anarchistisch tijdschrift Een en twintigste jaargang, nr. 104, najaar 1993 / Twee en twintigste jaargang, nr. 105, winter 1994. De AS verschijnt vier maal per jaar en is een uitgave van Stichting De AS, Moerkapelle. ISSN-nummer 0920-3257. Bestelling: door storting op postgiro 4460315 van de AS te Moerkapelle. Jaarabonnement: ƒ28,-; buiten Benelux f34,- Druk: Macula, Boskoop. Zetwerk: Stichting Rode Emma, Amsterdam. Adreswijzigingen: bij voorkeur per briefkaart, of per giro (verbeter het adres op de kaart) graag met vermelding van de postcode. Reklamering: met vermelding van de laatste betaaldatum, als aangegeven in uw giro- administratie. Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aangegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd. Redactie-adres: postbus 35061, 3005 DB Rotterdam. Administratie-adres: postbus 43,2750 AA Moerkapelle. Redactie: Cees Bronsveld, Marius de Geus, Thom Holterman, Rudolf de Jong, Jaap van der Laan, Wim de Lobel, Bas Moreel, Simon Radius, Hans Ramaer. Omslagontwerp: Detlef Greinert. Verder werkten mee: Machteld Bakker, Aat Brand, Francis Faes, Eric Goeman, Marli Huijer, Roger Jacobs, Jan Moulaert, André de Raaij, Hein Westerouen van Meeteren, Dick de Winter.

EEN WITLOFMONARCHIE IN DE GREEP VAN HET POPULISME Eric Goeman

"La Belgique qu'elle créve" riep Vlaams Blok volksvertegenwoordiger Joris Van Hauthem tijdens het debat over de staatshervorming in het parlement. "Leve de republiek. Vive Julien Lahaut" riep ex-beursgoeroe, Ferrarimaniak en volksvertegenwoordiger Jean-Pierre van Rossem tijdens de kroningsplechtigheid van Albert II in het parlement. (Julien Lahaut was een communistisch voorman en volksvertegenwoordiger die tijdens de eedaflegging in 1951 van Boudewijn I "Vive la république" riep. Hij werd enkele dagen later voor zijn huis vermoord. De aanslag is nooit opgehelderd. Een bekend fenoneem, een soort constante in de Belgische samenleving.)

Voor Nederlanders lijkt België een woe- hier helemaal niet woelig, er groeien lig bananenrepubliekje, een permanent geen bananen, we zijn geen republiek buitenverblijf voor de Italiaanse mafia. en Brussel is geen buitenverblijf maar Ik moet sommigen teleurstellen: het is de hoofdzetel van de internationale

De AS 1041105 geldmafia. De nationale groente is wit- gereden door een ongehoord groot aan- lof, constitutioneel zijn we een wankele tal blanco stemmen, maar vooral door monarchie waar de rust van de onver- de onstuitbare opmars van twee kleine schilligheid heerst. Er leven twee volk- partijen: Vlaams Blok en Rossem. The jes, Walen en Vlamingen, gescheiden New York Times blokletterde op de voor- door hun eigen Muur, Brussel, de pagina van 25 november: "Belgian grootste bouwput van Europa. Op cru- voters are mad as hell!". De media en de ciale momenten, zoals wanneer een kiezer kregen de schuld voor de politie- domme wielrenner drie dagen in het ke aardverschuiving, zo is dat nu een- geel fietst in de Ronde van Frankrijk, maal in een kiezersdemocratie. De ver- wanneer de nationale ploeg zich plaatst liezers krakeelden even, trokken daarna voor de eindronde van de Wereldbeker de schouders op en vormden opnieuw Voetbal, wanneer een koning doodgaat dezelfde regering, zo is dat nu eenmaal en zijn volk troosteloos achterlaat of in een parlementaire democratie. wanneer de Poolse paus eventjes neer- Intussen zijn we in België een belangrij- strijkt, worden die twee volkjes eventjes ke electorale confrontatie genaderd in Belg, eventjes één. Tijdens de rest van 1994: verkiezingen voor het Europees de geschiedenis gaat elk hun doodlo- Parlement in juni en gemeenteraadsver- pend spoor. kiezingen in oktober. In 1995 volgen Toch bezit dat kleine landje, die "gebo- dan opnieuw de nationale verkiezingen chelde grap" volgens Johan Anthierens, waarbij we zullen zien of er iets veran- een grote en nooit aflatende nieuws- derd is in het electoraal gedrag van waarde. Voor het buitenland lijkt het vooral de Vlaamse kiezer. een permanente Weimarrepubliek vol Voor we zoeken naar specifieke oorza- chaos en sociale onrust, een beleggers- ken en kenmerken van de opmars van paradijs voor vrouwenhandelaars, hor- extreem-rechts in Vlaanderen is het monensmokkelaars en drugsbaronnen, toch belangrijk om te beseffen dat de een autoritair en corrupt staatsappa- hergroepering van het politieke rechtse raat, een racistische nachtmerrie waarin krachtenveld via de crisis van het mo- de opmars van de zwarte horden groeit nopoliekapitalisme en de politieke de- als kool, een land met meer weerman- mocratie uitloopt op het herstel van ra- nen dan vrouwen in de politiek en met dicaal-rechts door middel van de meer regeringen dan weermannen, een ideologische hegemonie van een autori- stortplaats voor internationaal afval, tair populisme (gemaskeerd door de ri- een afvalplaats voor internationaal be- tuelen van de formele parlementaire ton, een sterke staat met de grootste democratie) op Europees vlak. Nieuw schuld, een geografische bult. Dat is het Rechts organiseert de ontevredenheid allemaal en nog veel meer. van de uitgesloten en overheerste mas- Binnen- en buitenland werden opge- sa's op een populistische manier; ze ar- schrikt toen op 24 november 1991 na ticuleert de roep van onderop tegen nationale verkiezingen het politieke morele vervuiling en stijgende crimina- landschap grondig door elkaargeschud liteit, de roep om discipline en law and werd: de grote traditionele politieke fa- order en ze reconstrueert de morele cri- milies van sociaal-, christen- en Vlaam- sis van de overheerste klassen die de se democraten werden in de vernieling crisis ondergaan als een ontwrichting

2 De AS 1041105 van traditionele leefwijzen, als een af- migen ten onrechte denken, een ge-- braak van oude normen en waarden. meenschappelijke historische oorsprong Op die manier maakt de sociaal-econo- te vinden voor Vlaanderen en Wallonië. mische crisis gecombineerd met de cri- Tijdens het Ancien Regime bestonden sis van het regime (het ongeloof in en er geen Waalse en Vlaamse gemeen- het wantrouwen tegenover de politiek) schappen, de huidige territoria waren de weg vrij voor een regime van autori- verdeeld in verschillende vorstendom- tair populisme 'in naam van het volk'. men die voor een groot deel hun stem- Het populisme zoals we zullen zien zo- pel zijn blijven drukken op de regionale wel in zijn links-libertijnse vorm (Ros- gevoelens. sem) als in zijn rechts-radicale vorm In de middeleeuwen werd het huidige (Vlaams Blok) is niet zomaar een bewe- Vlaanderen één van de rijkste gewesten ging die als een bloedzuiger kleeft op van Europa, in de zestiende eeuw de versplinterde aderen van de fin-de- moest Venetië zelfs zijn dominerende siècle samenleving op het einde van de economische rol afstaan aan Antwer- twintigste eeuw, maar het is ook de be- pen. Die economische macht heeft weging die vorm geeft aan de politieke Vlaanderen echter nooit kunnen omzet- desintegratie en morele wanorde, het ten in politieke macht, het ging op in de reconstrueren van het kleinburgerlijke grote politieke opbouw van het Habs- slagveld van sentimenten tot een auto- burgse Rijk. Terwijl de economische ritair regime. macht van het Spaanse Rijk van Filips II We gaan eerst op zoek naar historische, in Antwerpen en de 'Nederlandse voor- sociaal-economische en politieke achter- tuin' blijft, huist de politieke macht in gronden en voorwaarden die noodza- Madrid. Spanje slaagt er wel in Vlaan- kelijk zijn om de opmars van het deren om te toveren tot een permanent Vlaams Blok te begrijpen, niet als een slagveld waarop het zijn oorlogen uit- brutale barst in het Belgische politieke vecht met Frankrijk, Engeland en de landschap maar als een continue aan- Verenigde Provincies. In verzet tegen wezige crisis van het historische Belgi- de politieke hegemonie van het vorste- sche regime, versterkt door rechtska- lijk absolutisme scheurden de Neder- tholieke volksnationalistische Vlaamse landen en werd Vlaanderen wegge- sentimenten, de crisis van de sociaal- drukt uit het centrum van de wereld- democratische verzorgingsstaat, de economie. De Vlaamse cultuur werd nooit begonnen culturele en economi- geïsoleerd en de nieuwe staatkundige sche integratie van migranten, hetgeen en godsdienstige grenzen (katholicis- geleid heeft tot een stedelijke segregatie me/protestantisme) beletten Vlaande- op sociaal-economische basis binnen de ren te participeren in de Hollandse verpauperde negentiende eeuwse gor- Gouden Eeuw, hetgeen niet alleen leid- dels van de grote steden, en last but not de tot economische maar ook tot cultu- least de allesvernietigende depolitise- rele achterstand omdat het geestesleven ring van de middenklassen die geleid zich in snel tempo ontwikkelde. heeft tot de anti-politieke vertrouwens- crisis tegenover de parlementaire de- VLAAMSE BEWEGING mocratische staat. Een eerste aanzet van Vlaams nationaal Het is eigenlijk onmogelijk, zoals som- bewustzijn vond een voedingsbodem in

De AS 1041105 de achttiende eeuw toen de adel en de concentreerd en is het ten zuiden van burgerij, vooral geconcentreerd in Brus- de leemplateaus van Midden-België, in sel en enkele grote steden, die het eco- Wallonië dus, dat de industriële revolu- nomische en geestesleven domineerden tie gebaseerd op steenkool-, ijzer- en zich enkel bedienden van de Franse constructienijverheid tot volle ontwik- taal. Na de Franse revolutie werd keling komt. Vlaanderen politiek geïntegreerd bin- Vlaanderen bleef gedomineerd door de nen Frankrijk waarbij de veroveraars de agrarische produktie en belandde via Franse taal oplegden als enige officiële een crisis van de ambachtelijke linnen- taal. Door de hereniging van de Zuide- industrie, wegens het uitblijven van lijke en de Noordelijke Nederlanden in mechanisering en industrialisering van het Verenigd Koninkrijk der Nederlan- de textielsector, in een structurele crisis den in 1815 hernieuwde zich de van de huisnijverheid. vorming van een Vlaams nationalisme De ineenstorting van de Vlaamse plat- maar de hereniging was enerzijds totaal telandseconomie leidde tot een sterke impopulair want opgedrongen en de verpaupering, hetgeen zich uitdrukte in Franse taal totaal ingeburgerd in de hoge sterftecijfers en emigratie naar de kringen die het sociaal-economische le- Waalse industrie maar ook en vooral ven domineerden. Dat leidde in de naar Noord-Frankrijk, de Verenigde heersende kringen tot een Belgisch na- Staten en de grote steden zoals Brussel tionaal bewustzijn en uiteindelijk tot de en Gent. Seizoenarbeid en pendelge- revolutie die uitmondde in de stichting drag zorgden ervoor dat het sociaal-po- van de Belgische Staat in 1830. Die staat litieke gedrag van de Vlaamse arbei- werd een Franstalige natie geleid door dersklasse geworteld in de traditionele een Franssprekende elite. rurale milieus (waardoor ze in de Op dat ogenblik was België na Enge- wurggreep bleven van de Kerk en loka- land de sterkst geïndustrialiseerde natie le notabelen) minder sterk werd omge- van Europa. De organisatie van de poli- zet in een bewustwording van gemeen- tieke natie-staat was een noodzakelijke schappelijke arbeidersbelangen. voorwaarde voor de expansie van de Doordrongen van een allesoverheer- bourgeoisie. Daar de traditionele onder- send dericalisme dat verzoening en werpingsmechanismen van het Ancien geen klassenstrijd predikt en gekluis- Régime vernietigd waren, was het terd aan een archaisch Franssprekend noodzakelijk de inwoners van de nieu- patronaat ontwikkelen zich aan de on- we staat te structureren tot loyale derkant van de gistende samenleving 'staatsburgers', gebaseerd op een sa- anti-Waalse en anti-Brusselse senti- menhorigheidsgevoel en verbonden menten die de kiem vormen van het door een gemeenschappelijke levens- Vlaamsnationalisme. De eenwording wijze, godsdienst, cultuur en taal. Hoe- onder de politieke hegemonie van een wel de bevolkingsdichtheid in Vlaande- Fransstalige bourgeoisie op het einde ren het hoogst is en de industrialisatie van de negentiende eeuw heeft twee so- in Vlaanderen ooit begonnen is met de ciaal en cultureel verschillende werel- ontwikkeling van de ambachtelijke lin- den bijeengebracht: een agrarisch, deri- nennijverheid, wordt de financiële en caal Vlaanderen waarin de leidende politieke macht al gauw in Brussel ge- klassen Frans spraken, de arbeiders-

De AS /0005 klasse en boeren Vlaams en een indu- hoogmoed, wellust. De deugden van de strieel, anti-clericaal Wallonië waarin traditionele moraal waarvan het vrome zowel de leidende als arbeidende klas- plattelandsvolk doordrenkt was, wer- sen Franstalig waren. den gebruikt als voedingsbodem voor Uit die kiemen van onderdrukking en een rechtskatholiek Vlaamsnationalis- vernedering is de Vlaamse Beweging me: eenvoud, standvastigheid in de ar- ontstaan. De Franstaligheid, het mo- moede, trouw aan God en volk. Dit is nopolie van de sociaal-economische eli- het Vlaanderen van Hendrik Conscien- tes, beheerste de tegenstellingen op alle ce's De Leeuw van Vlaanderen, dit is het terreinen van het openbaar leven. Het Vlaanderen van 'Alles voor Vlaande- onderwijs werd in het Frans gegeven ren, Vlaanderen voor Christus', een slo- zodat het geen wonder is dat de Vlaam- gan die nu nog steeds de frontpagina se Beweging haar sterkste recrutering van Vlaanderens kwaliteitskrant voor vond in de strijd voor de vernederland- katholieke intellectuelen De Standaard sing van het onderwijs. Op colleges, siert. In dat rechtskatholiek Vlaamsna- athenea en universiteiten maakten 'rid- tionalisme liggen de kiemen van 'de ders' en 'scharen' (een voorbeeld van machtige trots van een Vlaams volk van het militaire militante taalgebruik in de leeuwen' geworteld in een elitaire Vlaamsnationale kringen) zich klaar om 'bloed en bodem ideologie'. de Vlaamse ontvoogdingsstrijd te vol- trekken. COLLABORATIE De arbeiders gewikkeld in de eerste De eerste grote breuklijn bevindt zich in vormen van proletarische klassenstrijd de periode van de Eerste Wereldoorlog. en de kleine boeren gekluisterd aan De Vlamingen hadden zich jaren aan land en haard hadden andere katten te het front laten vernederen door Fran- geselen en waren niet aanwezig in de stalige officieren en laten afslachten in Vlaamse strijd. een oorlog tussen imperialistische sta- De Vlaamse beweging recruteerde haar ten waarvan de nationale Belgische ridders en scharen uit de rechtskatho- staat er één was. Omdat veel Vlamin- lieke sociaal-economische middengroe- gen die Belgische staat niet als de hun- pen: de zonen van notarissen, dokters, ne beschouwden maar als een 'volks- advocaten, grote boeren, onderwijzers vreemde' staat werd in het interbellum en betere middenstanders bevolkten de het radicalisme van de Vlaamsnationale universiteiten waardoor de botsing tus- beweging gevoed door anti-Belgische sen een aankomende Nederlandstalige revanchistische sentimenten. elite en de heersende Franssprekende Een deel van de Vlaamse Beweging bovenlaag zich kon voltrekken. ging voor de eerste maal in de collabo- In die ontvoogdingsstrijd moest de ratie met de Duitse bezetter om op die Vlaamse Beweging op zoek naar een ei- manier een aantal vooroorlogse eisen gen identiteit: op de golfslag van een zoals de vernederlandsing van de uni- idealistisch romantisme ontwikkelden versiteiten te bekomen. Deze activisten zich de mythes van het het Vlaamse riepen in 1917 de Vlaamse zelfstandig- volk. De franskiljonse burgerij werd heid uit. Toen in 1918 de Duitse bezet- overladen met de zonden van de heer- ter capituleerde, scheurde de Vlaamse sende katholieke moraal: hebzucht, Beweging in twee kampen: aan de ene

De AS 1041105 kant een cultuur-nationalistische die de vanaf de jaren twintig steeds meer tot eentaligheid van Vlaanderen wilde rea- anti-belgicistisch, Vlaamsnationaal en liseren als kader voor de ontvoogding extreem-rechts. Nu het socialiserende van de Vlaamse cultuur en aan de an- en politiek emanciperende zelfbestuur dere kant een politiek-nationalistische in de mist verdween, nam men zijn toe- die politieke autonomie voor Vlaande- vlucht tot het vestigen van een soort ren nastreefde via de vernietiging van Vlaamsnationale volkse gemeenschaps- de Belgische staat. Vlaams Blok wortelt orde waarbij het volk boven de staat vooral in de politiek-nationalistische stond en de gemeenschap boven het in- traditie van de Vlaamse Beweging. dividu. Wanneer de politiek-nationalistische Die beweging werd gecontroleerd door traditie verbonden wordt met de het episcopaat, georganiseerd in de Vlaamsnationale en sociaal-conservatie- 'Katholieke Actie'. De studentengenera- ve reactie ligt de weg breed open voor ties die de basis van de Katholieke Actie de anti-democratische staat, gebouwd vormden vinden we later terug bij de op de volkssoevereiniteit. Dat is de weg 'Nieuwe Orde' bewegingen zoals het die vandaag door de leiding van het Verdinaso en het VNV. De Katholieke Vlaams Blok bewandeld wordt. Actie bestreed het nationaal-socialisme Daar het Belgische francofone esta- niet uit democratische motieven maar blishment doof bleef voor de verzuch- vanuit godsdienstige overtuigingen: het tingen van de Vlaamse beweging en verslaan van de bolsjewistische satan. zelfs geen begin maakte van enige De Katholieke Actie leverde dus de ka- vorm van Vlaamse gelijkberechtiging ders voor het Verdinaso (het Verbond na de verschrikkingen en ontgoochelin- van Dietse Nationaal Solidaristen) en gen van de Eerste Wereldoorlog, schoof het VNV (het Vlaams Nationaal Ver- het Vlaamsnationalisme, uitgedragen bond). De twee bewegingen spiegelden door katholieke jeugdbewegingen en zich allebei aan de buitenlandse nation- opgefokt door integristische pastoors, aal-socialistische en fascistische 'Nieu- steeds verder weg van een sociale we Orde' bewegingen waardoor de ver- emancipatiestrijd naar een sociaal-con- dergaande fascisering slechts een kwes- servatieve, uitgesproken anti-liberale, tie van tijd was. De bewegingen pro- anti-socialistische en anti-communisti- beerden ook de als landverraders in sche rechtskatholieke ontvoogdings- discrediet geraakte activisten van de strijd. Eerste Wereldoorlog te rehabiliteren. De sociaal-emancipatorische eisen van De activisten werden verheerlijkt om- de Vlaamse Beweging zoals federalisme dat ze door de volksvreemde Belgische en zelfbestuur werden daardoor ver- staat werden vervolgd. drongen door een steeds radicaler anti- De rest is geschiedenis: het Verdinaso belgicisme. Dit anti-belgicisme zal later werd politiek totaal overvleugeld door ook één van de politieke thema's en het veel beter gestructureerde VNV dat motors worden voor de opmars van het zonder veel talmen in de collaboratie Vlaams Blok op het eind van de jaren stapte met de Duitse, fascistische bezet- zeventig. ter. Deze volksnationalisten wilden via De Vlaamse strijd, vooral gedragen de nazi-collaboratie de vernietiging van door katholieke studenten, ontpopt zich de Belgische staat versnellen. Door hun

De AS 1041105 politiek ideologisch aanleunen bij de tionalisme in discrediet geraakt door de 'Nieuwe Orde' bewegingen ontwikkel- collaboratie, het landverraad, het fascis- den zij een etnocentrische en racistische me, Auschwitz waardoor het extreem- ideologie en kozen ze voor de politiek- rechtse Vlaamsnationalisme zich vooral fascistische oplossing: zij zagen de Bel- in de onderbuik van de samenleving gische parlementaire democratie als de blijft bewegen, in allerlei obscure grou- vijand, waardoor zij ook de parlemen- puscules en tijdschriften. Het cultuur- taire democratie afwezen als een vorm flamingantisme floreert vooral in de van 'demoliberalisme'. CVP verder waardoor de voedingsbo- Opnieuw eindigde de collaboratie in de dem van een later politiek Vlaamsnatio- totale nederlaag want het fascisme nalisme levend bleef. werd internationaal verslagen. De na- Door de arrogantie van de Belgische dagen van de Tweede Wereldoorlog bourgeoisie, misbruiken van de taal- eindigden in een klimaat van rancune, wetgeving in de overheidsadministratie wraak, afrekening, een politiek gecon- en de Vlaamse nederlaag ten voordele troleerde lynchpartij die de geschiede- van de Walen in de Koningskwestie nis zou ingaan als de 'Repressie'. ontstond een nieuwe politieke generatie Deze Repressie, het hardhandig afreke- aan de Vlaamse universiteiten waar een nen met de landverraders werd een po- uitgesproken radicale Vlaamsnationale litiek wapen in de handen van de Belgi- gezindheid binnensijpelde. De katho- cisten die hun kans roken om het lieke jeugdbewegingen werden een anti-belgicisme te vernietigen. Dit afre- vruchtbare kweekschool voor nieuwe keningsfeest werd echter vooral gevierd generaties flaminganten. op de lijken en gevangenisstraffen van Het weekblad 't Pallieterlce speelde van- de kleine collaborateurs. Veel van de af 1945 een grote rol in de reconstructie politieke en economische kaders van de van het rechtspolitieke Vlaamsnationale collaboratie kwamen enkele jaren later bewustzijn na de 'repressie'. Het maga- terecht in de pas opgerichte CVP zine werd een forum voor gelijkgezin- (Christelijke Volkspartij) die op die ma- den zoals oud-collaborateurs, slacht- nier haar machtsbasis in Vlaanderen offers van de repressie en kinderen van wilde verruimen. 'zwarte' ouders (foute ouders). Het Het is belangrijk om te weten dat de weekblad voerde een anti-Belgische Belgische staat tot op vandaag onder Vlaamsnationale propaganda, vergoei- druk van een belgidstisch vorstenhuis lijkte de collaboratie en klaagde de 'on- en belgicistische bourgeoisie geen am- rechtvaardige repressie' aan. nestie verleend heeft aan de 'slachtof- Tot op de dag van vandaag is 't Pallie- fers' van de 'Repressie'. Het is dan ook terke het journalistieke forum waarop niet toevallig dat de politieke kaders de rechtse ideologische fundering ge- van het Vlaams Blok opgevuld zijn met bouwd is. Figuren zoals Karel Dillen, de kinderen en kleinkinderen van de oprichter en voorzitter voor het leven 'zwarten' (collaborateurs). van het Vlaams Blok was een regelma- Reeds in 1949 wordt in Vlaanderen de tig gastschrijver in het blad. Hij kon Vlaamse Concentratie opgericht, een daar zijn rabiaat anti-communisme, zijn Vlaamsnationale partij. Bij het grootste groot-dietse gedachten, extreem-rechtse deel van de bevolking is het Vlaamsna- ideeëngoed en Vlaams-solidarisme re-

De AS104/105 7 gelmatig in bepleiten en belijden. derlandse samenleving doortrokken In 1950 werd de beruchte VMO (Vlaam- werd, heeft in dat deel van Vlaanderen se Militanten Orde) opgericht, een nooit echt wortel geschoten. Vlaamsnationale militie en plakploeg, De neergang van de sociaal-econo- zeg maar knokploeg waarvoor het mische hoogconjunctuur zorgde voor rechts-extremisme en het anti-commu- nieuwe olie op de golven: de eerste nisme belangrijker was dan de Vlaams- werkloosheidsgolven sloegen over het gezindheid. De politieke socialisatie en land en de gefrustreerde werklozen be- radicalisering van de Vlaamse studen- vonden zich oog in oog met de migran- ten leverde eind jaren vijftig begin jaren ten uit Marokko en Turkije (in de jaren zestig de kaders voor zowel de katho- vijftig binnengehaald door de economi- lieke CVP als de Vlaamsnationale sche elite) in dezelfde wijken die niet Volksunie, een centrum-rechtse politie- uitblonken in architectonische vernieu- ke partij. wing en sociaal-culturele integratie. De Als op het einde van de jaren zestig de VMO, 't Pallieterke, extreem-rechtse culturele revolutie toeslaat aan de uni- clubs zoals Were-Di, Dietsland-Europa, versiteiten, wordt ook de Volksunie be- Voorpost en de pro-apartheidslobby roerd door de sociale en democratische Protea begonnen de eerste xenofobe ge- emancipatiebewegingen. De Volksunie voelens te articuleren en te propageren schuift op naar centrum-links. Dit tot binnen een extreem-rechts Vlaamsna- groot ongenoegen van een deel van de tionaal kader. Ideologische dubs zoals rechts-katholieke Vlaamsnationale ba- Were-Di, Voorpost en Dietsland-Euro- sis. De Vlaamse studentenbeweging ra- pa leverden een groot deel van de eer- dicaliseerde zoals overal in Europa tot ste politieke kaders van het huidige een culturele emancipatiebeweging met Vlaams Blok: Karel Dillen, Francis Van een linkse en anti-autoritaire maat- Den Eynde, Roeland Raes. schappijkritiek. Voor het eerst in de Het Vlaamsnationalisme bleef zich war- twintigste eeuw kwam er een scheuring men aan het communautaire gekrakeel tussen de Vlaamse studentenbeweging omdat de heersende elites een reeks en de Vlaamse Beweging. van stuntelige staatshervormingen doorvoerden waardoor Vlaanderen VLAAMS BLOK zich steeds 'gepakt' voelt ten voordele De voedingsbodem voor een nieuw- van Wallonië. Als de enige Vlaamsna- rechts reveil werd echter verruimd in tionale partij niet alleen een centrum- de jaren zeventig: de culturele revolutie linkse koers begint te varen maar ook van links gekoppeld aan een herstruc- nog verwikkeld raakt in de typische turering van het kapitalisme vernietig- Belgische 'compromissenpolitiek' is de vele traditionele normen en waar- voor veel radicale rechtse Vlaamsnatio- den. De nieuwe permissiviteit en los- nalisten de maat vol. sere zeden vormden een bedreiging In 1978 scheuren de hardste kernen van voor de traditionele rurale Vlaamse het extreem-rechtse Vlaamsnationale dorpsgemeenschappen waar de pastoor ideeëngoed onder leiding van Dillen nog met het wijwatervat regeerde. De zich af van de Volksunie en richten met algemene tolerantie als culturele neer- de kopstukken van de ideologische slag van de jaren zestig waarvan de Ne- clubs Dietsland-Europa, Protea, Were-

8 De AS 104/105 Di en Voorpost en de overgebleven In diezelfde jaren tuimelt België van het knokkers van de intussen als paramili- ene fraudeschandaal naar het andere taire organisatie verboden en ontbon- corruptieschandaal. Belgische politici den VMO de extreem-rechtse partij die steevast genoemd worden in allerlei Vlaams Blok op. Hierbij moet wel ge- onfrisse zaken zoals Paul Vanden Boey- zegd worden dat vóór de VMO ver- nants zijn onaantastbaar, treden nooit dwijnt die para-militaire organisatie af. Tussen 1980 en 1982 wordt België door middel van provocatieve betogin- overspoeld door een eerste 'strategie gen door migjantenwijken en geweld- van de angst': de zogenaamde marxisti- dadige acties en aanslagen tegen linkse sche terroristische stadsguerrillaorgani- boekhandels een eerste 'strategie van satie CCC (Cellules Combattants Com- de haat' heeft gevoerd. Bij de verkiezin- munistes) pleegt een reeks bomaan- gen van 1978 waaraan het Vlaams Blok slagen waarbij ook enkele toevallige do- deelneemt, wordt Karel Dillen als enige den vallen zoals brandweermannen. De naar het parlement gezonden. organisatie wordt opgerold, de roep om Het blijft de eerste jaren stil rond het law en order wordt groter, er komen Vlaams Blok, de linkerzijde ligt op ape- meer credieten voor de versterking van gapen, de anti-fascistische fronten, ooit de rijkswacht. Tussen 1982 en 1987 voorhoedeposten tegenover de VMO wordt België geteisterd door een crimi- draaien op een laag pitje, de midden- nele terreurgolf die 23 mensen het leven klassen werpen zich op het zelfvoldane kost. De zogenaamde Bende van Nijvel neoliberale yuppiefestijn van 'ieder zaait dood en vernieling tijdens over- voor zich en God voor allen'. Vanaf vallen op winkelende klanten in super- 1982 organiseren de centrum-rechtse re- markten. In Vlaanderen regeert de geringen van Wilfried Martens de ene angst omdat alle moordaanslagen totaal inleveringsronde na de andere, waar- lukraak en zinloos lijken zodat iedereen door de sociaal-democratie en de vak- op straat zomaar slachtoffer kan worden. beweging in het defensief worden ge- De Bende van Nijvel wordt 'zogezegd' drongen en steeds meer zwakke groe- nooit gevonden, aanwijzingen en be- pen in de samenleving uit de welvaarts- wijsstulcken belanden in de bekende boot worden gestoten. In de wijken in doofpot. Meer en meer wordt het voor de negentiende eeuwse gordels rond de iedereen duidelijk dat bepaalde in- grote steden groeit het materiële onge- vloedrijke kringen boter op de kop heb- noegen samen met de toenemende ver- ben en elkaar de handen boven het paupering en verloedering. Omdat de hoofd houden: in de nevel ontwaart onopgeleide lagen van de arbeiders- men een eigenaardige verstrengeling klasse die het eerst in de werkloosheid van politiek,gerecht en rijkswacht. Deze terechtkomen en van wie de centrum- gruwelijke strategie van de angst werpt rechtse regeringen de grootste inspan- vruchten af: los van het feit dat de rijks- ningen vragen, samenleven met een wacht meer credieten krijgt om zich als niet-geïntegreerde migantenpopulatie, repressie-apparaat technologisch te ver- vormen deze wijken de gistende voe- sterken, wordt de schreeuw om law en dingsbodem voor de eerst langzame order nu zeer luid. Het gevoel van on- maar gestage opmars van het Vlaams veiligheid, alsof we in een permanente Blok. staat van oorlog leven, doordringt de

De AS 1041105 Vlaamse samenleving. In deze jaren enkel parlementair-democratisch regi- wordt de fundamentele basis gelegd me kan zich op lange termijn een half voor het groeiende wantrouwen in de miljoen werklozen veroorloven zonder politiek en gerecht dat later, gekoppeld in een politiek-ideologische crisis te ver- aan de zich verdiepende sociaal-econo- zeilen. Nu is voor het Vlaams Blok het mische crisis, het fundament zal leggen grote moment aangebroken: hun anti- voor de anti-politieke crisis van het be- belgicistisch Vlaamsnationalisme wordt gin van de jaren negentig. vervoegd door anti-Waalse sentimen- Alles blijft doorgaan: grote fraudeurs ten. Volgens het Blok zuigt Wallonië te- worden vrijgesproken wegens verjaring veel centen op van Vlaanderen in de so- der feiten of wegens procedurefouten; ciale zekerheid, Walen zijn luiaards, verhalen over roze balletten teisteren de zijn vlugger ziek, de rode, linkse, socia- pulpbladen waarin politid en gerechte- listische Walen plunderen dus onze zie- lijke autoriteiten worden vernoemd kenkassen, de rode baronnen zijn pot- maar nooit vervolgd; de Waalse socia- verteerders. Bij een deel van de Vlaam- list André Cools wordt in Luik op se bevolking dat aan de grond zit en be- klaarlichte dag vermoord in reinste ma- hept is met Vlaamsnationale rancune fiastijl; datzelfde Luik en de Waalse so- slaat dat verhaaltje aan. cialisten worden intussen getroffen Tweede strategie: niet alleen de Walen door corruptieschandalen en smeer- maar ook de migranten, kleurlingen, geldpraktijken; het dossier over de in- vluchtelingen gaan op de loop met onze ternationale vrouwenhandel wordt be- centen van de sociale zekerheid. Ze ont- gin jaren negentig blootgelegd waarbij wikkelen een strategie van de rassen- een netwerk wordt ontrafeld van belan- haat, eerst met als slogan "500.000 werk- gengroepen zoals politici, gerechtelijke lozen. Waarom nog gastarbeiders?". De autoriteiten, politiediensten en crimine- verwijzingen naar Hitler-Duitsland, in- le milieus die elkaar de hand boven het tussen als breukpunt in de westerse de- hoofd houden. mocratische geschiedenis uit het be- Voor Jan Modaal is het begin jaren ne- wustzijn van velen verdwenen, zijn hier gentig welletjes geweest en duidelijk: niettemin aanwezig. Vervang het het politieke systeem is door en door woord gastarbeider door het woord corrupt. Een deel van de bevolking, ge- jood en we zijn terug in 1933. wikkeld in een dagelijkse sociaal-econo- Derde strategie: het ontwikkelen van de mische overlevingsstrijd, zegt zijn ver- totale anti-politiek die culmineert in het trouwen in zijn volksvertegenwoordi- opzeggen van het vertrouwen in de gers op. Tijdens verkiezingen stijgen parlementaire democratie. De politieke vooral de blancostemmers. Ideologisch traditionele partijen, sodaaldemocra- onderwerpt een deel van de bevolking ten, christendemocraten, liberalen wor- zich aan een totale depolitisering en den beschimpt en gehoond als een werpt zich in de armen van pulp en "bende zakkenvullers", de groenen wor- soap op de commerciële televisie. den weggebru1d als vermomde of ver- kapte communisten en de centrumlink- MIGRANTEN se Volksunie wordt uitgespuwd als volks- Bij het begin van de jaren negentig telt verraden, verraders van Vlaanderen. België een half miljoen werklozen: geen Vlaams Blok voorzitter voor het leven

10 De AS 1041105 Karel Dillen laat de jonge frisogende Hier ontdekken we een verschil met de 'ideale schoonzoon van conservatief Nederlandse situatie: Nederland heeft Vlaanderen' Filip Dewinter de hoogste lang een speerpuntfunctie gehad in ver- regionen van de partij bestormen. De- band met de integratie van migranten. winter neemt vooral een kijkje over de Dat beleid is in België totaal afwezig ge- grenzen en eerst en vooral bekoord weest: tientallen jaren hebben de politi- door het 'Nieuw Rechts' ideeëngoed ci de problemen in de verpauperde van Alain De Benoist, gebaseerd op een volkswijken laten verkommeren. Door mélange van cultureel racisme en so- de sociaal-economische crisis zijn twee ciaal darwinisme, later geobsedeerd bevolkingsgroepen aan de onderkant door de verkiezingssuccessen van het van de kapitalistische selectiemachine, Front National van Le Pen, herschikt hij de autochtone onderklasse en de alloch- de Vlaams Blok-strategie. De oude tone slecht opgeleide onderklasse, ge- Vlaamsnationale rechtskatholieke the- dwongen in vanuit eenzelfde positie en ma's worden eventjes op ijswater gezet: in dezelfde wijken te concurreren met abortus, aids, drugs, euthanasie, gezin, elkaar om schaarse goederen zoals wo- Dietsland, solidarisme, volksnationalis- ningen en banen. Het verschil tussen me. Vanaf 1985 trekt het Blok zuiver de Vlaanderen en Nederland is dat Vlaan- racistische kaart: de lokkende sirenen- deren gekenmerkt wordt door een non- zang van de extreem-rechtse rattenvan- beleid tegenover migranten: bijna geen gers verleidt eerst en vooral de sociaal kansen om de Nederlandse taal aan te uitgestotenen, verbitterden, rancuneu- leren, de meeste migrantenkinderen al- zen in de volkswijken die gedwongen lemaal geconcentreerd op 'zwarte' samenleven in slechte omstandigheden. scholen (zogenaamde concentratiescho- Waarom dat succes in de volkswijken? len), geen stemrecht, geen positieve dis- Bij deze gedepolitiseerde bevolkings- criminatie. groepen slaat zowel het verhaal over Het Belgische non-beleid creëerde de si- Wallonië, zowel het anti-politieke zak- tuatie dat de migrant in Vlaanderen al- kenvullersverhaal als het xenofobe ras- leen in het straatbeeld aanwezig was, senverhaal het eerst aan. Deze sociale maar totaal niet politiek, cultureel, eco- groepen hebben niks meer te verliezen, nomisch en sociaal geïntegreerd was. ze hebben het vertrouwen in de over- Daardoor kroop de migantenpopulatie heid en de parlementaire democratie nog meer terug in de eigen getto's, het- volledig verloren. geen voor de eerste generatie een dui- De strategie van de angst in de jaren delijke overlevingsstrategie was, maar tachtig heeft vooral hier haar zure de tweede generatie loopt gefrustreerd vruchten afgeworpen: in deze klasse rond omdat ze politieke en sociale inte- overheerst het gevoel van onveiligheid, gratie en acceptatie wil, de derde gene- in deze klasse gist de schreeuw om law ratie voelt zich meer Belg dan migrant en order, orde op zaken, geen woorden maar wordt dagelijks met de neus op maar daden, discipline en autoriteit, de xenofobe werkelijkheid en racisti- simpele oplossingen voor simpele pro- sche uitsluitingstendenzen van de Bel- blemen ("er zijn 500.000 werklozen, zet gische samenleving gedrukt. Het non- dan 500.000 migranten over de grens en beleid frustreert alle sociale ambities het probleem is opgelost"), het felst. van de tweede generatie en maakt de

