voor de docu- dat hij alleen ‘adviseurs’ naar Zuid-Vietnam afgeserveerd. Vervolgens trad senator George Supreme Court in een historische uitspraak mentaire, samengesteld door Judith Ehrlich had gestuurd om het dictatoriale bewind van McGovern aan als zijn vervanger, maar die (zes rechters vóór, drie tegen) dat de New en Rick Goldsmith, is ook gebruik gemaakt Ngo Dinh Diem daar bij te staan tegen de po- maakte door radicale standpunten geen wer- York Times en de Washington Post, die een pu- van de tapes die Richard Nixon van alle ge- gingen van het communistische Noord- kelijke kans. Nixon won zijn herverkiezing blicatiestop voor wat betreft de Pentagon sprekken in het Witte Huis liet opnemen en Vietnam om het regime in het zuiden te on- dan ook met grote overmacht. Papers opgelegd hadden gekregen, konden die hij uiteindelijk na de onthulling van het dermijnen. In werkelijkheid waren op dat Tijdens het proces tegen Ellsberg en Russo doorgaan met hun publicaties. Want, aldus Watergate-schandaal gedwongen werd vrij te moment al duizenden Amerikaanse soldaten werd duidelijk dat het (naar later zou blij- een van de rechters: ‘The press must be left geven. actief in Zuid-Vietnam, waardoor de betrok- ken:) zelfde ‘loodgieters’-team dat in het free to publish whatever the source without Daardoor is goed te volgen hoe direct de kenheid van de VS bij een riskant sluimerend Watergate Hotel had ingebroken ook de prak- censorship, injunction or prior restraint. The Amerikaanse president betrokken was bij de conflict tussen Oost en West al een feit was tijk van Ellsbergs psychiater wederrechtelijk press was meant to serve the governed, not pogingen om zijn publieke leugens over de voor iemand in de States er erg in had. Ook was binnengedrongen om eventueel belas- the governors.’ (De pers moet vrij blijven en oorlog in Vietnam toe te dekken en hoe hij Kennedy’s opvolger Lyndon Johnson loog en tend materiaal over hem te kunnen publice- zonder censuur, rechterlijk ingrijpen of voor- persoonlijk steeds opnieuw zorgde voor es- schond de Akkoorden van Genève door troe- ren. Dit was één van de aangetoonde smerig- afgaande dwang bij al hetgeen zij wil publi- calatie in de oorlog, dikwijls tegen de advie- pen te sturen en de VS de oorlog in te rom- heden waarop de rechter uiteindelijk besloot ceren, ongeacht de bron. De pers is bedoeld zen van veiligheidsadviseur Kissinger in, melen na het door hem geënsceneerde om alle klachten tegen Ellsberg en Russo in te om de bestuurden te dienen, niet de bestuur- ook al was allang duidelijk dat de oorlog ho- Tonkin-incident. trekken nog vóór de grand jury zich daarover ders.) Door deze principiële uitspraak van peloos was en geen enkele exit-strategie nog De Pentagon Papers die Ellsberg en Russo kon uitspreken. Hij bestempelde het proces het hoogste gerechtshof in de VS kregen de eervol kon zijn. Die gesprekken zijn soms re- doorspeelden lieten zien dat alle internatio- als een mistrial, een mislukte rechtszaak. Er media daar, met name de grote kranten, meer gelrecht verbijsterend, zoals de volgende be- nale legitimiteit aan de oorlog in Vietnam was sprake van meer machinaties – zo werd gezag en een grotere reputatie van onafhan- ruchte dialoog in de laatste fase van de oor- ontbrak, zoals de door WikiLeaks gepubli- de rechter bij een voor de regering gunstige kelijkheid dan ooit tevoren. Als het tot een log. Nixon: ‘I still think we ought to take the ceerde documenten laten zien dat de VS over veroordeling de hoge baan van directeur van rechtszaak tegen WikiLeaks zou komen, valt dikes out now. Will that drown people?‘ die andere illegitieme, want niet door een de FBI beloofd – maar het gerechtshof wist de niet in te zien waarom WikiLeaks in dezen Kissinger: ‘That will drown about 200.000 mandaat van de VN gedekte, oorlog in Irak rug recht te houden: met dergelijke acties had anders behandeld zou moeten worden dan people.’ Nixon: ‘Well, no, no, no, no, no. I’d minstens zo leugenachtig zijn. Het martelen de regering een eerlijk proces zelf onmogelijk de toonaangevende media van die tijd. rather use a nucleair bomb. Have you got van gevangenen is lang gedoogd en later toe- gemaakt (‘Improper government conduct’), that ready?’ Kissinger: ‘That I think will just gedekt. zodat de aangeklaagden ontslagen moesten Toevallig werden juist deze zomer de be too much, uh.’ Nixon: ‘A nucleair bomb, Naar honderden gevallen van misbruik van worden van rechtsvervolging. Dat was uiter- Pentagon Papers, de 47 delen en 7.000 pagina’s does that bother you? I just want you to think gevangenen wordt eenvoudig geen onder- aard een overwinning voor Ellsberg en de omvattende top secret-rapporten met de big, Henry, for Christsakes.’ Over Nixons zoek gedaan. Het aantal gesneuvelden blijkt war resisters movement waar hij intussen deel staatsgeheimen waar het allemaal om was persoonlijke betrokkenheid bij de zaak stelselmatig veel hoger te liggen dan van uitmaakte. begonnen, officieel vrijgegeven. Dat was een Ellsberg is ook het een en ander te horen, Washington bekend maakt. Volgens de door Maar daardoor was het Federal Court feitelijk formaliteit, en bracht ook geen nieuwe ont- zoals deze uitspraak van hem: ‘Screw the WikiLeaks gepubliceerde verslagen (die tot ook niet toegekomen aan een oordeel over de dekkingen met zich mee, maar het zou nooit court case. Let’s convict the son-of-a-bitch in en met 2009 liepen) komt het aantal oorlogs- rechtmatigheid van het lekken van geheime gebeurd zijn als Ellsberg en Russo ze niet al the press. That’s the way it’s done.’ slachtoffers in Irak op 109.032: 66.081 bur- militaire informatie, wanneer je de kennis gepubliceerd hadden. Wie de zaak tegen Gaan de tapes vooral over Nixon en zijn gers, 23.894 opstandelingen, 15.196 Iraakse van die informatie niet meer in overeenstem- Bradley Manning wil volgen en de schermut- handlangers in het kwade, de door Ellsberg militairen en agenten en 3.771 coalitie-mili- ming met je geweten kunt brengen. Wat dat selingen die waarschijnlijk zullen uitmonden en Russo doorgespeelde Pentagon Papers be- tairen. Het Amerikaanse leger sprak in de betreft is het interessant te vernemen wat de in een vervolging van (de mensen achter) vatten een enorme hoeveelheid informatie zomer van 2010 nog van in totaal ongeveer verdediging van Bradley Manning te berde WikiLeaks zal er zeker baat bij hebben zich in die niet alleen het optreden van Nixon inzake 77.000 omgekomen Irakezen. Daarbij komen zal brengen. de zaak Ellsberg te verdiepen. Een goede de Vietnamoorlog in een bedenkelijk daglicht nog de verslagen die bewijs leveren voor oor- Is het nog ongewis of Manning en zijn verde- start daarvoor kan de in 2009 op dvd gepu- stelt maar ook dat van al zijn voorgangers logsmisdaden. Het zou gaan om meer dan

76 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 77 veertig moordzaken. Assange: ‘Er zijn versla- Het beste antwoord op dergelijk cynisme DUBBELE BOTERHAM MET KAAS 1 Daarmee begint mijn eigen betrokkenheid. gen van burgers die willekeurig werden ge- verwoordde Ellsberg op een grote anti-oor- Dit alles smolt omstreeks 1975 osmotisch dood bij controleposten, van Iraakse gevan- logs conferentie in 1972: ‘The courage we Ter redactie dacht men dat schrijver dezes samen in verband met de acties tegen de ont- genen die zijn gefolterd door coalitietroepen need is not the courage or the fortitude of the met een vaste rubriek het activismedecenni- ruimingen in de Nieuwmarktbuurt. Het en van Amerikaanse militairen die een heel obedient in the service of an untrusted war, um bij uitstek, de jaren zeventig, in het zon- pand was niet gekraakt of zo, het was ge- huizenblok opblazen omdat er één verdachte to help conceal lies, to do our jobs for a boss netje zou kunnen zetten. De magische term kocht voor ‘de beweging’. op het dak zit.’ who has usurped powers and is acting as an ‘Roodmerk’ viel. Nee, ik heb er niet met plezier achter de bar De reactie van NAVO-chef Anders Fogh outlaw governor. It is the courage at last to gestaan. En ‘men’ rook dit waarschijnlijk, Rasmussen en het Amerikaanse ministerie face honestly the truth and the reality of what Natuurlijk! De koffiebar die tevens trefpunt vooral de gezellige buurtjongetjes – het was van Defensie op de publicaties van WikiLeaks we are doing in the world and act responsi- was van alles wat bewoog ter linkerzijde van toen nog een fijne volksbuurt bij de Wallen. waren tekenend: WikiLeaks zou de levens bly to change it.’ sociaal-democratie, partijcommunisme en Het hoogtepunt van het menu was de ‘dub- van militairen en burgers in gevaar brengen. Boudewijn Chorus marxisme-leninisme gedurende dit decenni- bele boterham’ met ham of kaas, en – desge- um, en die ergens na 1980 misschien wel wenst – ham en kaas. En het was een speciale roemvol maar toch onopvallend ten onder volkssport om met zovelen mogelijk aan de ging. De stichting die het pand beheerde, de bar te verschijnen en te klagen over trage be- Stichting Pandbeheer, heeft de voormalige diening als ik erachter stond. melkfabriek waar de bar aan vastzat, ver- Dus was het werk dat mij daverend op de ze- kwanseld voor prettige nieuwbouw op een nuwen werkte en mijn humeur totaal ver- tot toplocatie te verklaren plaats in de pestte. En wat de bijdrage aan de Wereld­ Amsterdamse binnenstad. Er was nog maar revolutie was van dit koffiegedoe was mij een bestuurslid dat niets met de acties van volstrekt niet duidelijk. Later kon ik er nog voorheen te maken had voorzover mij be- wel met genoegen in de middagpauze een kend. uitsmijter eten, geserveerd door vriendelijke Maar goed! Roodmerk! Er was de stencilka- mensen die ‘iets’ met de ‘kraakbeweging’ mer waar tot diep in de nacht en nog wel re- hadden. En toen was het voorbij. gelmatig onder luid gevloek afgedraaid werd Met een voormalig collega-barman/stencil- (je kon zo’n ding overtikken als het in de laar heb ik nog een plan besproken de koffie- soep liep), punt waarvandaan plakacties wer- bar en alles er omheen tot het toneelstuk te den gehouden, vergaderlokaal en trefcen- verwerken dat het misschien van begin af trum. Eerst voor de Lastige Amsterdammer aan geweest is. en de Buitenuniversitaire Praxis van de gera- dicaliseerde studentenvakbeweging, later be- Wellicht wordt de te beginnen serie het ver- kend als Bedrijfsgroep Amsterdam (studen- slag van dit toneelstuk. Men zij gewaar- ten die arbeider werden om – maar mis- schuwd – de notities over het decennium zijn schien moeten zij dit zelf uitleggen: er werk- persoonlijk, als er nog wrok of naijver is zal ten wat mensen bij de Fordfabriek, een ver- deze zeker tot uiting komen maar het kan slag van een meisje dat in de dropfabriek in ook dat het een omzien in verbijstering wordt de Jordaan werkte staat mij nog bij). De afde- – en waarschijnlijk iets ertussenin. Tot de vol- ling Amsterdam van de Federatie van Vrije gende keer. Socialisten voegde zich hier in 1972 bij. André de Raaij

OCTAVE MIRBEAU – EEN CORRECTIE In de AS 173/174 wordt in het bericht over Octave Mirbeau (pag.93) vermeld dat Martin Ros over Mirbeau schreef in het maandblad De Gids van oktober 1977. Dit moet zijn: het maandblad Maatstaf van oktober 1977.

78 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 79 HARD RAIN 15 krant een week later afdrukte. Chorus schreef Maar nu zijn opeens ook de groentes ver- wone man en vrouw, maar in plaats daarvan onder meer: ‘Wat een onzinnige omweg om dacht.’ verstrikt raakten in onbegrijpelijke woord- Met stomheid geslagen was de wereld na de het gedachtegoed van een kennelijk notoire ‘Twee dingen kunnen we leren van de EHEC- spelletjes. Daardoor weer valt de sterke op- terreurdaden van de extreemrechtse Noor rechtsnationalist op te hangen aan dat van besmetting. Ten eerste laat het een nadeel komst van extreemrechtse politieke bewegin- Anders Breivik. Hij bleek een bewonderaar een anarchist, dus “linksig mens” uit de ne- zien van grootschaligheid, waardoor iets wat gen te verklaren. Die hebben de indruk van de islamcriticus Geert Wilders en voor- gentiende eeuw. Dan kun je net zo goed zeg- klein begint enorme gevolgen heeft. weten te wekken de oplossing te hebben voor zichtig klonk hier en daar de opmerking dat gen dat Breivik een kind van God is, want Daarnaast richt het de aandacht op de voed- alle problemen op het gebied van wonen, de PVV-voorman eens zou moeten nadenken staat er niet in de Bijbel op honderden plaat- seltransporten door heel Europa en van en werk en inkomen. Verder in dit nummer over wat zijn politieke gedachtegoed kan op- sen dat God zich genoodzaakt zal zien om naar elders op de wereld. Ook die dragen er onder meer artikelen over hedendaags syndi- roepen. Maar het prille debat kreeg een on- geweld te gebruiken?’ (De volledige tekst aan bij dat een kleinschalig probleem zich calisme en arbeidersverzet. Ook in het win- verwachte wending. Op 30 juli opende niet van Chorus’ ingezonden brief is te vinden op snel verspreidt.’ ternummer 2010-2011 van het blad veel aan- de rechts-populistische Telegraaf, maar het de AS-website: http://tijdschriftdeas.word- Verder wordt in ZOZ bericht dat er in dacht voor directe actie in de bedrijven, niet links-liberale NRC Handelsblad zijn redactio- press.com/) Behalve Chorus reageerden nog Rotterdam een voedseltuin komt. Deze wordt alleen in Nederland maar zekere ook daar- neel commentaar (‘Geweld in woord en drie andere lezers kritisch op het commen- pal achter het pand van de voedselbank ont- buiten. Zo schrijft Jan Bervoets over de sta- daad’) met de volgende regels: ‘Bijna alle ter- taar en het artikel. Zo schreef een lezer uit wikkeld. Er zal groente (en fruit) worden ge- kingsbeweging in Frankrijk (onder meer ge- roristen zijn schatplichtig aan de Russische Tilburg onder meer: ‘Door beweringen als in teeld voor de voedselpakketten. Niet alleen richt tegen het verhogen van de pensioenge- anarchist Bakoenin (1814-1876) en de Duits- het commentaar worden we teruggeworpen ecologisch is dit project van belang, maar ook rechtigde leeftijd). Daarbij spelen de anarcho- Amerikaanse atheist Johann Most (1846- naar de jaren 70 van de vorige eeuw, toen sociaal. Cliënten van de voedselbank worden syndicalisten van de CNT-AIT die op diverse 1906). Bakoenin schetste medio negentiende Nederlandse kranten, als zij berichtten over bij de tuin betrokken. En nog een ander be- plaatsen het initiatief namen tot acties, een eeuw het “kwaad” als een “historische nood- bijvoorbeeld de Rote Armee Fraktion of de richt. Via www.livingwithoutmoney kan men relatief invloedrijke rol. zaak”. Most, die kort lid was van de Rijksdag Brigate Rosse, consequent schreven over een Duitstalige film aanschaffen die over hoe maar afstand nam van het “parlementaris- anarchisten, waar zij terroristen bedoelden.’ te leven zonder geld gaat. Hoofdpersoon is ‘De onderbuik van Nederland’ is de titel van me”, ging verder met het concept “propagan- Heide Schwermer die dit al sinds 1996 prak- een symposium dat vorig jaar gehouden da van de daad”. Ook Breivik is hun kind. Misschien niet zo verrassend, maar wel op tiseert. Ze was oorspronkelijk betrokken bij werd op de Universiteit voor Humanistiek in Zijn daad was “gruwelijk maar noodzake- zijn plaats is het redactioneel in het juli/au- een LETS-project in Dortmund en ging vanaf Utrecht. Aflevering 45 (2011) van het - daar lijk”, plagieerde de Noor.’ gustusnummer 2011 van ZOZ, het tijdschrift toen louter ‘ruilend’ door het leven. (De film mee verbonden Tijdschrift voor Humanistiek is Unverfroren werd de massamoord van Breivik van Omslag. Ik citeer: ‘Het begrip “komkom- is Nederlands ondertiteld.) deels gewijd aan dat symposium. (Overigens – en politieke terreur in het algemeen – op mertijd” heeft dit jaar opeens een heel nieu- Zoals gemeld in de vorige Hard Rain was de zullen de lezingen binnenkort in druk ver- schandelijke wijze gekoppeld aan de politie- we betekenis gekregen. De komkommers, wereldberoemde Amerikaanse taalkundige schijnen bij uitgeverij SWP te Amsterdam.) ke filosofie van het anarchisme. NRC met name die uit Spanje afkomstig zijn, en politieke essayist Noam Chomsky afgelo- Sprekers waren onder anderen de cultuurfi- Handelsblad bevatte tevens een anderhalve waren volop in het nieuws omdat ze moge- pen maart korte tijd in Nederland. Zijn lezin- losoof Ad Verbrugge, de politicoloog pagina tellend opinie-artikel (‘Het heilige lijk de gevaarlijke EHEC-bacterie zouden be- gen in Amsterdam en Leiden waren uitver- Meindert Fennema, die in de huid van ideaal en de foute middelen’) van redacteur vatten. En na de komkommers waren ook de kocht (zie www.chomsky.nl). In het lente- Wilders kroop, en de socioloog Dick Pels van Hubert Smeets, waarin de geweldsspiraal tomaten, de taugé en vele andere soorten nummer 2011 van Buiten de Orde – het kwar- het Wetenschappelijk Bureau van GroenLinks. waarin de huidige anti-islambeweging ver- groenten verdacht, waarvan we altijd dach- taalblad van de Vrije Bond – doet Michiel De organisatoren prijzen in een terugblik op strikt is en de geweldsescalatie waarin de an- ten dat ze gezond waren. (Over de ‘zee van Koppelaar verslag van een boeiende nazit het symposium ‘een kritisch-humanistische ti-imperialisten van de RAF in de jaren ze- plastic’ waaronder de komkommers geteeld van de oudere anarchist (82) met enkele acti- visie’ aan als het alternatief bij uitstek voor ventig verzeild raakten, op een lijn worden worden en de soms erbarmelijke werk- en visten en vertegenwoordigers van linkse het huidige populisme (‘de onderbuik’). gesteld. Kortom, een onzinnig en ook gevaar- woonomstandigheden van de seizoenarbei- media in Leiden. Chomsky is van mening dat Vaagheid troef dus, al deel ik hun mening dat lijk artikel, waarin Bakoenin weliswaar onge- ders daar, helaas geen enkel bericht.)’ de wederzijdse vervreemding van de huidige de brede roep van het volk om gezag en fat- noemd blijft, maar de onoplettende lezer(es) ‘Soortgelijke affaires in het verleden – gekke sociale bewegingen en het proletariaat die soen serieus genomen moet worden. (Hoewel mogelijk het geweld van de Duitse marxis- koeien, vogelpest – hadden bijna altijd te zich na de stormachtige jaren 60 en 70 ont- ik weer niet lees dat bijvoorbeeld de bonus- tisch-leninistische stadsguerrillagroep aan- maken met vlees. Mensen met een gezonde wikkelde, voor een deel is toe te schrijven cultuur van de topmanagers uitermate onfat- ziet voor een anarchistische oproep tot ver- vegetarische leefstijl hoefden zich daar wei- aan de opkomst van het postmodernisme soenlijk is.) Deze aflevering bevat ook de zet. Die misvatting is tenslotte in het verle- nig zorgen over te maken. Het was voor hen vanuit Frankrijk. Dit filosofisch irrationalis- tekst van de lezing van Pels (‘Emotioneel den veelvuldig voorgekomen. gewoon een extra reden om geen vlees te me is er mede de oorzaak van dat sociale we- burgerschap’). Pels, die in 2003 een indruk- AS-redacteur Boudewijn Chorus schreef een eten, naast de argumenten als dierenwelzijn, tenschappers niet (meer) betrokken waren bij wekkende studie over Pim Fortuyn publi- korte, ingetogen getoonzette reactie, die de milieu, voedselverdeling en gezondheid. de dagelijkse strijd om het bestaan van de ge- ceerde, pleit er voor dat de onderbuik stijgt