De AS 1041105 11 derde generatie waarvan velen werk- heid stijgt, de Vlamingen moeten inle- loos zijn dubbel zo agressief. veren, de migranten krijgen pakken Na de verkiezingsoverwinning van het geld, ze nemen onze werkgelegenheid Blok in 1988 greep de politieke klasse af, maar eigenlijk zijn ze te lui om te eindelijk in met de hete adem van het werken, want ze zijn naar hier gekomen Blok in de zelfvoldane nek: er werd een om onze verzorgingsstaat leeg te vre- Koninklijk Commissariaat voor Migran- ten. Dat is de agressieve manier waarop tenbeleid opgericht en een Koninklijk het Vlaams Blok op dit ogenblik aan Commissaris benoemd: de christende- klantenbinding doet. mocratische politica Paula D'Hondt. In Ook zeer belangrijk om te weten is dat enkele jaren tijd zou Paula D'Hondt ge- er in België geen stemrecht voor mi- schiedenis schrijven in Vlaanderen: het granten bestaat en stemplicht voor de mignantendebat werd de belangrijkste Belgen. Dat betekent: migranten hebben discussie in Vlaanderen, Paula D'Hondt geen enkele mogelijkheid om zich poli- werd de bekendste Vlaming, de heldin tiek in de Belgische samenleving te inte- van progressief Vlaanderen, de schiet- greren; in landen waar geen stemplicht schijf van xenofoob Vlaanderen. bestaat (Nederland, USA) zijn het voor- De meeste problemen liggen verder te al de sociaal laagste klassen die het rotten in de verpauperde stadswijken stemhokje niet meer opzoeken en zich- van Brussel, Luik, Antwerpen en Gent: zelf uitsluiten van de parlementaire de- de sfeer is verziekt na jaren non-beleid, mocratie. In een land zoals België waar er is geen geld genoeg beschikbaar om stemmen verplicht is, kan men het pro- nu een actief migrantenbeleid op poten test slechts op twee manieren uiten: te zetten. Paula D'hondt heeft de pro- door blanco te stemmen of door te blemen in beeld gebracht in het middel- stemmen als protest op een nieuwe te- punt van de Vlaamse samenleving, de gendraadse kleine partij die de groten politieke overheid met de electorale eens rammel zal geven. In anarchisti- druk van het Blok in de rug reageert sche kringen werd vroeger steeds ge- traag, onbeholpen, maar vooral veel te pleit voor het blancostemmen: vandaag laat. zien we dat deze strategie niet hoeft te Het Vlaams Blok probeert nu in zijn leiden naar een democratie van onder- propaganda de rassenhaat te verbinden op maar ons kan voeren naar een auto- met alle stedelijke problemen: onze ritaire rechtsradicale populistische maat- jeugd gaat kapot aan drugs, ze leren dat schappij, hetgeen betekent regelrecht van de migranten, de meeste migranten naar de hel. zijn dealers; ons volk gaat ten onder De strategie van de rassenhaat gevoed aan aids, aids komt uit Afrika, migran- door een trits van anti-politieke senti- ten brengen het virus mee; ons volk, menten in een klimaat van sociaal-eco- vooral onze oudjes, durven de straat nomische crisis, gekoppeld aan Vlaams- niet meer op wegens de onveiligheid en nationale, anti-Waalse en anti-belgicis- de stijgende criminaliteit, bijna alle tische thema's, voert het Vlaams Blok overvallen en misdaden worden ge- onder de ideologische ommezwaai van pleegd door kleurlingen, onze gevange- Filip Dewinter van overwinning naar nissen zitten overvol migranten die overwinning de parlementsverkiezin- weggegooid geld kosten; de werkloos- gen van 1987, de gemeenteraadsverkie-

12 De AS 1041105 zingen van 1988 (waarbij het Vlaams publiek); het krijgt zoals elke partij Blok door veel progressieve Vlamingen zendtijd op de televisie en kan dus om nog steeds als een zuiver Antwerps de drie weken racistisch gif spuien op probleem wordt aangezien), de Europe- kosten van de belastingbetaler; het ont- se verkiezingen van 1989, de parle- vangt vanaf november 1991 een jaarlijk- mentsverkiezingen van 24 november se donatie van ongeveer 2,8 miljoen 1991 (waarbij de Antwerpse storm een gulden! (waardoor het op kosten van Vlaamse vloedgolf wordt en leidt tot elke belastingbetaler het nationale par- een nationale dijkbreuk: op die zwarte tijsecretariaat kan professionaliseren en zondag verovert het Blok 36 zetels in de partij structureren in de Vlaamse vijf Vlaamse provincieraden en 18 ze- dorpen). tels in het Belgische parlement). Gevolgen: tot aan 24 november 1991 had het Vlaams Blok vijftig afdelingen, ROSSEM twee jaar later zijn het er 106. Karel Dillen kan eindelijk uit de cata- De kloof tussen overheid en bevolking comben klauteren. Na tien jaren als eni- is nergens zo groot als in Vlaanderen: ge Blokverkozene in het parlement ge- een arrogante elite heeft jarenlang al- zeteld te hebben, wordt hij vanaf 1991 leen voor zichzelf gezorgd. De burocra- omringd door zeventien extreem-recht- tische verzorgingsstaat heeft bovendien se kornuiten. een traditie van een zeer slechte service Het electorale succes versterkt uiteinde- aan de burgers, de kiezers. Het verdwij- lijk de opmars van het Vlaams Blok: de nen van de traditionele sociabiliteit, de traditionele partijen zitten in het defen- ontkerkelijking, de ontzuiling leidt tot sief en moeten nu in het offensief (elke een minder gepolitiseerde en meer zwe- offensieve strategie tegenover het Blok vende kiezer. vanuit de traditionele partijen verhoogt Sinds de verkiezingen van 1991 heeft voor het Blolddespubliek de underdog- het Vlaams Blok niet alleen succes bij de waarde van hun partij); het staat nu onderklasse maar ook bij de katholieke permanent in de media en op televisie Vlaamse middenklasse. Die zelfvoldane in de schijnwerper en wel door radicale middenklasse is bang haar welvaart parlementaire interventies, door een kwijt te raken aan de migranten, vluch- parlementaire verrottingsstrategie (dat telingen, asielzoekers en illegalen en is wat de kiezers willen, de slogan "wij vreest ook sociale onrust. Het Vlaams zeggen wat U denkt" wordt elke dag in Blok ontwikkelt een aangepaste strate- de praktijk gebracht); sommige kranten gie naar de betere wijken waar nog en tijdschriften verliezen hun schroom nooit een vreemdeling een voet heeft tegenover het Blok: de partij maakt nu gezet: het zaait er angst voor de stijgen- deel uit van de parlementaire democra- de welvaartscriminaliteit, voor de geva- tie en dus heeft ze recht op interviews ren van drugs en drugsmafia voor hun en verslagen van acties en persconfe- eigen zonen en dochters, voor de komst renties (op die manier wordt een ex- van steeds meer illegalen en vluchtelin- treem-rechtse partij die haar wortels gen waardoor na verloop van tijd elk heeft in de collaboratiepartijen VNV en klein welvarend dorp verplicht zal wor- Verdinaso van de jaren dertig langzaam den vreemdelingen op te nemen en de maar zeker salonfhig voor een ruimer welvaart te delen.

De AS 1041105 13 Deze strategie heeft in november 1991 net gedrukt. De sociaal-democratie kon haar vruchten afgeworpen: het Vlaams vanaf de jaren tachtig haar historische Blok kreeg veel stemmen in de villawij- rol als partij van de bezitlozen en disci- ken van Brasschaat en in de rustige lan- plinerend instituut van proletarische delijke gemeenten waar geen drugs of strijd niet meer waarmaken. De onder- migranten te bespeuren vallen. klasse haakte af, viel uit het partijpoli- Het Blokverhaal over een Vlaamse au- tieke nest en zocht nieuwe beschermers: tonome staat zonder migranten, drugs, op dat ogenblik boden zich twee popu- misdaad, werkloosheid en aids vindt listische rattenvangers aan op de electo- vandaag ook een vruchtbare bodem bij rale markt - het Vlaams Blok en Ros- de lagere middenklasse die door de sem. economische crisis sociaal geblokkeerd Veel mensen hebben willen protesteren is en die door het verdwijnen van socia- op 24 november 1991, hebben hun tan- le structuren zich niet meer thuisvoelt den laten zien, hebben hun gefnuikte in de traditionele katholieke en liberale verlangens en dromen willen uiten netwerken. door op nieuwe partijen, nieuwe Een belangrijke uitkomst bij het onder- woordvoerders, nieuwe leiders, nieuwe zoek naar kiesgedrag is de vaststelling gezichten te stemmen. Veel mensen dat in de proletarische stedelijke wijken hebben zoals de socialistische minister een groot deel van het vroegere socialis- Louis Tobbadc zei met "hun voeten ge- tische kiespubliek overloopt naar het stemd": ze hebben de politieke klasse Vlaams Blok. Dit heeft alles te maken een pak rammel willen geven om te la- met de crisis van de sociaal-democratie. ten voelen dat het zo niet langer verder Vroeger kon de arbeidersklasse weg- kan. Het Vlaams Blok haalde in 1991 schuilen in de warme oksel van het 479.917 stemmen en Rossem, zomaar biefstuksocialisme dat het sociaal vang- uit het niets ontstaan (drie weken voor net installeerde van de verzorgings- de verkiezingen opgericht), overtuigde staat. De sociaal-democratie verbond 200.000 Vlamingen om een stem uit te haar lot aan de groei van het kapitalis- brengen op een partij zonder program- me en beschouwde de vrije markt als ma, met als enige slogan: "geen gezeik, een melkkoe, zodat de sociaal-democra- stem libertijn!". tie eeuwig kon heersen en verdelen. Rossem heeft nooit racistische of ex- Door de opeenvolgende crisissen en treem-rechtse standpunten verdedigd, herstructureringen en de omslag van integendeel. Rossem bezit een 'alles industriële naar post-industriële econo- moet kunnen' attitude zoals vrije abor- mie werd de melkkoe wispelturig er tus, recht op roes, weg met het gezin, was geen melk meer voor iedereen, ze- leve de pornografie, legaliseer de pros- ker voor de laagste sociale groepen niet titutie, weg met de monarchie, perma- meer! De sociaal-democratie bleef zich nente afzetbaarheid van politici, enz... echter schurken tegen de brutale flan- Rossem bezit een onduidelijk econo- ken van de vrije markt in de overtui- misch linksliberaal maar een zuiver ging dat het tij ooit zou keren: intussen links-cultureel en sociaal-progressief werden de laagste sociale groepen, de profiel terwijl het Vlaams Blok een eco- kansarmen, de werklozen langzaam nomisch rechtsliberaal en sociaal, poli- maar zeker uit het veilige sociale vang- tiek en cultureel een extreem-conserva-

14 De AS 104/105 tief en rechtsradicaal profiel heeft. Bei- dat ze beiden een niet onbelangrijke rol de partijen haken in op een populisti- spelen: Dillen de Vlaamsnationale rots sche trend gemarkeerd door de post- van vertrouwen in de branding, de ou- moderne crisis van het fin-de-milléni- de wijze man; Dewinter, een mélange um. Er is door de crisis van het politie- van vulgaire straatvechter en keurige ke regime een populistische dynamiek ideale schoonzoon voor elke katholieke onder het volk ontstaan die de traditio- middenklassemoeder, het radicale ge- nele politici niet meer beheersen. zicht van de vernieuwing, de nieuwe Zowel Rossem als Vlaams Blok voelt Vlaamse elite van ridders en scharen heel goed een bepaalde polsslag aan die de oude politieke klasse een trap onder het volk: het Vlaams Blok wak- onder de kont verkoopt en zijn beloftes kert de aanwezige xenofobie, de gevoe- zal omzetten in daden. lens van onveiligheid en het wanhoops- Het is niet toevallig dat veel vrouwen racisme aan met als doel de democratie hun stem hebben uitgebracht op het te vernietigen; Rossem wakkert het Vlaams Blok: de verscheurdheid van wantrouwen tegenover de politieke het hedendaagse gezin dat steeds min- klasse, de gedepolitiseerde anti-politiek der het veilige nest kan bieden tegen- en het verlangen naar vernieuwing aan over een vijandige samenleving drijft om de politieke democratie te herstel- veel vrouwen in de armen van rechts- len. conservatieve leiders die de autoriteit Ze teren allebei op een 'verrottingsstra- en de discipline moeten herstellen die tegie': hoe meer rotzooi de staat produ- hun kinderen reeds lang achter zich ceert, hoe sterker zij groeien. Ze gebrui- hebben gelaten. ken allebei het bij een deel van de Rossem is gemaakt door de media. bevolking sterk aanwezige verlangen Voor de media was het een welkome af- naar sterke leiders, geen woorden maar wisseling in het meestal saaie electorale daden en simpele oplossingen voor Belgische landschap. Het Vlaams Blok complexe problemen. Vooral jonge heeft de media niet nodig gehad: het mensen, a-politieke yuppies, anti-poli- werd jarenlang doodgezwegen, maar tieke nihilisten en onverschillige vrije vanuit die underdogpositie heeft het de jongens en meisjes hebben op Rossem radicale aanval op de parlementaire de- gestemd. De imposante leidersfiguur mocratie ingezet. van Jean-Pierre van Rossem is door- De crisis van de sociaal-democratie is slaggevend voor het electoraal succes: fundamenteel voor zowel het electorale het imago van de man die alles durft, succes van Rossem als het Vlaams Blok. alles kan, water verandert in wijn is een (Hoe verklaar je het redelijke succes van imago van 'winner'. Winnen ten koste het Vlaams Blok in het zwaarkatholieke van alles en iedereen is toch het adagi- West-Vlaanderen waar ze nog nooit een um van dit neoliberale tijdperk? kleurling of vluchteling hebben ont- Zonder het agressieve radsme had het moet? Het Vlaams Blok haalde er tij- Vlaams Blok nooit zulk een sterke op- dens de laatste verkiezingen toch acht mars kunnen maken, het bezit vanaf nu procent van de stemmen!) Rossem ge- ook het imago van 'winner'. De figuren niet vooral van de anti-politieke opris- van Karel Dillen en Filip Dewinter lij- pingen, ontstaan door decennialange ken inwisselbaar, alhoewel ik vermoed arrogantie van de macht, de onmacht

De AS 1041105 15 van de politieke klasse. Het Vlaams van Rossem als het rechtsradicale po- Blok gedijt vooral door de maatschap- pulisme van het Vlaams Blok dragen in pelijke marginalisatie van twintig pro- zich de kiemen voor een fasdstoïde cent van de bevolking, door de groei staatsvorm waarin een nieuwe elite in van de duale samenleving, door de naam van een vermeende volkswil de angst en onzekerheid gewekt door het scepter gaat zwaaien omdat intussen verval van traditionele normen en het volk zijn macht reeds lang heeft af- waarden en door het verval van de ver- gestaan aan de spektakeldemoczatie, trouwde sociale structuur in de verloe- die niet anders kan zijn dan een natio- derde wijken, in de ontwrichte dorpen. naal-populistisch fascisme, gedragen door de inertie van de massa's, in naam TOEKOMST van de zwijgende meerderheden (Bau- Is er een toekomst voor het populisme, drillard). De gruwelijkste nachtmerrie zowel dat van links als dat van rechts? die de Vlaamse samenleving ooit kan Jawel, want de crisis van de sociaal-de- overkomen, zou een politieke bunde- mocratie en de verzorgingsstaat zorgt ling zijn van het rechts- en het linkspopu- voor de desintegratie van de schakels lisme tussen het volk, de burger en de politie- Rossem heeft overigens alle kansen tot ke klasse. Buurthuizen en andere collec- bundeling van linkslibertijnse krachten tiviteiten verdwijnen of verliezen hun in de Vlaamse samenleving laten liggen politiserend of solidair karakter. Tege- omdat de exuberante levensstijl en au- lijkertijd gaat de communicatie tussen toritaire persoonlijkheid van Van Ros- elite en volk via vakbonden, partijen en sem de uitbouw van een gestructureer- mutualiteiten langzaam maar zeker de maar democratische partij in de weg verloren. Door deze sociale, politieke en staat. Het is heel goed mogelijk dat de culturele desintegratie komen de bur- media Van Rossem dumpen. Het is heel gers als machteloze enkelingen te staan goed mogelijk dat geen hond meer in tegenover de allesoverheersende Macht, Vlaanderen brood ziet in Jean-Pierre die zich aanbiedt aan de electorale con- Van Rossem en Rossem van de politie- sument via de krant en via de buis. ke kaart geveegd wordt. Het is heel Tussen de Macht en het Volk rest alleen goed mogelijk dat de eigenzinnige de dictatuur van de markt en het spek- volksmenner de politieke pijp aan takel. In die ijzige leegte verdwijnt de Maarten geeft en zich terugtrekt op het historische democratie als sneeuw voor platteland om zijn memoires te schrij- de zon en ontstaat een apolitiek gat: in ven. Het is heel goed mogelijk dat als dat gat ontstaat het populisme. Juist dit Jean-Pierre Van Rossem zijn politieke apolitieke systeem dreigt in de praktijk verantwoordelijkheid niet opneemt, hij uitsluitend op persoonlijke relaties te zijn ontgoochelde kiezers niet verdrijft zijn gebaseerd in de vorm van wijze naar het onverschillige blancobiljet mannen of geboren leiders of een elite maar in de grijparmen van Vlaams met 'een opdracht'. Dit is het einde van Blok, want begrippen als rechts of links de democratie zoals we die kennen, al- hebben voor de gedepolitiseerde Ros- les valt of staat met de macht van het semkiezer weinig of geen belang meer. spektakel. Maar als Jean-Pierre Van Rossem beslist Zowel het linkslibertijnse populisme in oktober 1994 op te komen voor de

16 De AS 1041105 gemeenteraadsverkiezingen in Antwer- en de Nederlandse samenleving zal pen, heeft hij misschien de enige sleutel zich uiteindelijk evenmin aan de alge- in handen om de electorale wals van het hele crisis van de Westeuropese sociaal- Vlaams Blok in Antwerpen te stoppen. democratische verzorgingsstaten kun- Misschien ook niet, niemand weet het. nen onttrekken. Ook in Nederland be- Wat de verdere opmars van het Vlaams gint het maatschappelijke draagvlak Blok betreft is de toekomst niet in neve- waarop een democratische manier de len gehuld: het Blok is een stevig ge- migratie - en integratieproblemen kun- structureerde politieke machine die via nen worden opgelost te versmallen. Ex- meer dan honderd partijafdelingen in treem-rechts is in Nederland een slecht oktober 1994 zal opkomen in heel gestructureerde en versplinterde bewe- Vlaanderen en zal zorgen voor een ging maar anderzijds zie je het 'politiek nieuwe mijlpaal in de rechtspopulisti- realisme' bezit nemen van de traditio- sche opmars: een gemeentelijke dijk- nele politieke partijen. breuk ditmaal. Dat is een zeer gevaarlijke situatie om- Dat betekent dat vanaf eind 1994 het dat op die manier het racisme geen dui- rechts-extremisme en sociaal-conserva- delijk extreem-rechts gezicht meer tisme van het Blok zich verankert op heeft, maar vertolkt wordt door demo- het meest basale niveau van de Vlaam- cratisch gelegaliseerde politici. Op die se samenleving. Het betekent dat het manier dringt het niet alleen de demo- Vlaams Blok vanaf dan de rassenhaat cratische kieren van de Tweede Kamer kan organiseren en cultiveren op dorps- binnen, maar glijdt het langzaam maar niveau, maar het betekent vooral dat zeker de huiskamer in. Er is maar één het Vlaams Blok zich nestelt in alle so- mogelijkheid om de nachtmerrie te ver- ciale en culturele structuren van de mijden: één progressief front vormen Vlaamse samenleving. om de opmars van extreem-rechts te Excuseer mij, beste lezer, ik heb van- stuiten voor het te laat is. Het klinkt daag geen betere boodschap te melden naief, maar er is niets anders.

ABONNEMENTEN 1994 Dezer dagen versturen we de acceptgiro's voor het abonnement 1994. Het jaarabon- nement is ondanks gestegen portokosten nauwelijks verhoogd en bedraagt nu 28 gulden. Vanzelfsprekend is dit een minimumbedrag en verzoeken we met klem daarnaast een donatie aan het Steunfonds van De AS over te maken. Zoals bekend kan dit tijdschrift uitsluitend geëxploiteerd worden dankzij deze extra lezersbijdra- gen! Bovendien vragen we u in eigen kring abonnees te werven en/of een cadeau- abonnement te schenken (met welkomstgeschenk voor gever en nieuwe abonnee). Ook verzenden we op aanvraag proefnummers. In verband met de hogere verzendkosten hebben we ook moeten besluiten om de prijs van oudere nummers licht te verhogen tot ƒ3,50 (met een minimumbestelling van drie nummers voor ƒ10,50). De prijs van de brochures in de Reprint-reeks be- draagt voortaan f

De AS 1041105 17 EEN KONING IN KOLONIALE ZAKEN EN DE GEVOLGEN DAARVAN Aal Brand en Cees Bronsveld

Koning Leopold II van België (1835-1909) was vanaf zijn troonsbestijging in 1863 vastbe- sloten een kolonie te verwerven. Zo probeerde hij in 1869, tevergeefs, de Filipijnen van Spanje te kopen. In de jaren zeventig kreeg hij oog voor Centraal-Afrika waar de koloniale mogendheden op dit continent (Engeland, Frankrijk en Portugal) nog veel grondgebied on- gekoloniseerd hadden gelaten. In die jaren vonden er veel handels- en wetenschappelijke ex- pedities naar het stroomgebied van de Kongorivier plaats waar Leopold II vaak financieel bij betrokken was. Ook de bekende journalist en Afrika-reiziger Stanley exploreerde hier voor de Belgische koning.

In 1876 richtte Leopold een filantro- Leopold zelf. In 1885 volgde de interna- pisch comité voor de Kongo op (de 'As- tionale erkenning van de Kongo Vrij- sociation Internationale Africaine') met staat, in naam een soevereine staat on- als officiële doelstellingen het bestrijden der een 'internationale' vereniging (de van de slavenhandel door Arabieren, AIC), maar feitelijk een kolonie in parti- het tegengaan van kannibalisme en 'het culier bezit van Leopold II. brengen van beschaving'. In 1878 volg- Hij had dit bereikt door tijdens de Con- de een commercieel comité met de mis- ferentie van Berlijn (eind 1884, begin leidende naam 'Comité d'Etudes du 1885 gehouden over de koloniale opde- Haut-Congo'. In dit initiatief werkte ling van Afrika) op diplomatiek handi- Leopold, vanwege de hoge investe- ge wijze de direct betrokken Europese ringskosten, samen met de Rotterdamse koloniale mogendheden tegen elkaar handelshuizen Kerdijk en Pincoffs die uit te spelen. De in de recente geschie- al vanaf 1857 zaken, zij het weinig denis van het kolonialisme unieke vorm winstgevende, deden in de Kongodelta. van een kolonie in particulier bezit van Tussen 1878 en 1883 sloten de agenten een Europees staatshoofd kwam, behal- van genoemd commercieel comité in de ve uit de ondernemende persoon van Kongo meer dan 400 verdragen met lo- dat staatshoofd, voort uit het feit dat er cale hoofden die hun soevereiniteit fei- in de toenmalige Belgische politiek, ge- telic overdroegen in ruil voor 'snuiste- domineerd door katholieken en libera- rijen' als schelpen, kralen, jenever en len, geen meerderheid te vinden was uniformen. voor een koloniaal avontuur. In 1882 maakte de koning de wending Vanaf 1885 kon Leopold beschikken naar een politieke conceptie voor de over een ontoegankelijk gebied van Kongo waarvoor hij weer een nieuwe twee maal de omvang van West-Euro- organisatie in het leven riep, de 'Asso- pa, in het stroomgebied van de rivier de ciation Internationale du Congo'. Het Kongo en haar vele zijrivieren, met een internationale karakter was een pure sterk verspreide bevolking die leefde fictie en de AIC was niets anders dan van landbouw voor de eigen behoefte.

18 De AS 1041105 Produkten met waarde voor de wereld- drukwekkende roman Heart of darkness markt waren ivoor en kopal (vernis- over. hars) en wilde rubber die op kleine Casement kwam ook in contact met de schaal door de Europese, met name Bel- Liverpoolse journalist en publicist Mo- gische, agenten vanuit de door het hele rel die drie boeken (waaronder Red gebied verspreid liggende posten wer- Rubber, the story of the rubber sla ve trade den geëxploiteerd. Deze agenten waren flourishing on the Congo, 1906) en vele ar- direct in dienst van de Vrijstaat of van tikelen over de onmenselijke arbeids- concessionarissen, commerciële bedrij- verhoudingen in de Kongo publiceerde. ven waarin de staat de helft van de aan- Door al deze publidteit werd Leopold delen bezat, die een domein exploiteer- gedwongen een internationale onder- den. Maar tot in de jaren negentig zoekscommissie, vooral bestaande uit bracht de Vrijstaat Leopold (en de be- juristen, in het leven te roepen en deze drijven) alleen zware verliezen. Hij in de Vrijstaat onderzoek te laten ver- moest zelf een flink deel van zijn ver- richten. Zij hoorden talloze getuigen en mogen aanspreken, er werd in België waren verbijsterd over wat er werd ver- een staatsloterij ten behoeve van de teld. Maar het rapport liet lang op zich Kongo Vrijstaat gehouden en hij sloot wachten en bij verschijnen in 1905 bleek een nooit terugbetaalde lening bij de het een slappe weergave te zijn van wat Belgische staat af. ze allemaal hadden gehoord: de getui- Het zag er heel somber uit voor de Kon- genverklaringen waren summier weer- go Vrijstaat totdat de rubberprijzen als gegeven en van vele gruwelen ontdaan. gevolg van de stijgende vraag op de wereldmarkt sterk aantrokken en de Het rapport heeft in de Vrijstaat soms winning zeer winstgevend werd. tot rechtszaken tegen Europese kolonia- Toen begon de beruchte periode van de len geleid, maar veel vaker bleek dat terreur tegen de inheemse bevolking getuigen zich niet durfden melden uit teneinde hen tot arbeid als rubbertap- angst voor (niet-denkbeeldige) repre- per aan te zetten. Via in de kolonie aan- sailles van de aangeklaagden. Als het al wezige missionarissen en zendelingen tot veroordelingen kwam, waren de begonnen de berichten hierover ook in straffen voor de Europeanen mild, de Westeuropese pers door te sijpelen, maar voor hun Kongolese assistenten wat met name in Engeland tot grote pu- draconisch. De blanken kregen gemak- blieke verontwaardiging aanleiding gaf. kelijk gratie. Als de bewijslast en de De Britse regering gaf haar consul Case- aard van de misdrijven zodanig waren ment in de Vrijstaat opdracht een on- dat bestraffing niet achterwege kon blij- derzoek in te stellen. Na een uitgebrei- ven, wisten ze vaak met behulp van de reis door het gebied bood hij eind contacten in het koloniaal systeem (po- 1903 een rapport met zijn bevindingen litie, justitie, douane en scheepvaart- aan de regering aan. Eerder had hij uit- maatschappijen) op de boot naar Ant- gebreid over de toestand in de kolonie werpen te ontvluchten, waar hen geen gecommuniceerd met de schrijver Jo- strobreed in de weg werd gelegd. seph Conrad. Die publiceerde er in Het rapport van de onderzoekscommis- 1902, op basis van eigen ervaringen als sie bevatte toch voldoende belastend schipper op de Kongorivier, zijn in- materiaal om Leopold in verlegenheid

De AS 1041105 19 te brengen en zijn al aangetaste interna- De exorbitante winsten uit de rubber- tionale prestige verder te ondermijnen. winning werden niet in de infrastruc- Ook in eigen land begonnen de socialis- tuur geïnvesteerd, niet in wegen laat ten in hun kranten en in het parlement staan in de gezondheidszorg of het on- een offensief tegen Leopold's koloniale derwijs van de inheemse bevolking, praktijken. Dit alles leidde er toe dat maar verdwenen naar België waar er Leopold werd gedwongen zijn kolonie vooral openbare werken mee werden op te geven. Politieke partijen in België, gefinancierd. met name de sociaaldemoaaten, ston- De rubbertappers kregen, op basis van den bepaald niet te dringen de Kongo ruwe schattingen van het aantal vol- door België te laten annexeren. Daarom wassen mannen en beschikbare lianen duurde het nog tot 1908 voor het enor- in een gebied, rubberquota opgelegd me gebied in Centraal-Afrika als Bel- die ze, meestal binnen twee weken, gisch Kongo verder ging. moesten leveren. In sommige gebieden waren deze quota gemakkelijk voor de TERREUR bevolking te realiseren, maar in andere De winning van de wilde rubber - niet kon er volstrekt niet aan worden vol- gewonnen uit aangeplante bomen dus, daan. En een eenmaal vastgestelde hoe- maar uit in het oerbos groeiende rub- veelheid te leveren rubber werd niet berlianen - werd vanaf het begin van de veranderd, wat betekende dat de rub- jaren negentig van de vorige eeuw een bertappers het in het begin gemakkelijk zeer rendabele economische activiteit. konden hebben, maar later steeds meer De door de Kongolezen te verrichten problemen ondervonden om de geëiste arbeid bestond uit het zoeken en aan- hoeveelheid binnen te brengen; dit om- snijden van de rubberlianen, het opvan- dat de lianen in de omgeving van de gen, drogen en snijden van de latex en dorpen uitgeput raakten en de tappers het tenslotte afleveren bij een post. dus steeds verder het oerbos moesten Maar de Kongolezen, landbouwers intrekken, soms dagen gaans van hun voor de eigen behoefte, waren met ar- dorpen, om nog te kunnen oogsten. beid in loondienst volstrekt onbekend en gingen dan ook alleen onder dwang Kongolezen die deze arbeid weigerden tot deze voor hen zinloze arbeid over. (en dat waren er, omdat ze onbekend In korte tijd werden tienduizenden waren met arbeid in loondienst en de Kongolezen gedwongen in de rubber- beloning nagenoeg waardeloos was, ve- economie opgenomen. Daarnaast wa- len) of die niet aan de quota wilden of ren ook nog eens tienduizenden dorpe- konden voldoen of deze te laat aanle- lingen belast met de voedsellevering verden, werden slachtoffer van de ge- (maniok, vis, kippen, geiten) voor de welddadigheden van de Europese rub- posten van de Europeanen. beragenten of de militairen van de Vrij- Als betaling voor de rubber en het staat Nog veel vaker traden hun Kon- voedsel ontvingen ze of helemaal niets golese assistenten, toezichthouders of of kralen, stoffen, schelpen, parels, in soldaten als beul op. De blanken zagen het oerbos onbruikbare westerse kle- er vaak op toe dat de rubbertappers en ding en koperstaafjes die in de lokale de eveneens zwarte toezichthouders tot economie als betaalmiddel fungeerden. verschillende en het liefst elkaar vijan-

20 De AS 1041105 dig gezinde etnische groepen behoor- - platbranden van huizen of gehele ne- den. Deze zwarte handlangers knapten derzettingen, of de aanplant op de vel- veelal de smerigste karweitjes op, maar den. Deze laatste straf betekende, vele het is duidelijk dat ze behalve beul ook maanden later, voor een deel van de slachtoffer waren. Als ze niet hard ge- dorpelingen vaak de hongerdood; noeg optraden verloren zij hun bevoor- - doodmartelen van met name dorps- rechte positie of werden zij zelf slacht- hoofden om hun dorpsgenoten vrees in offer van de terreur van de blanken. te boezemen; Het toegepaste geweld jegens de in- - doodschieten waarna een hand werd heemse bevolking kende vele en gruwe- afgesneden en gedroogd om aan de su- lijke vormen met als meest genoemde: perieuren het munitiegebruik te kun- - slagen met de nijlpaardpees (een nen rechtvaardigen. Vele slachtoffers zweep) op de blote rug met vaak zware bleken niet dood toen hun hand werd verwondingen en de dood tot gevolg; afgesneden, overleefden deze 'bejege- - sexueel misbruik door agenten of offi- ning' en zijn gefotografeerd, wat de be- cieren en hun handlangers; ruchte beelden van hun afschuwelijke - het in het openbaar gedwongen wor- verminkingen op heeft geleverd die den tot incestueuze sexuele handelin- zo'n publieke verontwaardiging oprie- gen; pen. Een Belgische militair schreef in - onder dwang de uitwerpselen van 1899 een rapport waarin hij aangaf tij- blanken opeten; dens een korte 'verkenningstocht' in de - inslaan van de schedel van baby's en Vrijstaat 245 Kongolezen te hebben kleine kinderen; doodgeschoten. En van een Belgische - openrijten van de buik van zwangere rubberagent deed het verhaal de ronde vrouwen; dat bij hem op één dag eens 1308 afge- - aan elkaar gebonden in een snelstro- sneden handen door zijn assistenten mende rivier worden geworpen waarna waren ingeleverd. er op de lichamen geschoten wordt of, als de kogels missen, verdrinking volgt; Als de Kongolezen een enkele keer - in gijzeling nemen van vrouwen en wraak wisten te nemen op de Europe- kinderen van mannen die geen of te se beulen en hun Kongolese opzichters weinig rubber hadden gebracht tot de of soldaten was de straf zo mogelijk 'schuld' was ingelost. Een dergelijke nog verschrikkelijker, zeker als een schuld was vrijwel niet meer in te lo- blanke werd gedood of verwond. Dit pen, tenzij de tapper zijn toevlucht nam was eveneens het geval als een heel tot diefstal van rubber of van voedsel dorp of gebied in opstand kwam tegen als hij al zijn energie aan de rubberwin- het 'gezag' wat zeer incidenteel is voor- ning besteedde. Het spreekt vanzelf gekomen. dat, als hij daarbij werd betrapt, er zwa- De Belgische cultureel antropoloog en re straf volgde. Als de rubberschuld Afrikakenner Vansina schat dat de be- niet kon worden afgedaan, verkommer- volking van de Kongo tussen 1880 en den de vrouwen en kinderen in gevan- 1920, als gevolg van de kolonisatie, genschap, werden mishandeld of uitge- minstens is gehalveerd en in gebieden hongerd en zeer velen vonden zo de van extreme rubberexploitatie tot 10 dood; procent van de oorspronkelijke omvang

De AS 1041105 21 is teruggelopen. 1 Deze bevolkingsach- omschreven. teruitgang werd niet alleen veroorzaakt Niet alle blanken maakten zich in even door het geweld tegen de inheemse ar- ernstige mate schuldig aan dergelijk ge- beidskrachten, maar ook door de vlucht drag. Er waren er die zich relatief fat- van velen over de Kongorivier naar soenlijk gedroegen, maar wel in de con- Frans Kongo. text van de Kongo Vrijstaat. Zij hadden Verder is van de Kongo bekend dat er geen tientallen of honderden Kongole- bij zware exploitatiedruk op de bevol- zen gemarteld of gedood, maar 'slechts' king minder kinderen werden geboren enkelen. of dat pasgeboren kinderen uit wan- hoop door de ouders ter dood werden Zoveel lijkt wel duidelijk: de koloniale gebracht. De pokken en de slaapziekte, samenleving in de Kongo zat gevangen die vrij spel hadden omdat de bevol- in een geweldscomplex, in een systema- king door het rubberregime uitgeput en tische geweldstoepassing waaraan nie- vaak ondervoed raakte, eisten eveneens mand zich kon onttrekken en waar ter- hun tol. reur niet langer middel was, maar doel op zich. De eigen overtuiging, de eigen 'ZONE VAN DE DOOD' instelling van de kolonist deed er niet Lang niet altijd werd met de beschre- veel toe; in tropisch Afrika aangeko- ven 'straffen' gereageerd op voor de ko- men, werd iedere Europeaan met een lonisten laakbaar gedrag: niet, te weinig functie in het exploitatiesysteem (leger, of te laat leveren van rubber of voedsel ambtenarij, rubberposten) deel van dit aan de posten, het aanvallen van blan- geweldscomplex. Ze zaten er in gevan- ken of hun assistenten, het in opstand gen door de druk die ze van hun supe- komen tegen de koloniale macht. Vaak rieuren in de Kongo of in België onder- hadden futiliteiten in de relatie kolonist- vonden, druk om de rubberproduktie gekoloniseerde gruwelijke gevolgen: tot het uiterste op te voeren. Daartoe het vermoorden van vrouwen die van diende men nu eenmaal geweld te ge- een blanke de opdracht hadden gekre- bruiken. En daardoor liep men het ge- gen een erf aan te vegen en waar, bij in- vaar dat de Kongolezen wraak zouden spectie, een boomblad was blijven lig- nemen, diende men dus altijd op zijn gen; hoede te zijn en het vuurwapen altijd een dorpeling doden omdat een blanke onder handbereik te hebben. gezagsdrager zich op een door het dorp Het is wel zo, zoals zojuist aangegeven, te onderhouden weg aan een opstaande dat de Europeanen wat speelruimte steen had gestoten; hadden in hun geweldstoepassing. Die jonge kinderen ter dood brengen die bij hadden hun Kongolese handlangers het passeren van een blanke niet het niet. Zij werden van boven door hun geëiste respect vertoonden. Europese superieuren aangezet om ter- reurdaden te plegen op straffe zelf De relatie tussen 'overtreding' en straf slachtoffer te worden van een dergelijke was veelal helemaal afwezig. Dan wer- prakt*. Van onderaf ondervonden ze den op volstrekt willekeurige wijze toe- de dreiging van de op wraak zinnende vallige passanten of boeren op het veld dorpelingen. En helemaal geen speel- slachtoffer van praktijken zoals zojuist ruimte hadden de inheemse rubbertap-