80 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 81 naar hartniveau en de rede tot dit niveau werden Franco en zijn medegeneraals bij hun ramp mislukte het onderwijsproject dat de kelijk maandblad Kleintje Muurkrant (klein- daalt. Zo wordt, aldus Pels, een politiek-van- vraag om steun van Hitler en Mussolini niet Boekes nadien in de Libanon opzette, overi- [email protected]). Het nummer bevat nogal wat het-hart mogelijk. geleid door fascistische ideeën. Ze wilden het gens op dezelfde plek als zij ruim 40 jaar eer- commentaren op en artikelen over de econo- Door zijn boeken met kritiek op de islam is ontluikende moderne, – liberale – Spanje ver- der als quakers hadden gewerkt en ge- mische crisis. Zo valt te lezen: ‘De keuze is de in Egypte geboren politicoloog Abdel- vangen door het traditionele Spanje van de woond. duidelijk: de winsten en vermogens moeten Samad, die sinds 1995 in Duitsland woont, zestiende eeuw, de glorietijd van Kerk en ongestoord kunnen groeien. Nog nooit is de aldaar een bekend gezicht. NRC Handelsblad Koningschap. Zoals meer papieren media ter linkerzijde winst- en vermogensbelasting in Nederland (1 juli 2011) interviewde de auteur van het Paradoxaal, aldus Schoots, gingen in de nazi­ kampt ook Doorbraak (voorheen De Fabel van zo laag geweest.’ En ook: ‘Onder het mom onlangs verschenen Der Untergang der islami- top aanvankelijk zelfs stemmen op om de re- de Illegaal) met een teruggang van het aantal van crisisbestrijding worden de democrati- schen Welt, waarvan recent een Nederlandse publikeinse regering te steunen in haar strijd abonnees (als gevolg van vergrijzing en ont- sche rechten van burger en parlement over- vertaling is uitgebracht. Het centrale thema tegen de oude machten. Maar internationale lezing?). Maar dit terzijde. In het juninum- geheveld naar nieuwe centrale organen die in dat boek is de onaantastbaarheid van het politieke overwegingen brachten Hitler en mer 2011 onder meer aandacht voor een rap- niet aan democratische controle zijn onder- geloof. Het kritische denken ontbreekt in de Mussoloni er in tweede instantie toe om de port van het European Roma Rights Center worpen. Zo spreekt Barosso, voorzitter van islamitische wereld. ‘Omdat ons geloof geen kant van Franco te kiezen, bevreesd als ze over geweld tegen Roma. De rapporteurs tel- de Europese Commissie van een stille revolu- antwoord geeft op de uitdagingen van deze waren dat Stalin een voet aan de grond zou den tussen januari 2008 en december 2010 tie die zich aan het voltrekken is. Een stieke- tijd is er in bijna alle landen met een in meer- krijgen in Spanje. En doorslaggevend ook maar liefst 75 aanvallen op deze bevolkings- me verscherping van het Europese derheid islamitische bevolking sprake van was dat maarschalk Göring een unieke kans groep in Tsjechië, Hongarije en Slowakije, Stabiliteitspact met wijdreikende bevoegdhe- morele, maatschappelijke en economische zag voor de Duitse luchtmacht om nieuwe waarbij 11 doden en vele zwaargewonden den voor de Europese Commissie. Hun op- achteruitgang.’ Abdel-Samad vindt dat veel wapens en technieken te testen… in een oor- vielen. De meeste geweldsdaden vonden in lossingen voor de crisis zijn voorspelbaar: moslims volharden in een chronisch beledigd logssituatie! Hongarije plaats. De daders maakten soms korten op lonen en sociale zekerheid, afbouw zijn. Hij noemt dat de woede-industrie. Dat zelfs gebruik van handgranaten. Van 44 van van publieke dienstverlening, lagere belas- komt door de machtspolitiek van het Westen, Aan de pacifistische en christenanarchisti- de 75 door het ERRC onderzochte aanvallen tingen voor grote ondernemingen en snijden maar toch vooral door het zelfbeeld dat mos- sche onderwijshervormer Kees Boeke (1884- werden in slechts 6 gevallen de daders ver- in de rechten van werknemers. Besluiten lims koesteren. Ze zijn er van overtuigd dat 1966) wordt aandacht besteed in een groot ar- oordeeld tot celstraffen, in de overige 38 ge- hiervoor zijn geen zaak meer van de nationa- de islamitische cultuur de beste is die de we- tikel in het juninummer 2011 van hetzelfde vallen werden de daders volledig vrijgespro- le parlementen maar van de Europese reld heeft gekend. ‘Maar dat is een misvat- blad. Na de weigering om schoolgeld voor ken, kregen ze lichte taakstraffen of werden Commissie.’ ting’, aldus de Egyptische Duitser. ‘We pro- zijn kinderen te betalen (aan de staat) begon ze nooit opgespoord. Zonder twijfel hebben Verder blikt Willy ten Damme in dit nummer duceren niets behalve olie.’ Boeke in 1926 aan huis zijn eigen school, de extreemrechtse partijen als Jobbik in naar aanleiding van de arrestatie van de In het maartnummer 2011 van het Historisch Werkplaats Kindergemeenschap. Deze groei- Hongarije en de Nationale Partij in Slowakije Bosnisch-Servische generaal Mladic terug op Nieuwsblad schrijft Hans Schoots over de de uit tot een centrum van onderwijsvernieu- bijgedragen aan het racistische politieke kli- de oorlog in Joegoslavië. Typerend voor de Spaanse burgeroorlog (1936-1939). Hij stelt wing, waar prinses Juliana na de oorlog drie maat dat geweld tegen Roma uitlokt. Verder betrokkenheid van West-Europese regerin- terecht dat wat begon als een binnenlands van haar dochters naar school liet gaan. Veel in deze Doorbraak onder meer artikelen over gen bij die burgeroorlog is het verhaal van de conflict ( een bloedige revolte van nationalis- in dat artikel is weliswaar bekend (zie in dat het tegen elkaar uitspelen van (Oost- Krajina. De Serviërs in dit tot Kroatië beho- tische militairen, conservatieve monarchisten verband het Kees Boekenummer van de AS, Europese) migranten en werklozen, het een- rende gebied verzetten zich ook militair en fascistische falangisten tegen de – gema- nummer 76, en de mooie biografie door zijdige beleid van minister Opstelten inzake tegen de onafhankelijkheid en dus trok een tigde – wettige republikeinse regering) zich Hans-Jan Kuipers, besproken in de AS 99), veiligheid (‘Veel aandacht gaat dus naar de Kroatische legermacht onder leiding van ge- al snel ontwikkelde tot een gewapende strijd maar er zijn toch ook nieuwe details, opge- direct zichtbare “criminaliteit van de straat” neraal Ante Gotovina het gebied binnen en die door velen beschouwd werd als de aan- diept uit het meterslange maar deels nog ge- van de onderklasse. Er wordt niet of nauwe- organiseerde er roof- en moordtochten. loop tot de Tweede Wereldoorlog. Toch hiel- sloten archief van Kees Boeke en zijn vrouw lijks gesproken over indirecte overlastgeven- Gotovina, een gewezen sergeant in het Franse den de Europese grootmachten Engeland en Betty dat zich in het IISG in Amsterdam be- de en “onzichtbare” criminaliteit als belas- Vreemdelingenlegioen, werd er later door het Frankrijk zich aanvankelijk grotendeels afzij- vindt. Zo blijkt dat Boeke tegen zijn zin in tingontduiking, milieudelicten en bouwfrau- Joegoslaviëtribunaal voor gestraft, maar fei- dig, evenals de fascistische dictaturen Italië 1954 afscheid nam van De Werkplaats. Hij de, vaak gepleegd door de midden- en hoge- telijk werd de strafexpeditie geleid door en Duitsland, en de stalinistische Sovjet had nog wel door willen gaan, maar het be- re klasse.’) en de voortgaande pogingen van Peter Galbraith, de toenmalige VS- Unie. stuur vond dat hij al lang genoeg de school Den Haag om illegaal verblijf van vluchtelin- ambassadeur in Kroatië. Galbraith was ook Het waren echter de Spanjaarden uit beide had gedomineerd. Ondanks een groots af- gen en migranten strafbaar te stellen. zelf aanwezig aan het front. Gotovina was te- kampen die op buitenlandse hulp aandron- scheid waarbij allerlei autoriteiten en peda- Het is weer eventjes geleden maar ondanks vens medewerker van de Franse militaire gen omdat ze zich militair niet sterk genoeg gogen zijn verdiensten roemden, was hij in de geldzorgen is er nu toch weer een papie- veiligheidsdienst. Waaruit volgens de auteur achtten om op eigen kracht te winnen. Zo feite aan de dijk gezet. En tot overmaat van ren aflevering (nummer 2-2011) van onafhan- geconcludeerd kan worden dat de mensen

82 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 83 achter de schermen door het tribunaal onge- sen hun woning, omdat ze hun hypotheek of moeid gelaten zijn. huur niet meer konden betalen. 15-M vestigt Ook in Kleintje Muurkrant een commentaar de aandacht op de meest schrijnende geval- op ‘reaguren’. Vastgesteld wordt dat er op in- len door huisuitzettingen fysiek te verhinde- ternet een soort pogromstemming heerst. De ren. Zo’n schrijnend geval was dat van de ar- vraag overigens is in hoeverre daardoor de beidsongeschikte Luis Dominguez in Parla, publieke opinie wordt beïnvloed. Hoe het zij, een zuidelijk voorstadje van Madrid. de onderbuik regeert in reaguurland. Zeuren Ongeveer 80 indignatos verzamelden zich ’s en zuigen en verder niks zelf doen is kenmer- morgens vroeg voor zijn huis. De vertegen- kend voor die wereld, maar moeten die bele- woordigers van de rechtbank en de spaar- digingen en reactionaire praatjes nu gene- bank konden daardoor hun opdrachten niet geerd worden of moet gestimuleerd worden uitvoeren. Dominguez heeft weer enige dat linkse opinies daar sterker voor het voet- maanden respijt. licht komen? Mijn persoonlijke poging, aldus Kees Stad op www. konfrontatie.nl, om dat Frans Bijlsma is vol lof over de AS 172. In een laatste bij Geen-stijl te doen, is gesneuveld, paginagroot artikel in het meinummer van omdat ik al na een paar dagen ‘ge-banned’ De Vrijdenker, het orgaan van de vrijdenkers- werd. Het weblog dat pretendeert dat je alles beweging De Vrije Gedachte, bespreekt hij kan zeggen, blieft alleen onderbuikpraat. uitvoerig het themanummer ‘De ellende van Niet alleen in Griekenland, ook in vele ande- de religie’. Verderop in het vrijdenkersblad re Europese landen groeit de volksbeweging herdenkt Jan Bontje de filosoof en vrijdenker die zich tegen de ‘dictatuur van de markt’ Leo Polak, hoogleraar wijsbegeerte aan de verzet. Direct of indirect is die tegelijk gericht universiteit van Groningen. Polak speelde tegen de politici, die de banken hun gang een invloedrijke rol in de vooroorlogse vrij- hebben laten gaan. In Spanje is er sinds enke- denkersbeweging. Vermeldenswaard is dat ken verkennen met verregaande gevolgen Bons schreef er in de AS 136 onder andere le maanden de 15-M beweging (van 15 mei, hij in zijn studie Sexuele Ethiek (1936) al stelde voor staten, bedrijven en individuen). Maar over dat de aanleiding voor het essay de mul- de dag dat de protesten begonnen), die voor- dat verkrachting binnen het huwelijk straf- dit lentenummer is toch vooral interessant ticulturele samenleving is, maar dat de strek- al door jonge Spanjaarden wordt gedragen. baar zou moeten zijn. Begin 1941 werd hij als door de bijdrage van de in Slovenië geboren king algemener is: een oproep tot onver- In NRC Handelsblad (2 augustus 2011) wordt jood en als antifascist weggevoerd naar het filosoof en cultuurcriticus Slavoj Zizek, geti- draagzaamheid tegenover de markt en het de schijnwerper gericht op deze basisbewe- concentratiekamp Sachsenhausen bij Berlijn. teld ‘Wat staat links te doen?’ Zizeks visie op kapitalisme. Zizek meent dat het begrip tole- ging van indignatos (verontwaardigden). De In december van dat jaar overleed hij daar als de huidige economische crisis is een (inge- rantie dat in debatten over de multiculturele woede over en het protest tegen de uitzicht- gevolg van mishandelingen. Het juli-augus- korte) vertaling van een artikel in de New Left samenleving wordt gebruikt, misplaatst is. loze economische crisis met zijn hoge werk- tusnummer van De Vrijdenker bevat onder Review 64. Zizek concludeert dat links in te- Het schept een beeld van een wereldorde, ge- loosheid, de corruptie en de falende politiek meer een uitgebreide versie van het artikel genstelling tot een eeuw geleden nu niet domineerd door de markt, waarin multicul- werd goed zichtbaar toen groepen jongeren ‘Een proeve van vrijdenken’ dat Wim de goed weet wat er gedaan moet worden. Toch turele tolerantie naast bescherming van men- kampementen oprichtten op de Puerta del Lobel in de AS 173/174 publiceerde. moet er gehandeld worden om de positieve senrechten en democratie staat. Het is de per- Sol in Madrid. De Helling, het partijblad van GroenLinks, be- kanten van het oude te behouden: onderwijs, fecte ideologie voor het wereldkapitalisme. Ook na de ontruiming van het plein hebben valt me doorgaans beter dan die partij zelf. gezondheidszorg en elementaire sociale Multiculturalisme is voor Zizek de verschij- de tienduizenden (linkse) Spanjaarden hun Nummer 1/2011 bevat onder meer een vraag- voor­­zieningen. Een kenmerkend citaat van ningsvorm van de verspreiding van het kapi- geweldloze verzet, dat door een grote meer- gesprek met de groene filosoof Ton Lemaire Zizek: ‘Meer dan ooit tevoren dient het ant- talisme. De enige manier echter om een wer- derheid van de bevolking gesteund wordt, (zie diens bijdrage over sport in de AS 171), woord op elke crisis internationalistischer en kelijk democratische maatschappij tot stand voortgezet. Nu verspreid over Madrid en vraagt de filosoof René Boomkens zich af of universalistischer te zijn dan de universaliteit te brengen is de radicale beteugeling van de ook in andere steden. Zo protesteerden in Geert Wilders de nar van het politieke bestel van het mondiale kapitaal.’ vrijheid van het kapitaal en de onderwerping Barcelona tienduizenden tegen de bezuini- is, stelt de Amsterdamse wethouder Andrée van het productieproces aan sociale controle. gingen. De meeste sympathie winnen de in- van Es vast dat ‘hoffelijkheid helpt’ en werpt Bij Boom, Amsterdam verscheen een nieuwe Deze heruitgave van Zizeks antikapitalis- dignatos met hun verzet tegen de huisuitzet- de filosoof Aetzel Griffioen de vraag opof uitgave van zijn in 1998 voor het eerst ver- tisch pleidooi verscheen in de reeks Kleine tingen. Alleen al in het eerste kwartaal van hackers narren of idioten zijn (met als ant- schenen oproep aan de burgers om te revol- Klassieken. dit jaar verloren elke dag ongeveer 200 men- woord dat ze idioten zijn die nieuwe technie- teren (Intolerantie; 109 pag.; 9,90 euro). André Hans Ramaer

84 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 85 BOEKBESPREKINGEN DE SPAANSE REVOLUTIE van de strijd in Aragón, zoals de terechtstel- Spaanse grens stond maar er niet langs ging. In de jaren van de Spaanse burgeroorlog ling van een rechtse dorpspastoor. Zijn eigen ‘Het is uitstekend dat de slagboom er nog is ZWARTE SCHAREN (1936-1939) hebben drie Nederlandse litera- gevoelens steekt hij niet onder stoelen of ban- voor een klein aantal koppige lieden, voor De AS overweegt om aan de twee afleverin- toren, die een deel van de burgeroorlog mee ken. De beschouwingen over Spanje, de rol degenen die – al is het maar in de droom – gen over (Nederlandse) anarchisten en de beleefd hadden, over Spanje geschreven. Jef van de kerk, de zich bevrijdende jonge vrou- het spoor terug kunnen volgen, de vrije, hoge Tweede Wereldoorlog (nr. 151 en nr. 158) op last met ‘Brieven uit Spanje’, die aanvankelijk wen die in die eerste periode ook meevoch- toppen niet vergeten; die de vermoorde termijn een derde toe te voegen. Mogelijk dat in brochurevorm verschenen en later gebun- ten, de grote tegenstellingen binnen het repu- vrienden niet onttrouw zijn in gedachten, dan uitgebreider dan op deze plaats kan wor- deld werden in zijn boek De Spaanse tragedie. blikeinse en antifascistische kamp en het te- woorden of werken, en niet willen capitule- den ingegaan op de anarchistische groep De hispanist Johan Brouwer kwam in 1939 rugdringen van de volksrevolutie zijn niet ren voor het conformisme dat in onze dagen Schwarzen Scharen (Zwarte Scharen). De met de roman De schatten van Medina Sidonia minder belangrijk, alhoewel, en uiteraard, wijs en vruchtbaar heet.’ Duitse historicus Ulrich Linse publiceerde in en de historische studie Spaansche aspecten en soms gedateerd. Het boek verscheen te laat voor de ’Reis 1989 in het tijdschrift Archiv fur die Geschichte perspectieven. (Later verschenen deze boeken Lichtvelds sympathie ligt zonder meer bij de langs het Spaanse anarchisme’ zoals het vori- des Widerstandes und der Arbeit een informa- onder de titels In de schaduw van de dood en revolutie en de dragers ervan. En dat waren ge nummer van de AS heette. Maar wie een tief artikel over deze antifascisten tijdens de Het mysterie van Spanje.) De derde schrijver in de eerste plaats de gewone mensen uit het goed boek boven reizen prefereert, of beide laatste jaren van de Weimar Republiek, dat was Albert Helman die in 1937 onder zijn volk, veelal aangesloten bij of sympathise- combineert is het een aanbeveling. (RdJ) recent als brochure verscheen. eigen naam, Lou Lichtveld, De sfinx van rend met de anarchosyndicalistische CNT. Albert Helman, De sfinx van Spanje. Be­ Deze Zwarte Scharen werden eind 1929 op- Spanje publiceerde. Niet zozeer bij de organisaties en de comités schouwingen van een ooggetuige. Met een na- gericht in het Silezische stadje Ratibor door Van het drietal werd Jef Last met zijn Brieven als wel bij de mensen aan de basis die uit zich woord van Michiel van Kempen; Schokland, De een aantal anarchosyndicalisten, onder wie het meest gelezen, Brouwer is als literator en zelf handelden, eerst in de strijd, daarna in de Bilt 2011; 172 pag.;22,90 euro. Alfons Pilarski. De zwart geüniformeerde historicus van de hele Spaanse geschiedenis fabrieken en in de dorpen. Helaas geeft leden waren gedreven propagandisten en de belangrijkste. Voor de geschiedenis van de Lichtveld weinig informatie over de gang ZAKENPRINS BERNHARD werkten bij antifascistische demonstraties en burgeroorlog en speciaal van de sociale revo- van zaken binnen de gecollectiviseerde be- De historicus Gerard Aalders houdt zich al acties soms samen met lokale communisten. lutie is Lichtvelds boek het interessantste. drijven. vele jaren bezig met het turbulente leven van Al spoedig ontstonden ook in de regio Berlijn, Zijn sfinx trok echter de minste aandacht. Thans is een herdruk van De sfinx van Spanje (wijlen) Prins Bernhard. Zo was hij de eerste in midden Duitsland en in het Rijnland ge- Waarschijnlijk vanwege die sociale revolutie verschenen bij de jonge uitgeverij Schokland die het bewijs vond van Bernhards lidmaat- lijknamige verzetsgroepen van anarchisten die, ook door het gros van de antifascisten uit (Dorpsstraat 27, De Bilt), onder Lichtvelds schap van de Duitse nazi-partij. In zijn laatste en syndicalisten. Vaak telden die groepen de tijd, het liefst verzwegen werd. schrijversnaam Albert Helman en voorzien boek sprokkelt Aalders, verbonden aan het niet meer dan enige tientallen activisten en in Lichtveld woonde in Barcelona en heeft daar van een notenapparaat en een nawoord van NIOD, vele onbekende en ook (bijna) verge- totaal zullen de Zwarte Scharen waarschijn- het uitbreken van de burgeroorlog in juli Michiel van Kempen waar men heel blij mee ten wetenswaardigheden over de Neder­ lijk niet meer dan enige honderden leden 1936, de strijd van de nauwelijks gewapende mag zijn. Van Kempen geeft nuttige en ter landse zakenprins bijeen. (Overigens publi- gehad hebben. Niettemin moeten deze over- arbeiders tegen het leger dat probeerde de zake doende informatie over Lichtvelds ceerde Martin van Amerongen een aantal wegend jonge libertairen een strijdbare anti- stad in handen te krijgen, meegemaakt. leven, sedert 1932, in Spanje. Van Kempen jaren terug een boekje met de zelfde titel over fascistische indruk achtergelaten hebben. Evenzo de revolutionaire sfeer die er direct noemt hem in de titel van zijn nawoord een de prins.) Vermoedelijk waren de meeste groepen toen daarna op straat en onder de mensen heerste. ‘partijloze partijganger’ en in dit nawoord In zijn inleiding maakt de schrijver zich er – Hitler de macht greep overigens al ontbon- Bovendien trok hij mee met een militiecolon- een anarchosocialist; het eerste lijkt mij overi- terecht – boos over dat hem de toegang tot den dan wel niet meer openlijk actief. ne naar Aragón waar arbeidersmilities uit gens toch het meest juiste. Evenals George het Koninklijk Huisarchief is geweigerd. Of kleine groepen van de Zwarte Scharen Barcelona al improviserend zichzelf en de Orwell, die hij in Barcelona ontmoette, kwam Koningin Beatrix laat kennelijk geen potten- vanaf 1933 nog ondergronds verzet boden is strijd organiseerden en de sociale revolutie hij in politieke moeilijkheden nadat in mei kijkers toe in haar particuliere archief, hoe- niet bekend. Daarentegen is het wel zeker dat (beter de sociale revoluties want elk dorp or- 1937 (De sfinx verscheen voor die tijd) de con- wel het met belastinggeld is gefinancierd. sommigen van hen die op nog tijd konden ganiseerde zich op eigen wijze) op het platte- trarevolutie toesloeg. Alleen Cees Fasseur, zoals bekend een sup- emigreren, hun antifascistische strijd hebben land mogelijk maakten en steunden. Hij was gedwongen Spanje te verlaten. De porter van het Oranjehuis, mocht van het ar- voortgezet in de DAS-groep (Deutsche Lichtvelds ooggetuigenissen zijn daardoor liefde voor Spanje en zijn solidariteit met het chief gebruik maken voor zijn recente studie Anarcho-Syndikalisten im Ausland) , onder bijzonder interessant en vrijwel uniek. Als Spaanse volk zouden hem niet verlaten. Juliana & Bernhard. meer in Nederland en in Spanje. (HR) één van de weinigen geeft hij verslag van de Onder de dictatuur van Franco kwam hij er Aalders zoemt in op Jan Willem Duyff (1907- Ulrich Linse, Die ‘Schwarzen Scharen’. Eine an- kerkverbrandingen, van de bewijzen van de niet terug. In een Spanjenummer van het tijd- 1969), een hoogleraar fysiologie, die in het tifascistische Kampforganisation deutscher Anar­ – ook gewapende – betrokkenheid van de schrift De Nieuwe Stem schreef hij jaren later boek van Fasseur slechts een bijrol heeft. chisten; Syndikat A, Moers (D), 2010; 31 pag.; kerk bij de opstand van leger en fascisten. dat hij, eerst in een droom en later in werke- Maar is die geringe aandacht terecht? Duyff geill.; euro 2,- (www.syndikat-a.de) Evenzo rapporteert hij over de harde kanten lijkheid, aan de slagboom van de Frans- was als een van de prominenten van de