22 De AS 1041105 pers. Geweld was voor hen zo domi- daden waren, vaak tot in de kleinste de- nant dat ze hun jongste kinderen de tails, identiek met die in de Kongo. Een rubber lieten inleveren in de (vaak ijde- andere overeenkomst met de Kongo is le) hoop dat de Europeanen en hun op- dat de eerder genoemde Britse consul zichters hen minder wreed zouden aan- Casement een paar jaar na zijn Kongo- pakken. onderzoek, vanuit zijn standplaats Rio Bij het minste of geringste gerucht over de Janeiro, weer een rapport over de geweldsuitoefening door de kolonisten misstanden heeft geschreven. vluchtten ze het oerbos in en hielden zich daar dagen verscholen. Ze kwa- De Nederlandse socioloog Breman pu- men niet op de openbare weg uit angst bliceerde een studie3 over de arbeids- slachtoffer te worden van 'toevallig' ge- dwang, uitgeoefend op Javaanse, Chi- weld van de kolonisten. De uitspraak nese en Indiase koelies op de Europese, 'betofe bole iwa' ('rubber is onze dood') met name Nederlandse, landbouwbe- werd veel gehoord in de Kongo Vrij- drijven in Oost-Sumatra (Deli). Dit was staat in deze jaren en is door vele Euro- een heel ander type tropisch kapitalis- peanen opgetekend. In 1963 en in 1975 me: commerciële landbouw, op aange- ontdekten Belgische cultureel antropo- legde plantages, niet met inheemse, logen, bezig met onderzoek in de voor- maar met van elders ingevoerde arbei- malige rubbergebieden, dat de 'grote ders. De exploitatie had een duidelijk angst' van rond de eeuwwisseling nog minder hit-and-run karakter dan in de steeds diep in het volksgeheugen was Kongo en Putumayo en de koloniale sa- geworteld. Dit geheugen is niet met be- menleving was meer geïnstitutionali- hulp van geschreven documenten maar seerd, bijvoorbeeld in een (hoe rudi- uitsluitend door mondelinge overleve- mentair en voor kritiek vatbaar ook) ring levend gehouden, wat duidelijk locale rechtspraktijk en een arbeidsin- maakt hoe sterk de herinnering is. spectie. De wijze van optreden tegen de De Belgen in de Kongo Vrijstaat hebben arbeiders, het geweldscomplex, in Oost- vanwege deze systematische terreur Sumatra vertoonde echter grote over- een speciale beruchtheid gekregen in de eenkomst met die in de andere gebie- geschiedenis van het kolonialisme en den. En ook hier was dat vaak tot in de veel verontwaardiging opgewekt. Vol- kleinste details het geval. ledig verdiend, maar in vele andere ko- Taussig legt in een overtuigende analy- loniale situaties kwamen soortgelijke se van de historische bronnen van de praktijken voor, zoals blijkt uit recent rubbergruwelen van de Boven-Amazo- historisch onderzoek. Zo liet de Ameri- ne de wortels van dit geweldscomplex kaanse cultureel antropoloog Taussig in bloot. Hij onderzoekt de traditionele ra- een adembenemende studie2 zien dat er tionalistische verklaring: de zich tegen in ongeveer dezelfde tijd zeer vergelijk- de blanken en hun economische orde bare omstandigheden heersten in Putu- verzettende Indianen konden alleen tot mayo, op de grens van Colombia en Pe- arbeid (rubber tappen) worden ge- ru. Ook hier werden door (vaak wes- bracht door ze te intimideren en te dis- terse) rubbermaatschappijen duizenden ciplineren met geweld en dreiging met Indianen gedwongen wilde rubber te geweld; dan alleen waren de Indianen tappen en de daarbij bedreven geweld- tot deze arbeid te brengen, dan alleen

De AS 1041105 23 was exploitatie mogelijk. Een meer kri- ke er in gevangen is, ook hij of zij die tisch geluid binnen deze rationalistische vanwege een 'mission civilisatrice' naar verklaring luidt dat in de sociale ver- de tropen gaat of om, in hedendaagse houdingen van het systeem van primi- termen, te 'helpen' of te 'ontwikkelen'. tieve exploitatie de arbeidskrachten tot En het geldt natuurlijk ook voor de ver- object werden gereduceerd, verding- houding blanke - gekleurde mals in de lijkt, waardoor het geweld beter uit- westerse samenlevingen. voerbaar werd voor de blanken. Taussig's interpretatie, waarin structu- De conclusie van Taussig luidt dat deze reel geweld van de blanken in de kolo- verklaring bepaald niet volledig is. Om niale samenleving (voor een belangrijk het gewelddadig gedrag van de kolo- deel) wordt verklaard uit hun racisti- nisten in Putumayo (en in de Kongo, sche visie op de inheemse bevolking als aan Sumatra's Oostkust en op de vele barbaren en beesten, vertoont duidelijk plaatsen die hier niet zijn genoemd) verwantschap met het denken van de echt te begrijpen, dienen we deze eco- 'Frankfurters' Horkheimer en Adorno. nomisch-rationalistische verklaring ten- Zij lieten zien dat de blanken, niet in minste aan te vullen en een diepgaande verre koloniën, maar ook 'thuis' in het analyse te maken van de visie van de eigen 'beschaafde' en 'rationele' Euro- blanken op de Indianen (en de zwarten, pa, in (nazi-)Duitsland, in staat waren de Javanen, de Chinezen, de Indiërs vanuit hun radstische/antisemitische enz. enz). Dan toont Taussig dat het ge- visie op de Ander in de eigen samenle- drag van de blanke in de koloniale fron- ving tot structureel geweld en genocide tier-samenleving veel beter begrepen te komen. kan worden als er voldoende oog is voor zijn irrationele en mythische kan- HET WESTEN ten. De blanken blijken in de gekoloni- Het is interessant de analyse van Taus- seerde niet-westerse volken cultuurloze sig vast te houden bij het beschouwen en inferieure wilden, duivels, kanniba- van de reacties op het in het westen, in len en beesten te zien, voor wie zij een de ex-koloniale mogendheden bekend geweldige minachting, haat en angst worden van de berichten uit de ver- hebben. schillende 'tropische goelags'. Het is dit racistisch, zichzelf verre supe- De eerste reactie was er altijd een van rieur achtend denken dat de geweldda- ontkenning en ongeloof. Zo werden de digheden, 'de cultuur van terreur', 'de vele op foto's afgebeelde Kongolezen zone van de dood' (termen van Taus- met afgekapte handen afgedaan als le- sig) heeft mogelijk gemaakt. Voorwaar, pralijders. Onmiddellijk werd de bren- een analyse die de 'rationele', westerse ger van het slechte nieuws aangevallen; mens in zijn relatie tot het 'wilde den- zo werd de eerder genoemde Engelse ken' van het niet-westen van zijn door journalist Morel met zijn vele onthul- hem zelf opgerichte voetstuk haalt en lende publicaties over de Kongo ervan ontluisterd achterlaat. En de implicatie beschuldigd een agent te zijn van met van Taussig's analyse is dat deze racis- de Belgen in Centraal-Afrika concurre- tische visie van de blanke op de ge- rende koloniale Britse belangen. kleurde mens niet alleen geldt voor de Als de berichtgeving niet langer kon koloniale context, maar dat iedere blan- worden ontkend, volgde het bagatelli-

24 De AS 1041105 sexen. Er was slechts sprake van indivi- zelfs een officieel onderzoek ingesteld duele ontsporingen van Icarakterzwak- naar de auteur, leraar in het Belgisch ke' blanken die in de hitte en eenzaam- middelbaar onderwijs, omdat men heid, omringd door 'onheilspellende' bang was dat zijn gebrek aan vader- inheemse gemeenschappen, moreel ont- landslievendheid hem ongeschikt spoorden en tot wreedheden overgin- maakte scholieren op te leiden. Het on- gen. Breman heeft in een artikel4 laten derzoek rehabiliteerde hem en hij kon zien dat deze koloniale verklaring van zijn baan behouden. Het is overigens individuele 'tropenkolder' geen steek opmerkelijk dat het boek in Nederland houdt en dat het met tropenkolder aan- in vrijwel geen enkele bibliotheek aan- geduide proces van morele verwilde- wezig is. ring dat zo vaak onder blanken in de Ook een Belgische diplomaat, Delat- koloniën is waargenomen een uiting is huy, voormalig bestuursambtenaar in van het racistische karakter van de ko- de Kongo, heeft de laatste jaren veel ge- loniale samenleving. publiceerd over de toestanden in de ko- Als het structureel karakter van het ge- lonie en zijn werk ondervond vergelijk- weld niet langer kon worden ontkend, bare reacties. De auteur had niet anders werd verwezen naar de wildheid, onbe- verwacht en omdat hij schade voor zijn schaafdheid van de inheemsen die al- loopbaan als diplomaat vreesde, schrijft leen met harde hand uit hun toestand hij onder pseudoniem. van achterlijke indolentie waren te ha- Maar ook in de officiële wetenschapsbe- len. Ondanks het succes van de interna- oefening zijn nog vele sporen te vinden tionale reactie op de toestanden in de van rechtvaardiging van de Belgische Kongo Vrijstaat en de afgedwongen an- overheersing van de Kongo en blijft de nexatie van de kolonie door België, blanke beschavingsmythe recht over- bleef men zich in kringen rond het Bel- eind. Zo publiceerde de vermaarde his- gische hof en in de (ex-)koloniale ge- toricus Stengers in 1989 nog een boek meenschap verzetten tegen de kritiek. over het Belgisch regime in de Kongo In 1960, tijdens de plechtigheden rond waarin kritische studies als die van de Kongolese onafhankelijkheid (Zaïre), Vangroenweghe en Delathuy geheel dreigde koning Boudewijn en zijn ge- ongenoemd blijven! volg onmiddellijk naar België terug te keren omdat de politieke leider van Het behoeft nauwelijks betoog dat Bel- Zaïre, Lumumba, het in een toespraak gië geen noemenswaardige anti-kolo- had gewaagd indirect te refereren aan niale beweging gekend heeft. Alleen de het rubberregime! communisten (die vooral in Wallonië aanhang hadden) en een handjevol Ook ver na de dekolonisatie is de sfeer kunstenaars hadden na 1908 kritiek op in België rond de misstanden in het ko- de koloniale politiek van België. loniaal verleden nog zeer gespannen Voordat de Kongo in 1908 door Leo- gebleven. Het verschijnen van het hier pold II aan de Belgische staat werd al enkele malen genoemde boek van overgedragen, was er kritiek in het par- Vangroenweghe Rood rubber leidde bij lement van de zijde van de sociaal-de- het verschijnen in 1985 tot heftige pro- mocratie, in het Belgische parlement testen uit ex-koloniale kringen. Er werd vooral verwoord door Emile Vander-

De AS 104/105 25 velde. Eén liberale parlementariër deel- tor van de Comintern, Willy Münzen- de de kritiek van de socialisten. berg.9 De regering Vandervelde had Kritiek van anarchisten uit deze jaren hiervoor het paleis Egmont (!) ter be- zijn wij niet tegengekomen. Integen- schikking gesteld - op voorwaarde dat deel, typerend is, zo moet gevreesd er niet over 'de Kongo' gesproken zou worden, de opvatting van de gebroe- worden en er op straat geen demonstra- ders Reclus, twee Franse anarchisten, ties en dergelijke zouden plaatsvinden. een geograaf en een etnoloog (!) die Het Belgische communistische parle- rond de eeuwwisseling aan de Univer- mentslid dr. A. Marteaux hield zich aan sité Nouvelle in Brussel doceerden, als deze voorschriften maar protesteerde in zou Leopold II inderdaad veel goeds een soort welkomstwoord dat hij op het doen met zijn 'beschavingsoffensief' in congres hield tegen deze beknotting Kongo. Pas vele jaren later zouden zij van democratische rechten! Over de hun dwaling inzien. Kongo zweeg ook hij... Bart de Ligt zou De vooroordelen over 'donker Afrika' in 1931 in zijn Vrede als daad schrijven in België waren legio. De missie liet in dat ten tijde van de regering Vandervel- het algemeen uiteraard niets achterwe- de het stelsel van dwangarbeid krachtig ge om aan het thuisfront de noodzaak opbloeide. van haar werk breed uit te meten. Bo- vendien ontdekten de koloniale macht- In 1953 publiceerde de Vlaamse schrij- hebbers langzaam maar zeker ook de ver Gerard Walschap zijn roman Oproer mogelijkheden van de propaganda in Congo. Het was het eerste boek dat middels massamedia als de film. 5 Ook "een opstand van de inlandse bevolking België kende kortom zijn 'daar-wordt- (in de Congo) op zo'n wijze behandelt, iets-goots-verrichr-mafi0 dat er begrip uit blijkt en de oorzaak er De overdracht van de Kongo aan de van zoekt bij het onrechtmatige optre- Belgische staat deed de anti-koloniale den van het koloniaal gezag". 1° Op het kritiek van sociaal-democratische zijde genoemde anti-koloniale congres in nagenoeg verstommen? In 1911 liet bij- 1927 in Brussel waren onder meer een voorbeeld Vandervelde zich in het Bel- aantal Nederlandse anarchisten, onder gische parlement zelfs enthousiast uit wie Arthur Lehning, aanwezig. Zij over de voordelen die het kolonialisme deelden uiteraard de bezwaren tegen 'de inboorlingen' bood. Omstreeks de- het kolonialisme maar hadden zo hun zelfde tijd zou de Belgische socialisti- twijfels bij de 'nationale bevrijding' die sche partij een zetel toegewezen krijgen de op het congres opgerichte Anti-Im- in de raad van beheer van de Huileries perialisme-Liga zou gaan nastreven.11 du Congo Beige, een filiaal van de En- gelse Lever-groep in Kongo. 8 In feite Zij zouden gelig< krijgen, onder meer zouden alleen de communisten zich van de gijpte Afrika-deskundige Basil blijvend kritisch uitlaten over de Belgi- Davidson die in zijn indrukwekkende sche aanwezigheid in de Kongo. The black man's burden, mede aan de hand van het voorbeeld van Kongo/ In 1927 vond er in Brussel een niet on- Zaïre laat zien, hoe de post-koloniale belangrijk anti-koloniaal congres plaats, staten in Afrika een regelrechte ramp op poten gezet door de grote organisa- veroorzaken.

26 De AS 1041105 NOTEN (1) Aldus J. Vansina in zijn voorwoord in: Vangroenweghe 1985, pp. 7-11. (2) Taussig 1987. Zie voor een bespreking van deze in Nederland nauwelijks bekende studie: Brand 1991. (3) Breman, 2e druk 1992 (oorspronkelijk 1987). (4) Breman 1988. (5) Uitgebreid hierover: Con- vents 1982. (6) De term is van Rudy Kousbroek en verwijst naar de bundel Daar wordt iets groots verricht over het Nederlandse koloniale beleid in voormalig Nederlands-Indië. (7) De sociaal-democraat Louis Bertrand (1856-1943) schijnt zich overigens wel blijvend op een anti- kolonialistisch standpunt te hebben gesteld. Een publikatie van de Amerikaan W.B. Norton (1965) over Bertrand die zulks suggereert, hebben wij evenwel niet tijdig kunnen achterhalen. (8) Zie Martens 1988, p. 13. (9) Zie hierover Bronsveld 1985. (10) Aldus Gebuys 1985, p. 188. (11) Zie bijv. Bronsveld 1985, p. 28.

LITERATUUR - Brand, A., De kolonist en de edele wilde (bespreking van Taussig 1987) in: NIO-Kroniek, ok- tober 1991, pp. 14-15 - Breman, J., Het beest aan banden? De koloniale geest aan het begin van de twintigste eeuw, in: Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 144: 1, 1988, pp. 19-43 - Breman, J., Een staat van terreur: Kongo rond de eeuwwisseling, in: De Gids, mei/juli 1991 (kolonialisme-nummer) pp. 448-493 - Breman, J., Koelies, planters en koloniale politiek. Het arbeidsregime op de grootlandbouwonderne- mingen aan Sumatra's oostkust in het begin van de twintigste eeuw, Leiden (2e druk) 1992 - Bronsveld, Cees, De anti-imperialisme liga: tussen nationalisme en partijpolitiek, in: De AS 65, 1984, pp. 25-31 - Convents, Beeldvorming over zwart Afrika: films over de Belgische Congo 1897-1914, in: Tijdschrift voor sociale geschiedenis 8(1982), pp. 389-414 - Davidson, Basil, The black man's burden: Africa and the curse of the nation-state, New York 1992 (in 1993 verscheen een pocket-editie) - Delathuy, A.M., E.D. Morel tegen Leopold hen de Kongostaat, Berchem 1985 -Das Flammenzeichen von Egmont, Berlin 1927 (verslag Brusselse internationaal anti-koloni- aal congres - Gebuys, D., Alfons en Gerard Walschap en het koloniale verleden, in: Ons Erfdeel 1985, pp. 183-194 - Kousbroek, R., Het Oostindisch kampsyndroom, Amsterdam 1992 -Martens, Ludo, Tien jaar revolutie in Kongo 1958-1968, Berchem 1988 -Norton, W.B., A Belgian socialist critic of colonialism: Louis Bertrand (1856-1943), Brussel 1965 -Stengers, Congo's mythes et realités, 100 ans d'histoire, Paris / Louvain-la-Neuve 1989 - Taussig, M., Shamanism, colonialism and the wild man, a study in terror and healing, Chicago 1987 - Horkheimer, M. & Th. W. Adorno, Dialektiek der Aujklörung, Frankfurt a/M., (1944) 1%9 - Vangroenweghe, D., Rood rubber, Leopold Hen zijn Kongo, Brussel/Amsterdam 1985 - Wesseling, H.J., Verdeel en heers, de deling van Afrika 1880-1914, Amsterdam 1992

De AS 104/105 27 FEDERALE STRUCTUUR: EEN STAP IN LIBERTAIRE RICHTING Thom Holterma n

Federalisme is op te vatten als een politieke uitdrukking van het streven naar het maximali- seren van de omvang van zelfstandig te beheren eigen aangelegenheden en het minimalise- ren van de omvang van gemeenschappelijk te beheren aangelegenheden. Het is daarbij geen doel op zichzelf om het gemeenschappelijk beheer volledig uit te bánnen. Veeleer gaat het om een voortdurend zoeken naar een evenwicht tussen beide strevingen. Daarbij geldt de volgende regel. Om een bepaalde aangelegenheid onder gemeenschappelijk beheer te bren- gen, moet worden aangetoond dat een zelfstandig beheer door de kleinere autonome eenhe- den niet (goed) mogelijk is. De 'bewijslast' ligt dus bij degene die tot gemeenschappelijk be- heer wil overgaan. Deze regel wordt het 'subsidiariteitsbeginsel' genoemd. Federalisme is ook wel als een handelingskader te zien. In die zin heet het een methode van het scheiden van 'machten'. Dat scheiden vindt dan zodanig plaats dat de centrale regering en de deelregeringen onafhankelijk zijn, waarbij ieder van die regeringen ook in een gecoör- dineerde verhouding tot elkaar staan. Met deze typeringen van 'federalisme' is de toon gezet voor een verdere beschouwing over dit politieke streven. Daarbij wordt met name aandacht voor de ontwikkelingen in België gevraagd.

Er zijn vele soorten federalisme en elke op welke terreinen de (autonome) be- staat die een federale staat heet te zijn, voegdheden liggen. kent wel zijn eigen federale constructie. Het sociale federalisme betrekt zich op Voor een goed begrip omtrent hetgeen de sociaal-economische organisatie van in dit artikel aan de orde is, dienen dan de maatschappij. Daar gaat het om ook enkele uitgangspunten te worden vraagstukken van zelfbestuur in het verduidelijkt. Dat heeft dan alles te ma- 'bedrijfsleven' en om een anarcho-syn- ken met een mogelijke positiekeuze dicalistische structurering daarvan. vanuit een anarchistische optiek met Dat politieke en sociale federalisme sa- betrekking tot federalisme. In dat licht men wordt wel integraal federalisme zeg ik daarom eerst iets over 'integraal fe- genoemd. Het grijpt mede terug op deralisme'; daarna licht ik het onderscheid denkbeelden van de klassieke anarchist tussen federatie en confederatie toe. P.J. Proudhon (zoals vooral in zijn Het federatieve principe 11852) verwoord). Het federalisme kent een politieke en Het moge duidelijk zijn, dat, als we een sociale kant. Het politieke federalis- over België en federalisme komen te me betrekt zich op de politieke organi- spreken, het dan niet over integraal fe- satie van de maatschappij. Het handelt deralisme gaat. De discussie over België bijvoorbeeld over de bevoegdheidsver- en federalisme blijft namelijk binnen deling tussen het lokale, provinciale en het kader van de verstrengeling van fe- centrale gezag en over in welke mate of deralisme en staat.

28 De AS 104/105 De behandeling van het thema federa- het volkenrecht de samenstellende de- lisme bevindt zich op het vlak van de len zelfstandige eenheden blijven. Zo staatstheorie. Dat laatste zal anarchisten blijft Nederland volkenrechtelijk zelf- tegen staan omdat hun federalistische standig, ook al is het opgenomen in het ideeën juist berusten op een anti-staats- verband van de Europese Gemeen- concept en uitgaan van een anti-statelijk schap (EG); de EG is in die zin een con- organisatie- en structuurbeginsel. Mijn federatie. standpunt hierin is het volgende. Het In een federatie heeft daarentegen een betreffende concept is als maatstaf te overdracht van soevereiniteit aan het nemen om met behulp daarvan èn een supranationale verband (de federatie, positieve waardering voor het anti-cen- de bond) plaatsgevonden. Daarbij kun- tralistische element in reëel bestaande nen verschillende methoden zijn gehan- federalistische constructies te kunnen teerd (wat hier verder buiten beschou- hebben èn tegelijk op grond van dat wing blijft). Zo hebben de lidstaten van concept kritiek te kunnen formuleren de EG bepaalde bevoegdheden aan de voor zover het federalistische beginsel EG overgedragen, die zij zelf niet meer alleen op het staatkundige terrein en kunnen uitoefenen; de EG kent dan ook niet ook op andere terreinen wordt ge- een eigen rechtsorde, waarvan het recht bruikt. de burgers van de lidstaten zonder tus- senkomst van die lidstaten, raakt. In die Een andere punt betreft het onder- zin lijkt de Gemeenschap op een federa- scheid tussen federatie en confederatie. tie. Gelet op de ontwikkelingen binnen Een van de verschillen is dat een fede- de EG is hier sprake van wat wel centri- ratie een eigen grondwet kent en een petaal (middelpuntzoekend) federalis- confederatie niet. Ten aanzien van een me wordt genoemd. confederatie zijn de wederzijdse rech- Gelet op die centripetale werking ten en plichten voor de samenstellende draagt federatie in de praktijk ontegen- delen van een confederatie in een vol- zeggelijk een centralistische tendens in kenrechtelijk verdrag vastgelegd. Die zich (het is een praktijk die in de Euro- samenstellende delen zijn soevereine pese Gemeenschap is te ontwaren en staten. waartegen met name van Engelse zijde In een federatie draait het vervolgens veel verzet is gemobiliseerd). De wer- om een birmenstatelijke verdeling van king kan ook een geheel andere kant op bevoegdheden tussen de federatie (de wijzen. Dat is het geval wanneer er bond) en de deelstaten (Lander, provin- sprake is van centrifugaal (middelpunt- cies, kantons). Die bevoegdheidsvexde- vliedend) federalisme. Aan het proces ling wordt in de grondwet neergelegd. daarvan staat België bloot. De leden van de confederatie blijven daarentegen zelfstandig. Bij een confe- In 1831 richtte de Belgische grondwet- deratie kunnen dan ook de afzonderlij- gever een eenheidsstaat in. Een een- ke leden zich eenzijdig afscheiden heidsstaat kent, net als een federale (recht van secessie). staat, samenstellende delen. Die samen- Zoals we zagen blijft de soevereiniteit stellende delen (de gemeente en provin- van de afzonderlijke leden van de con- cies) vormen ondergeschikte 'machten' federatie intact. Dit betekent dat voor ten opzichte van het centrale gezag.

De AS 104/105 29 Ook Nederland is naar zijn staatsvorm dige autonomie van de delen; géén soe- een eenheidsstaat. De vroegere liberaal vereiniteit bij het geheel. Tussen die en hoogleraar staatsrecht P. J. Oud zei beide staatsvormen in liggen verschil- daarover: "Wat de verhouding van de lende andere staatsvormen, zoals onder territoriale lichamen - Rijk, provincie en meer de gedecentraliseerde eenheids- gemeente - betreft, is er (..) een zuivere staat (die Nederland is en België was) hiërarchie" (in deel II van zijn handboek en de federatie of wel bondsstaat (die over het gemeenterecht, 1959: 143). de Bondsrepubliek is en België is ge- worden). STAATSHERVORMING Het ligt voor de hand dat anarchisten In 1970 werd in België een eerste staats- zullen kiezen voor de confederatie als hervorming getroffen, die een aanzet vorm voor de politieke organisatie van gaf tot het ontwikkelen van een federale de maatschappij. Tevens zullen zij zich staatsstructuur. Daarmee viel dus de niet ervan laten weerhouden om die eenheidsstaat uiteen. Vervolgens is in vorm ook van toepassing te verklaren België door middel van drie opvolgen- op het sociaal-economische vlak (wat de staatshervormingen (in 1980, 1988, dus het 'integraal federalisme' ople- 1992) zonder enige twijfel een politieke vert). Anarchisten zullen echter op 'tilt' organisatie in het leven geroepen, die slaan vanwege het gebruik van het beantwoordt aan een federaal systeem woord 'staat'. Maar ook als het gebruik (Men 1990: 325 en 1993: 75 ev.). Alvo- van het woord 'staat' wordt afgezwo- rens verder op de Belgische situatie in ren, dan betekent dit niet dat men ont- te gaan, is het goed eerst een aantal van slagen is van de plicht om aandacht te de besproken zaken op een rijtje te zetten. hebben voor bepaalde problemen die In de staatkundige discussie over tot een oplossing moeten worden ge- staatstypen gaat het steeds over be- voerd. Want met het uitroepen van de voegdheidsverdeling tussen de samen- confederatie alleen is men er niet. Om stellende delen binnen de staat. Het welke soort problemen het onder meer gaat dan over de staatsvorm. De vraag gaat, is te demonstreren aan de federale is in welke mate er sprake is van auto- ontwikkelingen in België. nomie van die delen van de staat. Daar- Het centrifugale proces dat de staats- naast is er de vraag naar de soevereini- hervorming in de richting van een fede- teit van de staat zelf. Dat betreft de rale structuur dreef, had als motor het vraag in welke mate de staat naar bin- bestaan van verschillende taalhomoge- nen en naar buiten de 'hoogste macht' ne groepen, in het bijzonder de Neder- uitoefent. De beide facetten, de autono- landstalige Vlamingen en de Franstali- mie van de delen en de soevereiniteit ge Walen (naast een kleinere Duits- van het geheel, staan in een bepaalde talige groep Belgen). Die taalhomogene verhouding tot elkaar. groepen verschilden ook in levensbe- De eenheidsstaat kenmerkt zich in schouwelijke zin (katholiek/vrijzinnig) strikte zin als volgt: afwezigheid van en in sociaal-economische zin (arbeid/ autonomie van de delen; volledige soe- kapitaal). Na 1945 zijn die drie breuklij- vereiniteit bij het geheel. De confede- nen (taal/levensbeschouwing/econo- ratie, ook wel statenbond genoemd, mie) in één bedding samengevloeid vormt daarvan het spiegelbeeld: volle- (Alen 1993: 60).

30 De AS 1041105 Politieke druk werd gevormd door het ling van de externe veiligheid en het streven van de taalhomogene groepen geld- en muntstelsel). om, los van het centrale gezag, zelf de Nu zou het nog kunnen voorkomen dat zaken te regelen. Aan die druk is de op bepaalde punten één van de taal- eenheidsstaat die België was, bezwe- groepen zich door middel van regelge- ken. De centrifugale werking van die ving een overheersende rol toeëigent. druk heeft uiteindelijk geleid tot de in- Om het ontstaan van dominantie van stelling van een federale staat met een de ene groep over de andere te voorko- verscheidenheid van autonome groe- men is een stelsel van bijzondere meer- pen. Naast taalhomogene gebieden als derheidswetten ontwikkeld. Dat stelsel de gewesten Vlaanderen en Wallonië heeft tot doel te verhinderen dat in on- (en een derde gewest Brussel) bestaan derwerpen van de staatshervorming er ook drie autonome gemeenschappen wetten tot stand komen tegen de wil in (Vlaams, Frans, Duits). van één van de taalgroepen. In het ge- De bevoegdheden van de gewesten zijn val dat het om regelgeving van die uitsluitend territoriaal bepaald (de soort gaat, is voor de totstandkoming staatkundige bevoegdheidsspreiding ervan een bijzondere meerderheid van valt hier dus samen met de gebieds- de taalgroepen in het parlement vereist. grens). De bevoegdheden van de ge- meenschappen, die zich onder meer uit- Letten we op besproken facetten als die strekken over culturele aangelegen- van splitsing van 'macht' en verdeling heden, onderwijs en gezondheidsbe- daarvan over kleinere autonome groe- leid, reiken tot over de 'eigen' taalgrens pen, zowel naar territoir (gewesten) als heen. Brussel is geen afzonderlijke ge- naar functies (gemeenschappen), dan meenschap; daar zijn de Vlaamse en gaat het om een staatshervorming die Franse gemeenschap bevoegd. De de aandacht van anarchisten verdient Duitstaligen, die wel een eigen gemeen- en wel om verschillende redenen. schap kennen, hebben geen eigen ge- In de eerste plaats is op te merken dat west; het Waalse gewest is bevoegd in het centralistische concept in de actuele het Duitse taalgebied. De gemeenschap- staatkundige situatie is losgelaten. In de pen vormen aldus institutionele eenhe- tweede plaats valt het invoeren van di- den van een non-territoriaal federalisme. versiteit aan autonome eenheden op. In De omvang van de bevoegdheid van de derde plaats vinden we het hanteren het centrale gezag ligt in feite in handen van de anti-dominantie regel, die in het van de deelgebieden. Doordat deze erin stelsel van bijzondere meerderheids- slagen bij elke staatshervorming de wetten ligt. Ik geef toe, het is allemaal grenzen van hun autonomie te verleg- weinig schokkend voor de echte anar- gen, vermindert het takenpakket van de cho-revolutionair. Maar ik vind het dan federale overheid zienderogen (Alen ook niet onverstandig om de spanning 1993: 84). Bij de laatste staatshervor- tussen beginsel en praktijk in de gaten ming zijn bevoegdheden aan de gewes- te houden. Dat mag natuurlijk niet tot ten overgedragen zelfs op het vlak van onverschilligheid met betrekking tot de het buitenlands beleid, traditioneel een beginsel-keuze leiden, want - en dat bevoegdheidsterrein van het centrale moet met C. Franz worden erkend - in gezag (zoals ook bijvoorbeeld de rege- de praktijk maakt het wel degelijk ver-

De AS 1041105 31 schil of men voor de toepassing van het staatsopvatting' nieuw leven in blazen. ene of het andere beginsel kiest (Franz, Dit betekent niet dat we de ogen kun- gecit. bij Rüdiger 1979:2). nen sluiten voor de talloze problemen De beginsel-keuze, zo mag worden op- die er ook zijn, maar die ik hier niet aan gemerkt, is met de keuze door de Bel- de orde heb gesteld (problemen waar- gen voor een federale structuur een aan ik denk zijn onder meer door Siebe goede. De staatkundige ontwikkelingen Thissen verwoord in De AS nr. 103: 38- zoals die in de Belgische staatshervor- 41). Ze betreffen de samenhang tussen mingen tot uitdrukking komen, laten federalisme en democratie, tussen fede- bovendien andermaal zien dat wat wij ralisme, separatisme, nationalisme en als 'staat' opvatten, niet voor eens en al- populisme. De behandeling daarvan tijd vastligt. Dat mag de anarchistische gaat echter het bestek van dit artikel te hoop op de realisering van een 'andere boven.

LITERATUUR De informatie over het federalisme in België is ontleend aan wat de Belgische hoogleraar staatsrecht A. Alen daarover schreef, te weten 'België: een tweedelig en centrifugaal federalis- me' (in: RM Themis, 1990, p. 307-333) en 'Nationalisme, federalisme en democratie: het voor- beeld België' (in: E. Kossmann e.a., Nationalisme, Federalisme en Democratie, Groningen 1993, p. 49-102). Verder maakte ik gebruik van de fraaie beschouwing over federalisme, geschreven door C. Riezebos en G.F.M. van der Tang, 'Bevoegdheid en controle in federale staten', in: H.F. Munneke, C. Riezebos en G.F.M. van der Tang, Federalisme, Zwolle 1992, p. 1-55. Tevens bediende ik me van het algemene overzicht met betrekking tot federalisme, geschreven van- uit een anarchistische optiek, van H. Rtidiger, Föderalismus, Beitrag zur Geschichte der Freiheit [1947], Berlin 1979. Daarnaast nam ik enkele alinea's over uit mijn bijdrage in het Gentse tijd- schrift Perspectief (1992, nr. 28), 'Een vrij verenigd Europa' (p. 6-15). In anarchistische kring (en ook voor velen daarbuiten) behoort Proudhon tot de leermeester betreffende het federalisme. Zonder overdrijving kan Roemheld dan ook zeggen: "Het inte- graal federalisme omvat alle nationaal-politieke, politico-economische en socio-politieke idee- en die zijn te herleiden tot P.J. Proudhon" (L. Roemheld, Integral Federalism, Model for Europe - a way towards a personal group society, Historica! development, Philosopy, State, Economy, Society, Frankfurt a.M./New York 1990).

32 De AS 1041105 VLAAMSE GROENEN TUSSEN PARLEMENTARISME EN BASISDEMOCRATIE Roger Jacobs

De Vlaamse groene partij Agalev was een zeer vroege loot aan de tak van de Europese poli- tieke ecologie: reeds in 1981, eerder dan hun Duitse collega's, stuurde zij haar eerste verko- zenen naar het nationale parlement. In haar ontstaansfase vertoonde zij een aantal kenmer- ken die haar, in Europees verband, tot een buitenbeentje maakte. Het oorspronkelijke draagvlak van de partij werd niet geleverd door de 'nieuwe sociale bewegingen' of door de post-68 politieke clubs (die zelfs hardnekkige, maar vergeefse pogingen deden om politie* door te breken), maar wel door een christelijk geïnspireerde herbelevingsbeweging onder be- zielende leiding van de Antwerpse jezuïet Luc Versteylen. Onaangenaam getroffen door de heersende prestatiedwang en concurrentiegeest ging deze godsdienstleraar bezinningen en 'herbelevingssessies' organiseren waarin, op een onmis- kenbaar religieuze wijze ('weer eerste christenen worden...'), vorm en inhoud werd gegeven aan een nieuwe moraliteit (stilte, soberheid en saamhorigheid), onconventioneel uitgedrukt in puntige aforismen en eenvoudige parabels.