86 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 87 Binnenlandse Strijdkrachten (‘de onder- chistische maandblad Opstand, dat in de jaren volutionair-socialistische NAS en het daar- me. En dan te bedenken dat Kelderuitgeverij grondse’) bevriend geraakt met Bernhard, 1926-1928 verscheen onder redactie van de van in 1923 afgescheiden Nederlands ook nog herdrukken op stapel heeft staan die hij vaak op Soestdijk bezocht. Zo ontwik- anarchistische activist en publicist Anton Syndicalistisch Vakverbond (NSV) fel be- van Alarm en van De Moker. kelde Duyff zich na 1945 tot een cruciaal in- Constandse die toen een twintiger was. Het streed. Zoals opgemerkt was Opstand de opvolger termediair die contacten onderhield met ille- was de voortzetting van het eerder door Interessant, omdat juist in deze jaren fusiebe- van Alarm dat in juni 1926 door financiële gale wapenhandelaren, louche zakenlieden Constandse geredigeerde blad Alarm dat tot sprekingen worden gevoerd tussen NSV en oorzaken ter ziele ging. De bloei van de anar- en dubieuze bankiers, zodat Bernhard op de juni 1926 verscheen en vooral door sociaal- NAS en zich in het NSV een anarchosyndica- chistische beweging en de anarchistische achtergrond kon blijven. anarchistische jongeren werd gelezen. In een listische oppositie organiseert. De perikelen pers liep rond deze jaren al terug. Ook Een van de eerste transacties van Duyff – met korte maar gedegen inleiding van Hans in het NSV waren koren op de molen van Opstand kreeg hier mee te maken en in een Bernhard in zijn kielzog – had ten doel de re- Ramaer worden de maatschappelijke context Opstand: de zinloosheid van de loonstrijd poging het tij te keren werd het met ingang gering van het pas onafhankelijk geworden van het blad en de rol van Constandse uit de werd breed uitgemeten, bestuurders werden van de derde jaargang in augustus 1928 cor- Indonesië ten val te brengen. Met de doeken gedaan. op de hak genomen omdat ze door een (ove- respondentie-uitgave van het eerder dat jaar Lockheedzaak in 1976 werd pas openbaar Opstand was een jongerenblad dat allereerst rigens mislukte) fusie hun baantjes zeker opgerichte Sociaal-Anarchistisch Verbond. In dat de Nederlandse prins-gemaal niet alleen bestemd was voor de colportage en dat is probeerden te stellen en de anarcho-syndica- deze vorm verscheen nog een viertal exem- op verzoek van opeenvolgende regerings- zowel aan de vorm als aan de inhoud te zien. listen werd verweten een kunstmatige theo- plaren, waarna de uitgave definitief werd ge- functionarissen ‘als ambassadeur van het be- Wat de vormgeving betreft is dat het handza- retische eenheid te creëren tussen syndicalis- staakt. (EvdT) drijfsleven’ fungeerde, maar daarnaast pro- me colportageformaat, waarbij de voorpagi- me en anarchisme. Dat laatste leidde tot een Opstand. Revolutionair maandblad; jaargang 1, 2 beerde om voor zichzelf lucratieve nevenin- na’s aantrekkelijk en aansprekend werden polemiek tussen Constandse en Arthur en 3 (1926-1928); Complete herdruk in origineel komsten te verwerven. gemaakt door tekeningen, lino’s en houtsne- (Müller) Lehning, die deels ook gevoerd formaat met inleiding van Hans Ramaer, en Een voorbeeld daarvan was het Argentijnse de’s. De inhoud paste ook goed bij die van werd in De Arbeider. index; IX + 241 pag.; Kelder, Utrecht 2011. atoomproject, een van die vele affaires waar- een colportageblad. De toonzetting van de Niet alleen de vakorganisaties moesten het Opstand is verkrijgbaar via www.kelderuitgeve- bij de belangen van Nederland en van de artikelen was fel en soms weinig genuan- ontgelden. Zo konden ook anarchisten die rij.nl; 35,- euro. Bij gelijktijdig intekenen voor de prins door elkaar liepen. Tijdens een bezoek ceerd. Begrijpelijk want het was geen theore- ijverden voor een standbeeld voor Domela nog te verschijnen facsimileuitgaven van Alarm in 1951 vroegen president Juan Peron en zijn tisch orgaan maar een maandblad dat meest- Nieuwenhuis een veeg uit de pan krijgen. en De Moker 25,- euro. vrouw Evita of Bernhard niet kon helpen met al slechts acht pagina’s telde. De inhoud Iets dergelijks gold voor anarchistische kun- het veelbelovende atoomproject, waarvoor moest dus kort en to the point zijn. stenaars die er van verdacht werden dat ze DE VRIJE SCHOOL VAN een deeltjesversneller nodig was, zoals Daarbij werden zoals te verwachten politieke voor bepaalde opdrachten betaald werden. JASNAJA POLJANA Philips die in Amsterdam bouwde. Omdat de tegenstanders als sociaaldemocraten en bol- En ook anarchisten en syndicalisten die an- Lev Tolstoj had zoals bekend vele idealen, populist Peron door de VS werd gewan- sjewisten de oren gewassen, maar ook geest- derszins een scheve schaats leken te rijden, over geweldloos verzet, gelijkheid en sober trouwd was Argentinië aangewezen op een verwanten uit anarchistische gelederen die er zoals bijvoorbeeld Spanjer en Huve, kregen leven. Idealen die hij concreet vorm probeer- andere leverancier dan een Amerikaans be- iets andere meningen op na hielden. In die dat breed uitgemeten in Opstand. de te geven. Ook onderwijs had zijn belang- drijf. Hoewel de Nederlandse regering wei- zin ademt Opstand toch een andere geest dan Daarmee is zeker niet gezegd dat Opstand stelling, en het bleef ook daar niet bij ideeën; nig gelukkig was met de kwestie (de CIA bladen als De Syndicalist en De Arbeider omdat verder niets te bieden heeft. Integendeel: het een paar keer heeft hij op zijn eigen landgoed bleek al lang op de hoogte van Bernhards be- de verschillen meer werden benadrukt dan blad geeft mede door de advertenties voor een lagere school gesticht. Hij trommelde trokkenheid bij het Argentijnse project) , liep wat anarchisten van verschillende pluimage brochures en de aankondigingen van aller- boerenkinderen uit de omgeving op om naar alles met een sisser af. Philips mocht van Den verbond, zoals het antimilitarisme. hande bijeenkomsten een goed beeld van wat het landhuis Jasnaja Poljana te komen. Zijn Haag een deeltjesversneller exporteren, maar De uitgave van Opstand werd financieel mo- er gaande was in de beweging en van wat lessen waren gericht op de vrije ontplooiing uiteindelijk ging de bestelling niet door. Het gelijk gemaakt door een groep radicale jongeren in die beweging bezig hield. van zijn leerlingen. Een van die leerlingen, atoomproject was voortijdig gestopt toen Amsterdamse bouwvakkers die de vakbewe- In de artikelen is er ook nog eens ruime aan- Vasili Mosorov, heeft toen hij zestig jaar was bleek dat de wetenschappelijke directeur die ging verlaten had en propaganda wilde gaan dacht voor de internationale politieke ont- zijn herinneringen aan deze school opge- gouden bergen had beloofd, een ordinaire maken voor bedrijfsraden die de bedrijven wikkelingen, vooral voor de politieke ont- schreven. We zien Tostoj door de ogen van charlatan was. (HR) zouden moeten overnemen en moeten behe- wikkelingen in Rusland. Gaandeweg worden een tienjarige jongen – het is een ontroerend Gerard Aalders, Bernhard Zakenprins; Aspekt, ren. Deze denkbeelden werden in de kolom- er ook steeds meer themanummers uitge- verslag geworden. Soesterberg 2011; geïll.; 233 pag.; 18,95 euro. men van Opstand ondermeer toegelicht door bracht zoals een Ruslandnummer, een Dat de school gratis was maakte de boeren- radencommunisten als Jan Kok en Henk Amerikanummer, een Democratienummer en bevolking eerst wantrouwig. In het begin zijn OPSTAND Canne Meijer. Het hoeft dan ook niet te ver- een Bolsjewistennummer. Het boek is dan ook de kinderen nog verlegen, maar het ijs is snel Bij Kelderuitgeverij is een belangwekkende bazen dat Opstand zich evenals Alarm tegen een aanrader voor wie geïnteresseerd is in de gebroken. Tolstoj blijkt behalve een goede facsimile-uitgave verschenen van het anar- alle vakorganisaties keerde en dat het het re- geschiedenis van het Nederlandse anarchis- schrijver een prima onderwijzer te zijn, die