Walgrave schrijft in zijn essay dat de tijen over te weinig bewegingsruimte beginfase van Agalev tot thema heeft: beschikten om hun beloften waar te "Anders Gaan Leven stond vrij geïso- maken. Rechtstreeks gevolg van deze leerd tegenover andere nieuwe sociale mislukking was dat men in 1977 in Ant- bewegingen, het was eerder een margi- werpen met een eigen Agalev-lijst nale groep die zeker niet als spil in een kwam. breed bewegingsverband functioneer- Ik wil nu even stilstaan bij twee con- de"? Omdat men ook de buitenwereld stant terugkerende eigenschappen van kond wilde doen van de nieuwe waar- de Vlaamse groene partij die mijns in- den, werd de beslotenheid van het re- ziens hun verklaring vinden in de spe- traitehuis verlaten en zette men de tan- cifieke ontstaansgeschiedenis van Aga- den in een aantal spraakmakende con- lev. Eerst en vooral denk ik hierbij aan flictmateries: daaruit werd de actie- een zeker organisatorisch fundamenta- groep De Groene Fietsers geboren. Ook lisme: haar vasthouden aan een 'anti- 'politiek' in de enge zin van het woord partij' partij-mentaliteit. "De partij was werd als spoor niet uitgesloten: bij de geen doel op zichzelf, maar een actie- parlementaire verkiezingen van 1974 en middel, naast andere, om de mensen te de gemeentelijke verkiezingen van 1976 doen nadenken: men was een kriebel- werden Groene Lijsten opgesteld, waar- partijtje (dat andere partijen de kriebels op politici van alle partijen vermeld bezorgde), een pechstrookpartijtje (om werden die het best de ideeën van de even aan de kant te gaan staan en na te beweging vertolkten. De Lijsten misluk- denken) en een dolfijnpartijtje (dat niet ten echter omdat - zo dacht men - de eens in de vier jaar opdook om beloften verkozenen binnen de traditionele par- in de lucht te spuien en daarna weer

De AS 1041105 33 verder te gaan met het diepzee-gekon- middelen hebben ze wapens genoeg, kelfoes, maar dat tussen het volk maar tegen spelende mensen, daar zwom)".2 Versteylen zelf was van me- staan ze machteloos tegenover".4 In de ning dat de verkiezingen enkel aange- praktijk kwam dit neer op een groen grepen moesten worden om het nieuwe pragmatisme en een verwerping van gedachtengoed te verspreiden: Agalev een inhoudelijk fundamentalisme: de zou een partij zijn in verkiezingsperio- compromisloosheid en de ongezouten des en een herbelevingsbeweging daar- kritieken van de Duitse Fundi's pasten buiten. De partij mocht in geen geval niet binnen de 'speelse' aanpak van een permanent bestaan gaan leiden, Versteylen en de zijnen. want dat zou aanleiding geven tot het 1979, Europees verkiezingsjaar, vormde ontstaan van een kaste van 'klim- een beslissend overgangsjaar voor Aga- oppers' en 'electologisten' waarop lev. Het relatieve succes - weliswaar Michels' 'ijzeren wet van de oligarchie' geen verkozene, maar toch 2,3 procent in werking zou treden.3 Politieke stijl van de uitgebrachte stemmen - wees op was, in het geval van VeTsteylen, be- een hoopvolle toekomst. Vanaf dan langrijker dan politieke doelstellingen, wordt Agalev een aantrekkingspool wat ook tot gevolg had dat inhoudelijke voor ambitieuze politici-in-spé die in de conflicten nooit tot in hun uiterste con- prille groene politieke beweging 'kan- sequenties uitgevochten werden ("we sen' zien die ze elders niet kunnen zijn toch allemaal vrienden onder me- waarmaken. Tussen 1979 en 1982 zou er kaar"). een structuurstrijd losbarsten tussen Daarmee hangt een tweede constante van enerzijds de bewegingsmensen rond het Agalev-functioneren samen: de Luc Versteylen, die waarschuwden vaagheid van maatschappij-analyse voor een 'veragaleffing' van Agalev en (wat zijn de oorzaken van de heden- anderzijds mensen die politiek wilden daagse maatschappelijke impasse, wat bedrijven zonder meer. Het reeds ver- stellen wij ervoor in de plaats en hoe noemde succes van Agalev bij de parle- willen wij dat bereiken?). Toen vrien- mentsverkiezingen van 1981 beslechtte den van mij, meer dan tien jaar geleden, deze strijd in het voordeel van de 'poli- de aandacht van Luc Versteylen op de- ticanti'. De stembusoverwinning lever- ze fundamentele zwakte trokken, ont- de een aantal financiële middelen - en kende hij dit niet maar tegelijkertijd gaf vrijgestelden - op waarmee het proces hij te kennen dat het hem daar ook niet van politieke structurering in een om te doen was: "Wel, we zijn nog be- krachtige stroomversnelling geraakte. zig met het blussen van de brand. Onze In maart 1982 werd het stichtingscon- analyse groeit uit de praktijk. We moe- gres van de partij gehouden waarbij de- ten inderdaad nog zoeken welke stap- ze laatste formeel van de herbelevings- pen ons in de goede richting brengen. beweging losgekoppeld werd en een Maar die richting hebben we al, dacht eigen leven kon gaan leiden. ik toch wel". En onmiddellijk daarop aansluitend weer het onvermijdelijke NORMALISERING 'stijl'-element: "Dát is onze sterkte: de Socioloog Stef Hellemans stelt naar aan- manier waarop we vechten, daar kun- leiding van de evolutie van Agalev vast nen ze niet mee om. Tegen alle andere dat "de uitbouw van de partijorganisa-

34 De AS 1041105 tie goeddeels gekoppeld bleef aan het gene die via de politiek en niet via de ritme van de verkiezingen". 5 Een dub- kritiek op de politiek 'iemand' gewor- bel patroon valt daarbij op. Goede ver- den is, elke belangstelling verliest om kiezingsresultaten brengen geld in het die instellingen te veranderen en af te laatje (onder meer doordat een deel van schaffen".6 Zelfs als het zijn/haar inten- het parlementair inkomen aan de partij- tie is de ramen van de politieke Augius- kas moet worden afgestaan) én levert stal wijd open te zetten, dan nog blazen een aantal vrijgestelden op (per verko- zij het geviseerde systeem nieuw leven zene krijgt men werkingsmiddelen plus in doordat zij aantonen dat systeemim- anderhalve medewerker ter beschik- manente kritiek mogelijk is. Staat en po- king gesteld) waarmee de fractiewer- litiek worden dan als neutrale instru- king, het nationale partijsecretariaat, de menten beschouwd die men naar vormings- en studiedienst en de pro- believen in 'goede' of 'slechte' zin kan vinciale animatiecentra bemand /be- hanteren. Aldus wordt de anti-emanci- vrouwd kunnen worden. Bijna 96 pro- patorische oorsprong van deze instru- cent van de partijbegroting is afkomstig menten (verhinderen dat de grote mas- uit ontvangsten die via de parlementai- sa van de burgers permanent en actief ren binnenkomen. In een soort tweede zou gaan deelnemen aan de vormge- beweging fungeren de gemeenteraads- ving van hun samenleving) aan het oog verkiezingen op plaatselijk niveau als onttroldcen7 Aanvaarding van de be- locomotieven voor de verbreding en staande institutionele context betekent verankering van het partijdraagvlak. dat men het volk herleidt tot een leger Naar aanleiding van deze lokale verkie- van anonieme meelopers: politieke pas- zingen worden nieuwe plaatselijke af- siviteit, onverschilligheid en onmondig- delingen opgericht en de bestaande ver- heid zijn daar een logisch uitvloeisel nieuwd en versterkt. Op deze wijze valt wordt een groot stuk van de politieke Een invloedrijk groen politicus uit de dynamiek van dé groene partij afhanke- jaren tachtig, Ludo Dieridoc - die zich lijk gemaakt van staatssteun. Dit over- als de politieke filosoof van de bewe- heersende belang van verkiezingen en ging wil profileren - is gewoon blind verkozenen werkt op een dubbele ma- voor dit soort anarchistisch georiënteer- nier de normalisering van de partij in de kritieken. Heel expliciet stelt hij: de hand. "Het revolutionaire van de groenen ligt Enerzijds bestaat er een tendens tot in- naar mijn mening in het economisch houdelijke normalisering. In de losse par- denken, niet zozeer in het democratisch tijstructuur die Agalev tot nog toe ken- denken. In het democratisch denken merkt (met een uitgesproken autono- liggen wij in zekere mate in het ver- mie voor de lokale groepen, de parle- lengde van een Proudhon (sic!) of van mentaire fractie, de werkgroepen en de andere theoretici van de democratie, partijcongressen) zullen parlementairen die vooral de democratie hebben willen - als ze maar lang genoeg in functie blij- verruimen en verrijken. Nu zijn er twee ven - op langere termijn een beslissend mogelijkheden voor de groenen om die stempel gaan drukken op de doelstel- bestaande democratie te verrijken en lingen van de partij. De Duitse politieke open te gooien: door gedaan te krijgen wetenschapper Agnoli schrijft dat "die- langs een wet dat er morgen ook refe-

De AS 1041105 35 renda georganiseerd kunnen worden; tegen te gaan en dit heeft inderdaad in de andere methode, die nu gebruikt zekere mate geleid tot de verankering wordt, dat is in die instellingen kruipen van een 'anti-partij partij' mentaliteit in en daar zaken los te gooien, informatie de organisatiestructuur van Agalev. naar buiten te brengen". 8 Met zulke in- Het is juist deze 'achterhaalde' bewe- stitutionele oogkleppen groeit natuur- gingsgeest die de wrevel opwekt van lijk recht evenredig het belang van het de meest ambitieuze groene parlemen- parlement als de veranderingshefboom tairen binnen Agalev. Recentelijk, in bij uitstek, terwijl het eigen parlemen- september 1993, bracht het spraakma- tair mandaat opgewaardeerd wordt. kende tandem Jos Geysels (Agalev-on- Groene doelstellingen worden ingepast derhandelaar met het oog op regerings- in het parlementaire procustusbed (ze deelname in 1991) en Mieke Vogels worden dan verengd tot 'radicale' eisen (gedoodverfde toekomstige burgermoe- zoals eco-tax, basisinkomen of stem- der van de stad Antwerpen) een - vlot recht voor migranten) terwijl de funda- geschreven maar inhoudelijk mager - mentele maatschappijkritiek stilletjes boekje uit waarin ze hun gal spuwen achter de coulissen verschoven wordt over de 'waanidee' van de basisdemo- van een verre, wazige toekomst. cratie. "Agalev is als partij gegroeid uit Agalev wordt er aldus toe verleid om de nieuwe inzichten van de jaren zestig een ecologische moderniseringspartij te en dus bij uitstek gevoelig voor de ne- worden die het politieke spel netjes bin- gatieve neveneffecten van die ideeën. nen de reeds getrokken krijtlijnen mee- Net als in de samenleving draait de de- speelt en die haar eigen 'au serieux' in mocratie binnen de partij dol en is de laatste instantie slechts kan bewijzen besluitvorming meer en meer verhuld door... regeringsverantwoordelijkheid achter een mist van raden en organen op zich te nemen. "De politieke organi- die vanuit het halfduister zorgen voor saties van de arbeidersbeweging had- de reproduktie van moeilijk te definië- den er in de vorige eeuw enkele decen- ren belangen. De droom van de basis- nia voor nodig om duidelijkheid te democratie eindigt zo in ondoorzichte- scheppen omtrent de vraag of een soci- lijkheid en complexiteit en ondergraaft aaldemocraat minister mocht worden op den duur de basisvoorwaarden zelf in een burgerlijk kabinet. Enkelen spra- van de democratie. De democratie sane- ken van verraad aan de zaak van de ren is ook in de partij Agalev meer dan proletarische revolutie, nog anderen noodzakelijk".10 van possibilisme: de mogelijkheid van Jos doet een concreet voorstel: "We re- een alternatief gebruik van grondwette- produceren teveel de organisatievor- lijke instellingen. Bij de Granen stelt men van de jaren zestig en zeventig in zich de vraag naar regeringsdeelname plaats van in te gaan op de nieuwe ver- reeds na twee jaar. Herhaalt de geschiede- schijnselen in de samenleving. Ik pleit nis zich weer, maar ditmaal als farce?".8 altijd voor het Greenpeace-model: naar buiten komen, beweeglijk zijn, met net- CENTRALISERING werken werken"?' Ook de reeds geci- Luc Versteylen sprak met trots over zijn teerde, met Agalev sympathiserende 'anarchistische' remedies om de vor- socioloog Hellemans adviseert de partij ming van een kaste van beroepspolitici om toe te treden tot het keur van suc-

36 De AS 1041105 cesvolle, postmodernistische kaderor- kaanse groene partij aanleiding tot een ganisaties, zoals Artsen zonder Gren- principieel meningsverschil: inzet was zen en Greenpeace, die de ontkoppe- de keuze tussen een gecentraliseerd ling van kernmilitanten en achterban partij-apparaat met een professionele consequent hebben doorgevoerd. Lid- staf en een haar legitimerende basis van maatschap beperkt zich tot het betalen anonieme leden en een 'bewegingspar- van bijdragen waarmee de professio- tij' die slechts bestaat bij watje van in neel werkende staf, zonder enige raad- lokale afdelingen/projecten geënga- pleging van de leden, via campagnes en geerde leden.13 spectaculaire acties, het bewijs probeert Een andere kenmerkende steen des te leveren aan de bijdragebetalers dat aanstoots voor de realistische stroomlij- hun geld goed besteed is. "Hier zijn het ners binnen Agalev is het rotatieprinci- de kiezers die met hun stem vanop af- pe. In het bovengenoemde statutair stand het optreden en de• activiteiten congres werd dit principe gehandhaafd van de geëngageerde staf van Agalev met nog 62 procent van de stemmen (in goedkeuren. Agalev geniet zoals Green- het verleden was nog meer dan 90 pro- peace van dezelfde vrijheid van hande- cent van de congresgangers voorstan- len en actievoeren. Niet gebonden aan der van de rotatie). Jubelt Jos Gijbels: drukkingsgroepen of het gewicht van "Dat is een grote vooruitgang. De rota- een brede militantenbasis, kan het zijn tie-regel getuigt van een defensieve eigen gang gaan... zolang de electorale houding. Het geeft de indruk dat het sympathierekening klopt".12 enige verschil tussen ons en de anderen Een stap in deze richting werd gezet tij- die rotatie is, terwijl de andere funda- dens het laatste statutair congres van mentele verschillen blijkbaar onder de Agalev (juni 1993) waar besloten werd mat worden geveegd (...) En dan zegt het partijlidmaatschap te versoepelen: men: als we die rotatie afschaffen, dan terwijl kandidaat-leden vroeger een verliezen we onze maagdelijkheid. proefperiode in een plaatselijke afde- Maar maagdelijkheid geldt niet in de ling doorliepen, moeten zij zich nu ge- wet van de jungle, zegt Joseph Brodsky, woon melden op het nationaal secreta- en hij heeft gel*".14 riaat en hun jaarlijkse ledenbijdrage Verwerping van het rotatie-principe, re- (twintig gulden!) betalen. Deze maatre- pliceert Johannes Agnoli (die door Gey- gel werd genomen met de bedoeling de seis - in een ander verband natuurlijk - smalle ledenbasis van de partij (onge- ook instemmend geciteerd wordt!), be- veer tweeduizend) uit te breiden, maar tekent dat het theoretisch-revolutionair de toevloed van 'papieren' leden brengt kennisbelang (kritiek van de politiek) tevens een versterking van de centrale plaats moet ruimen voor het materiële partijorganen (nu al wordt gesproken belang (politiek als beroep) en het duurt van een Brussels waterhoofd op zeer dan meestal ook niet lang meer voordat smalle lokale beentjes) en van de positie er een politiek theorietje gebrouwen van de parlementairen (die voor de wordt over de 'autonomie' van de ver- anonieme leden het gezicht van de par- kozene tegenover zijn kiezers (cfr. de tij vormen) met zich mee. Niet zonder noodzaak van een postmodernistische reden gaf het al dan niet aanvaarden stroomlijning van de groene partij). Met van papieren leden binnen de Ameri- een ironisch knipoogje schrijft Agnoli:

De AS 1041105 37 "Ik wacht niet zonder spanning op het men de vraag stellen naar wat noodza- moment dat ergens een groene fractie kelijk en wenselijk is. De beantwoor- deze specifieke autonomie zal ontdek- ding van die vragen hangt af van de ken en boven de terugkoppeling naar analyse die men maakt van het 'reëel de basis zal stellen. Wie zich in de in- bestaande kapitalisme'. stellingen begeeft, zal er niet in ten on- Melle zelf laat er geen twijfel over be- der gaan, zal er zijn identiteit niet ver- staan dat het tegenwoordige industrie- liezen, integendeel, hij wint er een systeem, ontstaan uit een samengaan nieuwe bij die hem uitzonderlijk bevalt van wetenschap, technologie en kapita- en waarin hij geweldig gedeit - eventu- lisme, een eigen leven is gaan leiden en eel tot in een kabinet toe".'5 via het mechanisme van de internatio- nale concurrentie aan de basis ligt van TEGENSTROOM zowel een externe crisis (de relatie tus- De geleidelijke inhoudelijke en organi- sen het menselijk huishouden en de na- satorische stroomlijning van de groene tuur) als een interne crisis (de verhou- partij naar beleidsverantwoordelijkheid dingen binnen het menselijk huis- toe heeft een fundamentalistische te- houden zelf). Zijn condusie is dan ook: genstroom in het leven geroepen die "Het kapitalisme moet niet bijgestuurd het meest expliciet verwoord wordt of gecorrigeerd worden, neen er dient door het Agalev-lid en filosoof Ullrich gebroken te worden met de kapitalisti- 16 Melle. Deze verzet zich tegen de 'vlees sche principes als dusdanig". Vanuit noch vis'-stellingname van Agalev ("we dit apocalyptisch perspectief herleidt hij gaan op een realistische wijze funda- 'realistische' eisen zoals de invoering menteel denken") die erop neer komt van de eco-tax (waarover vorig jaar in dat men het systeem wil 'indammen' Vlaanderen veel heisa is geweest) terug om op die manier ruimte te scheppen tot hun ware proporties, namelijk die voor de milieu- en samenlevingswaar- van conditionerende, gedragspsycholo- den (cfr. een standpunt dat ook door gische instrumenten ("een pijnlijke prik- onder anderen Jürgen Habermas en kel geven, dan zal de (menselijke) rat André Gorz verdedigd wordt). Melle wel op een andere manier zijn weg zoe- vraagt zich echter af of dit geen illusoir ken door het consumptielabyrint"). streven is: moet een kankergezwel niet Maar dat heeft hoe dan ook niets te ma- eerder vernietigd worden om de per- ken met de uitbouw van de positieve manente dreiging van uitzaaiing defini- behoeftenstructuur die nodig is om tief uit te schakelen? Hij geeft toe dat de mensen ontvankelijk te maken voor een realisten het onmiskenbare voordeel radicaal alternatief. 'Realisten' bepleiten hebben van de schijnbaar 'nuchtere een ecologische modernisering van het kijk': systeembestormers geven de in- industrieel-kapitalistisch systeem en druk vanuit een archimedisch punt in zijn produktietechnieken waardoor de de ruimte alles te willen veranderen. En blinde expansiedrang van dit systeem dan stelt zich onmiddellijk de vraag ongemoeid blijft. Maar: "Een dergelijke naar de haalbaarheid: wie zal deze re- economie bevestigt voortdurend een volutionaire kar gaan trekken? Haal- motivatiestructuur van krijger en ver- baarheid is echter niet de enig mogelij- overaar, ze sleurt de mensen mee in een ke invalshoek: met nog meer recht kan rusteloze en gejaagde, agressieve strijd

38 De AS 1041105 om geld, macht en bezit. Een dergelijke is. Alternatieve projecten moeten de economie is hoe dan ook gebaseerd op broedplaatsen zijn van de nieuwe sub- uitbuiting van mens en natuur en ze jectiviteit. Belangrijk in dit verband is vernedert de mensen tot machteloze ra- Bahro's relativering van het belang van dertjes in een gigantisch produktieap- de groene partij, een standpunt dat ook paraat".17 Een kentering zal er slechts door Melle ingenomen wordt ("De par- komen als we breken met deze produk- tij is een uitermate beperkt instrument. tivistische dwang. Nog veel beperkter dan de mensen die Melle sluit in zijn fundamentele kritiek binnen de partij bezig zijn"). De partij aan bij de Duitse dissident Rudolf wordt dan opgevat als een soort van Bahro ("milieubescherming is niets an- hulpmotor van de uittochtbeweging uit ders dan een verdieping meer die aan- de megamachine. De partij kan per- gebouwd wordt op de dodelijke machi- spectieven bieden op korte termijn, ne waarmee overal gewerkt wordt. moet er voor zorgen dat we uitstel van Maar de machine zelf werkt gewoon (sociale en ecologische) executie krijgen verder!") die niets minder nastreeft dan en dit terwijl de groene beweging een een 'antropologische revolutie', een ra- nieuwe subjectiviteit en moraal ingang dicale verandering van het menselijk doet vinden die materieel vertaald bewustzijn door de vorming van een wordt in een alternatieve institutionali- nieuwe subjectiviteitsstructuur. Bahro sering. Toen hij nog voor de Grünen in is de mening toegedaan dat we ons niet het_ Duitse parlement zat, verklaarde uit de dreigende mondiale scheeps- Bahro dat het "de voornaamste taak van ramp kunnen redden door 51 procent de groenen in het parlement is om het van de bevolking te mobiliseren rond alternatieve bewustzijn buiten het par- een rood-groen verkiezingsprogramma. lement te verdiepen. (...) Zoals de groe- Dit zou hoogstens wat cosmetische ver- ne partij in haar geheel, zo beschouwt anderingen bewerkstelligen terwijl de de parlementaire fractie zichzelf als een dodelijke vernietigingsprocessen onder- ondersteuningsinstrument voor de be- gronds gewoon verder blijven woeke- weging. Voor ons mag politiek nooit ren. In plaats van de mensen in partij- iets zijn dat zich in de allereerste plaats hokjes (dat wil zeggen weinig essentiële in Bonn afspeelt. (...) Want terwijl de tegenstellingen uit het verleden) op te parlementaire politiek de staatsmachine delen, moet er gewerkt worden aan een hier of daar wel een strootje in de weg brede concensus onder de bevolking kan leggen, levert het nooit de machts- die er in slaagt al het rondzwervende posities op om de door ons nodig ge- dissidente bewustzijn (dat niet het mo- achte verandering door te zetten".18 nopolie is van de kiezers van één partij) te associëren, te bundelen, te integreren. ECO-ANARCHISME Daarvoor is het belangrijk dat de groe- In een themanummer van het Neder- ne beweging over een positief aanbod landse tijdschrift Politiek & Cultuur beschikt: iets dat uitstraling heeft. (maart 1993) tracht Frederik Janssens, De groenen moeten dus stukken van diensthoofd bij de vormingsdienst van die nieuwe cultuur realiseren opdat Agalev, een compromis te formuleren twijfelaars kunnen zien dat er een alter- tussen de 'realistische' en de 'funda- natief bestaat dat tevens aantrekkelijk mentalistische' posities: "beide kijkwij-

De AS 1041105 39 zen zijn legitiem en moeten samenge- teerd zien die ernaar tendeert 'scheiss bracht worden" (weer een typisch normal' te worden. Dit doet echter niets Vlaamse manier om water en vuur met af aan het feit dat de groene partij er tot elkaar te verzoenen?). Hij stelt een ar- nog toe in geslaagd is de energie van beidsverdeling voor tussen de groene honderden basismilitanten, met het hart partij, die binnen het bestaande institu- op de juiste plaats, te mobiliseren. Hier tionele kader de electorale machtsbasis ligt, naar mijn aanvoelen, een unieke van de heersende conservatieve krach- kans voor Vlaamse anarchisten om uit ten moet trachten aan te tasten, en de hun decennia-lang politiek isolement en groene beweging die de groene energie onbeduidendheid te stappen. wil heroriënteren naar een culturele Daarom mogen de anarchisten Agalev transformatie in de diepte waarbij 'zelf- niet schouderophalend (de zoveelste bewustwording (= verandering van burgerlijke carrièrepartij) links laten lig- waarden, behoeften en verzuchtingen) gen: waar mogelijk de dialoog aangaan centraal staat. "Agalev als partij is druk maar indien noodzakelijk de confronta- doende zich te positioneren en te profi- tie evenmin uit de weg gaan. Een paar leren tussen en tegenover andere partij- jaar geleden schreef ik in Perspectiefi en, om te scoren in de media en om de "Waar mogelijk moeten we kiezen voor volgende electorale overwinning voor open samenwerking (dat is iets anders te bereiden. Wellicht moet er een aparte dan achterbakse infiltratie) en de liber- ruimte gecreëerd worden om het utopi- taire aspiraties bevestigen en versterken sche werk te laten plaatsvinden. Dit die zeker bij het gewone partijlid nog moet bewegingswerk zijn, consensus- overvloedig aanwezig zijn. De anarchis- werk, grassroots-werk. (...) Het groeit tische impulsen moeten er toe bijdragen lateraal en mag onder geen enkele voor- dat de partij zichzelf definieert in func- waarde rechtstreeks door Agalev geïn- tie van de beweging".2° Deze aanbeve- strumentaliseerd worden. Het is geen ling is nog altijd geldig, met dien ver- groene zuinig' stande dat we medestanders gevonden Ik ben het niet eens met de manier hebben in de fundamentalistische on- waarop Frederik de 'sfeer van de derstroom binnen de partij waarvan de macht' (= het werkterrein van de partij) mediatieke boegbeelden anderzijds scheidt van de sfeer van de cultuur (= geen geheim meer maken van hun poli- het werkterrein van de beweging). Er tieke ambities. Anarchisten kunnen de- bestaan concrete voorbeelden van be- ze onderstroom versterken door zich te wegingspartijen die weigeren het be- engageren in lokale partijafdelingen, heer en de organisatie van de 'publieke daar waar de raaldijn loopt tussen 'par- zaak' over te dragen aan externe partij- tij' en 'beweging', met de bedoeling een instanties en van de gassroots zelf het koerscorrectie van onderaf te forceren. voornaamste draagvlak van de politiek Murray Bookchins filosofie en strategie willen maken (bijvoorbeeld het Left van het 'libertair lokaal bestuur' kan daar- Green Network, in de Verenigde Sta- bij als inhoudelijke leidraad fungeren. ten). Ik besef echter ten volle dat we ons Zij kunnen erop aansturen dat de Aga- in Vlaanderen met een nauwelijks om- lev-groep, in samenwerking met andere keerbare structurele scheefgroei van de plaatselijke studie-, discussie -en publi- groene politieke beweging geconfron- katiegroepen (stadskrantt), een pro-

40 De AS /04//05 grammatische synthese probeert te le- qua invloed vergelijkbaar zou moeten veren van wat er binnen een dorp/ zijn met het naoorlogse maatschappelij- wijk/stad leeft om op basis daarvan ke pact dat aan de basis lag van de mistoestanden aan te klagen, alternatie- 'welvaartsstaat'); een Nieuwe Interna- ve voorstellen te formuleren en de dis- tionale Economische Orde (als eerste cussie daarover aan te zwengelen. De stap naar een meer rechtvaardige, lokale Agalev-groep zorgt aldus voor vreedzame en ecologisch verantwoorde het verbindende patroon en ook voor wereldorde); een decentralisatie van het de politieke slagkracht van de loka- sociaal-economisch en politiek beleid le/regionale basisbeweging en verhin- (in de richting van wat Franse auteurs dert tegelijkertijd dat geïsoleerde alter- als A. Gorz en A. Lipietz de 'démocratie natieve projecten zich op langere locale' noemen). termijn laten instrumentaliseren of ge- Die doelstellingen zelf zijn natuurlijk woonweg desintegreren. Zij staat ook slechts een fletse kopie van de enige in voor de organisatie van contacten echte revolutionaire doelstelling die met politieke basisgroepen uit buurge- telt: de totstandbrenging van een vreed- meenten met betrekking tot materies zame, ecologisch verantwoorde en die de gemeentelijke grenzen over- emancipatiegerichte zelforganisatie van stijgen. de mensen op wereldvlak. Daarom heb- Anarchisten laten zich verder kennen ben de anarchisten geen enkele reden door hun permanente bekommernis om om reformistisch geformuleerde doel- een democratische interne partijfunctio- stellingen principieel te ondersteunen. nering: rotatie van het voorzitterschap, Wel worden zij door de concrete beperkte duur van de gemeentelijke machtsverhoudingen gedwongen om mandaten, toegankelijkheid van infor- zich bij deze stand van zaken neer te matie, open partijvergaderingen enz. leggen, maar ze gebruiken de 'scheu- Indien enigszins mogelijk zouden deal- ren' die door het reformistisch project dus opererende eco-anarchisten/funda- worden teweeg gebracht om hun eigen mentalisten zichzelf moeten organise- 'zaak' door te drukken. ren in een aparte werkgroep ('basis- Over welke scheuren gaat het? Ik geef democratie' bijvoorbeeld), eventueel slechts één voorbeeld: het institutionali- met een eigen publikatie die garant zou seren van steeds meer autonomie en staan voor een effectief tegenwicht voor zelfbeheer binnen de grenzen van de de electologistische top in Brussel: de 'démocratie locale' zal op langere ter- politieke hartslag van de basis zou al- mijn leiden tot een ideologische delegi- dus structureel hoorbaar gemaakt wor- tirnering van de kapitalistische bevel- den. Ook op inhoudelijk vlak: vanuit de structuren. Mensen die een beetje vrij- partijbasis, ingebed in de sympathise- heid proeven, zullen zich na verloop rende beweging, kunnen duidelijke sig- van tijd niet meer tevreden stellen met nalen 'naar boven' gestuurd worden de kruimeltjes macht die ze van de ta- met betrekking tot de programmatische fels van de groten toegeworpen krij- accenten die men wil leggen. Elders ben gen.22 De anarchisten moeten perma- ik uitvoeriger op een aantal van deze n nent in de weer zijn om dit streven naar thema's ingegaan : de noodzaak van de volle vrij-leid aan te moedigen en or- een nieuw sociaal-ecologisch pact (dat ganisatorisch te versterken.

De AS 104/105 41 NOTEN (1) S. Walgrave, 'Van Anders Gaan Leven tot Agalev', in: F. Janssens, R. Willems, 10 jaar Aga- lev in het parlement, Ploeg, Brussel 1991, p. 132. (2) S. Walgrave, 'Van Anders Gaan Leven tot Agalev', p. 135. (3) K. Deschouwer, 'Groener kan niet meer', in: De Nieuwe Maand jrg. 34, 2, 1991, p. 28. (4) E. Vandenabbeele, F. Weyens, 'Interview met Luc Versteylen', in: Tegenstroom, 4/82, p. 48. (5) S. Hellemans, 'De politieke potentie van een kleine schare militanten', in: F. Janssens, R. Willems, o.c., p. 148. (6) J. Agnoli, 'Zwanzig Jahre danach', in: Die Transformation der Demokratie, Ca Ira, Frankfurt 1990, p. 187. (7) Zie ook: A. Dobson, Green politica! thought, Unwin Hyman, London 1990, p. 135. (8) D. Buyle, M. Schaevers, 'Interview met Ludo Die- rickx', in: De Nieuwe Maand, jrg. 28, 1, 1985, p. 37. (9) J. Agnoli, o.c., p. 210. (10) M. Vogels, J. Geysels, Politieke herbebossing, Hadewijch, Antwerpen-Baarn 1993, p. 42. (11) F. Delmotte, 'Het verstokte optimisme' (interview met Jos Geysels), in: Marlcant, 9 juli 1993, p. 6. (12) S. Hellernans, 'De politieke potentie van een kleine schare militanten', p. 148. (13) Zie H. Hawkins, 'The present and the future of the greens', in: Our Generation, vol. 23, 1, 1992, p. 54- 90. (14) F. Dehnotte, 'Het verstokte optimisme', p. 6. (15) J. Agnoli, o.c., p. 188. (16) F. Jans- sens, 'Is de mens een consumerend en producerend dier?' (interview met Ullrich Melle), in: Bladgroen, 24, 11, december 1992, p. 6. (17) U. Melle, 'Is de techniek een menselijk project?', in: R. Weiler, D. Holemans (red.), Bevrijding of bedreiging door wetenschap en techniek, Pelck- mans, Kapellen 1993, p. 160. (18) R. Bahro, Building the green movement, New Society Publish- ers, Philadelphia 1986, p. 42. (19) F. Janssens, 'Het 'vergroenen' van de maatschappij', in: Politiek & Cultuur, maart 1993, p. 33. (20) R. Jacobs, 'Tussen links-libertaire en 'scheiss-norma- le' partij', in: Perspectief, jrg. 7, 25, 1991, p. 21. (21) R. Jacobs, 'Remedies tegen de machteloos- heid', in: Perspectief jrg. 9, 33, 1993. (22) A. Bihr, Du 'grand soir' 4 l'alternative, Les Editions Ouvrières, Paris 1991, p. 280-281.

REPRINTS ANTON CONSTANDSE Op verzoek van de Haagse afdeling van de Vrije Gedachte heeft de Jan Beirger-Biblio- theek een drietal vrijdenkersbrochures van Anton Constandse herdrukt. Het betreft een van de allereerste geschriften van Constandse, De ellende der religie, in 1923 uitgebracht door Alarm (20 p.); voorts Kan er een god zijn?, eveneens een Alarm-uitgave, daterend van 1927 (16 p.) en tenslotte Godsdienst is Opium voor het Volk, in 1929 verschenen bij Constandse's eigen uitgeverij De Albatross (15 p.). Van deze drie reprints zijn nog exem- plaren voorradig. Lezers van De AS kunnen ze ontvangen door overmaking/storting van ƒ6,- op postgirorekening 77036 van Jan Börger-Bibliotheek te Moerkapelle, met ver- melding van: drie reprints Constandse (1923, 1927, 1929).

Verder zijn nog steeds exemplaren leverbaar van de paperback-reprint De zelfvernieti- ging van het protestantisme. Dit 130 p. tellende boek van Constandse verscheen oorspron- kelijk in 1926. Deze reprint kost inclusief verzendkosten ƒ15,-. Bestellen door storting/ overmaking van dit bedrag op postgirorekening 4460315 van De AS te Moerkapelle, met vermelding van de titel. - Tenslotte wijzen we nog op de Reprint-reeks van De AS. In die serie verschenen tot dus- verre een tweetal reprints van Constandsebrochures. Het gaat om Heinrich Heine als dich- ter en denker, een in 1928 bij Orion verschenen, 48p. tellende brochure, die toegezonden wordt na storting/overmaking van ƒ6,- op postgirorekening 4460315 van De AS te Moerkapelle, met vermelding van de titel. De andere reprint kost ƒ2,50. Het betreft een in 1930 bij De Albatros verschenen, 14 p. omvattende, beschouwing over Anarchisme. Ook deze reprint ontvangt u door storting/overmaking van het bedrag op de postgiro- rekening van De AS, met vermelding van de titel.

42 De AS 1041105 GRENZEN AAN DE ANARCHIE. ANARCHISME IN BELGIË 1880-1914 Jan Moulaert

Toen in 1872 in Den Haag op het vijfde congres van de Eerste Internationale een meerder- heid op voorstel van de Duitser Karl Mam de Rus Michael Bakoenin uitsloot, stemden de vertegenwoordigers van de Belgische federatie tegen Marx. De Belgen sloten zich vervol- gens aan bij de Anti-autoritaire Internationale die de Bakoenin-gezinden een jaar later in het Zwitserse Saint-Imier stichtten. Zij kwamen daar in een overwegend 'Latijns' gezel- schap van Italianen, Spanjaarden en Jura bewoners terecht. Een en ander vormde een voor- lopig hoogtepunt in de strijd binnen het socialistische kamp tussen zogenaamde 'autoritai- ren' en 'anti-autoritairen'. Autoritair, 'marxistisch' waren de voorstanders van een gecen- traliseerde arbeidersbeweging, alsook van de verovering van de staat langs politieke weg. Die verovering van de staatsmacht door het proletariaat, dat zich daartoe in een politieke partij moest organiseren, kon zowel gewelddadig, als vreedzaam gebeuren.

Vreedzaam bijvoorbeeld door middel Belgische arbeidersbeweging aan een van het algemeen stemrecht. De verove- aantal geschiedschrijvers van het Belgi- ring van de staat was in die visie een sche socialisme onopgemerkt is voorbij- noodzakelijke tussenstap waarna de gegaan. Aanzienlijk meer aandacht staat vervolgens na verloop van tijd nochtans kreeg de opkomst midden ja- volledig zou kunnen worden afge- ren zeventig in Vlaanderen en in Brus- schaft. De anti-autoritairen (Bakoeninis- sel van een - vaak als jong en modern ten) stonden een federalistische arbei- getypeerde - generatie die een hervor- dersbeweging met een verregaande mingsgezinde, 'reformistische' variant autonomie van de plaatselijke groepen van het 'politieke' socialisme voor- voor. Wars van elk politiek tussenstadi- stond. Samen met deze nieuwe stro- um wilden zij bovendien de staat on- ming kreeg dan de zogenaamde oude, middellijk afschaffen. De staat bleef revolutionaire, voornamelijk Waals- voor hen hoe dan ook een instrument Brusselse garde nog even aandacht en van onderdrukking. Uit de Anti-autori- wel vanwege haar tijdelijke weerstand taire Internationale werd de anarchisti- tegen de vernieuwers. Begin jaren tach- sche beweging geboren. tig leek het revolutionaire, anti-etatisti- De Internationale zorgde ook in België sche liedje, op enkele valse noten na, voor een kortstondige vereniging, in uitgezongen. Het verhaal van een zich één revolutionaire socialistische bewe- welhaast lineair ontwikkelende Belgi- ging, van vele, erg verschillende arbei- sche Werkliedenpartij, de BWP, kon be- dersgroepen. Deze beweging benadruk- ginnen. te haar onafhankelijkheid tegenover Het is begrijpelijk dat binnen de ge- burgerlijke groepen en hield zich buiten schiedschrijving van het socialisme in de politiek. Men kan niet beweren dat België het anarchisme als verliezende deze fase in de ontwikkeling van de partij veronachtzaamd werd. Boven-

De AS 1041105 43 dien kon de Belgische anarchistische volutionaire doelstelling van de anar- beweging niet bogen op een eigen his- chisten had bovendien het nadeel vol- toriograaf. Een en ander is er mede ver- komen in de sfeer van de onwettelijk- antwoordelijk voor dat het anarchisme heid te liggen. schittert door zijn afwezigheid in de Op een georganiseerde wijze ingrijpen Belgische vaderlandse geschiedenis. De in het revolutionaire proces lag wellicht conclusie ligt voor de hand. De geschie- nooit in de bedoeling van de Belgische denis van het socialisme in België veór anarchisten. Enige nuancering van wat 1914 dient als het ware nog eens over- vaak als een wezenlijk kenmerk van het gedaan, deze keer met bijzondere aan- anarchisme wordt gezien, met name dacht voor de anarchisten. zijn voluntaristische opvatting van de Tijdens de eerste helft van de jaren 1880 revolutie, is hier op haar plaats. De leek de hele socialistische beweging, de anarchisten beschouwden de revolutie gematigde zowel als de revolutionaire, in de eerste plaats als een fataliteit van plat te liggen. Met de stichting in 1885 het historisch proces, waaraan nauwe- van de Belgische Werkliedenpartij kre- lijks iets kon veranderd worden. Daar- gen de politiek-georiënteerde, hervor- bij kwamen ze vaak dicht in de buurt mingsgezinde socialisten, verder kort- van marxistische opvattingen ter zake. weg socialisten genoemd, opnieuw aan- De anarchisten hadden het bijzonder sluiting bij de arbeidersbeweging. Tege- moeilijk met het uitdokteren van een re- lijk klommen de revolutionaire anti-au- volutionaire tactiek. Eind de jaren 1870 toritairen, die zich nu openlijk anarchis- werd door de anti-autoritafren geop- ten noemden, uit het dal. Toch nam teerd voor de zogenaamde propaganda midden jaren tachtig de strijd tussen so- van de daad. Meteen zijn we toe aan de cialisten en anarchisten al een definitie- tweede beperking die de ontwikkeling ve wending. De anarchisten waren zelfs van het anarchisme in België zou ken- niet eens meer op achtervolgen aange- merken. In het concept van de propa- wezen. Voor de anarchistische bewe- ganda van de daad werd de revolutie ging was enkel nog een rol in de oppo- niet langer beschouwd als een frontale sitie weggelegd. Als dusdanig zou ze veldslag, maar als een heimelijke parti- tot aan de Eerste Wereldoorlog wel de sanenoorlog. Individuele acties moes- belangrijkste uitvalsbasis worden voor ten afdwalingen in politieke zin vermij- de kritiek die de BWP op haar linkerzij- den. De terroristische geloofsbelijdenis, de te verduren kreeg. de dubbelzinnige naamkeuze werkten een voorstelling van het anarchisme in In de jaren tachtig kwamen al ten volle de brede, oneigenlijke zin van wanorde de beperkingen tot uiting die de anar- en bandeloosheid in de hand. Het anar- chistische beweging in haar verdere chisme werd op die wijze een speelbal ontwikkeling zouden kenmerken. Een van de media en van brute politieke eerste beperking had te maken met de krachten. vaagheid van de revolutionaire doel- De propaganda van de daad werd in de stelling van de anarchisten. Daarmee jaren 1880 evenwel nauwelijks toege- oogstten ze hoegenaamd niet zoveel bij- past. Begin jaren 1890 won in interna- val als de socialisten met hun concrete tionale anarchistische kring de idee van eis van het algemeen stemrecht. De re- de toenadering naar de massa der ar-

44 De AS 104/105 beiders veld. Het terrorisme kon daarbij het parlementair spel was op maat van enkel een belemmering vormen. Uitge- de burgerij gesneden. rekend in die jaren, meer bepaald in 1892, werd niet alleen Frankrijk maar BEPERKINGEN ook België opgeschrikt door een reeks Het vage revolutionaire einddoel, de anarchistische bomaanslagen. De explo- propaganda van de daad, het afgeleid sies waren als een verlate echo van een anti-reformistisch project vormden voor propagandistisch concept dat binnen de de Belgische anarchisten evenveel be- beweging al een tijdje grondig ter dis- perkingen. Niet minder belangrijk ten cussie werd gesteld. Daar hadden poli- vierde was de organisatorische on- tie en gerecht echter geen b000dschap macht van de anarchisten. De financiële aan. Hun gezamenlijk optreden maakte en organisatorische last van de propa- de anarchistische pers, die zich toch be- ganda, in het bijzonder van de pers, paald lankmoedig had getoond tegen- bleek erg moeilijk om te dragen. De over de terroristen, monddood. anarchistische beweging kon in tegen- stelling met de socialistische niet bogen Voor de anarchistische beweging was op kapitaalkrachtige coöperaties. Orga- de uitschakeling van haar pers bijzon- nisatie was voor de anarchisten enkel der nefast want het zwaartepunt van de toelaatbaar in de vorm van een tijdelij- activiteit had tot 1892 ondanks alles ke, vrijwillige vereniging met het oog veeleer in de zogenaamde propaganda op de verwezenlijking van heel concre- van het woord gelegen, en dan vooral te doelstellingen. De anarchistische or- in de ideeënslag die de anarchisten le- ganisatie was op alle niveaus erg infor- verden tegen het politieke reformisme meel opgevat: binnen de groepen zelf, van de BWP, in het bijzonder tegen de tussen de groepen onderling, regionaal beweging voor het algemeen stemrecht. en zeker nationaal. Daarbij kwam ten Daarmee is een derde beperking aange- slotte - de vijfde beperking - dat in te- geven die de ontwikkeling van het genstelling tot Frankrijk en Nederland anarchisme in België kenmerkte. Het bijvoorbeeld de Belgische beweging project van de anarchisten was in de geen burgers met voldoende middelen eerste plaats een negatief, anti-reformis- en/of persoonlijkheid kon aantrekken tisch, in elk geval een afgeleid project. om bij gebrek aan organisatie toch een Voor haar ontwikkeling was de Belgi- regelmatig verschijnende pers te waar- sche anarchistische beweging zeker borgen. Een uitgesproken antiburger- Wi& de eeuwwisseling niet weinig af- lijkheid en zelfs anti-intellectualistisch hankeliftc van de politieke activiteit van 'ouvriërisme' kenmerkten de Belgische de BWP, zoals ze dat na 1900 ook was anarchistische beweging. van de socialistische actie op vakbonds- De vijf vernoemde beperkingen zouden terrein. De ingrediënten in de anarchis- de anarchisten in België parten blijven tische kritiek op het politieke socialisme spelen. Het is nochtans niet zo dat de waren klassiek Het algemeen stem- anarchisten bij de pakken neer zaten. recht zou de burgerlijke staat door een Dat bleek zowel inzake tactiek als orga- nieuwe staat van arbeiders vervangen, nisatie. Zoals gezegd was al een tijd het zou een nieuwe politieke kaste creë- vóór de aanslagen van 1892 een discus- ren. Het reformisme was onmachtig, sie op gang gekomen over de heroriën-