88 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 89 niet alleen veel kennis overdraagt, maar ook te lees ik: ‘Niemand verplichtte een ander om poort of andere papieren bij zich droeg. Geld pen wie je bent. Probeer het uit, zou ik zeg- speels en vrolijk is en zijn leerlingen veel per- netjes te zitten. Iedereen voelde zich thuis, in had hij ook al niet. Hij belande op het politie- gen. Bij mij was de uitkomst dat ik des te soonlijke aandacht geeft. een sfeer van oprechtheid. (…) De kinderen bureau maar kwam weer op vrije voeten. De beter wist dat ik skeptisch ben. Het is een Ook in de pauzes trekt hij met de kinderen kwamen en gingen zonder iemand toestem- bundel bevat verder een mengsel van dag- boek boordevol interessante onderwerpen, op. Mosorov beschrijft hoe Tolstoj, die blijk- ming te vragen of ze binnen konden komen boekachtige stukken en columns, die al de met compassie geschreven wanneer het stig- baar erg sterk was, zijn leerlingen uitdaagde: of weg mochten. Ze gingen aan het werk toon hebben (amusant, eigengereid, origi- matisering van mensen betreft, met het hart ‘Allerlei grappige streken werden uitgehaald. zonder enige dwang, uit eigen vrije wil, en neel, kritisch, vaak negatief over het meren- dus ter linkerzijde, maar intussen bevat het We gooiden elkaar in de sneeuw en bekogel- bovendien aan iets dat ze zelf verkozen te deel van de mensheid, en vol scheldkanon- heel wat te korte bochten. Het grootste manco den elkaar met sneeuwballen. “Nu maar alle- doen.’ Een aanrader, zowel het boek als de nades) die we kennen van Wegs latere ‘cau- daarbij is dat Swaab slecht onderscheid maal tegen mij! Probeer maar of jullie me website! (RW) zeuriën’. Op de achterflap staat over de maakt tussen kansen en oorzaken – en het kunnen omgooien!” Wij sprongen meteen Vasili Morozov, De onbekende Tolstoj. schrijver: ‘Groeide op met tegenzin. Begon vervelende is dat zo’n boek ondermeer zo van alle kanten om hem heen, klampten ons Herinneringen van een oud-leerling, vertaald en zijn ontslagcarrière bij de PTT; scheepvaart- goed loopt omdat het prachtige excuses bevat aan hem vast, rukten hem heen en weer, pro- bewerkt door Dolph Kohnstamm, Uitgeverij bedrijven volgden. Hij besloot als admini- voor mensen die niet al te veranderingslustig beerden hem beentje te lichten, gooiden Eburon, Delft 2011; 175 pag.; 18,- euro. stratief medewerker bij een expeditiebedrijf zijn. ‘Ik ben nu eenmaal…’ sneeuw op hem, klommen op zijn rug, en http://www.kohnstamm.info/dolphkohnstamm/ van de ene in de andere pauze te vallen. Reed Intussen vraag ik me af wat de breinen van probeerden hem uit alle macht op de grond tolstoj-als-pedagoog.htm mee in een vrachtwagen naar Zwitserland. anarchisten zou kunnen kenmerken. Ge­mid­ te gooien. Maar met grote kracht weerstond Belandde als heranwachsende Jugendliche in de deld gesproken kiezen mensen voor anar- hij onze aanvallen en als een sterke os droeg WEER EEN NIEUWE WEG! Duitse gevangenis. (…) Hij werd tramhuisbe- chisme in hun jonge jaren, als volgens de hij ons rond op zijn rug.’ Er is weer een nieuwe Sjaak Weg: Lubbies en waker van zijn tot Eerste Illegale Tramhuis(je) breinonderzoekers wildere keuzes gemaakt In 1863 wordt de school (voor deze eerste pe- Komofielen. Nieuw als uitgave dan, want re- verbouwde voorkamer ’t Eitje, wachtruimte worden, maar het is bepaald niet iets dat riode) gesloten, tot teleurstelling van Mo­ cent zijn de verzamelde stukken bepaald voor kleumende trampassagiers.’ slechts een fase is. Er zijn genoeg voorbeel- sorov. De vaders van de leerlingen vonden niet. Het blijkt een manuscript uit 1987 te Op het omslag in oranje blauw en zwart een den van anarchisten op leeftijd die even wild dat ze genoeg geleerd hadden, dat het tijd zijn. somber starende kop van Lubbers en een zijn als altijd, om het zo maar te zeggen. Die werd dat ze gingen werken voor de kost. En Voorin staat vermeld: ‘Dit boek is niet tot zwerverachtige man met een vuilniszak. nog steeds sociale zaken boven inhalige of Lev Nikolajevitsj was ondertussen getrouwd. stand gekomen dankzij steun van Uitgeverij Weg: ‘De bekende zwerver van Rotterdam gemakzuchtige plaatsen, die blijvend de aan- Waarschijnlijk was dat laatste de er oorzaak Ordeman.’ In 1985 bood de auteur het boek die altijd bij het Postkantoor stond. Een vuil- geboren morele impulsen van meer belang van dat het niet meer was zoals in die eerste aan bij deze uitgeverij, waaraan ook een niszak merk komo in zijn hand.’ Op de ach- achten dan de aangeboren consumptieve be- jaren, toen Mosorov en zijn vrienden op elk drukkerij verbonden was. ‘Meer dan vijfen- terkant een foto van Sjaak als jongeling, met hoeften. moment onaangekondigd de privévertrek- twintig jaar ging voorbij… En via een mailtje stempel van een Duitse rechtbank. Onderaan Swaab en consorten hebben al heel wat kri- ken van de graaf binnen konden stormen. Ze zei hij dat het boek klaar was. De tekst was staan netjes een ISB-nummer en vermelding tiek te horen gekregen. Ook van anarchisten? bleven nog wel komen, en Tolstoj maakte nog onleesbaar, de cover niet. Hij is nu autohan- van de uitgeverij: Ordeman. Maar het boek is Dat weet ik eigenlijk niet. Ik weet wel dat het steeds grapjes. Maar hij hield het verder kort; delaar geworden, wel wat vreemd voor een vooralsnog alleen te koop bij het Fort van hersenonderzoek dermate grof van aard is, misschien ook omdat hij een dik boek aan het anti-kapitalist.’ Uiteindelijk heeft Uitgeverij Sjakoo in Amsterdam – en bij Sjaak Weg zelf technisch gezien, dat het in de verste verte schrijven was – vermoedelijk Oorlog en Weg! Het boek dan zelf maar uitgegeven. natuurlijk. (RW) niet mogelijk is om micro-beslissingen aan te Vrede. ‘Fascimile limited edition’. Sjaak Weg, Lubbies en Komofielen, Uitgeverij wijzen. Neem een hersenpan, neem die enor- Het verhaal van Mosorov werd in 1908 afge- Echt duidelijk, in de zin van een logisch be- Weg! Rotterdam 2011; 175 pag.; 15,- euro. me hoeveelheid informatie die daar in zit. drukt in de Europese Bode. Tolstoj zelf was blij toog van A naar B omkleed met argumenten, http://dhost.info/sjaakweg/index.html Plaats op een paar goed gekozen plekken het met dit verhaal van een van zijn lievelings- zijn de betogen en anekdotes meestal niet. woordje ‘niet’ in dat brein en je maakt van leerlingen en schreef in een voorwoord: ‘Er is Maar misschien is dat een deel van de char- HET ANARCHISTISCHE BREIN een liberaal een anarchist. En de breinonder- een stukje uit het leven gegrepen en wel het me ervan? Of is het een kwestie van smaak? De breinboeken zijn niet aan te slepen, tot zoeker kan dat niet aantonen. (WR) Russische leven in zijn droevige, sombere en Het boek begint met een korte beschrijving vreugde van de boekhandelaren want de Dick Swaab, Wij zijn ons brein. Van baarmoeder dierbare intieme aspecten.’ van een ruzie in het ‘roomskatholieke-nazis- ontlezing danwel het digitaal lezen gaat ze tot alzheimer; Uitgeverij Contact, Amsterdam Het boek is evenals vele andere uitgaven tische gezin’. Meteen daarop volgt een com- niet in de koude kleren zitten. Tot vreugde 2011; 479 pag.; 24,95 euro. over het onderwijs van Tolstoj te lezen en pleet verslag van de Duitse politie waaruit van wie nog meer? gratis te downloaden op de website van blijkt dat Sjaak in 1975 toen hij 19 was, nadat Van Dick Swaabs ‘Wij zijn ons brein’ zijn al HET VERDORVEN GENOOTSCHAP Dolph Kohstamm. In een van die andere uit- hij alle contact met zijn familie verbroken honderdzeventigduizend exemplaren over Jarenlang werd, onder invloed van het post- gaven, geschreven door een onderwijzer die had, in Duitsland de trein werd uitgezet, de toonbank gegaan en de flaptekst belooft modernisme, de Verlichting gezien als bron van 1859-1862 op de school van Tolstoj werk- omdat hij noch een treinkaartje noch pas- dat je na lezing van het boek beter zult begrij- van allerlei kwade ontwikkelingen. Ook in

90 de AS 175 – Alexander Cohen de AS 175 – Alexander Cohen 91 anarchistische kringen werd de term cussieerd. Beste lezer(es), Verlichting vaker in negatieve dan in positie- Het moet daar bij de rijke en royale baron ve zin gebruikt. Tegenwoordig kunnen de thuis een levendige boel zijn geweest, met * Sinds 1994 (nummer 108) was het niet meer gebeurd, maar met nummer 172 (winter 2010) Verlichtingsdenkers vermoedelijk weer op veel eten en drinken, heftige discussies en was het raak: een aflevering van de AS, die binnen een maand na verschijnen geheel was meer waardering rekenen. sterke verhalen. Diderot voerde er het hoog- uitverkocht! Intussen is die aflevering herdrukt, dus zoals alle andere afleveringen weer tegen een aantrekkelijke prijs leverbaar. ‘De ellende van de religie’ was het thema van dat Deels doordat de invloed van het postmoder- ste woord. De bij deze ‘philosophes’ zeer ge- nummer, en dat bleek een schot in de roos. Het kreeg veel meer aandacht in de media dan ne denken de laatste jaren sterk verminderd liefde Schotse filosoof David Hume (‘le bon we gewend zijn. Het dagblad Trouw deed er wat smalend over, zeer uitvoerig en degelijk is, maar ook doordat duidelijk is geworden David’) was er meer dan eens te gast. was de bespreking door Gerard van Tillo van de Edmund Husserl-Stichting op de websi- (zoals Jonathan Israëls naar voren heeft ge- Een van de belangrijkste bijdragen van ‘het te www.husserl.nl, en uitermate lovend schreef Frans Bijlsma over het nummer in De bracht) dat de Verlichtingsdenkers niet zo- genootschap’ is natuurlijk de Encyclopedie ge- Vrijdenker. En zonder twijfel hebben we niet alle besprekingen gesignaleerd. Misschien maar op één hoop gegooid kunnen worden, weest, waarvan Diderot de kartrekker was. is het toeval, maar sindsdien wordt ook onze website (zie pag. 1) aanmerkelijk vaker be- en dat er minstens twee stromingen onder- Blom: ‘Het gigantische project (…) zou de zocht. scheiden moeten worden. De radicalen en de maatschappij op haar fundamenten doen tril- gematigden. len. Diderot wist niet dat hij er meer dan een * Voor alle zekerheid: dit is de 39ste jaargang van de AS en niet de 38ste, zoals foutief in Historicus Philipp Blom schreef een boek vol kwarteeuw het grootste deel van zijn tijd aan nr. 173/174 stond vermeld. interessante èn smakelijke verhalen over ‘de zou besteden en dat het uiteindelijk zeven- * Gastredacteur van deze aflevering over ‘Alexander Cohen’ is Ronald Spoor. Hij en redac- vergeten radicalen van de Verlichting’: Het tien delen tekst zouden worden (…) plus nog teur Martin Smit hebben deze AS samengesteld. Ook in deze AS de eerste aflevering van verdorven genootschap. Welke namen vallen eens elf delen met negentienhonderd fraaie, de nieuwe rubriek ‘Dubbele boterham met kaas’ door André de Raaij. Het laatste nummer meestal het eerst als het over de Franse gedetailleerde gravures (…).’ van deze lopende jaargang heeft als thema ‘infiltratie’ en verschijnt eind december. In Verlichting gaat? Voltaire en Rousseau – en De Encyclopedie besteedde geen aandacht aan 2012 (40ste jaargang) zal waarschijnlijk een nummer gewijd worden aan de kleurrijke re- toch waren zij niet de meest vernieuwende koningen en heiligen, maar wel bijvoorbeeld volutionair Piet Kooijman (1891-1975) en mogelijk ook een nummer aan Noam Chomsky. denkers van deze stroming. Ze wezen het ge- aan verschillende ambachten, en daarmee Het ligt in de bedoeling om het Jaarboek Anarchisme komend jaar niet gecombineerd met loof niet af, en hielden daarmee (net als bij- aan hardwerkende burgers en boeren. Het een themanummer, maar als aparte aflevering van de AS uit te brengen. voorbeeld bij Kant) vast aan het denkbeeld project zit vol slimmigheden. Blom noemt van de hiërarchie van de geest over het li- het een ‘Paard van Troje’. Openlijke kritiek * Helaas hebben nog niet alle abonnees hun jaarabonnement 2011 voldaan, zoals in het vorige nummer verzocht is. Met ingang van deze jaargang zijn we gestopt met het verstu- chaam. Voltaire vond daarnaast de gods- op het christendom, laat staan atheïsme, was ren van een (dure) acceptbetaalkaart en vragen we de lezers direct van hun eigen rekening dienst nuttig voor de moraal van de gewone in die tijd onmogelijk, dus Diderot en zijn geld over te maken. Daarom nogmaals: betaal per omgaande 20,- euro voor het AS-abo mensen en zei: ‘Als God niet bestond, zou hij vrienden maakten heidense rituelen belache- 2011 via rekeningnummer 4460315 ten name van de AS, Moerkapelle. Omdat dit tijdschrift moeten worden uitgevonden.’ lijk die toevallig veel op christelijke gebrui- alleen kan bestaan dankzij geldelijke steun, vragen we iedere abonnee zo mogelijk bo- Het atheïsme was in die tijd subversief en be- ken leken. Over een Egyptische maagdelijke venop het abonnementsgeld een donatie te storten ten behoeve van ons Steunfonds. dreigend, niet alleen voor de kerk maar ook geboorte schreven ze: ‘wat moet je achterlijk Hoewel we inmiddels een flink aantal donaties ontvingen, blijft extra steun zeer welkom. voor de staat. Een koning was immers ko- zijn om dat te geloven’. Bij het lemma ‘eucha- Bij voorbaat dank! Ook versturen we graag een proefexemplaar van de AS aan belangstel- ning uit naam van God; zonder die god zou- ristie’ stond ‘zie ook: kannibalisme’, ‘en’, lenden. U kunt onze administratie via post of email (zie pag. 1) bereiken. den alle hiërarchische verhoudingen op drijf- schrijft Blom, andere verwijzingen waren al zand gebaseerd zijn. even hatelijk.’ *Alle afleveringen van het tijdschrift en overige uitgaven vande AS kunnen voordelig be- steld worden door gebruik te maken van onderstaande aanbieding(en): In tegenstelling tot Voltaire wezen de verlich- Een heerlijk boek over ‘goddeloze levensge- AANBIEDING 1: dit pakket omvat alle tot nu toe verschenen nummers, origineel dan wel tingsdenkers Denis Diderot en Baron Paul- nieters’, interessante individuen die buiten herdruk, plus het apart verschenen Eerste Jaarboek Anarchisme alsmede de onmisbare Henri Thiry d’Holbach het geloof wel radi- de gebaande paden durfden te denken. Bibliografie van de jaargangen 1 tot en met 26 vande AS voor 110,- euro (inclusief verzend- caal af, en waren ze ervan overtuigd dat dit (RW) kosten). (juist) niet betekende dat er geen moraal mo- Philipp Blom, Het verdorven genootschap. De AANBIEDING 2: met uitzondering van het Eerste Jaarboek Anarchisme en de Bibliografie gelijk was. Ze schreven daar allebei over (de vergeten radicalen van de Verlichting; vertaald ontvangt u alle boeken en brochures die de AS inmiddels naast het tijdschrift heeft uitge- baron niet altijd onder zijn eigen naam) en er door Pon Ruiter, De Bezige Bij, Amsterdam 2010, bracht (zie het overzicht Uitgaven hierna) voor 50,- euro (inclusief verzendkosten). werd over deze radicale ideeën heftig gedis- 444 pag.; 29,90 euro. AANBIEDING 3: alle uitgaven, zoals genoemd in aanbieding 2 plus het Eerste Jaarboek en de Bibliografie, ontvangt u voor 60,- euro (inclusief verzendkosten). Bestellen via rekeningnummer 4460315 van de AS, postbus 43, 2750 AA Moerkapelle, met vermelding van de gewenste aanbieding(en).