De AS 104/105 45 tering van de actie. Om te beginnen gin- niets van over. gen de anarchisten ook in België de De nederlagen van de jaren negentig noodzaak van een toenadering tot de verhinderden niet dat aan het debat massa van de arbeiders, en dan vooral over de organisatie van de beweging en de vakbeweging, beklemtonen. Tegelijk de oriëntering naar de vakbonden een won de algemene staking als revolu- verlengstuk werd gegeven na de eeuw- tionair medium in de anarchistische vi- wisseling, toen het anarchisme op- sie aan belang. In die optiek moesten de nieuw opbloeide. In 1905 werd de algemene stakingen die voor de socia- Groupement Communiste Libertaire listische eis van het algemeen stemrecht (kortweg GCL) gesticht. Het ging om werden gevoerd, in revolutionaire zin een wel erg vergaand organisatorisch worden omgebogen. In samenhang met experiment, dat het propagandistische deze koerswijziging werd de wenselijk- vlak al vlug oversteeg. Met dit initiatief heid van meer coördinatie van de be- plaatsten de Belgen zich bij de Duitsers weging beklemtoond. De beoogde sa- aan de spits van de organisatiegerichte menwerking betrof weliswaar enkel de anarchisten in Europa. Zij lagen boven- propaganda, de ontwikkeling van een dien mede aan de basis van het interna- landelijk blad vooral, en gold zeker tionaal anarchistisch congres van 1907 geen georganiseerde interventie in het in Amsterdam en van de Anarchisti- revolutionaire proces. sche Internationale die daar als tegen- De jaren 1891-1894 hielden voor de Bel- hanger van de Tweede Sodalistische In- gische anarchistische beweging een eer- ternationale gesticht werd. De GCL zelf ste bloeiperiode, maar evenzeer een mocht echter het internationaal congres aantal nederlagen in, niet het minst op niet meer meemaken. Voor een meer- de zopas vermelde terreinen waar juist derheid van de Belgische anarchisten vernieuwing werd beoogd. In 1893 bleek de GCL ideologisch en praktisch werd het algemeen meervoudig stem- te hoog gegrepen. De GCL deed uitein- recht ingevoerd. De anarchisten hadden delijk meer kwaad dan goed. Ze lokte een tot dan ongeziene propagandisti- bij de Belgische anarchisten een uitge- sche inspanning geleverd in de hoop sproken organisatie-vijandige reactie uit. aan de algemene stakingen voor het al- Tegelijk kreeg de toenadering tot de gemeen stemrecht een revolutionaire vakbeweging vastere vorm. De afloop wending te kunnen geven. Voor hen van de algemene staking van 1902 le- betekende het algemeen meervoudig verde na die van 1893 voor de anarchis- stemrecht in 1893 en de socialistische ten de definitieve bevestiging dat een intrede in de Kamer in 1894 ontegen- algemene staking met politieke doelein- zeggelijk een nederlaag. De beweging den zoals het algemeen stemrecht maar ondervond bovendien de terugslag van weinig revolutionaire mogelijkheden het terrorisme in binnen- en buitenland. bood. Terzelfdertijd groeide echter het Een en ander liet zich ook gevoelen op geloof in de louter economische alge- stuk van organisatie. De bescheiden re- mene staking als voorspel van de socia- sulfaten die einde 1892 met de principi- le revolutie. Het voorbeeld van de Fran- ele goedkeuring van een nationale fede- se revolutionair-syndicalistische Confé- ratie werden geboekt, waren wel erg dération Générale du Travail (CGT) kortstondig. Twee jaar later bleef er al werkte hier inspirerend. Over de con-

46 De AS 1041105 crete wijzen van anarchistische actie in weging in België zo weinig succesvol de vakbonden was evenwel het laatste was in vergelijking bijvoorbeeld met woord nog niet gezegd. De prindpiële Frankrijk. Het terrein leek nochtans ge- revolutionaire opstelling van de anar- schikt in die zin dat binnen de BWP de chisten bleef een tussentijds actiepro- vakbeweging een betrekkelijk zwakke gramma bemoeilijken. De verbinding schakel vormde. Elementen van verkla- tussen het dagelijks vakbondswerk ge- ring voor die uiteenlopende ontwikke- richt op onmiddellijke lotsverbetering ling van de vakbeweging in Frankrijk en het verre revolutionaire ideaal bleek en België zijn de volgende. In Frankrijk in de praktijk niet zo vanzelfsprekend vormden de zogenaamde Bourses du te zijn. Travail blijkbaar een gunstige voe- Het anarchistisch debat over de oriënte- dingsbodem voor het revolutionaire ring naar de vakbeweging kreeg uitein- syndicalisme. De Belgische vakbewe- delijk zijn beslag. In 1905 werd ook in ging had niet die plaatselijke, interpro- België een CGT als tegenhanger van de fessionele inslag en kwam ondanks een Syndicale Commissie van de BWP ge- vroege industrialisering overigens pas sticht. De deelnemende bonden hadden laat tot volle ontwikkeling. Fundamen- diverse redenen om afstand te nemen teel lijkt het uitblijven van het algemeen van de BWP. Om te beginnen wezen ze stemrecht als verklaring van de onder- een politieke bevoogding van de vakbe- schikking aan de politiek én van de late weging af. Ze verzetten zich tegen haar groei van de vakbeweging in België. In centralisatie. Dit alles kon de strijdbaar- Frankrijk daarentegen bestond dat ar- heid van de vakbeweging alleen maar gument voor een politieke binding van aantasten. De revolutionaire mijnwer- de vakbeweging al sinds de invoering kersbonden in het bijzonder toonden van het algemeen stemrecht in 1848 niet zich teleurgesteld over de resultaten meer. van het parlementair initiatief inzake arbeidsduurvermindering. De Belgische De anarchisten lieten het ondanks alle CGT hield het niet lang vol. In 1907 mislukkingen niet afweten. In 1913 werd de organisatie de facto opgeheven werd opnieuw een anarchistische fede- door de opslorping van haar bonden ratie én een revolutionair-syndicalis- door het nieuw a-politiek, maar ook on- tisch vakverbond in het leven geroepen. revolutionair Belgisch Vakverbond, dat In 1914 kwam voorlopig een einde aan al evenmin een lang leven was beschoren. het anarchistisch activisme. De anar- Het blijft verwondering wekken dat de chistische beginselen kraakten onder anarchistische wending naar de vakbe- het oorlogsgeweld van de naties.

De illustraties op pagina 72 en pagina 92 zijn houtsneden van de Belgische anarchist Albert Daenens. De eerste is getiteld 'De orde regeert', de tweede 'De groote logen'. Beide dateren van rond 1920.

De AS 1041105 47 HEDENDAAGS ANARCHISME IN BELGIË Francis Faes

Het anarchistisch socialisme werd in België in de beginperiode het duidelijkst uiteengezet door C'ésar De Paepe in zijn Rede van Patignies (1863). Het is een synthese van het Bel- gische anarchisme, dat in grote lijnen met het Europese anarchisme overeenkomt. 1 In te- genstelling tot Ferdinand Domela Nieuwenhuis, die van christen tot anarchist evolueerde, ging het met De Paepe de andere richting uit. In 1885 stond hij mee aan de doopvont van de Belgische Werklieden Partij, de voorloper van de huidige Socialistische Partij. Voor som- migen betekent deze datum meteen het einde van het anarchisme in Belgie Zelf nuanceer ik deze stellingname. De geschiedenis van het Belgische anarchisme, in zoverre die overigens al werd geschreven, laat zich inderdaad niet lezen als de geschiedenis van een georganiseer- de beweging, zoals die bijvoorbeeld in Nederland wel heeft bestaan. 2 Maar het is even waar dat het anarchistisch gedachtengoed als dusdanig, ook in België en dit tot op de dag van vandaag, van belang is (geweest) als inspiratiebron voor tal van emancipatorische bewegin- gen. In hetgeen volgt wordt een rudimentaire schets gegeven van de anarchistische trends en ontwikkelingen zoals deze zich gedurende de afgelopen vijf en twintig jaar in de ver- schillende Belgische regio's hebben voorgedaan.3

Eind jaren zestig wordt ook de na-oor- imperialisten en antimilitaristen. Het is logse generatie in België zich bewust de tijd dat er vrijelijk wordt geëxperi- van de eigen identiteit en verzet ze zich menteerd met sex, drugs en rock and tegen de bestaande maatschappelijke roll. waarden en normen die als fnuikend Het anarchisme komt tegemoet aan het worden ervaren voor de individuele vrijheids-, gelijkheids- en solidariteits- vrijheid, de creativiteit en de zelfrealisa- streven van deze generatie en wordt tie. Het vigerend maatschappijmodel weer van zolder gehaald. Het blijkt een wordt aan een kritisch onderzoek on- nuttig analyse-instrument om de be- derworpen. Kerkelijke en wereldlijke staande machtsmechanismen in de autoriteiten worden niet langer als evi- mondiale samenleving te doorgronden. dentie aanvaard maar dienen zich voor- "De grote kracht van het anarchisme is taan te verantwoorden. Tal van emanci- immers gelegen in het feit dat ze een patorische bewegingen steken de kop positieve ethiek formuleert die als richt- op en houden zich bezig met wat toen- lijn in de geschiedenis kan dienen. Door malige Gentse anarchisten de 'de-kolo- de nadruk te leggen op de mens, het nisatie van het dagelijkse leven' noe- subjectieve, de solidariteit, ontstaat een men. Men heeft daarbij niet alleen oog kritische instelling en een referentieka- voor hetgeen er in de wereld gebeurt der dat de mogelijkheid biedt om snel (Vietnam, Derde Wereld) maar er de betekenis van een gebeurtenis op wordt tevens geijverd voor een globale juiste waarde te schatten".4 kwaliteitsverbetering van het dagelijks De studentenrevolte van '69 staat in leven. De gegoede burgerij wordt opge- Vlaanderen voornamelijk in het teken schrikt door acties van Dolle Mina, anti- van Leuven-Vlaams. Het is een strijd, in

48 De AS 1041105 het verlengde van de Vlaamse ontvoog- testbeweging brengt evenwel het heer- dingsstrijd, tegen de jarenlange ontken- sende politieke bestel nimmer in ge- ning van de Vlaamse identiteit en een vaar. De Kabouterpartijen die er later reactie tegen het, daarmee gepaard uit ontspruiten evenmin. gaande, dagelijks gevoeld onrecht. Ter- Op dat ogenblik zijn er in alle grote zelfdertijd zet het studentenprotest ech- Vlaamse steden anarchistische groepen ter ook een verregaand democratise- actief. We noemen slechts de Vrije So- ringsproces op gang en gaan jongeren cialisten, de Revolutionaire Radensocia- op zoek naar de modaliteiten voor een listen en de Vrije Socialistische Jonge- alternatieve samenleving waarin gelijk- ren. In 1972 organiseren zij zich in een waardige mensen in vrijheid kunnen Anarchistische Federatie. In mei van samenleven. De studenten maken zich datzelfde jaar vindt in het West-Vlaam- sterk dat zij de wereld zullen verande- se Dadizele een driedaags 'anti-autori- ren. Het is uit deze groep dat de intel- tair congres' plaats waar anarchisten lectuelen gevormd worden die later van gedachten wisselen over ecologie, mee gestalte zullen geven aan de ver- seksualiteit, tegencultuur, opvoeding dieping en de actualisering van de en arbeidersstrijd (zelfbeheer, arbei- (vrij-) socialistische theorievorming. derscontrole). Naast genoemde thema's In de marge van deze turbulente ge- hebben zij echter ook oog voor het or- beurtenissen heeft ook België te reke- ganisatievraagstuk en nemen zij stelling nen met het fenomeen 'provo'. 5 In Bel- tegen elke vorm van gecentraliseerde gië zijn het voornamelijk de steden partijvorming omdat zij geloven in een Antwerpen, Gent en Brussel die degelij- socialisme dat gestoeld is op de vrijwil- ke provo-kernen huisvesten, maar men lige vereniging van individuen. vindt ook provo's terug in Brugge, Has- Hoewel dit congres heel wat internatio- selt, Leuven, Aalst, Dendermonde, Sint- nale weerklank heeft en er ook Fransta- Niklaas, Luik, Charleroi en Mons. De lige groepen aanwezig zijn, zal men tot provo's willen ontsnappen aan de op- het einde van de jaren zeventig moeten gelegde middelmatigheid. Middels lu- wachten vooraleer er weer dergelijke dieke happenings stellen ze de militari- groots opgezette manifestaties worden sering en de consumptief ingerichte georganiseerd.6 Toch is dit congres niet spektakelmaatschappij aan de kaak. Zij onbelangrijk geweest Het is voor velen klagen de politie-repressie aan, hekelen de stimulans geweest om actief te blij- de diploma-universiteit en het militair ven of te worden in buurthuiswerk, apparaat en ze zetten zich af tegen het vrije-abortuscomité' s, jongerenrechten- establishment en de traditionele partij- bewegingen, milieugroepen, antimilita- politiek. Tal van artarchiserende blaad- ristische basisgroepen en dergelijke. jes en tijdschriften zien het licht (Anar, Anarchistische uitgeverijen, drukkerij- Eindelijk, Bom, Revo) en de daarin be- en en tal van andere groupuscules hou- handelde onderwerpen zijn zeer divers. den, middels debatten, vlugschriften, In de steden vinden we bruine kroegen brochures en boeken het anarchistisch die bezocht worden door een allegaartje ideeéngoed levend. Ook het anarchise- van hippies, avant-garde kunstenaars rend vormingstheater van Vuile Mong en politiek bewuste studenten. Deze po- en de Vieze Gasten ziet in die jaren het sitief-anarchistisch geïnspireerde pro- licht. Anderen prediken dan weer de

De AS 1041105 49 gewelddadige actie. Zo brengen Gentse nagenoeg geheel onafhankelijk van de 'illegalen' eind 1972 ongeveer 2500 ex- bestaande anarchistische groepen en emplaren van het Guerrilla-handboek wanneer het internationaal studenten- op de markt. protest losbreekt, is de laatste anarchis- tische groep in Wallonië opgeheven. WALLONIË Sommige anarchisten blijven evenwel Wallonië maakt in deze periode de te- een niet te onderschatten rol spelen bin- loorgang mee van de oude anarchisti- nen de schoot van de Internationale der sche beweging. In tegenstelling tot Oorlogstegenstanders (I0T). Anderen Vlaanderen is het anarchisme in Wallo- hebben nog wel contact met de nieuwe nië immers ook tijdens het interbellum sociale bewegingen maar nemen er zelf een bescheiden rol blijven spelen. Dat is niet meer actief aan deel. gedeeltelijk te verklaren door het feit De jaren zestig gaan evenwel ook in dat het Waalse anarchisme, door cul- Wallonië niet onopgemerkt voorbij. tuur-historische omstandigheden, maar Wallonië heeft zijn provo's en daar- ook door de taal, steeds een grotere affi- naast zien tal van nieuwe anarchistische niteit heeft gehad met wat er in Frank- initiatieven het licht. Dankzij de giften rijk leefde, waar op anarchistisch ge- van de reeds genoemde Hem Day bied altijd degelijke anarchistische orga- wordt in 1%9 in Brussel de Alliance Li- nisaties zijn blijven bestaan. Daarnaast bertaire opgericht, die zich bezig houdt valt ook niet te ontkennen dat de arbei- met de verspreiding van de anarchisti- dersbeweging in de meest geïndustria- sche gedachte (bibliotheek, publikaties). liseerde delen van België, dus in Wallo- Ook de (studie- en discussie)groep Liai- nië, steeds strijdbaarder is geweest dan son, actief in Brussel, Luik en Quareg- in Vlaanderen, hetgeen ook zijn reper- non, geeft brochures en ander studie- cussies heeft gehad op de anarchistische materiaal uit en richt zich voornamelijk theorievorming omtrent een en ander. tot allerlei actiegroepen, om er aldus de Eén van de belangrijkste figuren van en libertaire idee ingang te doen vinden. In voor het Waals anarchisme is zeer zeker 1972 richten Brusselse studenten de Hem Day geweest, pseudoniem voor Groupe Communiste Libertaire op en Marcel Dieu (1902-1969). Deze antimili- wordt het, met deze groep gelieerde, tarist - hij weigerde in 1933 militaire tijdschrift Noir uitgegeven. Daarin dienst - is gedurende meer dan veertig wordt voornamelijk aandacht geschon- jaar de bezieler geweest van de anar- ken aan de homo-strijd, het feminisme, chistische beweging, welke mede door anti-autoritaire opvoeding en onder- zijn toedoen over een zekere continuï- wijs, maar ook aan de diverse initiatie- teit beschikte. Hij gaf naast een tijd- ven van anarchistische signatuur. In schrift (Pensee et Action) tal van brochu- één van de nummers wordt overigens res uit en hij sprak over de meest ver- opgeroepen om deel te nemen aan het schillende onderwerpen op honderden driedaags congres van Dadizele. Wat meetings? blijkens een commentaar op dit con- Toch is het zo dat er met de oude anar- gres, in een daaropvolgend nummer, chistische garde geen aansluiting wordt ook gebeurd is. gezocht door de nieuwe generatie van De anarchistische gedachte beschikt in de jaren zestig. Provo ontwikkelt zich Wallonië over meerdere verspreidings-

50 De AS 1041105 centra zoals het reeds genoemde Allian- Deze mensen zoeken ook contact met ce Libertaire, verder kunnen de boek- andere anarchistische groepen in bin- handels Free Press Bookshop van de nen- en buitenland, hetgeen bijwijlen dichter-provo Herman J. Claeys en Ha aardig lukt. De boeken en brochures die Ha in Brussel op de nodige interesse re- op de boekenstands van het RAK prij- kenen. Maar ook in Brussel en Wallonië ken, worden vanuit Nederland gele- sterft de provobeweging een roemloze verd. Er zijn contacten met de mensen dood. Wel is de basis gelegd voor de la- van La Cecilia uit Leuven, die onder an- tere periode. Herman J. Claeys zegt dere Kladclaradatch uitgeven, een voor hierover het volgende: "Eerst heeft pro- die tijd voor Vlaanderen erg theoretisch vo op zijn eigen wijze een aantal pro- aandoend tijdschrift; met de anarchis- blemen geduid en nadien zijn er ver- ten rond het artistiek-ludieke tijdschrift schillende actiegroepen opgericht, die De Zwarte Weduwe uit Mechelen; met concreet zijn begonnen te werken rond het Anarchisties Kollektief Antwerpen een bepaalde problematiek. Release bij- én er zijn voor het eerst sinds lange tijd voorbeeld is ooit nog opgericht in 'De contacten met de mensen van het Brus- Dolle Mol' (een subcultureel Brussels selse 22 mars die Alternative Libertaire café, nvds). Zij hielden zich bezig met uitgeven en de anarchistische studen- rechtshulp en hulp aan mensen met tenorganisatie Libertair Offensief uit drugsproblemen. Dat is later deels ook Brussel. Zo is bijvoorbeeld het laatste naar de Wetswinkel toegegroeid. Je had nummer van Paradoks een gezamelijke de beginnende milieubeweging, jonge- uitgave van het Gentse RAK en het renactie... De vredesbeweging en de Brusselse 22 mars. vrouwenbeweging... Je had alle soorten In deze periode schieten, zoals gezegd, van inspraakbewegingen... Vele ex-pro- autonome en anarchistische groepen als vo's hebben zich daar in teruggevonden".8 paddestoelen uit de grond. Het is ook de tijd van de Dagen van de Anarchie, DAGEN VAN DE ANARCHIE jaarlijks terugkerende manifestaties die Mede onder impuls van de punkbewe- georganiseerd worden in de steden ging krijgt het anarchisme in het mid- waar genoemde anarchistische groepen den, maar zeker op het eind van de ja- actief zijn. Gedurende deze dagen ren zeventig een nieuw elan. In bijna wordt vooral aan theorievorming ge- alle grote steden worden anarchistische daan (ecologie, feminisme, anarcho- collectieven opgericht In Gent is het syndicalisme, kraken, jongerenverzet, Revolutionair Anarchisties Kollektief antimilitarisme) maar ook cultuur en actief. Het verenigt voornamelijk stu- amusement komen ruimschoots aan denten en legt zich hoofdzakelijk toe op bod. Niet alleen trekken al deze dagen het organiseren van debatten en spreek- veel belangstelling maar bovenal bewij- beurten, het deelnemen aan antikern- zen ze dat samenwerking onder anar- energiebetogingen (Doel, Chooz) en chisten mogelijk is. Tot echt overkoepe- vredesmarsen en het uitgeven van een lende of coördinerende organisatiever- tijdschrift (Paradoks). Het eerste num- banden komt men evenwel niet, maar mer van dit tijdschrift (1979) bestaat de veelvuldige individuele contacten overigens volledig uit een compilatie zorgen op dat ogenblik toch voor enige van artikelen uit De AS. cohesie in de beweging.

De AS 1041105 51 Dat komt overigens van pas wanneer risch samen te bundelen. Er zijn op dat begin jaren tachtig de Belgische totaal- moment in Wallonië immers anarchis- weigeraars ten tonele verschijnen. Naar ten actief in Luik, Charleroi, Mons, Na- het voorbeeld van Nederland wordt in men, Chièvres, Tihange-Huy en Arlon. Leuven de antimilitaristische groep On- In 1977 wordt er een Coördination Li- kruit opgericht. Naast acties ter onder- bertaire opgericht die genoemde groe- steuning van de dienstweigeraars geeft pen in haar schoot verenigt. Het is deze deze groep ook een tijdschrift uit (Rep 'koepel' die twee jaar later de aanzet en Roer) waarin dieper wordt ingegaan geeft tot de eerste Dag van der Anar- op de beweegredenen van deze antimi- chie die plaatsvindt te Brussel. litaristen. Ook in andere steden worden Vijf jaar later schiet er ook van deze Onkruit-groepen opgericht. Dit alles groepen nog weinig over. Ook de anar- grijpt plaats op het ogenblik dat de vre- chistische studentenorganisaties die desbeweging ook in België massaal pro- eind jaren zeventig aan de Brusselse testeert tegen de plannen van de rege- universiteit voor enige furore zorgden, ring om tot plaatsing van kernraketten zijn dan ter ziele gegaan. De Brusselse op het Belgisch grondgebied over te anarchist 'Babar', verbonden aan Alter- gaan. De Vlaamse anarchistische groe- native Libertaire, haalt in 1982 wel de pen, die zich gedurende meer dan twee internationale pers wanneer hij in Polen jaar intensief en bijna exclusief met het opgepakt en gevangengezet wordt om- fenomeen totaalweigeren hebben inge- dat hij radio-onderdelen over de grens laten, verschrompelen echter - bij ge- heeft gesmokkeld voor de Poolse vak- brek aan verdere acties - en de meeste bond Solidarnosc. De Franse chanson- sterven zelfs volledig weg. In Gent nier Léo Ferré geeft voor die gelegen- wordt het RAK opgeheven. La Cecilia heid twee benefietconcerten in Brussel. uit Leuven en De Zwarte Weduwe uit Het is één van de weinige manifestaties Mechelen laten niets meer van zich ho- waarop Belgische anarchisten verenigd ren. Het Anarchisties Kollektief Ant- zijn. werpen heeft op dat moment al langer opgehouden te bestaan. DE JAREN TACHTIG De ontwikkelingen in Wallonië zijn ver- Uit de as van de vroegere collectieven gelijkbaar met die van Vlaanderen van ontspringen evenwel tal van nieuwe dat ogenblik. In 1976 begint de Brussel- initiatieven, zowel in Vlaanderen als in se drukkerij ASBL 22 Mars met het uit- Wallonië, al moet hier reeds benadrukt geven van Alternative Libertaire, een worden dat een en ander nog onge- maandelijks tijdschrift dat vooral op structureerder verloopt dan vroeger. Wallonië en Frankrijk is gericht. Ook in Anarchistische groepen zijn nog niet dit tijdschrift wordt hoofdzakelijk aan- opgericht of ze verdwijnen alweer om dacht geschonken aan antimilitarisme, plaats te ruimen voor andere initiatie- de nieuwe sociale bewegingen en, meer ven. In Gent wordt door ex-leden van dan in Vlaanderen, de arbeidersstrijd. het RAK en een aantal nieuwkomers op Meermaals wordt er in de kolommen 1 mei 1982 het eerste nummer van De van Alternative Libertaire op aange- Libertaire Toekomst uitgegeven. Dit drongen om de verschillende anarchis- maandelijks tijdschrift zal in totaal elf tische groepen in Wallonië organisato- maal verschijnen en vooral een meer

52 De AS 1041105 anarchistisch-theoretische beschouwing deze organisatie. Het tijdschrift Alterna- van de actualiteit beogen. Vaste items Hoe Libertaire, dat nog steeds bestaat, zijn de opmars van extreem-rechts, eco- blijft de bindende schakel tussen de logie, geschiedenis van het anarchisme, versnipperde anarchistische groepen in maar ook de talrijke manifestaties rond Wallonië. totaalweigeren en antimilitarisme. An- In Antwerpen wordt Picket opgericht, dere ex-leden van het RAK starten met dat naast een ontmoetingsruimte en Zwart en Rood, een anarchistisch ver- distributiecentrum van anarchistische spreidingscentrum van anarchistische lectuur, ook de nodige debatten organi- en alternatieve boeken, tijdschriften en seert en aan tal van - vooral antifascisti- brochures. Nog anderen beginnen een sche - acties deelneemt in het Antwerp- anarchistisch kunstenaarscollectief. On- se. Ook Het Volksgebit, een maandelijks dertussen opent ook café 17 zijn deuren anarchistisch tijdschrift dat op een meer in Gent, dat al snel een toevluchtsoord populaire manier met het anarchisme wordt voor anarchisten van allerlei omspringt, ziet in die dagen in Antwer- pluimage. In de ruimtes boven dit café pen het licht. Dit tijdschrift zal meer wordt een anarchistische bibliotheek en dan zes jaar blijven bestaan en voorna- inforuimte geïnstalleerd. Vandaar uit melijk aandacht schenken aan totaal- worden de ondersteuningsacties ge- weigeren, ecologie, antikapitalistische coördineerd voor de Gentse totaalwei- strijd, arbeidsethos en antidericalisme. geraar Yves Buysse. In de laatste fase verschijnt dit tijd- Ook de idee voor de ludiek-anarchisti- schrift overigens in kombinatie met De sche lijst Te Gek (Tegendraadse Gentse Nar, een nieuwsbrief waarin naast re- Kiezers), die deelneemt aan de Ge- censies van progressieve literatuur en meenteraadsverkiezingen van dat jaar, platen ook een concert- en politieke ontstaat hier. De anarchisten uit Gent agenda is opgenomen. halen hiermee de nationale pers. Hun slogan 'Stem te gek, stem niet Te Gek' Deze, weliswaar ongeordende, opflak- tracht aan de bevolking duidelijk te ma- kering van het anarchisme gaat ook aan ken dat het verkiezingsspel bedrog is de Belgische Staatsveiligheidsdiensten en dat mensen het recht hebben om het niet onopgemerkt voorbij. Op 19 okto- eigen leven in handen te nemen. ber 1984, om vijf uur 's ochtends, start In Leuven is ondertussen opnieuw een 'Operatie Mammoet', een groots opge- anarchistisch collectief opgericht, ter- zette politionele actie in het licht van wijl de ex-leden van La Cecilia zich be- het onderzoek naar de CCC (Cellules zig houden met de gevangenisproble- Combatantes Communistes), die in dat- matiek en het lot van gedetineerden zelfde jaar verschillende bomaanslagen (Radicale criminologen). Ook de op- op haar naam heeft. Meestal met het richting van een werklozenvakbond is machinegeweer in de aanslag, valt een aanvankelijk een initiatief dat uitgaat politiemacht van ongeveer 750 man van Leuvense anarchisten. In Brussel binnen op 120 plaatsen in Brussel, Gent, opent op 6 december 1982 een heropge- Leuven, Antwerpen, Charleroi, Tubize richte Alliance Libertaire opnieuw haar en Luik. Het is duidelijk dat men met deuren. Twee dagen later is er de ope- deze actie vooral de anarchisten op het ning van de libertaire bibliotheek van oog heeft. Typerend in dit verband is

De AS 1041105 53 immers dat men in Gent voornamelijk Koen Huysmans afspeelden (1985). de bezoekers viseert van café 17 en In Gent blijft al die jaren aan de Gentse vroegere leden van het RAK dat inmid- universiteit een Anarchisties Kollektief dels ter ziele is gegaan, dat ledenbestan- bestaan dat zich voornamelijk bezig- den van Alternative Libertaire in Brus- houdt met het geven van vormings- sel in beslag worden genomen en dat avonden (films, video's, spreekbeur- ook vredesmilitanten die vroeger hun ten). Het feit dat deze groep als sympathie hebben betuigd met de to- 'erkende studentenorganisatie' door de taalweigeraars aan een huiszoeking on- universitaire overheid gesubsidieerd derworpen worden.9 wordt én daarenboven kan beschikken Het moet voor de veiligheidsdiensten over, een zekere infrastructuur (lokalen, wellicht frustrerend geweest zijn bij apparatuur), maakt dat het steeds een geen enkele anarchist iets gevonden te belangrijke functie heeft gehad inzake hebben wat diens eventuele betrokken- het financieel en materieel ondersteu- heid bij de CCC-aanslagen zou kunnen nen van beginnende anarchiserende bewezen hebben! Overigens werkt dit projecten. Momenteel bestaat er in Gent politieoptreden bij anarchisten als een ook een A-Koepel die verschillende rode lap op een stier. Prompt vinden anarchistische groepen en initiatieven oude en jonge anarchisten elkaar terug uit het Gentse verenigt (Infotheek, en wordt besloten om opnieuw een Dag Zwart en Rood, Krakers, Radikaal Anti van de Anarchie te organiseren. Deze Fascistische Actie) en contacten onder- zal er evenwel nooit komen. Toch is houdt met anarchisten uit binnen- en hierdoor weer de aanzet gegeven tot tal buitenland. van nieuwe initiatieven. Ik beperk mij in het hiemavolgende tot een korte (en In Brussel is 22 mars nog steeds paraat dus onvolledige) opsomming. alsook Alternative Libertaire, dat nog steeds maandelijks verschijnt, ruim ze- In 1985 gaat de Gentse Libertaire Stu- venhonderd abonnees heeft en 60 pro- diegroep van start, die tot op heden het cent van zijn ruimte ter beschikking theoretisch-anarchistische kwartaaltijd- stelt van zijn lezers. Sinds een paar jaar schrift Perspectief uitgeeft. Aanvankelijk is in diezelfde stad ook de Groupe wordt voor een thematische aanpak ge- Anarchiste Yapatchev bedrijvig. Deze kozen, maar gaandeweg evolueert Per- ?joep beschikt over een ruimte waar spectief tot een tijdschrift waarin actu- wekelijks video's en films worden gege- ele gebeurtenissen geduid worden van- ven, maar waar ook vormingsavonden uit een libertaire invalshoek. De Studie- en tentoonstellingen worden gehouden. groep organiseerde in het verleden Ook in Leuven bestaat er weer een tevens tal van debatten alsook enkele anarchistische groep en onlangs werd grotere manifestaties (één-mei feesten, er in Antwerpen weer een Anarchisti- anti-verkiezingsmeeting, vormingscy- sche Koördinatie Antwerpen opgericht. cli). Sommige leden van de Libertaire En om dit overzicht te besluiten: ook De Studiegroep waren actief betrokken bij Nar verschijnt nog maandelijks, hoewel de acties van het Gentse KNAL (Komi- de samenstellers van deze nieuwsbrief tee Neen Aan het Leger) die zich hoof d- onlangs te kennen gaven binnen afzien- zakeligc rond het totaalweigeren van bare tijd de fakkel aan anderen te willen

54 De AS 1041105 overgeven. Het anarchisme gedijt in kracht. Anarchisten zijn zelden te horen België dus nog steeds. geweest in het publieke politieke debat. Talloze initiatieven zagen het licht, PRAGMATISCHE KOERS maar men is er nooit in geslaagd om Zoals in de inleiding reeds werd ge- langdurige organisatorische verbanden steld, is de geschiedenis van het Belgi- uit te werken, die voor een zekere conti- sche anarchisme nog niet geschreven. nuïteit, cohesie en een vorm van histo- Het moet dan ook duidelijk zijn dat het- risch bewustzijn hadden kunnen zor- geen ik hierboven schreef daartoe gen. Het verklaart gedeeltelijk het grote slechts een zeer bescheiden aanzet is ge- verloop in de anarchistische gelederen weest. Het verhaal is grotendeels geba- én het steeds weer ontstaan van nieuwe seerd op persoonlijke herinneringen en libertaire groepen, zonder banden met daardoor onvolledig, onder meer om- vroegere clubs, en dus telkenmale ver- dat ik het nergens had over de vele plicht om opnieuw het wiel uit te vinden. stadskranten en vrije radio's waarbij anarchisten betrokken zijn geweest. Ik Het anarchisme als dusdanig is even- had het ook niet over de schrijvers, mu- wel nooit echt weggeweest. Het katho- ziekgroepen en kunstenaars die gedu- lieke Vlaanderen, land van pastoors, rende de besproken periode met het maar ook van Uilenspiegels, heeft altijd anarchisme dweepten (Boon, Bervoets, af te rekenen gehad met dwarsliggende Schoenaerts,...). Vele kleine anarchisti- libertairen. Anarchistische thema's zijn sche initiatieven die gedurende de laat- steeds blijven circuleren in de meest di- ste vijf en twintig jaar hebben bestaan, verse milieus en hebben aldus een, vaak werden zelfs niet genoemd. Ik sprak niet te onderschatten, rol gespeeld bij niet over de Florehnade, een huis van de uitbouw en de ontwikkeling van een waaruit antimilitaristen geweldloze ac- tegencultuur, die zich ook in België te ties ondernamen tegen de rakettenbasis allen tijde heeft afgezet tegen de autori- van Florennes, noch over de actie van taire bevoogding van bovenaf, op welk vijf anarchisten in 1980, die de stuurca- gebied dan ook. De overtuiging dat de bine van de Andrea Smits onklaar opbouw van de maatschappij van on- maakten, een schip dat op het punt deraf dient te geschieden, maakt dat ve- stond nudeair afval te dumpen in de le anarchisten, naast de bezigheden in Noordzee. Ik ging niet in op de Jonge- de eigen specifiek-anarchistische orga- renmars voor Werk van 1984 waar nisaties, betrokken waren bij allerlei anarchisten slaags raakten met de poli- emancipatorische basisgroepen (milieu- tie, waardoor de discussie over werk en en vredesgroepen, antidiscrimatie- en arbeidsethos in een ander licht kwam te antifascistische organisaties), waar tel- staan. Het feit dat België ook zijn kra- kenmale getracht wordt om bepaalde kers heeft gehad, en nog heeft, is onbe- theoretische inzichten in de praktijk om sproken gebleven. te zetten. Voorzover er sinds de jaren zestig van In deze context is het niet onbelangrijk een anarchistische beweging in België te wijzen op het feit dat het rotatie-prin- sprake is geweest, wordt ze gekenmerkt cipe, dat door anarchisten altijd is ver- door versplintering, maatschappelijke dedigd geworden, overgenomen werd isolatie en een gebrek aan sociale slag- door Agalev. Militanten binnen deze

De AS 1041105 55 laatste partij, maar ook binnen de schil aan te stippen met het anarchisme Volksunie en de Socialistische Partij, zoals zich dat in het 'rode' Wallonië verwijzen in hun ideologische argu- heeft ontwikkeld en dat meer op de da- mentatie met betrekking tot de nood- gelijkse realiteit van de arbeidende be- zaak van het inbouwen van controle- en volking is geënt. Dit anarchisme heeft inspraakmechanismen in de politieke dan ook veel meer oog voor de arbeids- bedrijfsvoering steeds meer naar de omstandigheden waarin mensen die- anarchistische theorievorming hierom- nen te werken en tot op de dag van trent (federalisme, kleinschaligheid, vandaag blijft het anarcho-syndicalisme municipalisme). De laatste jaren zijn een belangijk thema in de Waalse liber- anarchisten overigens steeds openlijker taire pers. en duidelijk herkenbaar actief in álle antifascistische initiatieven die het licht Een laatste punt is het feit dat het Belgi- zagen na 24 november 1991, de dag dat sche anarchisme mettertijd bescheide- België met een electoraal trauma werd ner en pragmatischer is geworden. Wie opgezadeld door het fascistische Vlaams er de anarchistische tijdschriften van de Blok. laatste jaren op naslaat, merkt dat het vooruitgangsoptimisme van de jaren Anarchistische groepen hebben zich in zestig plaats heeft gemaakt voor een België hoofdzakelijk met theorie en vor- meer realistische inschatting van het ming beziggehouden. Ze waren minder maatschappelijke gebeuren. Dat uit zich sterk in het opzetten van eigen projec- onder meer in de samenwerkingsver- ten die het anarchistisch gedachtengoed banden die anarchisten en niet-anar- vertalen naar het dagelijkse leven (co- chisten met elkaar aangaan. Uiteraard operatieven, woongemeenschappen, heeft dit alles veel te maken met de te- scholen, alternatieve distributienetwer- loorgang van het zogenaamd 'reëel be- ken). Dit hangt nauw samen met het staand socialisme', de daarmee ogen- feit dat het anarchisme in deze contrei- schijnlijk samenhangende overwinning en voornamelijk sympathie geniet bij van het kapitalisme, de ideologische academid en intellectuelen. Het gemis ademnood waarmee de sociaaldemo- aan een landelijke organisatorische cratie te kampen heeft én met het feit structuur werd in het verleden ove- dat steeds grotere delen van de bevol- rigens gedeeltelijk gecompenseerd door king geconfronteerd worden met een het bestaan van tal van libertaire - veel- groeiende bestaansonzekerheid. Het al theoretiserende - periodieken, die wordt voor steeds meer mensen duide- vaak als contactorgaan fungeerden tus- lijk dat het verdedigen van een maat- sen anarchisten, waardoor ze weet van schappijmodel dat verantwoordelijk is elkaar hadden en op de hoogte bleven voor steeds verderschrijdende ecocide, van actuele discussie- en actiethema's." militarisering en verpaupering regel- recht naar de ondergang leidt en dat er Het verklaart tevens waarom het naar alternatieven moet worden ge- Vlaamse anarchisme eerder filosofisch zocht. Het is verheugend te kunnen en humanistisch van aard is en minder vaststellen dat het anarchistisch ge- sterk wat economische analyses betreft. dachtengoed in die zoektocht steeds En hier is dan toch een duidelijk ver- meer betrokken wordt.