Redactie en administratie de AS.

92 de AS 175 – Alexander Cohen —Henk Eikeboom, De anarchist en het huwelijk; een 24 p. tellende, in 1921 bij Libertas (de drukkerij LOSSE EXEMPLAREN van Rijnders’ Vrije Socialist) verschenen betoog van Henk Eikeboom dat veel stof deed opwaaien. Clara Zolang de voorraad strekt zijn tegen gereduceerde prijs losse exemplaren verkrijgbaar van een groot Wichmann sabelde Eikebooms pleidooi voor ‘Stirneriaanse lustbeleving’ fijntjes neer (bestelnummer: aantal eerder verschenen afleveringen van De AS. Men kan deze nummers bestellen door storting/ 003); overmaking van 2,25 euro per exemplaar (inclusief verzendkosten) op postgiro 4460315 van De AS, —Anton Constandse, Heinrich Heine als dichter en denker; een uit 1928 daterende, 48 p. tellende bro- postbus 43, 2750 AA Moerkapelle. In verband met de verzendkosten moet voor tenminste 6,75 euro be- chure van Constandse, opgenomen in de bundel Groote Persoonlijkheden, een uitgave van Orion steld worden! (1928) die sindsdien nooit herdrukt is (bestelnummer: 004); Leverbaar zijn de volgende afleveringen: nr. 38 (Bedrog van het kapitaal), nr. 41 (Gezondheidszorg), nr. —J. Bedeaux en K.A. Fraanje, Rhapsoden, zangen in modern gewaad; een bundel die in 1951 verscheen 42/43 (Proudhon), nr. 44/45 (Onkruit & Antimilitarisme), nr. 46 (USA), nr. 47 (Geweld), nr. 55/56 bij Het Rode Boek te Rotterdam. Met een inleiding van B. Damme. 64 p. (bestelnummer: 005); (Politieke vorming), nr. 59/60 (Anar­chistische perspectieven), nr. 61 (Marx), nr. 64 (De crisis), nr. 65 —Simon Radius, Proudhon over kerk en samenleving; een in 1981 bij de Vrije Gedachte verschenen (Nationalisme & bevrijdingsbewegingen), nr. 66 (Een libertaire staat?), nr. 67 (Arbeidsethos), nr. 68 essay. 42 p. (bestelnummer: 006); (Anarchisme & utopie), nr. 69 (Nieuwe sociale bewegingen), nr. 70 (Clara Wichmann), nr. 71 —Piet Kooijman, Heden, verleden en toekomst in zakformaat; een reprint van de in 1935 voor het eerst (Staatskunst of straatcultuur), nr. 72 (Eigendom), nr. 73 (Technologie), nr. 74 (Spanje 1936-1986), nr. 75 verschenenbrochure over de voorhoedefunctie van de gedeklasseerden (‘neem en eet’), aangevuld met (Macht), nr. 77 (De verwording van rechts), nr. 78 (Max Stirner), nr. 79 (Musica Anarchica), nr. 80 een herdruk van het artikel De vooruitzichten der arbeidersbeweging uit datzelfde jaar en een biogra- (Berlijn), nr. 81 (Onderdak), nr. 82 (Tegenethiek), nr. 84 (Oost-Europa), nr. 86 (Literatuur), nr. 87 fische schets van Piet Kooijman door Hans Ramaer. 48 p. (bestelnummer: 007); (Domela Nieuwenhuis), nr. 88 (De staat van de ecologie), nr. 89 (Onder anarchisten), nr. 90 (De verlok- —Spanje 1936-1966. Een 47 p. tellende geïllustreerde special van het anarchistisch tijdschrift De Vrije king van rechts), nr. 91 (Murray Bookchin), nr. 92 (Menselijke natuur en anarchisme), nr. 93 (Stad, (juli 1966) met een interview met een oud-Spanjestrijder en verder bijdragen van o.a. Rudolf de Jong, straat, federatie), nr. 94 (Het labyrint van de vrijheid), nr. 95 (Christen-anarchisme), nr. 96 (Buitenstaanders Jose Peirats, Hem Day en Victor Garcia (bestelnr.: 008). Deze reprints kan men franco per post ontvan- over anarchisme), nr. 97 (Israel), nr. 98 (Transport), nr. 99 (Sarajevo), nr. 100 (Beeldvorming), nr. 101 gen door storting/overmaking op postgirorekening 4460315 van De AS in Moerkapelle met vermel- (Media), nr. 102 (Nederland immigratieland), nr. 103 (William Godwin), nr. 104/105 (België), nr. 106 ding van bestelnummer(s). De prijs bedraagt 3,25 euro per exemplaar. Let op: de bestelnummers 001, (Economie), nr. 107 (Politiek), nr. 111 (Voorheen Sovjetunie), nr. 113 (Gustav Landauer), nr. 114 (Poëzie 002 en 003 zijn uitsluitend verkrijgbaar in één pakket, waarvoor de standaardprijs van 3,25 euro geldt. als ordeverstoring), nr. 115 (Latijns Amerika), nr. 117 (Domela als internationale figuur), nr. 118 (Italie), In verband met de verzendkosten moet voor tenminste 6,50 euro besteld worden. nr. 121 (Leren), nr. 124 (Dieren), nr. 125 (Disciplinering), nr. 128 (Armoede), nr. 129 (Frankrijk), nr. 132 (Afrika), nr. 133 (Techno), nr. 136 (Tolerantie), nr. 137 (Globaal), nr. 140 (Dood), nr 141 (Boeken), nr. 142 Behalve de reprint-reeks levert De AS diverse andere eigen uitgaven, zowel herdrukken als originele (Tiende Jaarboek Anarchisme), nr. 143 (Erich Muhsam), nr. 144 (De staat van de staat), nr. 145 uitgaven. Deze boeken en brochures zijn te bestellen door storting/overmaking op postgirorekening (Atalanta), nr. 146 (Ivan Illich), nr. 147 (Jazz), nr. 150 (Stalin in Spanje), nr. 151 (Nederlandse anarchis- 4460315 van De AS te Moerkapelle. De prijzen zijn inclusief verzendkosten. ten 1933-1945), nr. 155 (Manifesten), nr. 156 (Dertiende Jaarboek Anarchisme/Ontworteling van —Bibliografie De AS, jaargangen 1972-1998; 105 p.; 6,90 euro. Europa), nr. 157 (Schrijvers & anarchisme), nr. 158 (Nederlandse anarchisten in de Tweede Wereldoorlog), —Paul Eltzbacher, Anarchisme; herdruk in paperback van de Nederlandse vertaling uit 1903; 293 p., nr. 163 (Wim de Lobel filosoof, vrijdenker, anarchist), nr. 164 (Liefde), nr. 167 (Sacco en Vanzetti), nr. 168 13,90 euro. (Voedsel), nr. 171 (Brood & Spelen), nr. 172 (De ellende van de religie). —Eerste Jaarboek Anarchisme; in 1994 verschenen als aparte uitgave; 151 p.; 5,90 euro. Sommige originele afleveringen, met name dubbelnummers, kosten 4,50 euro per stuk. Het betreft: nr. —Hans Ramaer, Het onbegrepen anarchisme. Tekst van een lezing opgenomen in de bundel ‘De 109/110 (De bevrijding van het anarchisme), nr. 112 (Tweede Jaarboek Anarchisme), nr. 116 (Derde Ideologieën’ (Studium Generale, Utrecht 1994);12 p.; 1,25 euro. Jaarboek Anarchisme), nr. 119/120 (Vierde Jaarboek Anarchisme), nr. 122/123 (Vijfde Jaarboek —Hans Ramaer, Het individualisme van Anton Constandse. Tekst van de achtste Anton Constandselezing Anarchisme), nr. 126/127 (Zesde Jaarboek Anarchisme/Anarchisme inNederland), nr. 130/131 (1994) voor De Vrije Gedachte in brochurevorm; 22 p.; 1,90 euro. (Zevende Jaarboek Anarchisme/Landbouw), nr. 134/135 (Achtste Jaarboek Anarchisme/Guy Debord —Anton Constandse, De zelfvernietiging van het protestantisme, een oorspronkelijk in 1926 versche- en het situationisme), nr. 138/139 (Negende Jaarboek Anarchisme/De verloedering van het land- nen kritische beschouwing van de godsdienst; herdruk in paperback; VIII + 120 pag.; 6,90 euro. schap), nr. 148/149 (ElfdeJaarboekAnarchisme/Opgesloten), nr. 152/153/154 (Twaalfde Jaarboek —Anton Constandse, De ellende der religie; herdruk brochure uit 1923; 20 p.; 1,25 euro. Anarchisme), nr. 159/160 (Veertiende Jaarboek Anarchisme/Cinema Anarchistica), nr. 161/162 —Anton Constandse, God is het kwaad; herdruk brochure uit 1924; 31 p.; 1,90 euro. (Vijftiende Jaarboek Anarchisme), nr. 165/166 (Zestiende Jaarboek Anarchisme), nr. 169/170 —Anton Constandse, Kan er een God zijn?; herdruk brochure uit 1927; 16 p.; 1,25 euro. (Zeventiende Jaarboek Anarchisme/Kapitalisme: van crisis naar crisis), nr. 173/174 (Achttiende —Anton Constandse, Godsdienst is opium voor het volk; herdruk brochure uit 1929; 15 p.; 1,25 euro. Jaarboek Anarchisme/Reis langs het Spaanse anarchisme). —Anton Constandse, Nederland, God en Oranje; herdruk van brochure uit 1932; 15 p.; 1,25 euro. Alle inmiddels uitverkochte afleveringen van De AS zijn overigens herdrukt. Deze kosten zonder uit- —Jos van Veen, De carrière der zeven Oranjes in de Nederlandsche gewesten 1544-1795; oorspronke- zondering 2,25 euro per exemplaar. Het gaat om de volgende afleveringen: nr. 1 (Syndicalisme), nr. 2 lijk in 1929 (?) door Gerhard Rijnders (Bibliotheek voor Ontspanning en Ontwikkeling te Zandvoort) (Marxismekritiek), nr. 3 (Anarchisme vandaag), nr. 4 (Vrouwenbevrijding), nr. 5 (Zelfbeheer), nr. 6 uitgegeven kritische geschiedschrijving; herdruk in paperback; 190 p.; 9,50 euro. (Registratie), nr. 7 (Energie), nr. 8 (Anarchisme & parlement), nr. 9/10 (Onderwijs, opvoeding, misvor- ming), nr. 11 (De vakbeweging in de krisis), nr. 12 (De Grote Depressie), nr. 13 (Terrorisme), nr. 14 AANBIEDINGEN (Godsdienst), nr. 15/16 (Fascisme), nr. 17 (Misdaad en straf, met teksten van Clara Wichmann), nr. 18 (Arthur Lehning), nr. 19 (Antimilitarisme), nr. 20 (Monarchie en Oranje), nr. 21/22 (Bakoenin), nr. 23 De AS presenteert diverse afgeprijsde boeken en brochures. Van sommige titels is slechts een gering (Duitsland), nr. 24 (Anarchisme), nr. 25 (Organisatie), nr. 26 (Kiezen of delen), nr. 27 (Bouwen & aantal exemplaren voorradig, dus gelden deze aanbiedingen zo lang de voorraad strekt. De prijzen zijn wonen), nr. 28 (Kropotkin), nr. 29/30 (Veiligheid), nr. 31 (Milieu ~ macht), nr. 32 (Ontwikkelingshulp?), inclusief verzendkosten. Bestellen via overmaken van uw betaling(en) met vermelding van titel(s) op nr. 33/34 (Sexualiteit), nr. 35 (Anarchisten en de staat), nr. 36 (Europa), nr. 37 (Anarchisme en weten- giro 4460315 van De AS in Moerkapelle. Het betreft: schap), nr. 39/40 (Anton Constandse en het anarchisme), nr. 48 (Kunst & Anarchie), nr. 49 (Stembiljet ­—Thom Holterman, Recht en politieke organisatie,. Een onderzoek naar convergentie in opvattingen of sociale aktie), nr. 50/51/52 (Anarchisme over de grenzen), nr. 53 (De Staat van verzorging), nr. 54 omtrent recht en politieke organisatie bij sommige anarchisten en sommige rechtsgeleerden; Tjeenk (Schijnanarchisme), nr. 57 (Tolstoj), nr. 58 (Cooperaties en collectieven), nr. 62 (Bart de Ligt), nr. 63 Willink, Zwolle 1986; 310 pag.; 14,90 euro. (Anarchie & avantgarde), nr. 76 (De sociocratie van Kees Boeke), nr. 83 (Provo), nr. 85 (Anarcha- —Thom Holterman en Henc van Maarseveen (ed.), Law in anarchism; Erasmus University, Rotterdam feminisme), nr. 108 (Wim van Dooren, filosoof, humanist, anarchist). Ook voor deze herdrukte afleve- 1980; 177 pag.; 7,50 euro. (Een selectie van bijdragen aan het in 1979 gehouden internationale seminar ringen geldt dat in verband met de verzendkosten voor tenminste 6,75 euro besteld moet worden. anarchism & law met onder meer artikelen over Spooner, Proudhon en Kropotkin.) —Ton Geurtsen, De fabel van het linkse ongelijk, met libertaire teksten van Rosa Luxemburg, Anton Pannekoek, Henriëtte Roland Holst en Arthur Lehning; Rode Emma, Amsterdam 1990;111 pag.; 7,50 UITGAVEN DE AS euro. De AS brengt naast het tijdschrift een serie reprints van (oudere) anarchistische pamfletten en brochu- —Arthur Lehning, Lenin en de revolutie. Marxisme en anarchisme in de Russische revolutie; Rode res. In deze reprint-reeks van (soms curieuze) geschriften zijn verschenen: Emma, Amsterdam 1994; 151 pag.; 10,90 euro. Deze uitgave is een uitgebreide en geïllustreerde editie —Anton Constandse, Anarchisme; een uit 1930 daterende, 14 p. omvattende beschouwing die bij van de in 1972 bij Van Gennep verschenen Nederlandse vertaling van de oorspronkelijke Duitse arti- Constandse’s eigen uitgeverij de Albatros verscheen (bestelnummer: 001); kelenserie, getiteld ‘Radendemocratie of staatscommunisme’. —R. Tamminga, Theorie en praktijk van het nemen; een begin deze eeuw door de schrijver in eigen be- ––Hans Ramaer, De dans om het nucleaire kalf; Ram, Rotterdam 1975 (tweede druk); 136 pag; 3,00 euro. heer uitgegeven brochure van 16 p., waarin het neem- en eetrecht wordt verdedigd (bestelnummer: (Een politiek-economische geschiedenis van het kernenergiebeleid in Nederland vanaf 1939.) 002); —Arie Hazekamp, 75 jaar Pinksterlanddagen op het terrein Tot Vrijheidsbezinning in Appelscha 1933- 2008; (Appelscha 2008); 68 pag; 4,50 euro. Kelderuitgeverij Facsimile uitgaven van de jeugdbladen uit de jaren 1920

Opstand verscheen maandelijks onder redactie van Anton Constandse in 1926 en 1927. Na 1927 verschenen nog enkele nummers onder redactie van de Haagse groep van het Sociaal Anarchistisch Verbond. Opstand was een voortzetting van Alarm (zie verder) Het combineerde een radicaal anarchistische toon met radencommunistische opvattingen over de directe arbei- dersorganisatie. Formaat 220x280 mm 210 p. ing.; met inleiding door Hans Ramaer en met index; zie bespreking in dit nummer van de AS. Prijs: 35,- euro; bij voorintekenen op Alarm en De Moker 25,- euro.

Alarm was een uitgave van de Alarmgroepen, het verscheen onder redactie van Anton Constandse van 1922 tot 1926. Alarm vertegenwoordigde misschien wel de meest radicale anarchistische ideeen van die tijd. In het blad werd op ongemeen felle toon het bonzendom van rechts en van links, ook van de anarchisten en hun vakorganisaties aangevallen. Formaat 220x280 mm 280 p. ing.; met inleiding door Hans Ramaer en met index; verschijnt 4e kwartaal 2011; voorintekenprijs 32,- euro. Na verschijnen 47,50 euro.

De Moker is wel het meest bijzondere blad dat de anarchistische beweging heeft gekend. Het verscheen van 1923 tot 1928 en werd uitgegeven door een kleine redactie uit de Mokergroepen. De Mokergroepen werden gevormd door radicale jonge anarchisten, verbonden door hun (niet altijd geweldloze) strijd tegen het militarisme, het kapitalisme en daarmee ook tegen de arbeid, (werken is misdaad), en de kerk. Formaat 220x280 mm ca. 300 p. ing.; met inleiding door Hans Ramaer en met index; verschijnt 1e kwartaal 2012; voorintekenprijs € 35,-, na ver- schijnen 45,- euro.

Inschrijven op deze uitgaves kan door te mailen aan [email protected] Vermeld dan naam en adres en welke heruitgaves je wilt ontvangen. Als de uitgave van de drukker komt krijg je bericht. www.kelderuitgeverij.nl

ATALANTA boeken, filosofie, muziek

* Stoïsche Notities – De stoïcijnen en andere klassieke filosofen als bron van inspiratie voor geluk en een mooiere wereld, door Rymke Wiersma. De stoïcijnen waren hun tijd ver vooruit met hun ideeën over gelijkheid tussen mensen, kosmopolitisme en de ontkenning van het bestaan van belangentegenstellingen. Deze en andere ideeën uit de stoïcijnse ethiek zijn zowel uitdagend als ondersteunend, niet alleen bij het streven naar persoonlijk geluk maar ook bij het verbeteren van de wereld. (Derde, geheel herziene druk, zomer 2011; 210 pag.; 17,50 euro.) * Modellisme – Over skepticisme en de productiviteit van het denken, door Weia Reinboud. (128 pag.; 12,50 euro.) De meeste mensen zijn al skeptisch over de ideeën van andersdenken- den – die kritische benadering verdienen ook de eigen ideeën. * Welke vrijheid – Essay over vrijheid en beschaving, door Weia Reinboud. ‘Als er een in- burgeringsexamen bestond voor de mensheid, dan zou dit boekje bij de verplichte stof moe- ten horen.’ (Biblion) (96 pag.; 9 euro.) * Tisdat-reeks. Drie miniboekjes over respectievelijk anarchie, feminisme en veganisme. Gratis bij aankoop van een van onze andere uitgaven. Anders tegen onkostenvergoeding. Voor meer informatie en uitgaven (boeken, kleine boekjes, brochures, spelletjes, tijdschrift Aardig, vrije muziek), zie onze website. www.at-a-lanta.nl