56 De AS 104/105 NOTEN 1. Oukhow, M., 'Het anarchisme in België' in Boenders, F., De Volle Vrijheid, Manteau, Brussel Sz Den Haag, 1978, p. 146. De integrale tekst van deze rede verscheen in Perspectief 11-12, jaar- gang 3, april-september 1988. Zie ook 'César De Paepe, Aan de wieg van het Belgisch anar- chisme en reformisme' door Willie Verhoysen in Perspectief 22, Gent 1991, p. 33-40. (2) Een vulgariserend werk over de geschiedenis van het anarchisme in België is op enkele detailstu- dies na nog niet geschreven. De meest bekende van deze laatste zijn tot nu toe: Dirk Wouters, De Mechelse anarchisten (1893-1914), eigen beheer, 1981; Jan Moelaert, De vervloekte staat, Anar- chisme in Frankrijk Nederland en België, EPO, Berchem, 1981; Sommigen zijn bezig met docto- rale verhandelingen hieromtrent U. Moelaert, H. Sneyers). Heel wat informatie, betreffende het hier behandelde onderwerp is verspreid over verschillende fondsen terug te vinden in het AMSAB, Bagattenstraat 174 te 9000 Gent. (3) Hierdoor is meteen aangegeven dat er een on- derscheid bestaat tussen het anarchisme in Wallonië en dat in Vlaanderen. De mij toegemeten ruimte laat mij niet toe hier uitgebreid op in te gaan. Het volstaat met erop te wijzen dat Bel- gië in 1830 kunstmatig tot stand kwam door landsgedeelten samen te voegen die cultuurhis- torisch weinig gemeenschappelijks hadden. Bovendien is het belangrijk voor de lezer te beseffen dat ook de taalbarriere die tussen Vlaanderen en Wallonië bestaat maakt dat onder- linge contacten bemoeilijkt worden. In het hiernavolgende reken ik Brussel gemakshalve tot Wallonië. Wie meer wil weten over België als dusdanig raad ik aan: Van Istendael, G., Het Belgisch Labyrint De Schoonheid der wanstaltigheid, Arbeiderspers, Amsterdam, 1989. (4) Cohn- Bendit, D., De grote bazaar. Wat er in de links-progressieve beweging te koop is, Meulenhoff, Am- sterdam, 1978, p. 77. (5) Verhellen, E., De provobeweging, bijdrage tot een juistere begripsom- schrijving, Gent, 1978; Hernmerijcirx, R., 'De provo's in Brussel', in Perspectief 32, Gent, 1993, p. 26-35. (6) Vermelden we evenwel nog een driedaags congres van radensocialisten in septem- ber 1973 te Wolfsdonk-Langdorp èfi de Internationale Libertaire Ecologische Kamping die in 1977 van 15 juli tot 15 augustus plaatsgreep te Ronse. (7) Bibliogruphie de Hem Day, Pensee et Action, Paris-Bruxelles, 1964. Hierin vindt men een lijst van alle artikelen en spreekbeurten die ooit door Marcel Dieu werden gepleegd. Het artikel 'Quarante ans d'Anarchie' is in deze bundel opgenomen en leert ons heel wat over het anarchisme in België van tijdens en na het interbellum. (8) Hemmerijckx, R., De provo's in Brussel, p. 35. (9) Het RAK stond overigens al jaren op de Staatsveiligheidslijst als één van de, in het oog te houden, subversieve organisa- ties, net als Onkruit. Het Vlaams Blok prijkte op diezelfde lijst. Voor meer informatie over de CCC en de Mamoetoperatie: Vander Velpen, J., De CCC. De staat en het terrorisme, EPO-dos- sier, Berche,m, 1986. (10) Sneyers, H., en Jacobs, R., 'Pleidooi voor een pragmatisch anarchis- me', in Perspectief 20, Gent, 1990, p. 27-34.

De AS 1041105 57 LOUIS PAUL BOON: EEN TEDERE ANARCHIST?" Joop van Holsteyn

Bij de beoordeling van literatuur heeft de democratie onverbiddelijk toegeslagen. Evenals bij voetbal en politiek heeft iedereen er verstand van en een uitgesproken mening over. De hoe- veelheid kwalificaties die een auteur van lezerswege kan krijgen, is schier eindeloos. De in- terpretatievrijheid van de lezer lijkt onbegrensd, diens gevoelsmatig ondergaan van verha- len en gedichten staat niet ter discussie en een ieder heeft uiteraard recht op een eigen mening. De auteur op zijn beurt ziet zich dan ook al snel geconfronteerd met een kunst- werk dat een geheel eigen leven is gaan leiden en dat hem etiketten oplevert waar hij nooit om heeft gevraagd en soms raar van op kan kijken. Zo bleek Godfried Bomans nooit vermoe- de diepten aan te treffen in de schoolboekedities van zijn teksten. En George Orwell, of- schoon kritisch ten aanzien van het reilen en zeilen van de labour Party verklaard links, zag zich na het verschijnen van Animal Farm ingelijfd bij het rechtse kamp en moet pijn- lijk getroffen zijn, toen zijn Nineteen Eighty-four werd aangemerkt als Koude-Oorlog- retoriek pur sang. Dé schrijver is dl gauw, naar de woorden van W.F. Hermans, een domi- nee met een lege kerk of, erger nog, met een kerk vol andersgelovigen.

Het navolgende verhaal gaat over de waar hij politiek gezien stond, maar politieke etikettering van Louis Paul eerder omdat hij niet besefte wat de be- Boon. Anders dan de inleidende woor- tekenis van zijn woorden precies was den kunnen doen vermoeden, zal niet en welke inhoud de ook door hemzelf de these worden verdedigd, dat een au- gebruikte politieke etiketten hadden. teur uitsluitend dient te worden beoor- Een auteur kan op verschillende manie- deeld of ingedeeld op basis van eigen ren uitdrukking geven aan zijn politie- uitspraken en activiteiten buiten zijn ke denkbeelden. Hij kan in zijn literaire literaire oeuvre om. Niet alleen de vrij werk de ene na de andere politieke ver- interpreterende, al dan niet beroepsma- handeling verwoorden of verbeelden, tige lezer kan er bij een dergelijke in- hij kan als privé-persoon via bijvoor- deling naast zitten, dit geldt evenzeer beeld interviews en ingezonden stuk- voor de schrijver zelf, opmerkingen ma- ken in kranten blijk geven van zijn poli- kend over eigen ideeën en eigen werk. tieke visie en hij kan trachten door Juist in het geval van Louis Paul Boon middel van al dan niet spectaculaire da- sloegen niet alleen de erkende, profes- den aan te geven waar hij politiek staat. sionele etikettenplakkers de plank mis; Bij Boon valt deze laatste mogelijkheid Boon zelf was eveneens schuldig. Mis- eigenlijk direct af; hij was altijd meer schien nog niet eens zo zeer omdat hij toeschouwer dan speler, veeleer niet wist welke ideeën hij aanhing en iemand van de 'woorddaad' dan daad-

* Dit artikel verscheen oorspronkelijk onder de titel 'De arrogantie van de criticus' in (1989), nummer 8/9 (literatuur en politiek). Maatstaf

58 De AS 1041105 werkelijk actief. Ook interviews lijken heb ik gelezen: en ik zie het verkeerde niet de aangewezen weg om achter het van hun stellingen, maar moest ik dit politieke gedachtengoed van Boon te alles nu reeds sgrijven, het zou alleen komen. De vraag naar Boons mening nog maar gestamel zijn." over de maatschappelijke gang van za- "Ik heb ideeën over oorlog en vrede, na- ken stak weliswaar in de ransel van sieonalisme en internasieonalisme, ka- vrijwel elke richting Erembodegem ver- pitaal en arbeid, geloof en bijgeloof, trekkende journalist, maar zelden of God en Godsdienst, Staathuishoudkun- nooit werd de moeite genomen om uit- de en politiek, kunst en volksopleiding, gebreid in te gaan op het antwoord en enz. enz. n .2 door te vragen naar een meer uitge- In de korte tijd dat Boon voor het com- werkte politieke visie. Niet de vervolg- munistische dagblad De rode vaan werk- vraag, meer de volgende vraag werd te, in de beginfase van zijn schrijvers- gesteld. Overigens zou zo'n vervolg- loopbaan, kregen auteurs als Claes en vraag ('Hoe ter wereld bedoelt u dat?') Timmermans er dan ook van langs, om- misschien ook niet zo veel hebben op- dat zij naar de mening van Boon wat al geleverd, daar Boon zijn gedachten be- te gemakkelijke, ontspannende litera- ter vorm kon geven in eenzáamheid tuur hadden afgescheiden gedurende achter de schrijftafel dan in gesprekken de Tweede Wereldoorlog. Dat kon niet met anderen. de bedoeling van literatuur zijn! Litera- Bij het bekijken van Boons politieke ge- tuur had een doel, de schrijver diende dachtengoed zal dan ook worden uitge- zich in zijn werk volledig te geven en gaan van zijn literaire werk. Deze bena- moest zich bewust zijn van zijn niet ge- dering is niet onomstreden: "Als een ringe taak "Een schrijver moet slaan, mens werkelijk zijn ziel wil uitstorten, desnoods snijden, en heeft tezelfdertijd is er geen reden dit spedaal in de vorm te troosten. Hij zal de weg wijzen die van kunst te doen"? Dit is natuurlijk moet worden gevolgd". 3 En: "Het is een een volstrekt juiste constatering, maar fatale vergissing, de kunstenaar te wil- tegelijkertijd kan niemand het verbie- len zien als de 'dienaar' ener idee. Hij is den dat een kunstenaar - juist een kun- integendeel bijna altijd de 'verkondi- stenaar! - in en via zijn kunst van de ger', de boodschapper ener idee".4 eigen ideeën kond doen. Waarom zou In later jaren werd deze hoge functie een met kunstzinnige talenten begiftigd van de schrijver als ziener en voorgan- persoon zijn ideeën proberen uit te ger wel wat afgezwakt, maar de afkeer drukken op een manier die hem minder van schoonschrijverij en kunst-om-de- eigen is? In het geval van Boon is het kunst bleef bestaan. Natuurlijk kan ik bovendien duidelijk, dat hij met zijn gemakkelijk de Staatsprijs en de Nobel- literaire werk trachtte een boodschap prijs winnen als ik er echt voor ga zit- uit te dragen. Al op achttienjarige leef- ten, aldus Boon in een van zijn meer tijd kondigde hij in een brief aan zijn baldadige buien.5 Het ging hem echter vriend Colson aan dat hij, als hij ge- niet om de prijzen - al was het ironisch groeid zou zijn "in laagt van woorden genoeg de Leo J. Krijnprijs voor zijn de- en sgerpheid van pen" zijn boeken over buut De voorstad groeit die ervoor zorg- de wereld zal slingeren "als zwiepende de dat de muze van de schilderkunst zweepslagen". "Denkers en wijsgeren geruime tijd plaats moest maken voor

De AS 1041105 59 die van de literatuur. Niet om de roem cialisme te maken te hebben, kwam en de prijzen diende geschreven te wor- treffend naar voren bij zijn begrafenis den, maar omdat de schrijver wat te op 15 mei 1979. Voor de begrafenis uit zeggen had, zijn literaire werk een werd door een Aalsterse schoonheid de boodschap diende te bevatten: "Anders rode vlag gedragen en de lijkbaar was wordt het literatuur. En ik hou niet van eveneens met een rode vlag bedekt. Op literatuur. Ik ben geen letterkundige. Ik het kerkhof werd hard en langdurig de ben gewoon iemand die over vele din- Internationale gespeeld." gen heeft nagedacht en waag aan ande- De vraag is of de vlag de lading wel ren mededeelt wat ik dacht [...] ...6 En: dekte en of dergelijke socialistische pa- "Literatuur als louter literatuur gaan be- rafernalia wel op hun plaats waren. schouwen is zelfs zinloos omdat goede Boon was een groot schrijver. In de Mo- literatuur een sociaal doel moet heb- derne Encyclopedie der Wereldlite- ben"? ratuur werd hij om zijn weergaloze Bij een schrijver die niet stelligheid der- scheppingskracht een unieke verschij- gelijke uitspraken doet, lijkt het niet al ning in de moderne Nederlandse letter- te moeilijk om een bepaalde visie uit het kunde genoemd en werd Multatuli de werk te destilleren en aan de schrijver enige figuur geacht die in dit opzicht toe te dichten. Bij Boon gebeurde dit met Boon vergelijkbaar was. 11 Maar de dan ook vaak en met groot gemak, te grote schrijver van het gehele socialis- groot gemak. Zelden werd gekeken of me? Hier moet van een misverstand op de op het eerste gezicht voor de sprake zijn, al was het maar omdat het hand liggende etiketten wel het juiste zinloos is om te spreken van het gehele opschrift stond vermeld. socialisme. Het gehele socialisme is zo- iets als de protestantse wereld: een SCHRIJVER VAN HET SOCIALISME enorme verzameling van elkaar verket- Boon was uiteraard bekend met het feit, terende stromingen en richtingen. dat het hem aan etiketten bepaald niet De naam Marx is onverbrekelijk met ontbrak. "Geen enkele apotheker die zo- 'het' moderne socialisme verbonden en veel etiketjes plakt als ik in mijn leven misschien wordt bedoeld dat Boon op gehad heb".8 Op het politieke vlak werd de een of andere wijze ideeën van Marx Boon onder veel meer een geëngageerd zou aanhangen en in zijn werk zou heb- schrijver genoemd, een overtuigde so- ben verkondigd. Hierin zou dan de ba- cialist, een linkse schrijver, de grote sis van zijn etikettering gelegen kunnen schrijver van het socialisme, een sarcas- zijn. Dit is echter een volstrekt onjuiste tische humanist, een anarchist, een nihi- gedachte. Zonder uitgebreid in te hoe- list, een bolsjewist en simpelweg een ven gaan op het werk van Marx, levert idealist. De politieke etikettering leidde een eerste - toegegeven: enigszins wille- in een enkel geval tot even fraaie als on- keurige - vergelijking van enkele kern- doorzichtige constructies, zoals tot "een gedachten van Marx met die van Boon anarcho-collectivistische, radicaal-pro- tot niet meer dan grote, vrijwel uitslui- gressieve neo-individualist". 9 Mogelijke tend onoverkomelijke verschillen. ironie in deze kwalificatie is vrij goed Laten we beginnen met de visie van verstopt. Marx op de loop der geschiedenis. In de Dat Boon geacht werd 'iets' met het so- materialistische gedachtenwereld van

60 De AS 1041105 Marx wordt de geschiedenis geken- tails en uiterlijkheden - de maatschappij merkt door klassenstrijd. De spil en het is als de gebochelde, die weliswaar dynamisch element hiervan wordt ge- steeds wisselende aangepaste kleding vormd door de zich steeds ontwikke- dragen kan maar daarmee zijn gebrek lende produktieprocessen en -verhou- nog niet ongedaan kan maken. Heel dingen. Uiteindelijk zal in de kapitalis- Boons debuut De voorstad groeit geeft tische maatschappij het proletariaat de blijk van zijn tijdsopvatting en de meest overwinning behalen op de bourgeoi- beknopte omschrijving ervan wordt sie, die immers met en door het opbou- hierin al geformuleerd: "Het leven is wen van de moderne industrie haar ei- een wiel, het draait en ge ziet altijd iets gen graf gegraven heeft. "Met de nieuws en ge ziet altijd hetzelfde"» Het ontwikkeling van de grootindustrie bekende slot van de roman geeft even- wordt dus aan de bourgeoisie de eens duidelijk uitdrukking aan deze cy- grondslag zelf waarop zij produceert en clische tijdsopvatting, als na een situa- zich de produkten toeëigent, onder de tieschets die vrijwel gelijk is aan de voeten weggetrokken. Zij produceert openingsscène de slotwoorden luiden: voor alles haar eigen doodgraver. Haar "En ... ach, enzovoorts, enzovoorts. De ondergang en de overwinning van het12 ene generatie bewoners van de voor- proletariaat zijn even onvermijdelijk". stad is de andere opgevolgd en zet geen Marx ziet niet alleen continue verande- volgende stap op een ingeslagen weg, ringen in de loop der tijd, maar daaren- maar treedt in haar voetsporen om de- boven is hij van mening dat dit op den zelfde illusies te koesteren en tot dezelf- duur tot een verbetering leiden zal. Na de ontgoocheling te komen. de (hoogstwaarschijnlijke of wetmatig In Boons latere werk blijft dit thema noodzakelijke, daarover kan worden van de zich herhalende geschiedenis getwist) revolutie en de overgangsfase opduiken. Zo blijkt uit de gelaagdheid van de dictatuur van het proletariaat van De Kapellekensbaan en Zomer te Ter- zal de communistische heilstaat wor- Muren dat er niets nieuws onder de zon den gevestigd waarin vrije en gelijke te verwachten valt. De diverse te onder- mensen zullen leven en werken. Boon scheiden verhalen in deze twee boeken kan niet anders doen dan een dergelijke over het wel en wee van de bewoners visie op de geschiedenis hoofdschud- van de Kapellekensbaan - "de 38ste dend verwerpen. Voor zover er over- breedtegraad die de aarde in twee eenstemming bestaat over de ideeën die snijdt" - spelen zich weliswaar af in heel Boon in zijn werk tot uitdrukking heeft verschillende perioden van de geschie- gebracht, heeft deze in ieder geval be- denis, maar de loop en de strekking er- trekking op zijn zogenaamde cyclische van blijft gelijk. En zelfs in een relatief tijdsopvatting. Naar Boons mening her- simpele bandietenroman als De bende haalt de geschiedenis zich telkenmale, van Jan de Lichte wordt verwezen naar en als er al veranderingen opgetreden het idee dat er nooit iets is veranderd en zijn of optreden, dan hebben deze ver- dat daarop ook niet gehoopt hoeft te anderingen niets met het wezen van de worden. De maatschappij zal onveran- maatschappij of het menselijk samenle- derlijk wreed en onrechtvaardig zijn. ven te maken. Als er van veranderingen "In het oerwoud, in deze en in alle ko- sprake is, gaat het om onbelangrijke de- mende maatschappijen, en ook in de

De AS 1041105 61 dievenbende van Jan de Lichte ver- had gezet, is de opvallende afwezige in dringt de sterke de zwakkere". 14 Alles is het oeuvre van Boon. In de door Boon altijd op dezelfde manier verlopen en er beschreven wereld vol klaplopers, is geen enkele reden om aan te nemen lichamelijk gebrekkigen, werklozen, ge- dat hieraan iets wezenlijks veranderen mankeerde kunstenaars, wereldvreem- zal; de geschiedenisopvatting van Marx de idealisten en andere maatschappelij- zal door Boon als zijnde te optimistisch ke randfiguren is slechts hier en daar in en dus onbruikbaar naar het rijk der fa- de verte een verdwaalde arbeider te belen worden verwezen. vinden. Proletariaat misschien, maar Marx' visie op mens en maatschappij is dan wel lompenproletariaat. En als zoals gezegd materialistisch: de echte Boon al eens spreekt over rijken en ar- mens is de werkende, producerende men, bezitters en bezitlozen, dan is dit mens en de bestaande maatschappij niet meer dan een vage, vrijwel beteke- wordt bepaald door de economische nisloze categorisering zonder door- structuur. De mens kan slechts worden dachte achtergrond of consequenties. begrepen als onderdeel van de econo- Hoewel Boon in zijn werk vele conflic- mische verhoudingen en als behorend ten beschrijft, gaat het hierbij ook ner- tot een bepaalde klasse. "De maatschap- gens om conflicten tussen groepen en pelijke structuur en de staat ontstaan mensen en zeker niet om groepen men- voortdurend uit het levensproces van sen die zich vanuit het bewustzijn van bepaalde individuen; maar niet zoals zij hun maatschappelijke positie tegen iets in hun eigen of andermans voorstelling of iemand zouden verzetten. Het gaat mogen schijnen, maar zoals zij werke- bij Boon om conflicten tussen individu- lijk zijn, dat wil zeggen zoals zij wer- en en, vaker nog, om een strijd binnen ken, materiaal produceren, kortom zo- individuele mensen: de strijd tussen ge- als zij binnen bepaalde materiële en van loof en ongeloof, hoop en wanhoop, hun vrije wil onafhankelijke grenzen, ideaal en realiteit. En voor deze indi- vooronderstellingen en condities werk- viduele strijd maakt het niets uit of zaam zijn".15 En: "Niet het bewustzijn iemand wel of niet in het bezit van pro- bepaalt het leven, maar16 het leven be- duktiemiddelen zou zijn, tot het prole- paalt het bewustzijn". tariaat of tot de bourgeoisie behoort. De Bij Boon is van een dergelijke opvatting marxistische visie op de mens als on- niets terug te vinden. Nergens in Boons derdeel van een door economische om- literaire werk (met heel misschien een standigheden gedicteerde klasse is voor uitzondering voor zijn latere, meer his- Boon irrelevant; Boon is alleen geïnte- torische romans) komen welke maat- resseerd in de mens als individu. De schappelijke structuren dan ook duide- ideeën die Boon ontwikkelt over het lijk in beeld. De maatschappelijke con- wezen van de mens zouden door Marx text is slechts aanwezig als het vage ka- ook worden afgekeurd, en wel omdat der waarbinnen mensen hun individu- zonder kennis van de maatschappelijk ele leven leiden. Economische verhou- positie niets over de mens gezegd kan dingen vond Boon blijkbaar niet inte- worden. Marx zou Boon rekenen tot de ressant genoeg om een plaats te geven idealisten die denken iets over het we- in zijn werk en de moderne fabrieksar- zen van de mens te kunnen zeggen beider, waar Marx toch zijn kaart op maar daarbij over het hoofd zien dat

62 De AS 104/105 voor de mens "het leven het bewustzijn ven naar verandering op uit teleur- bepaalt". stelling over de onverschilligheid van De strikt op het individu gerichte bena- de grauwe massa en omdat duidelijk dering van Boon laat zich uiteraard ook wordt dat iedereen in feite handelt uit moeilijk rijmen met enige vorm van eigenbelang. (politieke) organisatie. In de ogen van Boons kritiek op en afkeer van politieke Marx was organisatie echter wel een organisatie komt nergens zo duidelijk noodzakelijke stap op de naar de com- en uitgebreid naar voren als in De Kap- munistische samenleving leidende rou- pelekensbaan en in Zomer te Ter-Muren. te. "De politieke macht in de eigenlijke In eerstgenoemde roman wordt immers zin is de georganiseerde macht van een niet alleen de opkomst van het socialis- klasse ter onderdrukking van een ande- me beschreven, maar tevens de onder- re. Wanneer het proletariaat in de strijd gang, en bij die ondergang speelt de or- tegen de bourgeoisie zich noodzakelijk ganisatie een belangrijke rol. Op het tot klasse verenigt, door een revolutie moment dat meneerke Brys en de zij- zich tot de heersende klasse maakt en nen, de simpele theoretisch ongeschool- als heersende klasse gewelddadig de de mensen die handelen uit frustratie of oude produktieverhoudingen opheft, persoonlijk mededogen met het lot der dan heft het met deze produktieverhou- mensheid, enige aanhang krijgen in dingen de bestaansvoorwaarden van de hun streven naar veranderingen, wordt klassentegenstellingen, de klassen in hen het initiatief uit handen genomen. het algemeen en daarmee zijn eigen Tot welk resultaat deze in de Ondine- heerschappij als klasse op". 17 In het roman beschreven moeizame opkomst werk van Boon is met groot gemak een van de sociale beweging heeft geleid, weerlegging van deze vrij soepele gang komt aan de orde in de zogenaamde van zaken te vinden. Elke vorm van or- 'actuele roman', het geheel van opmer- ganisatie ter realisering van bepaalde kingen en commentaren van de schrij- idealen is gedoemd te mislukken. Op ver en zijn kennissen op de gebeurtenis- het moment dat een organisatie enigs- sen in de Ondine-roman en in het zins van de grond lijkt te komen, voelen dagelijks leven. Het is bovenal de dag- twee soorten mensen zich er namelijk bladschrijver en journalist Johan Jans- plots toe aangetrokken: laffe meelopers sens die zich de verwording, want en gewiekste carrièremakers. De eerste daarvan moet gesproken worden, van groep mensen draagt niets bij aan het het socialisme en de sociale beweging bereiken van de doelstellingen en aantrekt en haar becommentarieert. vormt slechts een onbetrouwbare, rem- Ook zijn eigen idealisme slaat om in mende factor; de tweede groep draait er verbittering. "Zijt wie ge zijt, maar leer de hand niet voor om de idealen los te hieruit dat de idealen naar de knoppen laten voor een plaatsje bij de maat- gaan door uw en door mijn fout, maar schappelijke elite en spant de organisa- meest van al door de fout van hen die tie voor het karretje van de eigen belan- het idealisme hebben uitgevonden om gen. er een stuiver aan te verdienen". 18 En: In De voorstad groeit geven de in eerste "En het maakt mij zo eindeloos triestig, instantie sodaal-voelende personages ik zie daar heel die massa staan, al die Jean en Albrik hun aanvankelijke stre- kleine socialisten wier vaders gevoch-

De AS 1041105 63 ten hebben, en die gebroodroofd wer- leidt tot verstarring en de uiteindelijke den en die daar nu eindelijk staan als ondergang van het ideaal. Het is ook gevestigde en erkende socialen, met aan precies dit dilemma waar de bendelei- hun hoofd leiders die niet meer geloven der Jan de Lichte op stuit in zijn poging in een sociale maatschappij".19 de om hem heen verzamelde vagebon- Er is niemand die Johan Janssens tegen- den te organiseren op basis van hun so- spreekt in zijn overtuiging dat de socia- lidariteit ("allen voor ene, ene voor al- le beweging met en door de inpassing len"). Bij het niet organiseren komt en aanvaarding door de bestaande uiteraard niets van het ideaal terecht, maatschappij haar eindpunt heeft be- maar op het moment dat de bende reikt, en wel bereiken moest. Niet om- wordt georganiseerd en hij zich tot lei- dat de ooit gestelde idealen zouden zijn der ontwikkelt draait Jan de Lichte gerealiseerd, maar-omdat deze-vaarwel eigenhandig de idealen de nek om. zijn gezegd en alleen nog een functie Niet alleen de praktische onhaalbaar- vervullen voor de leiders, die er hun heid of onbruikbaarheid van politieke streven naar persoonlijk gewin mee organisatie wordt door Boon geschetst, kunnen verbloemen en er hun volgelin- maar tevens wordt een meer theoretisch gen mee kunnen zoet houden. In een bezwaar ingebracht, een bezwaar dat moedeloze en weinig constructieve bui met name van belang voor de ideeën zegt Johan Janssens alleen nog 'te reke- van Marx is. Boon vraagt zich, Koestler nen' op de Eerlijken, "[...] niet om weer- aanhalend, af wie in een arbeidersstaat al eens iets Nieuw of weeral iets Anders de arbeiders zou moeten beschermen. te stichten... want al die nieuwigheden Wat bedoelt Marx als hij de dictatuur en al die andersheden verdringen el- van het proletariaat proclameert? In kaar en maken de chaos nog chaoti- Boons ogen is elke dictatuur, van welke scher... maar om in hun eigen rangen politieke kleur en hoe tijdelijk ook be- de arrivisten, de gevaarlijke strebers, de doeld, hoogst verwerpelific waar dicta- strot toe te knijpen en eindelijk eens zelf tuur is bestaat onderdrukking, onder- aan de leiding te komen".2° worpenheid en ongelijkheid. De leuzen De beweging is georganiseerd, raakt ge- van de leiders zullen fraai klinken maar vestigd en is daarmee uitgeschakeld als niets van hun werkelijke drijfveren, ge- factor in een streven naar werkelijke richt op het handhaven van de status veranderingen. In Zomer te Ter-Muren quo, van doen hebben. En er is geen en- wordt terecht geconstateerd dat kwanti- kele reden om aan te nemen dat de ar- teit en kwaliteit van het socialisme zich beiders of de mensen die zeggen de ar- omgekeerd evenredig tot elkaar ver- beiders te vertegenwoordigen betere houden. "[...] Boon somde allen op die mensen zouden zijn die zich niet zou- de laatste tijd socialist waren geworden: den laten corrumperen door de per- haast gans de hogere wereld uit de stad soonlijk voordeel opleverende, eenmaal van de twee fabrieken - en tenslotte geproefde macht. wordt dus heel de wereld socialist, Al met al blijkt Boon op een aantal niet maar is er van het socialisme in de we- onbelangrijke punten ideeën in zijn reld niets te zien".21 werk te presenteren die haaks staan op Het succes van de sociale beweging en het gedachtengoed van Marx en hier- de omzetting ervan in een organisatie mee ook op dat van zijn vele navolgers,

64 De AS 1041105 die ondanks amendering kerngedach- niet rond met een bom onder mijn ten van Marx hebben behouden. De 24 materialistische visie, de grote structu- arm...". Bij een andere gelegenheid zei ren, economische verhoudingen, de hij: "Hubert Lampo was de eerste om mens gezien als onderdeel van een klas- mij het juiste etiket op te plakken; hij zei se en bepaald door zijn positie in het dat ik 'een tedere anarchist' was... Ik ga produktieproces - hiervan is bij Boon daar nog altijd mee akkoord. Ik behoor niets terug te vinden. tot geen enkele partij. Ik voel mij anar- Tot het gehele socialisme kon Boon niet chist naar de geest; ik heb geen levens- behoren. Nu hij niet blijkt te behoren tot grote eerbied voor de staat; maar ik ben die socialisten die, gulzig of mondjes- niet iemand die met bommen in zijn maat, uit de bron van Marx hebben ge- zak loopt".25 dronken, is het zoeken naar socialisti- De aangehaalde uitspraken geven niet sche varianten die mogelijk wel ge- alleen blijk van instemming met de ty- schikt zijn geweest om Boons naam met pering door Lampo, maar lijken ook het socialisme te verbinden. Het anar- aan te geven dat Boon een nogal be- chisme dient zich als eerste veelbelo- perkte inhoud toekende aan het begrip vend alternatief aan. anarchist. Het anarchisme zoals Boon dat zag had vooral te maken met het ANARCHISME gebruik van geweld en het gooien van Het meest hardnekkige politieke etiket bommen, eventueel gepaard aan een van Boon is afkomstig van Hubert Lam- niet al te hoge dunk van de staat. Boons po, die zich in een onbewaakt ogenblik anarchisme naar de geest hield blijk- de kwalificatie 'tedere anarchist' ver- baar niet veel meer in dan het uiten van oorloofde en hiermee Boon voor eens kritiek op bepaalde maatschappelijke en naar veler mening voor altijd karak- toestanden zonder te gijpen naar ge- 22 welddadige middelen. Wie is er geen teriseerde. Tot zijn dood bleef deze omschrijving Boon achtervolgen en in 'tedere anarchist' in deze zin? Bij een de door Boons vriend Bert van Hoorick dergelijk simplistische, ondoordachte uitgesproken rede bij de begrafenis en dan ook wijdverbreide interpretatie werd dan ook gerefereerd "aan het van het anarchisme is natuurlijk bijna woord 'de tedere anarchist', dat na Hu- iedereen anarchist en verliest de kwali- bert Lamp° nu iedereen op de lippen ficatie elke onderscheidende waarde. heeft wanneer uw naam wordt ge- Maar het is uiteraard mogelijk, dat noemd".23 Boon in zijn literaire werk een nadere Boon mag dan een hekel gehad hebben uitwerking heeft gegeven aan zijn ver- aan veel van de aan hem klevende eti- meende anarchistische denkbeelden en ketten, het hem door Lampo bezorgde op basis daarvan met recht zijn zo ge- en sindsdien keer op keer aangehaalde liefde etiket kon krijgen en mocht dragen. etiket vond hij correct en droeg hij met De roman die zich voor een beschou- graagte. "Ze hebben mij ooit 'de tedere wing van Boons anarchistische denk- beelden welhaast opdringt, is anarchist' genoemd, en ik geloof dat ik Vergeten inderdaad een anarchist ben naar de straat. Hierin heeft Boon naar eigen zeg- geest, ik loop niet rond met een viool- gen getracht de contouren van de ideale kist waar een mitrailette in zit, ik loop samenleving te tekenen en zijn tedere anarchisme zou dan ook duidelijk aan

De AS 104/105 65 de oppervlakte moeten komen. "Ik heb beelden in de roman en diverse uitspra- daar een soort utopia willen schrijven: ken van enkele personages aan anar- ik was van mijn zeventiende jaar com- chistische ideeën doen denken, vormt munist en ik droomde van de ideale dit nog geen voldoende basis voor een staat en zoals er veel mensen geweest wetenschappelijke bevestiging van de zijn die de ideale staat hebben willen aloude kwalificatie. Niet alleen in de beschrijven, heb ik dat willen doen in 'dagelijkse gang van zaken' schieten Vergeten straat".26 Gemakshalve zal er liefde en begrip - overigens niet echt ty- even van worden uitgegaan dat Boon pisch anarchistische begrippen - tekort, zich hier wat ongelukkig uitdrukt - het dit geldt ook voor de in Vergeten straat zou opmerkelijk zijn als een _rechtge- geschetste situatie. De opbouw van de aard anarchist probeert de ideale staat ideale samenleving mislukt en gezien te beschrijven. het door Boon aangehangen en in later Bij de beschouwing van de in de roman werk verder uitgewerkte mensbeeld verwerkte politieke ideeën lijkt te kun- kan dit geen verrassing zijn. nen worden gesteund op de uitgebreide Wat is het geval? Een straat wordt door studie die Paul de Wispelaere heeft ge- de aanleg van een nieuwe spoorweg- wijd aan zowel literair-technische als verbinding goeddeels van de buitenwe- inhoudelijke aspecten van Vergeten reld afgesloten. In eerste instantie leidt sttuat.22 De Wispelaere komt aan het dit dreigende isolement tot verwarring einde van zijn op paradoxen en dialec- en verzet van de bewoners. Dit halfhar- tiek gebouwde betoog ("Deze dialecti- tige verzet wordt geleid door de vak- sche beweging in de vorm van paradox, bondsman Alfred, die meer ziet in de waarin de tegenstellingen als comple- eigen hoofdrol dan in het verzet zelf en mentair worden beschouwd zonder el- feitelijk streeft naar het herstel van de kaar op te kunnen heffen" 28 - hoe ter oude situatie, een situatie die overigens wereld bedoelt u dat?) nogal onver- door geen der straatbewoners gelukkig wacht tot de conclusie dat Boon een te- werd geacht. Hierop worden zij gewe- dere anarchist blijkt te zijn. Na opge- zen door het buitenbeentje Koelie: "Hij merkt te hebben dat Boon weinig heil begint met hen gelijk te geven, dat zij ziet in het parlementaire stelsel, wordt maar sukkelaars waren, ratten die aan de sprong gewaagd: "Zo bevindt hij de kaas niet geraakten terwijl de ande- zich in een uitzichtloze positie van een ren er zich ziek aan vraten. Maar waar- wereldhervormer die alle geloof in poli- om eerst roepen en tieren omdat ge tiek en revolutie verloren heeft en al- door die wereld uitgestoten wordt? leen nog vertrouwt op de ideale midde- Waarom niet liever ervan profiteren om len van liefde en -begrip, waarvan hij hier ongezien en ongeweten een leven echter in de dagelijkse gang van de we- te leiden lijk we ons dat altijd voorge- reld geen kans van slagen toekent. Een steld hebben?".3° tedere anarchist inderdaad [...].29 Bij Koelie ziet in de afsluiting van de straat zo'n sprong zonder voorbereiding en een kans het leven opnieuw in te rich- aanloop is de kans op een misser na- ten en na verloop van tijd krijgt hij de tuurlijk altijd aanwezig en dat gebeurt straatbewoners, zij het weinig over- dan ook. Hoewel De Wispelaere er te- tuigd, aan zijn zijde. Koelie is van me- recht op wijst, dat verschillende denk- ning dat de bestaande samenleving ge-

66 De AS 1041105 baseerd is op uitbuiting, onrechtvaar- maar ook bekend in de oren klinken. digheid en vooral onvrijheid; telkens Zelfs de weinige gezamenlijke daden weer bleek de greep van "controleurs van de straatbewoners kunnen anar- en gendarmen en pasters" verreikend te chistisch worden genoemd: de verwij- zijn. De basis van een nieuwe start moet dering van het straatnaambordje en de dan ook liggen in de vrijheid der men- begrafenis van een der bewoners zon- sen, een vrijheid overigens die niet los der kerkelijke tussenkomst kunnen zou mogen staan van solidariteit en worden opgevat als breuken met de naastenliefde. De mens moet weer door anarchisten zo verfoeide instituten waarlijk mens worden, in een "eeuwige van staat en kerk. En zo zijn er verschil- wanorde, die een orde is van een hoge- lende elementen in Vergeten straat te re orde". Koelie is echter bepaald geen vinden die zouden kunnen wijzen op theoreticus en geeft geen welomlijnde, Boons tedere anarchisme; ook in zijn al praktisch uitvoerbare plannen voor de besproken kritiek op politieke organisa- straat en haar bewoners. Zijn theorie tie en elite in beslaat eigenlijk maar één woord: 'foert' De Kappelekensbaan en Zo- mer te Ter-Muren kon Boon al verdacht - weg met de bestaande belemmerin- worden van anarchistische sympathieën. gen, weg met de inbreuken op het pri- Dus toch een anarchist? Nee. In vé-leven. De kern van het streven is de Verge- ten straat worden niet alleen de schim- volledige vrijheid van elk individu, die mige omtrekken van een nieuwe sa- echter in die vrijheid wel de belangen menleving geschetst, tevens wordt erop van de gehele groep in het oog dient te houden: "het geluk van de enkeling gewezen dat een dergelijke samenle- ving nooit tot stand zal komen. Zoals in vormt het geluk van de gemeenschap". het hele oeuvre van Boon - ook in de Om dit te kunnen bereiken moeten de straatbewoners zich ervan bewust zijn historische werken - het streven naar politieke en sociale veranderingen op dat ze bezig zijn iets nieuws te bouwen, een mislukking uitloopt, waardoor ove- dat gebroken moet worden met verou- rigens ook de cyclische tijdsopvatting derde gedachten en dat een ieder zich- zelf moet kunnen leiden. beter begrijpelijk wordt. Dit alles ligt in het verlengde van het door Boon aange- In het streven van Koelie kan met enige hangen mensbeeld en juist in dit mens- goede wil een poging worden gezien een anarchistische samenleving op te beeld verschilt Boon zo sterk van het bouwen; de goede wil kan gemakkelijk anarchisme dat hem zijn geliefkoosde worden getoond, daar de ideeën vaag etiket moet worden ontnomen. En de zijn en dus in verschillende richtingen samenhang tussen mensbeeld enerzijds kunnen worden geïnterpreteerd. De na- en maatschappelijke opvattingen an- druk op het individu en de individuele derzijds is evident. Niet voor niets vrijheid, het afwijzen van opgelegd ge- wordt na revolutionaire maatschappe- zag, de hoop op de spontane actie van lijke veranderingen vaak getracht ook de massa, de onverbrekelijke band tus- direct een nieuwe mens te scheppen of sen individu en gemeenschap, een lei- op zijn minst om mensen her op te voe- der die niet dwingt maar veeleer be- den. 14 Mensbeelden en maatschap- pij-modellen hangen zo nauw samen wust maakt en voorgaat, dit alles moet een anarchist niet alleen aangenaam dat met het ene impliciet het andere ge- geven is en omgekeerd. Anders gezegd:

De AS 1041105 67 in hetgeen men voor de aard van 'de' cies, or even different tribes of the same mens aanziet, ligt al besloten hoe men species, peace and mutual support are zich dan de maatschappij voorstelt; en the rule within the tribe or the species; uit een bepaald maatschappij-model and that those species which best know laat zich tevens al het bijbehorende how to combine, and to avoid competi- mensbeeld aflezen".31 tion, have the best chances of survival and of a further progressive develop- MENSBEELD ment. They prosper, while the unso- De anarchistische nadruk op de indivi- ciable species decay".35 duele menselijke vrijheid gaat veelal En wat in zijn algemeenheid voor de hand in hand met het al dan niet expli- dieren waar was, gold zeer lange tijd ciete idee dat de mens een uiterst soci- eveneens voor de homo sapiEns. In klei- aal wezen is. Voor zover dit sociale as- ne of grotere gemeenschappen levend pect niet zo snel zichtbaar is, is dit te konden de mensen blijven voortbe- wijten aan de perverterende invloed die staan niet door elkaar naar het leven te gevestigde instituties en maatschappe- staan, maar door elkaar te helpen en lijke verhoudingen in de loop der eeu- door samen te werken. Onderlinge hulp wen op de mens hebben uitgeoefend, en sociaal gedrag werden kenmerkend zonder overigens de sociale kern te heb- geacht voor oudere samenlevingen. ben aangetast. Bakoenin kende in dit Totdat met name de staat opkwam en opzicht weinig twijfel en was van me- haar verderfelijke invloed begon uit te ning dat "[...] het individuele en sociale oefenen en, in niet geringe mate gehol- kwaad niet zozeer gelegen is in de per- pen door kerk en clerus, de op het we- sonen als wel in de inrichting van het zenlijk sociale van de mens rustende bestel en de sociale toestanden".32 En: verbanden probeerde te vernietigen. "De mens is niet alleen het meest indivi- Tegen de verdrukking in blijft overi- duele wezen op aarde - hij is ook het gens wel de menselijke neiging tot we- meest sociale".33 derzijdse hulp bestaan en deze karak- Anders dan Bakoenin, wiens geschrif- tertrek vormt dan ook een onmisbaar ten veelal een gelegenheidskarakter fundament van een te realiseren anar- droegen en waarin nauwelijks een co- chistische samenleving, waarin van on- herente anarchistische theorie is te vin- deraf aan vertrouwd wordt op vrije en den, trachtte Kropotkin langs weten- vrijwillige samenwerkingsverbanden. schappelijke weg aan te tonen dat de Met Bakoenin is Boon ongetwijfeld van mens van nature sociaal was,34 De mening dat de mens het meest indivi- 'struggle for life' die door Darwin werd duele wezen op aarde is, maar hij haakt gezien als een der hoofdmotoren van de af als Bakoenin vervolgens stelt dat de evolutie werd door Kropotkin op een mens tevens het meest sociale wezen is heel eigen wijze ingevuld. Het was naar en waar Kropotkin tracht te bewijzen zijn mening juist wederzijdse samen- dat de mens van nature sociaal is. werking die de kans van soortgenoten Boons uiteindelijke mensbeeld staat om te overleven vergrootte. Kijk naar haaks op dat van anarchisten en om die het dierenrijk! "[...] though a good deal reden kan hij geen aanspraak maken op of warfare goes on between the diffe- het etiket anarchist. Als de mens niet rent dasses of animals, or different spe- sociaal zou zijn, waarom zou hij zich

68 De AS 1041105 dan het lot van anderen aantrekken? En waarom zou de asociale mens niet bittere strijd, want die rijk is, die de pie- trachten de macht te grijpen en probe- ten vastheeft, geeft vaneigens niet toe, ren andere mensen uit te buiten? Wat hoe ge zelf zoudt zijn. En die arm is, die heeft iemand zonder sociaal gevoel zijn leven ziet voorbijgaan en wanhopig voor boodschap aan de vrijheid en ge- worstelt, die wil er ook eens van profi- lijkheid van de ander? Als de onderste teren, ook hoe ge zelf zoudt zijn"?6 steen - de mens zelf - van inferieure "Ieder is in zijn recht, vecht voor eigen belangen en voelt de verongelijkte in kwaliteit is, dan ,kan het bouwwerk nooit worden opgetrokken. En is het het leven"?' zelfs niet wenselijk dat aan de bouw be- "Och, zegt Koelie, het onverdraaglijkste gonnen wordt, omdat van het begin af is hun eigenbelang".38 aan rekening moet worden gehouden "[...] 0 gij schrijver, (...] die niet inziet met instortingsgevaar. dat iedereen een vijand kan zijn van In Boons ogen zijn de mensen ego- iedereen, een wild dier, een heimelijk istisch en slechts uit op eigenbelang. dier, dat zich in hinderlaag legt en ge- Als het al zo is dat, zoals in kleed loopt gelijk de wolf in schapen- Vergeten straat door Koelie wordt geconstateerd, vacht... die niet beseft dat iedereen zelfs de mensen vrijheid willen, dan gaat het in zichzelf een vijand heeft van zichzelf om die vrijheid die hen de meeste ruim- ... die niet vermoedt dat iedereen een te laat voor het najagen van de eigen eerzaam burger is die kinderen ver- droom, desnoods ten koste van anderen wekt, maar tevens een weerwolf die en in ieder geval zonder met het kinderen verslindt".38 groepsbelang rekening te houden. Het eenmaal uitgekristalliseerde mens- beeld van Boon, te vinden in Zomer Waar individuele vrijheid die los staat te van enig sociaal gevoel toe leidt, blijkt Ter-Muren en Reservaat I, maakt het aan- hangen van de anarchistische leer on- in Vergeten straat: de vrijheid die Koelie opeist om te streven naar een andere sa- mogelijk. Terwijl voorheen het mense- menleving wordt evenzeer door zijn lijk falen nog vertwijfeld aan andere aangenomen dochter Roza opgeëist, mensen of aan "het toeval, het Noodlot, God" (in maar dan om de straat uit te leveren Vergeten straat) wordt toege- aan de buitenwereld en om de droom schreven, wordt dit later verklaard van Koelie te vernietigen. Iedereen door het wezen van de mens, het men- heeft een eigen droom, niemand heeft selijk tekort. De mens is te klein, te be- meer gelijk dan de ander. In Boons perkt om wat dan ook te bewerkstelli- werk zijn personen uit op eigen voor- gen en wat iemand met de ene hand deel en het betreft hier geen uitzonde- probeert op te bouwen, wordt met de ringen maar zij vormen de regel. andere hand van dezelfde mens weer Enkele voorbeelden: afgebroken. Boon gaat zich realiseren "Die nieuwe partij, of tenminste die dat elke mens zowel de eerzame burger eeuwenoude partij van hen die niets als de verslindende weerwolf is. De on- hebben tegenover deze die alles heb- derverdeling in goede en slechte men- ben, ze wordt weer uit de hoek gehaald. sen blijkt onjuist: elke mens is goed en De strijd van ja en neen, wit of zwart, slecht, god en duivel tegelijk. Tot dit be- rijk of arm ontbrandt weer. Het is een sef laat Boon dan ook Ondine en Oscar, de hoofdpersonen in zijn boeken over

De AS 1041105 69 De Kapellekensbaan, komen. "Ondine, die tuur zoals hij die ziet; geen mensen die in vroegere jaren de waan had gekoes- elkaar wederzijds helpen en samenwer- terd een kind van god te zijn, ontdekte ken, maar in laatste instantie weerwol- stilaan, met groeiende onrust, dat zij ven die kinderen verslinden, geen soci- eigenlijk zowel kind van de duivel als aal gevoel maar ongebreideld egoïsme. van god was - ontdekte dat god en dui- Met als gevolg dat de samenleving een vel een en dezelfde persoon waren - oerwoud was, is en zal blijven, een oer- ontdekte dat wit en zwart, goed en woud waarin de sterkere de zwakkere kwaad, dag en nacht, de wisselende zal proberen te verdringen. Het geheel schijnbeelden waren van eenzelfde van mensen, de maatschappij, zal nooit ding".4° Elders heet het: "In de mens is beter worden dan de bouwstenen er- een deel van het grote en het grote is van, de mensen. Zoals het kleine is, zo dus zoals wij zelf zijn, goed en slecht zal het grote zijn: "Elke maatschappij samen: ik zeg god en duivel, maar deze met mensen moet mislukken"." twee zijn in werkelijkheid een".41 Niet bepaald de conclusie van 'een te- Een onderverdeling in goede en slechte dere anarchist'. mensen is zinloos. De mens is goed en Wat nu gedaan? Boon lijkt van zijn poli- slecht tegelijk, nu eens de vertrapte en- tieke etiketten, voor zover betrekking keling, dan weer de vertrappende bar- hebbend op zijn socialisme en meer baar. De mens - Boon - ziet geen enkele specifiek zijn 'teder anarchisme', af- kans de samenleving te verbeteren en stand te moeten doen. Met name Boons heeft geen andere mogelijkheid dan mensbeeld - een maatschappijbeeld proberen te vluchten uit de wrede wordt door Boon eigenlijk in zijn werk maatschappij om op een eigen plek niet geschetst maar vloeit voort uit zijn misschien een enkel ogenblik van indi- ideeën over het wezen van de mens - vidueel geluk te kunnen koesteren. De maakt een kwalificatie die 'iets' met het vlucht is overigens desperaat - het bar- socialisme van doen heeft onmogelijk. barisme valt nooit te ontlopen, kan niet Boons condusie dat elke maatschappij worden ontlopen omdat elke mens er- met mensen - met de wezenstrekken door gekenmerkt wordt: "Wij enkelen, zoals Boon die keer op keer beschrijft - in een wereld van barbaren. En wie zijn moet mislukken maakt in feite elke po- die enkelen? Het zijn alle mensen ter litieke etikettering onmogelijk. Als het wereld [...] En wie zijn die barbaren? Zij namelijk zo is, dat een zinvolle politieke eveneens".42 En: "En verschrikt fluistert kwalificatie alleen kan worden ontleend ge tot uzelf: ik vlucht, maar vluchtend aan een uitgewerkte politieke filosofie loopt steeds een barbaar voorop: ik- en als aan de politiek filosoof de eis zelf".43 wordt gesteld dat hij niet alleen be- De aard van de mens - goed en slecht, staande problemen heeft gesignaleerd god en duivel tegelijk - is volledig in maar tevens in de voorgestelde maat- strijd met het mensbeeld dat bijvoor- schappelijke ordening een oplossing beeld Bakoenin en Kropotkin nodig voor deze problemen aarigeeft45, dan hebben als onmisbaar, fundamenteel zou in het geval van Boon moeten wor- element in hun anarchistische theorie. den gezocht naar een maatschappij(mo- Bij Boon wordt steeds weer getoond del) zonder mensen. Lastig. wat het gevolg is van de menselijke na- Boon heeft nooit getracht het hem door

70 De AS 104/105 Lampo opgeplakte etiket los te weken, Boon meer gelijk had in een andere tij- sterker nog, in interviews mocht hij er dens een interview gedane uitspraak: graag naar verwijzen. Hij nam nooit de "Ik geloof niet in Jezus, ik geloof niet in moeite de kleine lettertjes van het op- het socialisme, ik geloof in de hond- schrift te lezen en hield het misverstand zijn-ballen...".46 dan ook lang in stand. Misschien dat echter nog geen ismeDaar is bij mijn weten voor.

NOTEN (1) J.J.A. Mooij, Tekst en lezer. Opstellen over algemene problemen van de literatuurstudie. dam 1979, p. 70. (2) Geciteerd in: H. Leus, J. Weverbergh, Amster- Louis Paul Boon en de spoken van zijn Kapellekensbaan, alsookLouis documenten, Paul Boonboek. brieven, Gesprekken tekeningen, met commentaren en ongepubliceerd proza van Boontje. 2e, verm. dr. Antwerpen 1981, p. 23. (3) p. 41. (4) Ibid., p. 79. (5) J. Florquin, Ten huize van... 'bid., man, 'Nu wil ik een roman gaan schrijven over de Geuzen8. Leuven in Vlaanderen', 1972, p. 90. in: (6) W.M. Rogge- zet, 15 maart 1977. (7) A. Hebbelinck, 'Praten met Louis Paul Boon', in: De Nieuwe Ga- Een man zonder carrière. Gesprekken met Louis Paul Boon. Samengest. door G. de Ley. Amsterdam 1982, p. 137. (8) H. Bockma, 'De lijken moeten omver geduwd worden', in: gelegenheid van de bekroning van het oeuvre van Louis Paul Boon metLouis de Paul Constantijn Boon. Een Huygensprijs uitgave ter door de Jan Campertstidning. Amsterdam 1967, p. 24. (9) Gj. Hemmink, M. Ros, 'In gesprek met George Arys', in: Maatstaf, jrg. 28, nr. 5/6, mei/juni 1980, p. 155. (10) Zie M. Ros, 'Ten geleide', in: Maatstaf, jrg. 28, nr. 5/6, mei/juni 1980, p. 1; B. van Hoorick, 'L.P. Boon en het so- cialistisch engagement', in: Maatstaf, jrg. 28, nr. 5/6, mei/juni 1980, p. 12. (11) J. Aerts, A.G.H. Bachrach, G. Stuiveling, A. Mussche, P.B. Wessels (red.), tuur, Hilversum 1963. 9 dln. Deel I, p. 501. In de tweede Modernedruk van Encyclopedie 1980 is om deronverklaarbare Wereldlitera- redenen de vergelijking van Boon met Multatuli verdwenen. (12) K. Marx, F. Engels, Communistisch Manifest. 17e dr. Amsterdam 1979, p. 55. (13) L.P. Boon, Het dr. Amsterdam 1973. SalamanderpocIcet 219, p. 147. Zie voor Boons cyclischeDe voorstad tijdsopvatting groeit. 5e tevens: G.F.H. Raat 'Het leven als een wiel', in: 55. (14) L.P. Boon, Maatstaf jrg. 28, nr. 5/6, mei/juni 1980, p. 45- De bende van jan de Lichte, in: Lichte. 3e dr. Amsterdam 1981, p. 169. (15) K. Marx,De F.bende Engels, van Jan de Lichte/de zoon van Jan de erbach. 3e aangepaste dr. Nijmegen 1974, p. 26. (16) De Duitse Ideologie. Deel I. Feu- 'bid. p. 27. (17) fest, p. 66. (18) L.P. Boon, De Kappelekensbaan. Het Communistisch Mani- deze editie om een herziene versie van de eerste 15edruk dr. uit Amsterdam 1953. Hoewel 1977, Boon p. zelf27. Hetheeft gaat opge- bij merkt slechts minder relevante en tegen de tijd bestendige stukken te hebben geschrapt, is het niet geheel uitgesloten dat voor zijn politieke karakterisering eventueel van belang zijnde passages zijn gesneuveld. (19) Ibid., p. 248. (20) De Kappelekensbaan, Zomer te Ter-Muren. 9e dr. Amsterdam 1985, p. 27. (22) H. Lampo, 'Dep. tedere88-89. anarchist(21) L.P. Boon,Louis Paul Boon: De Kappelekensbaan', in: De Volksgazet, de bij de begrafenis van Louis Paul Boon', in: 2 april 1953. (23) B. van Hoorick, 'Grafre- Een man zonder carrière. Gesprekken met Louis Paul Boon. Sarnengest door G. de Ley, Amsterdam 1982, p. 164. (24) H. de Coninc_k, P. Piryns, 'Humo sprak met Louis Paul Boon', in: Een man zonder carrière. Gesprekken met Louis Paul Boon. Samengest. door G. de Ley, Amsterdam 1982, p. 55. (25) J. de Roey, 'Louis Paul Boon, een man zonder carrière', in: Een man zonder carrière. Gesprekken met Louis Paul Boon. mengest. door G. de Ley. Amsterdam, 1982, p. 144. (26) J. Florquin, Sa- Wispelaere, Louis Paul Boon, tedere anarchist. Omtrent het utopia in 'Vergetenop cit., straat'. p. 38. (27) P. de hage 1976. Nieuwe Nijgh boeken 46. (28) Ibid., 's-Graven- ken het begrijpelijk, dat Boon, zonder overigens p.echte 21. Dezekritiek en te soortgelijke hebben op hetopmerkingen werk of op ma- de inhoud in te gaan, verzuchtte: "het is misschien wel wat te geleerd, maar ja, dat is nu eenmaal Paul, daar kan hij ook niets aan doen". W.M. Roggeman, 'Louis Paul Boon', der carrière. Gesprekken met Louis Paul Boon, in: Een man zon- Samengest. door G. de Ley. Amsterdam 1982, p. 116. (29) Ibid., p. 129. (30) L.P. Boon, Vergeten Straat. 5e dr. Amsterdam 1973. Salamander-

De AS 1041105 71 pocket 91. (31) H. de Jager, Mensbeelden en maatschappijmodellen. Kernproblematiek der sociale wetenschappen. Leiden 1975, p. 44. (32) M. Bakoenin, Over anarchisme, staat en dictatuur. Sa- ~gest. en ingel. door Arthur Le,hning, Amsterdam 1976, p. 68. (33) Ibid., p. 37. (34) Bij de beschrijving van enkele van Kropotkins ideeën is gebruik gemaakt van hoofdstuk 8 'Kropot- kin en organisatie als zelfbesturing' van: M. de Geus, Organisatietheorie in de politieke filosofie. Delft 1989. (35) P. Kropotkin, Mutual Aid. Boston z.j., p. 76. (36) In: De voorstad groeit, p. 149. (37) In: Vergeten straat, p. 18. (38) In: ibid., p. 56. (39) In: De Kappelekensbaan, p. 99-100. (40) In: Zomer te Ter-Muren, p. 484. (41) In: Zomer te Ter-Muren, p. 143. (42) In: Zomer te Ter-Muren, p. 393. (43) L.P. Boon, Reservaat 1, in: Reservaat. 2e dr. Amsterdam 1974. p. 15. (44) Geciteerd in P. de Wispelaere, op cit, p. 91. (45) Zie H. van Gunsteren, G. Lock, Politieke theorieën. Alphen aan den Rijn 1977, pp. 13-17. (46) H. de Coninck, P. Piryns, op cit., p. 55.

72 De AS la4/105 IN MEMORIAM WIM VAN DOOREN (1934-1993)

Op 17 oktober j.l. overleed in zijn woonplaats Utrecht prof. dr. Wim van Dooren. Ruim zeven jaar - van 1976 tot 1983- was hij redacteur van dit tijdschrift. Wim was filosoof. Hij begon zijn academische loopbaan met een studie theologie. Daarnaast studeerde hij Duits en, in Göttin- gen, filosofie. In 1965 promoveerde hij op een proefschrift over Hegel. Hij werkte enige jaren als leraar Duits tot hij op het filosofisch instituut van de Utrechtse universiteit ging werken. Toen hij in 1958 zijn theologie-studie voltooide, was hij lid van en vooral ook actief voor het Humanistisch Verbond geworden. In 1966 werd hij, vanwege de humanistische Stichting So- crates, benoemd als bijzonder hoogleraar filosofie aan de TU Delft. Hij schreef een boekje over het atheïsme (1%7) dat hem in contact bracht met de vrijdenker Constandse, redacteur van De AS. Samen publiceerden zij het boek 'Atheïsme, humanisme, socialisme' (1975). Toen moet Anton Wim gevraagd hebben lid te worden van het 'AS-redactiecollectief'.

In die jaren werden de redactievergaderingen gehouden in een Haagse huiskamer, waar zich ook een piano bevond. Wim was altijd als eerste present en zette zich ogenblikkelijk achter de losoof was Wim ook een goed musicus. Hij componeerde, kon menig concert-pianistpiano. vervangen Behalve enfi- speelde de laatste jaren in diverse orkesten fagot. Wanneer nu de overige redactieleden binnendruppel- den, zat Wim nog steeds op de pianokruk en bleef Er werd altijd heel wat dfgediscussieerd op die vergaderingen.daar dan de rest Wim van zat de dan avond steevast op zitten. ineengedoken op zijn kruk, niet zelden met zijn handen zijn gezicht bedekkend. Hij luisterde en gaf geen kik. En dan, opeens, kon hij opveren en dan zei hij, bedachtzaam, zoiets als "Ik denk dat het dat...." Een goed idee voor een komend nummer was geboren. iinders is. Ik denk, Van Dooren's anarchisme werd gekenmerkt door een principieel relativisme. Want hoe be- slist en weloverwogen zijn keuze voor bet anarchisme ook was, zijn partijkiezen in allerlei maatschappelijke kwesties was nooit dogmatisch, bewust als hij was en bleef van het feit dat het altijd inderdaad om een keuze ging. Het eerste AS-artikel dat hij schreef had 'Bakoenin en de godsdienst' als onderwerp. Typerend voor Wim was dat hij Bakoenin's analyse van kerk en godsdienst als zijnde strijdig met de idee van de menselijke vrijheid voluit onderschreef, maar er tegelijk op wees dat er tegenwoordig grotere, sterkere vijanden van de vrijheid zijn dan kerk en godsdienst. Deze open instelling, wars van elke dogmatiek, sloot nauw aan bij zijn filosofieopvatting. Fi- losoferen betekende voor hem uitdrukkelijk niet het verkondigen van een bepaalde leer, niet het uiteenzetten van een zeker filosofisch stelsel, niet het propageren van een of ander in- zicht, maar behelsde voor alles een activiteit: het stellen van vragen. Zijn succesvolle inlei- ding in de filosofie heet niet voor niets 'Vragenderwijs'. Filosofen hebben misschien op 'gewone mensen' voor, dat zij van vragen van filosofen uit het verleden op de hoogte zijn. Wim achtte het tot zijn taak om dit soort verschillen op te heffen. Wim was een begenadigd docent die misschien niet altijd even mooi schreef maar wel, als geen ander, de gave bezat om, in woord en geschrift, complexe vraagstukken helder uiteen te zetten. Tot het postmodernisme bewaarde hij afstand al kwam hij ooit enthousiast terug uit Parijs waar hij de expositie Les Immatériaux zocht. van Lyotard in het Parijse Centre Pompidou had be-

Wim was dol op kunst en cultuur. Hij reisde vanwege zijn filosofische activiteiten door heel Europa en wist het houden van een lezing of het bijwonen van een congres altijd te combineren met het bezoeken

De AS 1041105 73 van een tentoonstelling. Hij kon zich daar mateloos op verheugen. Maar met zijn kritische geest vond hij natuurlijk niet altijd alles mooi, hoewel hij dan toch vaak blij was het gezien of gehoord te hebben; vóór alles wilde hij op de hoogte blijven. Ik herinner me nog goed dat we voor de AS een nummer over kunst zouden samenstellen (De AS 48, Kunst en Anarchie). Er moest ook iets over muziek en anarchisme in komen en daartoe bezochten we een 'concert' van Michel Waisvisz in de lantaarn in Rotterdam. Nu is Waisvisz een 'geluiden-maker'. Met harmonieuze, klas- sieke muziek hebben zijn composities niets van doen. Het deed Wim pijn aan zijn oren. Hij was met hooggespannen verwachtingen naar Rotterdam getogen en keerde een illusie armer weer terug. Het was hem zó tegengevallen dat hij meteen de volgende dag Louis Andriessen heeft opgebeld om hem te strikken voor een interview over muziek en politiek.

"Onderzoekt alles en bewaart het goede", een bijbeltekst die Wim op het lijf geschreven was. En dat goede gaf hij door. Zijn doel bij al zijn vele activiteiten was, naar de titel van een bun- del van één van zijn favoriete filosofen, Theodor Adorno, 'Erziehung zur Mündigkeit'. Machteld Bakker Cees Bronsveld

IN MEMORIAM GE NABRINK (1903-1993)

Toen ik enige tijd geleden de bibliografie van het werk van Gé Nabrink toegestuurd kreeg had ik geen vermoeden dat het het laatste zou zijn dat ik van Gé zou ontvangen. De biblio- grafie, die hij zelf heeft samengesteld en de periode 1927-1993 omvat, verscheen ter gelegen- heid van zijn negentigste verjaardag op 1 november 1993. Ondanks zijn hoge leeftijd hield ik er nooit rekening mee dat ook Gé's leven eindig was; zijn vitaliteit, zijn altijd kritische me- ning over het gebeuren om hem heen en zijn interesse voor de grote en kleine dingen die mij of anderen bezighielden, maakten dat ik hem meer als een vriend zag dan als een oude man met een interessant verleden. Natuurlijk sprak Gé regelmatig over zijn verleden, maar zijn kritische denken ging uit naar het heden, naar wat er nu gebeurt. Niet het verleden, noch de utopie van een betere toe- komst, maar het nu was voor hem van belang. "Datgene, wat wij heden niet doen, doen wij nimmer", zette hij als lijfspreuk boven zijn in 1986 geschreven herinneringen die alleen in een kleine kring circuleerden. 'Doen' hield voor Gé vooral in spreken en schrijven. Vanaf 1927 hield hij als secretaris van het Landelijk Comité van de Internationale Anti Militaristische Vereniging (IAMV) in het hele land spreekbeurten over antimilitarisme, tegen het imperalis- me, tegen fascisme en oorlog. Spreken deed hij ook veel voor de mede door hem in 1946 op- gerichte Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming, onder andere als docent aan de zogenaamde huwelijksscholen, die bedoeld waren om jonge mensen iets meer voorbereid het huwelijk te laten ingaan.

Niet altijd werden zijn meningen hem in dank afgenomen: meerdere malen werd hij gearres- teerd en gevangen gezet. Maar ook in anarchistische kring leidden zijn standpunten tot con- troversen, onder andere rond de kwestie van het al dan niet steunen van het anarchistisch gewapend verzet ten tijde van de Spaanse Burgeroorlog van 1936-1939 (zie De Vrije, zomer 1986). Dat zijn meningen niet altijd gewaardeerd werden, weerhield Gé er niet van zijn ideeën te blijven uitspreken of ze op te schrijven. In zijn jonge jaren schreef hij vele verslagen, artikelen, brochures en pamfletten over diverse onderwerpen; in de latere decennia van zijn leven was het een geduldig schrijven van lijvige boeken: de bijna 700 bladzijden tellende ge- 74 De AS 1041105 schiedenis van de Nieuw-Malthusiaanse Bond (NMB) de Bibliografie van, over en in verband met Ferdinand Domelaen de NVSH Nieuwenhuis (uitgegeven (deel in 1 1978)en 2 uit- en gegeven in 1985, deel 3 en 4 in 1992). Gé was door zijn nauwgezette archivering, zijn gedreven schrijven en spreken een inspire- rende vriend die, hoewel overtuigd van zijn eigen gelijk, altijd geïnteresseerd was een andere mening te horen. Marli Huijer

Gé Nabrink is een bekende naam voor degenen die zich met de geschiedenis van de anarchis- tische beweging in Nederland bezig houden. Als de bibliograaf van Domela, als secretaris van de IAMV, als lid van de Liga tegen het Imperialisme, als Moker activist, als een van de bekendere vooroorlogse propagandisten, als uitgever en boekhandelaar, als voorvechter van vrije sexualiteit, als medeoprichter en geschiedschrijver van de NVSH, in allerlei verband kom je zijn naam tegen. In al deze momenten zie je hem als de radicaal die hij altijd is geble- ven, consequent handelend en trouw aan de ideeën waar hij voor gekozen had. En daarnaast als de pragmaticus die hij ook was. Een van de dingen die ik me het duidelijkst herinner uit de eerste gesprekken die wij over de Moker beweging met hem gehouden hebben, was dat hij vertelde er op een gegeven moment voor gekozen te hebben niet meer langs de zijlijn te willen staan maar zich te richten op die dingen die ingrepen in de maatschappelijke verhou- dingen. Dat zie je in zijn Mokerperiode, in zijn optreden als propagandist, waarvoor hij ook in de cel belandde, in zijn strijd tegen het militarisme en vooral in de naoorlogse periode toen de anarchistische beweging in feite als arbeidersbeweging had afgedaan. De oprichting van en zijn werk in de NVSH betekende voor hem een rechtstreekse voortzet- ting van zijn vooroorlogse anarchistische propaganda, maar dan nu toegespitst op een gebied dat hem zijn hele leven gefascineerd heeft, het gebied van de sexualiteit. Die strijd voor de be- vrijding van de sexualiteit was al eerder aanwijsbaar, onder meer in zijn medewerking aan vooroorlogse bladen als De Nieuwe Weg en van Reich in de arbeidersbeweging geïntroduceerdBevrijding werden. waarin de Het psychoanalyse is een van de en uitvloeisels de ideeën van het werk van onder meer Gé dat in Nederland de houding tegenover sexualiteit liberaler was en deels nog is dan in andere westerse landen. Een van de laatste keren dat ik Gé Nabrink sprak, was bij de overdracht van zijn Domelacol- lectie. Vlak voor zijn dood besloot hij zijn collectie brieven van Domela aan het IISG te schen- ken, zijn boeken en brochures over Domela droeg hij over aan het Domela Nieuwenhuis Fonds en zijn brochures en boeken van Domela aan het Documentatiecentrum Vrij Socialis- me in Utrecht. Het was kenmerkend voor Gé dat hij dit alles zelf voor zijn dood geregeld en nauwkeurig vastgelegd wilde zien. Met dezelfde precisie vastgelegd als waarmee hij zijn mo- numentale Don-relabibliografie had samengesteld. Deze precisie, die inhield dat Gé alles waar ook maar iets van Domela in voorkwam in de bibliografie opnam, werd door sommigen be- kritiseerd, maar vormt tegelijkertijd de kracht van dit levenswerk. Gé was te bescheiden om te willen schiften tussen belangrijke en minder belangrijke stukken. De gebruiker moest zelf kiezen. Typerend voor zijn houding vond ik zijn kritisch commentaar op het beleid van het Documentatiecentrum Vrij Socialisme het opnemen van nieuw materiaal te beperken tot ma- teriaal met een duidelijk anarchistische inslag. Gé vond dat zeer ruim materiaal over sexuali- teit opgenomen moest worden omdat anarchisten streden voor de bevrijding van de sexua- liteit. Even kenmerkend was overigens zijn tolerante opstelling als het Documentatiecentrum toch niet alles wilde opnemen. Jaap van der Laan

De AS 104/105 75 REACTIES EN DISCUSSIES neen nooit, gebeurt een mooie passie- moord")? Meer dan enig ander buitenland heeft België BELGIË mij geleerd mij te generen voor Nederland Socialisme of barbarendom - wanneer werd en zijn bewoners (m/v). Toen Leuven een deze keuze ooit gesteld? Het maakt niet uit, tijdje mijn tweede woonplaats was, is het er het is duidelijk welke kant het opgaat met als het ware ingehamerd, telkens als ik de Europa, en zo kan men zich al overgeven grens richting noorden passeerde. Alleen al aan utopische beschouwingen over een be- het verschil in optreden van de conducteurs: schaafd bourgeois-kapitalisme. Als alles "Dames en heren, we komen aan te Antwer- goed was gegaan na 1815 en het Koninkrijk pen, Antwerpen Centraal" tegenover "Rotter- der Nederlanden buiten de tweede wereld- dam - Rotterdam!" (Nederland houdt wel oorlog was gebleven (wie weet waren die een meertalige schijn op). In Roosendaal zijn dan wel nooit begonnen) - wat zou het mooi rust en beschaving verdwenen. De trein zijn geweest. Een multicultureel koninkrijk, wordt overvallen door commando's hoog en waar Nederduits (de naam Nederlands zou zeer luid pratende, lange blonde jongelui in als politiek incorrect verworpen zijn), Frans, het uniform van de gebleekte spijkerbroek Fries en Hoogduits broederlijk hun bijdragen en volwassenen in een glimmend babypakje leverden aan een open, liberale beschaving, en liefst met een hond. Ze stappen al in voor- niet besmet door Kongolese avonturen of dat de uitstappenden de trein hebben verla- een Atjehoorlog. Het heeft niet zo mogen ten, want Nederlanders laten zich niet graag zijn en het lijkt thans juist een mooi beeld in de nek kijken. De kloof met de zoveel be- omdat de Europese werkelijkheid zo grof is. scheidener Vlamingen wordt door de taal Nederlanders kijken je raar aan als je tegen die nu eenmaal eender en anders is, extra on- hen zegt dat je België een aanzienlijk aardi- derstreept. Wanhoop en onwil grijpen mij bij ger land vindt dan het verloren restant van de keel - de plaatsvervangende schaamte, het in 1830 uiteengespatte koninkrijk Voor- omdat ik in België nu eenmaal direct als '01- zover ze niet tot het soort behoren dat graag lander' door de mand val en dus met luid- zijn broek laat zakken in Antwerpen of leuke ruchtigheid en lomp gedrag geassocieerd moppen over gefrituurde aardappelen weet kan worden. te tappen, krijg je dan dingen te horen als: Om mij mijn Nederlandsheid in te peperen, "En de Bende dan? En het Vlaams Blok?". begon het in Leuven dat jaar, zodra ik mij Wat moet ik daarop terugzeggen? Iets over buiten de deur begaf en waar ik ook liep, het CDA of over de CD, op de Hilversumse zachtjes te regenen. Bij het radiostation waar radio iedere drie minuten nadrukkelijk aan- ik aldaar heb mogen werken, noemde ik mij- bevolen? Hol onbegrip is je deel. Dus zeg ik zelf dus maar Zwadke Cornelisz, als iemand maar niet dat het Vlaams Blok zich tegen een begrijpt wie ik bedoel. Leuven heeft mij ver- reëel bestaande multiculturele samenleving der doen beseffen dat een typische bour- verzet, terwijl door de Hollanders gedomi- geois-omgeving beslist prettig kan aandoen neerd Nederland niet eens in staat is Fries- en - om nog iets anarchistisch onverant- land serieus te nemen, laat staan de immi- woords op te merken - dat België zeker niet granten. En de soms tot het gewelddadige als eerste staat voor opheffing in aanmerking gepolariseerde politieke situatie - hoe leg je komt. België moet blijven! dat uit aan mensen die opgroeien in een cul- André de Raaij tuur waar jennen mag en zelfs moet, maar slaan niet is toegestaan en dit nog voor paci- MIGRATIE (3) fisme versleten wordt ook ("Nooit wordt In één van de reacties op het migratie-num- zo'n plompe boerenkop gesneld/en nooit, mer (De AS 103) verweet André de Raaij de

76 De AS 1041105 AS-redactie min of meer ernstige nalatig- grens: 350 jaar geld verdienen in het buiten- heid. De redactie had namelijk de geschiedenis land' (P. Schonewille. red., ƒ29,50) die dit van de migratie naar de delta die wij bewo- jaar in het Drents Museum te zien was. Mis- nen in het betreffende nummer achterwege schien is de tentoonstelling op het moment gelaten. Alhoewel dit verwijt tot de categorie dat deze AS verschijnt nog net in het West- 'open deuren' moet worden gerekend zoals fries Museum te Hoorn (info: 02290-15597) te ook De Raaij zelf blijkt te beseffen, kan het zien. Mikt deze tentoonstelling en de cata- inderdaad geen kwaad om de huidige logus (evenals de door Van Raaij genoemde migratie naar Nederland in een historisch literatuur) op een breed publiek, een over- perspectief te zien. Maar om hierop nu gelijk zicht van de meer wetenschappelijke publi- de 'racisme!'-trom te gaan roeren (zoals De katies op het terrein van de migratie- Rag op zijn minst impliciet doet) gaat mij geschiedenis van en naar Nederland geeft toch wat al te ver. Jan Lucassen in een research-paper (Am- De literatuur die De Raaij noemt is van be- sterdam, 1993, 52 blz.), verschenen bij het lang maar helaas niet meer regulier verkrijg- Amsterdamse Internationaal Instituut voor baar. Wel verkrijgbaar is de catalogus van Sociale Geschiedenis. een mooie tentoonstelling 'Werken over de Cees Bronsveld

BLADEREN 28 listen' (Van Gennep Amsterdam, 1993, 340 blz. 02,50). In deze studie blijkt Poldervaart, Al sinds 1984 publiceert de Amerikaanse his- docente vrouwenstudies aan de Universiteit torica Martha A. Adclesberg over de Mujeres van Amsterdam, zeer onder de indruk van Libres, de vrouwenorganisatie die actief was het hoge feministische gehalte van utopisten tijdens de Spaanse Burgeroorlog. Dit blijkt als Saint-Simon, Fourier en Owen. Proudhon uit de literatuurlijst die ik trof onder een re- hoort volgens haar nadrukkelijk niet thuis in cent artikel van haar hand, in het april-num- dit rijtje. De wetenschappelijke socialist mer van het Londense Peasant Studies, Proudhon bestreed de utopisten tenslotte getiteld 'Models of revolution: rural women juist vanwege hun 'feministische' opvattingen and anarchist collectivisation in civil war en hun kritiek op het gezin (p. 59). Ook was Spain'. Zij wijst hierin onder meer op zowel Proudhon tegen vrouwenkiesrecht (p. 182), het theoretische als het direct praktische po- niet zozeer op grond van anarchistische litieke belang van de ideeën van de Mujeres overwegingen als wel op grond van het voor zowel het feminisme als het anarchis- soort argumenten dat je nu slechts nog in me: "(...) there cannot be any reality to the SGP-kringen kunt aantreffen... En: Proudhon emancipation of the human race as long as had in deze helaas veel invloed (p. 186): zijn one sex dominates the other" (p. 380). volgelingen bleken er vrijwel allen dezelfde Voor diegenen die de discussie over Proud- dubieuze mening over 'de vrouw' op na te hon in de vorige aflevering van dit tijdschrift houden. Overigens is het jammer dat de lite- lazen: Aciclesberg geeft met voorbeelden uit ratuurbasis waarop Poldervaart haar visie de praktijk het belang van het feminisme op Proudhon baseert nogal magertjes is. Een voor het anarchisme aan en toont daarmee recensie van deze studie schreef Liesbeth Koe- tegelijkertijd dus de tekortkomingen aan van nen in Vrij Nederland (20.11.93). De ietwat Proudhon. dubbelzinnige kop daarboven: "Verbeter de Iets dergelijks deed ook Saskia Poldervaart in wereld, begin bij de vrouw". haar recent verschenen proefschrift 'Tegen In Freedom (Nov. 13, 1993) onlangs aandacht conventioneel fatsoen en zekerheid: het uit- voor Gustave Courbet (1819-1877), de schilder dagende feminisme van de utopische soda- die in 1853 een beroemd geworden portret

De AS 1041105 77 van Proudhon maakte. of Books (Oct.21, 1993) schreef. Een interview Wat Proudhon aangaat ook dit nog: eerder in NRC-Handelsblad (5.11.1993) voegde aan wees ik op de studie van Bas van Stokkum dit alles helemaal niets toe. over Sorel (Zeist 1990). Daarin besteedt hij Een goed overzicht van de filosofische essay- uitgebreid aandacht aan Sorel's verhouding istiek van Sontag geeft Liarn Kennedy's 'Pre- tot Proudhon. De studie ligt inmiddels voor cocious archeology: Susan Sontag and the een tientje bij De Slegte. Critidsm of Culture' (Jourm' of American Stu- Ondanks alles blijft Proudhon's bekende uit- dies 24(1990): pp. 23-39). roep: 'eigendom is diefstal' het waard om de zoveel tijd aangehaald te worden. Ik kwam Cultuurkritiek... het is ook de noemer waar- de uitroep onlangs, ietwat anders geformu- onder een groot deel van het werk van Frans leerd, in de krant tegen. "Ik vraag mij af met Boenders gebracht kan worden. Waarmee wij welk recht ik kan zeggen dat iets mijn bezit al bladerend ook in België verzeild zijn. is (...)". Aldus Kees Koning, geïnterviewd Boenders is in onze kring vooral bekend door Arjen Schreuders (NRC-Handelsblad door een tweetal bundels: 'De volle vrijheid' 13.9.1993) naar aanleiding van zijn vredesac- uit 1976, een bundel met essays van verschil- ties in het voormalige Joegoslavië. lende auteurs over klassieke anarchisten en Joegoslavië... Intussen wordt duidelijk hoe 'Sprekend gedacht', een interview-bundel 'de Joegoslavische paradox' - hoe kán het dat uit 1980, waarin onder meer portretten van juist Joegoslavië, ooit het meest liberale com- Anton Constandse en Arthur Lehning. Boen- munistische Oosteuropese land, nu het he- ders slaagde er in hen te schetsen "als figu- vigst door oorlog en geweld getroffen ren in een landschap", oordeelde Willem wordt!? - moet worden verklaard. Het blijkt Otterspeer destijds in een VN-recensie (VN vooral gezichtsbedrog zo suggereert Patrick 23.5.1981). Glymn in een review-essay over met name Ook Boenders was jarenlang (1977-1987) Pavlowitch' s studie 'Tito: Yugoslavia's great VN-medewerker. "Het is de Belgen vandaag dictator' dat verscheen in het Times Literary niet meer aan te zien, maar rond 1900 vorm- Supplement (Oct. 15, 1993) onder de titel 'Tito den zij op artistiek gebied de stuwende and after'. Een citaat: "The raison Ware of his kracht van Europa", aldus de openingszin (= Tito's, CB) regime was always simply the van een bespreking van een aantal Franstali- maintenance and growth of his own power". ge avant-garde bladen van rond de eeuw- Een drietal auteurs van recente Nederlandse wisseling, L'art moderne en Les XX (VN boeken over ex-Joegoslavië, Nina Petemel, 27.2.1982). Milo Anstadt en Martin van den Heuvel is De laatste jaren publiceert Boenders vooral daarentegen - ondanks kritiek op onderdelen over cultuur, onder meer in het in Brussel - nog altijd vol bewondering voor Tito, zo verschijnende blad Kunst en cultuur waarvan meldde Anet Bleich in een boekbespreking in Boenders hoofdredacteur is (info: Konings- de Volkskrant (20.11.1993). Het imago van straat 10, B-1000 Brussel). Soms zijn er even- Tito is in Nederland vooralsnog nagenoeg wel raakvlakken van zijn werk met het onaangetast, zo moet worden vastgesteld. En anarchisme zoals in het hoofdstuk dat hij ineens zie ik Susan Sontag op de televisie schreef voor de bundel 'Brussel en het fin- (VPRO 3.11.1993). Ze was in Nederland in de-siècle' (F. De Crits (red)., Houtekiet Baarn verband met de vertaling van haar roman 1993, 159 blz. ƒ27,90) waarin hij aandacht The Vulcano Lovers (1993). En uiteraard kwa- schenkt aan het libertaire gedachtengoed zo- men ook haar bezoeken aan Sarajevo ter als dat tot uitdrukking kwam in het in 1892 sprake. Geïnteresseerden zij echter vooral opgerichte Vlaamse culturele tijdschrift Van gewezen op het artikel 'Godot comes to Sa- Nu en Straks. Tot de medewerkers van het rajevo' dat Sontag voor de New York Review blad blijken zelfs Nettlau, Pisarro en Domela

78 De AS 1041105 behoord te hebben! wil schaffen moet naar .... boekhandel De Domela droeg onder meer een fel artikel bij Slegte. Zelfs (?) een vergelijking van het aan- tegen de, aldus 13oenders, "in Holland zo bod 'België' bij het Rotterdamse filiaal van hoog geschatte handel". Domela: "Wat is deze firma en datgene wat het betreffende handel anders dan een grote afzetterij?". De plankje bij de Rotterdamse (universi- invloed van Proudhon is onmiskenbaar, teits)boekhandel Donner te bieden heeft laat meent Boenders. Hoe het ook zij: "Van Nu en daar weinig twijfel over bestaan. Straks brak met het ingedommelde Vlaamse De jaren zestig? Bij De Slegte ligt, voor ƒ8,95, provincialisme, zocht aansluiting bij Neder- een fraai boek Antwerpen, de jaren zestig uit land en bij de grote internationale stromin- 1988. Els Witte, hoogleraar aan de Brusselse gen" (p. 140). Het bleek evenwel onmogelijk Vrije Universiteit, schreef daarin een aller- het anarchisme, "de kunst van de vrijheid", aardigst hoofdstuk over 'het sociale en poli- algemeen te verbreiden. Wel ging mede tieke klimaat' in de jaren vijftig en zestig. dankzij dit blad, zo concludeert Boenders, Elders in dit boek blijkt dat 'de E3' al in 1970 "de vrije kunst zegevierend de twintigste 'eivol' was en dat Vlaamse Dolle Mina's in eeuw binnen". maart 1979 actie voerden voor 'het recht op Raymond Vervliet schetst in het openings- kanker'. Over de Brusselse provo's schreef hoofdstuk van De Crits' bundel de geschie- trouwens Rik Hemmerijckx recent in Perspec- denis van het tijdschrift. Jeroen Brouwers tief (nr. 32, juli 1993), waarvoor hij Herman draagt een artikel bij over Albert Verwey en Claeys enDaniele Madrid interviewde. Vlaanderen. Het zelfde artikel van Brouwers De Vlaamse Beweging? Voor slechts ƒ2,95 is blijkt ook opgenomen in het driedubbele the- bij De Slegte een alleraardigst boekje te koop manummer dat het literaire tijdschrift Maat- over de 'communistische flamingant' Jef Van staf (1993/10-12, 246 blz., 05) aan het thema Extergem. Van belang omdat de complexe re- 'Vlaanderen' wijdde. In dat nummer noch in latte tussen het Vlaamse nationalisme en het het boek staat echter vermeld dat het artikel communisme uit de doeken wordt gedaan. van Brouwers ook elders verscheen dan wel Eén ding is mij sowieso duidelijk geworden: zou verschijnen.., en dat is vreemd. Het het Vlaamse nationalisme is niet alleen maar Maatstaf-nummer is overigens zeer de moei- 'rechts' - waarmee overigens niet gezegd is te waard. Ik noem de mooie brief die Walter dat het dus 'links' is. van den Broeck schreef aan de Vrouwe van Rudolf de Jong vertelde mij dat zijn vader Al- Turnhout, aan ons aller Beatrix dus. Het leuk- bert de jong (1891-1970) jarenlang contacten ste artikel in De Crits' bundel schreef Geert onderhield met anti-militaristische, Vlaamse van Istendael en heeft 'August Vermeylen en nationalisten. In het blad Recht en Vrijheid de anarchie' als onderwerp. (1928-29), het orgaan van de Hollandse afde- Deze Van Istendael is natuurlijk vooral be- ling van de Anti-Imperialisme Liga (zie hier- kend door zijn 'grote en boeiende' boek 'Het voor De AS 65) kwam ik géén artikelen over Belgisch labyrint' waarvan onlangs een nieu- de Congo tegen, wel over de Vlaamse strijd we, in verband met de staatkundige veran- tegen het Franse imperialisme! deringen van 1989 'geheel herziene' editie In een recent interview in De Groene (Arbeiderspers Amsterdam, 9e druk, 1993 (15.9.1993) zei filosoof en Hegel/Marx-ken- ƒ36,90) verscheen. 'Wakker worden in een ner Jaap Kruithof: "Bij links leeft een ingebak- ander land', luidt de veelzeggende nieuwe ken angst voor een onafhankelijk Vlaan- ondertitel van dit prachtboek. deren omdat dat per definitie uiterst rechts Van Istendael's boek is trouwens één van de zou zijn". Kruithof denkt daar dus wat 'ge- weinige boeken over België die de modale nuanceerder' over... boekhandelaar in de kast heeft staan. Wie 'Slechts België's dood is Vlaandrens leven', zich alhier meerdere boeken over België aan vond ook Domela Nieuwenhuis, al hebben we

De AS 1041105 79 het dan over 'J.D.' , een neef van 'onze' Do- Dat is allereerst de NAR waarvan de makers mela. Een (helaas niet meer verkrijgbaar) onlangs aankondigden er mee op te willen boekje uit 1976 van ene Lammert Bruning houden. Dat zou natuurlijk jammer zijn, al 'Het strijdbare leven van J.D. Domela Nieu- gaan er geruchten dat de NAR-mensen hun wenhuis Nyegaard, Vlaming door keuze' altijd boeiende tijdschriftenoverzicht in Per- laat eveneens zien hoe 'links' en 'rechts' in spectief zouden willen voorzetten! Maar goed, dit nationalisme met elkaar verweven zijn. sedert de aankondiging verschenen geloof ik Deze neef - 66k predikant - vluchtte in 1919 al weer drie nummers! uit België, waar hij met de Duitse bezetter En dan is er ook nog de A-koepel die een gecollaboreerd had, naar het Friese Beester- Nieuwsbrief uitgeeft. Men schrijve naar post- zwaag. Eind jaren dertig wist de fascist Ar- bus 244, B-9000 Gent. Geen geadresseerde nold Meyer hem te betrekken bij Nationaal vermelden, werd mij bezworen in een inge- Front, dat als tegenhanger van de NSB moest wikkeld verhaal waaruit ik mij slechts de be- fungeren. Er zitten dus wel degelijk uitge- grippen 'anonimiteit', 'erotisch getinte con- sproken rechts-radicale elementen in dit tactadvertenties' en 'Belgische posterijen' Vlaamse nationalisme. Zie hiertoe bijvoor- kan herinneren! Het adres van Perspectief, dat beeld het artikel van Louis Vos in Wetenschap- wil zeggen uitgever de Libertaire Studiegroep: pelijke Tijdingen (Jrg. 1993, pp. 129-149), een Dracenastraat 21,9000 B-Gent. uitgave van de Gentse Universitaire Stich- ting 'De Vlaamse Gemeenschap'. Of het arti- Zoals gezegd: de reguliere boekhandel heeft kel 'De hereniging van Nederland' in als regel qua België weinig tot niets te bie- NRC-Handelsblad (27.11.1993) met de veel- den. Afgezien dan van de belleterie natuur- zeggende ondertitel: "Diets streven tot sa- lijk. Zo zocht ik literatuur die iets met 'de menvoeging steekt de kop weer op". Congo' te maken heeft. Zoals Gerard Wal- schap's 'Oproer in Congo' dat in een artikel Terug naar De Slegte want dè reden om u over 'de Congo', elders in dit nummer, ter naar een der filialen te haasten is gelegen in sprake kwam : het is helaas niet meer te het feit dat daar voor ƒ16,90 het ruim twee- krijgen. honderd pagina's tellende boek over ander- Nog wel verkrijgbaar zijn de omstreden eer- halve eeuw arbeidersstrijd in België ligt van ste twee delen van Jef Geeraerts' autobiografi- Jaak Brepoels: 'Wat zoudt gij zonder 't werk- sche Gangreen-reeks. Van Gangreen 1, volk zijn' Wraak Leuven 1988). Een must 'Black venus', verscheen onlangs een 25e wat mij betreft, al was het maar vanwege het druk (Manteau 1993, 211 blz., ƒ12,50) en literatuuroverzicht Ik trof daarin onder Gangreen 2 'De goede moordenaar' is aan meer een verwijzing naar de jaargang 1987 zijn 13e druk toe (Manteau 1993, 369 blz., van het Belgisch Tijdschrift voor de Nieuwste ƒ12,50). Geeraerts was zelf koloniaal be- Geschiedenis die geheel gewijd zou zijn aan stuursambtenaar en zijn literaire verslagen 'België en de Spaanse Burgeroorlog'. Ik ben daarvan bieden, zoals de titels aangeven, zeer benieuwd, eens te meer omdat ik blade- veel 'sex and violence'. rend door wat oude nummers van Perspec- Op de Franlcfurter Buchmesse wist Gangreen tief, het belangrijkste Belgische anarchistische 1, in een Duitse vertaling, opnieuw te tijdschrift, stuitte op de mededeling dat 'Bel- shockeren, zo meldde NRC-Handelsblad gië' relatief gezien het grootste contingent (11.10.1993). Gun je Geeraerts als schrijver vrijwilligers voor de Internationale Brigades uiteraard het recht zijn romanfiguren te laten leverde (aldus Willie Verhoysen in: Perspectief doen en zeggen wat hij wil, het gaat mis als nr. 22, p. 25). de schrijver gaat beweren dat er destijds in Laat ik, voor ik het vergeet, eerst ook de an- de Kongo, anders dan in Nederlands-Indië, dere Vlaamse anarcho-bladen even noemen. nauwelijks contact tussen de rassen bestond

80 De AS 1041105 omdat de Kongolese stammen "geen bescha- brochure uitbracht, getiteld 'Syndicalistes ré- ving zouden hebben". volutionaires et libertaires dans le mouve- Moderator in Frankfort was Lieve Joris. Ook ment ouvrier ardennais, 1881-1910'. Het zij publiceerde een (nog altijd leverbare) adres blijkt evenwel teleurstellend: BP 66, Kongo-roman, 'Terug naar Kongo' (1987,10e 08120 Bogny sur Meuse, France en inder- druk 1991). Zij blijkt onder meer Conrad's daad: een blik op de kaart - zoek naar Mon- reis naar 'het hart van de duisternis' te heb- thermé! - leert dat 'de Ardennens° zich tot in ben overgedaan. Overigens werd er onlangs Noord-Frankrijk uitstrekken. Nooit gewe- een (nieuwe!?) Nederlandse vertaling aange- ten... De brochure telt intussen 96 blz. en kondigd van Conrad's aangrijpende Heart of kost 30 FF. darkness (1902). Wellicht verschijnt dan ook In het 'België-'nummer' van de (Nederland- eindelijk de door de Arbeiderspers aange- se) Sociologische Gids uit 1992 gaat het zelden kondigde Conrad-biografie. over Vlaanderen en/of Wallonië maar voor- Intussen kunt u ook voor het Belgische kolo- al over een vergelijking tussen België en Ne- niale verleden ook uitstekend bij De Slegte derland: verschillende auteurs vergelijken terecht. Het kolonialisme-nummer van De achtereenvolgens godsdienst en kerk, etno- Gids met onder meer het belangrijk artikel centrisme, de ontwikkeling van politieke van jan Breman, 'Een staat van terreur: Kon- partijen in de periode 1960-1990, de verzor- go rond de eeuwwisseling' ligt daar voor gingsstaat, de (introductie van de commerci- ƒ9,90. Hopelijk ligt het ook in de filialen in ele omroep en de jeugdcultuur. Alleen Antwerpen en Gent!? wanneer de opinies over 'eigen' en 'ander' volk ter sprake komen, wordt Nederland met Het andere België? Zowaar besteedde NRC- Vlaanderen vergeleken. Handelsblad onlangs een heel nummer van In de Vlaamse sociale wetenschappen - in de het vrijdagse cultureel supplement aan Wal- Waalse zal het niet veel anders zijn - speelt lonië (29.10.1993). Schrijver Jean-Luc Outers de Franse socioloog Pierre Bourdieu een grote in een interview: "België is het enige land ter rol. Aan de praxeologie (zoals Bourdieu's wereld met een interne taalgrens; daar ma- denken wel wordt aangeduid) in de Gentse ken de Vlamingen nu een staatsgrens van" en Leuvense antropologie-beoefening wijdde en: "In de Vlaamse voorsteden van Brussel is het (Nederlandse) blad Antropologische Ver- het uitzenden van de Franstalige Brusselse kenningen al weer een paar jaar geleden een tv verboden. Terwijl iedereen daar allang themanummer 8:2, zomer 1989). Hollandse - naar de Engelse of de Italiaanse tv kan kij- nou ja, Limburgse - eend in de Vlaamse bijt ken." Aan informatie over Waalse anarchis- in dit nummer: Harry Coenen, verbonden aan ten konden mensen van de Gentse Libertaire - sinds 1992 als hoogleraar sociologie - de Studiegroep mij nochtans helpen. Er is een Utrechtse faculteit der sociale wetenschap- groep mensen in 'Bruxelles' die het blad Al- pen - die in dit nummer een afsluitend arti- tetwative Libertaire uitgeeft (voor een proef- kel schreef. nummer Rue de l'Inquisition 2, 1040 Prof. Coenen is de opvolger van Piet Thoenes Bruxelles) die middels een Federation Anar- (de laatstgenoemde is in onze kring vooral chiste samenwerkt met Franse kameraden. bekend van zijn utopie-studies en activitei- Aan de Brusselse Rue de Midi 65, 1000 ten voor het Humanistisch Verbond). Coenen, Bruxelles huist de Groupe Anarchiste Vladimir gepokt en gemazeld door allerlei onderzoek Yapatchev (who the heil is... ???). De groep voor en in de vakbeweging, deed onlangs geeft het maandblad Getmkanard, gesierd mee aan een Groene-veelgesprek, met onder door de ondertitel Sabotage et joissance uit. meer jan Pen en Vermeldenswaard is zeker ook de groep die Rik van der Ploeg, over de werkgelegenheid in Nederland zich (De Groene Question Sociale noemt en onlangs een 6.10.1993). Coenen: "Wat mij betreft is de

De AS 1041105 81 overheid op dit moment bezig met het creë- kapitaal' als een relatief zelfstandige machts- ren van armoede om vervolgens die armoe- bron en het is vooral dit aspect dat zijn werk de te ontkennen en zich met fraude bezig te ook voor 'anarchiserenden' interessant houden. Zo ontstaat een tweedeling en een maakt. informele ekonomie". Coenen is onder meer In zijn zojuist verschenen studie 'Het demo- redacteur van het Tildschift voor Arbeid en Be- cratisch verschil: Jacques de Kadt en de nieu- wustzijn, waarover ik een andere keer hoop we elite' (Van Gennep Amsterdam 1993, 272 te schrijven. blz. ƒ42,50) zegt Dick Pels over Bourdieu: Ik wil nu zijn oratie, 'Erosie en modernise- "Afgezien van enkele anarchistische opris- ring in het arbeidsbestel' noemen die hij in pingen (...) ageert hij over het algemeen niet februari 1992 in Utrecht uitsprak (info: ISOR, tegen de professionalisering van de politiek postbus 80140, 3508 TC Utrecht) waarin hij als zodanig". Ik heb wel eens fermere uit- pleitte voor een toekomstgerichte en reflexje- spraken over iemands niet-anarchist-zijn ge- ve maatschappijtheorie waarin niet langer lezen! uitsluitend de arbeid centraal staat. Interes- Intussen is er, naar aanleiding van dit laatste sant is Coenen's behandeling van U. Beck's boek van Pels, in de dagbladen (!) een tame- 'Politik in der Risficogesellschaf (Suhrkamp lijk curieuze discussie over De Kadt ontstaan. Frankfurt a/M., 1991). Coenen: "Een grote Een discussie die vooral de verwarring on- rol in de maatschappelijke verandering derstreepte van die sociaal-democraten die wordt toegekend aan de tegenmacht van het ontdekken, maar slechts met moeite kunnen gevaar. Gevaar is er constant, ook waar de toegeven dat zij een zekere mate van 'elitis- demonstranten allang verdwenen zijn: het me' met het marxisme gemeen hebben. "Ver- gaat om de sociale kracht van het gevaar kiezingen veronderstellen immers dat som-, (...)". Uiteraard bracht Coenen ook Bourdieu mige mensen meer geschikt zijn dan anderen nog ter sprake, zij het terloops... om een politieke functie te vervullen. Anders De ster van Bourdieu is in de Nederlandse zou om de Tweede Kamer te bevolken, kun- sociale wetenschappen rijzende. Zo ver- nen worden volstaan met een aselecte steek- scheen vorig jaar, ná de door Dick Pels sa- proef uit de kiesgerechtigden", zoals Bart mengestelde (en eerder in deze rubriek Tromp (geciteerd door Ten Hooven in Trouw gesignaleerde) Van Gennep-bundel met ver- 16.11.1993) het ooit formuleerde. En inder- taalde essays van Bourdieu, bij de SUA: 'Ar- daad: De Kadt belichaamde dit 'democra- gumenten. Voor een reflexieve maatschap- tisch elitisme' ten onzent als geen ander. pijwetenschap' (Amsterdam 1992, 238 blz. Tegen deze achtergrond worden in ieder ge- ƒ45). De bundel bevat onder meer een biblio- val wel De Kadt's bezwaren, halverwege de grafie van Bourdieu's werk alsook een bi- jaren dertig, duidelijk tegen, wat hij, in een bliografie met studies over Bourdieu, waar- debat met Arthur Lehning, het 'proletarisch van meer dan honderd Nederlandstalige! anarchisme' noemde De 'discussie' wordt door Eén van de eerste Nederlandse publikaties Pels slechts in een voetnoot kort aanstipt over Bourdieu was De Swaan's essay 'Kwali- Overigens bestaat er inderdaad zoiets als een teit is klasse' uit 1985 dat werd opgenomen 'elitistisch', of misschien zelfs wel 'elitair', in zijn bundel 'Perron Nederland' (Meulen- anarchisme. Dat van Kropotkin komt er wat hoff, Amsterdam 1991, 235 blz. ƒ29,90). mij betreft het dichtst bij in de buurt. Maar Centraal in het genoemde essay stond Bour- het kwam heel sterk naar voren in het blad dieu's cultuursociölogie. Van Nu en Straks, sterk geënt als het was op Een recent artikel over de cultuursociologie de ideeën van Kropotkin. Frans Boenders (op. van Bourdieu schreef Johan Heilbron in het cit. p. 117) citeert correspondentie van twee onvolprezen Amsterdams Sociologisch Tijd- van de redacteuren, waaruit blijkt dat zij de schrift (nr. 1993/1). Bourdieu ziet 'cultureel sociale revolutie niet verwachtten van de

82 De AS 104/105 massa, van de 'socialistische schreeuwers', Een organisatie als de Werklozen Belangen maar van Grote Individuen, van 'genieën' Vereniging Amsterdam (WBVA) zal dan ook kortom! In theorie gaat het in het anarchisme nog wel even nodig blijven. Onlangs bracht om een culturele elite die uitdrukkelijk geen deze club een uiterst nuttig boekje uit: 'Bijten poltieke elite wil zijn. Of dat wat uitmaakt? op een houtje of blaffen naar een ambtenaar', Anarchisten zeggen van wel. te koop in de boekhandel voor ƒ2,50 of, en Het elitisme van het marxisme versus dat dan voor f5, te bestellen via 020-6181815. Lid van het anarchisme was één van de thema's worden van de 'VVBVA kan ook: dat kost ƒ25 van het eerste boek van Dick Pels 'Macht of per jaar en u ontvangt dan het blad Baanbre- eigendom?, een kwestie van intellectuele ri- ker. In Amsterdam verschijnt trouwens nog valiteit' (1987) dat inmiddels ook bij De Steg- een blad voor uitkeringsgerechtigden, het te ligt. maandblad MUG, dat, zo las ik onlangs op Wie Lehning's tijdschrift i10 kent, zal weten bladzijde 85 of daaromtrent van de Volkskrant dat je dit blad onmogelijk 'proletarisch' kunt (23.10.93), vijf jaar bestaat. Wat de Volkskrant noemen. Aan i10 wijdde een groep Amster- 's ochtends niet wist, wist de NRC (23.10.93) damse kunstgeschiedenisstudenten onder 's avonds wel. MUG-oprichter Jan Bosman leiding van Marc Adang onlangs een groot had in het blad, net zoals NN en Konfrontatie artikel in een typografie-nummer van de De deden, de Rara-verklaring bij de bom bij So- Gids (1993:4/5). Lehning, die aan de tot- ciale Zaken willen plaatsen. De rest van de standkoming van het artikel zijn medewer- redactie was tegen. Bosman's oplossing voor king verleende, distantieerde zich evenwel dit ongemak: "We moeten naar een hiërar- van de gepubliceerde versie, vanwege de chische structuur'. erin verwerkte, aldus Lehning„ 'discutabele Lid worden van de jongerenorganisatie van interpretaties'. Ik kan mij daar iets bij voor- D'66 is ook een mogelijke oplossing. Ene Bart stellen. Zo wordt Lehning onder meer 'een Heller kreeg het tenminste voor elkaar om in niet te veronachtzamen dosis narcisme' in de Demo, het jongerenblad van D'66, een artikel schoenen geschoven, waarvoor onder meer onder de kop 'Eigenlijk heeft Rara gelijk' ge- Victorine Heffing als getuige wordt aange- plaatst te krijgen. Zijn conclusie: "Rest de voerd... vraag wat meer te betreuren is: dat er een In het Amsterdamse Goethe-instituut sprak bom tot ontploffing is gebracht, of dat er he- Lehning onlangs (17 september jl.) over zijn den ten dage een bom nodig is om een der- (BOO-contacten met Walter Benjamin. Rond gelijke boodschap onder de aandacht de die tijd was op het Amsterdamse IISG de zo- brengen..." (Demo, 1993/5). genaamde Portbou-tentoonstelling, gewijd Een derde socioloog die de Utrechtse univer- aan Benjamin, te zien. Naar aanleiding daar- siteit is komen versterken, is Dirk Kruijt. Zijn van onder meer een tweetal artikelen in de rede, 'De informele maatschappij: armoede NRC (24.9.1993) over Benjamin. en sociale verandering in Latijns-Amerika' In het Utrechtse werd per 1 september ook , (eveneens in druk verschenen bij het boven Godfried Engbersen als hoogleraar sociologie, genoemde ISOR), waarin hij het belang van met als leeropdracht 'verzorgingsstaat en so- de informele sector in met name Latijns- ciale ongelijkheid', benoemd. Engbersen, die Amerika schetst, is zeker ook voor anarchis- deel uit maakte van de groep 'mannen van ten uiterst interessant. Zwan' die onlangs de uitvoering van de bij- Een vierde hoogleraar sociologie tenslotte standswet doorlichtte, schreef in de Volks- die de Universiteit Utrecht rijker werd, is krant (2.10.1993) bezwaar te hebben tegen Nico Wilterdink. Wilterdink besteeg aldaar de mensen die 'hun huishoudboekje in de Norbert Elias-leerstoel, die vreemd genoeg krant' publiceren. De toon is gezet, zo moet niet in Amsterdam staat. Naar aanleiding gevreesd worden... van zijn oratie schreef Trouw (26.8.1993): 'De

De AS 1041105 83 rijken steeds rijker, de armen armer'. NRC- se ambassade in Mexico-City waarbij de Handelsblad drukte een paar weken later kunstschilder de Amerikanen informeerde (14.9.1993) de tekst van deze rede af. Wilter- over de bewegingen van vooraanstaande dink besteedt in zijn analyse van inkomens- Mexicaanse communisten. verschillen - zowel nationaal als interna- tionaal - veel aandacht aan de rol van de Leuk om te lezen is het interview met de bio- vakbeweging. graaf van Christiaan Cornelissen (1864-1942), De toekomst van de vakbeweging staat cen- Homme Wedman, in het Historisch Nieuwsblad traal in het zojuist verschenen (14e) Jaarboek (nr. 1993/4): onverwacht en op uiterst cu- voor het democratische socialisme (Arbeiders- rieuze wijze kon hij beslag leggen op ruim pers Amsterdam 1993, 185 blz., ƒ29.,90). Bij- viereneenhalve meter privé-archief van zijn dragen van onder meer Piet Vos (over de held. In hetzelfde nummer ook een interview verhouding sociaal-demokratie/vakbewe- met Ger Harmsen, die zijn autobiografie pu- ging) en Salvator Bloemgarten (over Henri Po- bliceerde (zie de boekbesprekingen). lak, aan wie Bloemgarten onlangs een lijvige 'Van het universitaire front geen nieuws' I? studie wijdde). Wel dus. Het is de titel van een pamflet van Daarnaast schreef Rob Hartmans voor het Chris Lorenz over de verloedering van de Ne- jaarboek onder de titel 'Een veldprediker in derlandse universiteiten (Ambo Baarn 1993, de politiek' een boeiend portret van een 50 blz. ƒ12,50) dat gelukkig veel aandacht uiterst gecompliceerde man, J.H. Scheps, een kreeg in de media. Ik noem hier bijvoorbeeld protestants-christelijke sociaal-democraat. een tweetal columns van mede-onderte- Scheps overleed 3 oktober j.l. op 93-jarige kenaar van het pamflet prof Bart Tromp: de leeftijd. Ik trof dit bericht in het maandblad eerste in Het Parool (15.9.93) onder de kop De Vrije Gedachte (nr. 240, nov. 1993). En dat 'Het einde van de universiteit', de tweede in deed mij deugd. Want Scheps debateerde een themanummer, gewijd aan de Neder- niet alleen ontelbare malen met figuren als landse universiteiten, van Filosofie Magazine Anton Constandse en Jan Hoving - Scheps was (1993/7). bepaald geen 'vrijdenker'! - hij protesteerde 't Kan anders blijft de moeite waard. Alhoe- in 1937 fel toen de antirevolutionaire minis- wel de kwaliteit mijns inziens sinds het blad ter De Wilde de zendvergunning van de vrij- van redactie en formaat veranderde is terug- denkersomroep introk. Aan deze principiële gelopen, is er in elk nummer toch wel iets te stellingname - opkomen voor de vrijheid van vinden dat de moeite waard is. In het ju- meningsuiting van je tegenstanders! - kan li/augustus-nummer is dat een artikel van menigeen een voorbeeld nemen. Bram van der Lek over het Nederlandse mi- Eén aardig detail nog waarover Hartmans lieubeleid. De kop maakt de strekking goed schrijft ook Scheps verzeilde halverwege de duidelijk: 'De goede voornemens en de weg jaren twintig in Vlaanderen en raakte betrok- naar de hel'. "Gelukkig maar dat er gauw ken bij de Vlaamse nationalistische bewe- verkiezingen zijn" besluit hij hoopvol... ging. In het september/oktober-nummer vroeg Evert van der Tuin zich onder de kop 'Ver- In Gent was tot 12 december j.l. een tentoon- schrompelde idealen' af of de sociaal-demo- stelling met werk van een drietal Mexicaanse cratie 1994 zal halen. "Een socialistische muralisten te zien, onder meer van de com- beweging die het tij wil keren, zal duidelijk munist (en echtgenoot van Frida Kahlo), Die- moeten maken dat individualisering en een go Rivera (1887-1957). In NRC-Handelsblad socialistische samenleving elkaar niet uitslui- onlangs (20.11.1993) het bericht dat hij in ten maar nodig hebben". 1940 herhaalde malen geheime contacten En in het november/december-nummer had met functionarissen van de Amerikaan- werpt de historicus Bert Altena de vraag op

84 De AS 1041105 of het tussen de begrippen 'vrijheid' en 'so- Louis Althusser (1918-1980): hij is van de na- cialisme' ooit zal kunnen boteren. Een por- oorlogse marxistische filosofen zonder meer tret van Domela dat het artikel verlucht, één van de interessantere figuren en dan niet deed mij vermoeden dat de auteur er wel be- vanwege het hoge anarchistische gehalte van vredigend uit gekomen zal zijn. Info over 't zijn ideeën maar vooral vanwege het absolu- Kan Anders: Aardbeienvlak, 1974 LL IJmui- te tegendeel daarvan. Ik trof in het Groen- den, tel. 02550-17926.. linkse blad De Helling (1993/1) een artikel De Domela-biografie van Jan Meyers heeft over de Nederlandse Althusserianen van zoals u gemerkt moet hebben heel wat pen- weleer, waaronder Henk Manschot, tegen- nen in beweging gebracht. Misschien dat ik woordig hoogleraar aan de Universiteit voor er in een volgende aflevering van deze Humanistiek... rubriek nog op terug kom. Nu volsta ik met Eén van Althusser's boeken die bij uitgeverij het wijzen op de recensie die AS-redacteur de SUN in een Nederlandse vertaling ver- Rudolf de Jong voor Intermediair (20.8.1993) schenen, was Antwoord aan John Lewis. Des- schreef. tijds werden er vele grappen gemaakt: Who Wat Meyers betreft: hij houdt op 6 februari the heil is John Lewis!? Het heeft een jaar of 1994 in het Amsterdamse vakbondsmuseum wat geduurd maar in de autobiografie van een lezing over Domela. En mocht u uw Ger Harmsen dan eindelijk het antwoord op agenda voor 1994 reeds getrokken hebben, deze brandende kwestie. Harmsen beschrijft dan kunt u gelijk ook noteren dat AS-redac- (p. 690) hoe één van zijn Groningse mede- teur Hans Ramaer op 17 september 1994 de 8e werksters deze Lewis, een dik in de tachtig Anton Constandse-lezing zal houden, over zijnde gepensioneerde cursusleider uit de Constandse zèlf. Domela was enige tijd terug Britse vakbond, in een Londense buitenwijk ook het onderwerp van de wekelijkse ru- wist op de sporen. Nee, dat boek van Alt- briek van Paul Arnoldussen in Het Parool met husser kende hij niet. En dat wilde hij graag 'Amsterdamse plekken' (25.9.1993). De route zo houden... van Domela's uitvaart werd in kaart ge- bracht... Nieuwe bladen? Ach, wij hebben de oude In De Groene onlangs (13.10.1993), middels nog niet uit. Maar toch. Ex-Intermediair-re- een tweetal artikelen, weer eens aandacht dacteur Frank Verhagen is voor zichzelf be- voor de kraakbeweging. 'Kraker Jack', ooit gonnen en wel met het blad Amerika (proef- in een roman geportretteerd door Diane nummer: uitgeverij Big Sky, Jac. Marisstraat Ozon, blijkt tegenwoordig een geducht huis- 82, 1058 JA Amsterdam). Nogal voorspel- jesmelker. Ondertussen gaat het kraken ge- baar: een interview met Neerlands ideaalste woon door. "Iets minder hooggestemd, maar schoonzoon Charles Groenhuijsen en een ver- zeker niet minder massaal", aldus Fré Dekkers haal van Jan Donkers over honkbal. Jill Adler en Marleen Peters. schreef over het Amerikaanse federalisme een helaas nogal knullig artikel. Gelukkig: In Barcelona vond onlangs een internatio- een blad dat u met gerust hart kunt over- naal anarchistentreffen plaats. Ik trof een slaan. verslagje van Thomas Pampuch in de Berlijnse Vele malen interessanter is het Amerika- taz (9.10.1993) onder de kop 'Die Ideologie nummer van het Londense Race and Class, ist tot, es lebe der Mensch'. Ook in Le Monde 'Black America: the street and the campus' Libertaire (nr. 928, 14.10.1993) een verslag. (1993/1). Ik noem twee artikelen in het bij- Jean-Jacques Legois spreekt van een sombere zonder: Ivor Miller's 'Guerilla artists of New internationale situatie, een geslaagde mani- York City'en Clarance Iasane's 'Rap, race and festatie en concludeert: "L'anarchie est une polities'. utopie pour le XXIe siècle". Is 'rap' nü vooral de muziek van arme zwar-

De AS 1041105 85 ten in Amerika, ooit was dat de blues. Martin spreking van het recent verschenen boek van Schouten schreef er een schitterend boekje AS-redacteur Marius de Geus. De recensent over, 'Het Blues Museum' (Bezige Bij, Am- is Hein Westerouen van Meeteren, die lijsttrek- sterdam 1993, 202 blz., ƒ36,50). ker is van De Groenen bij de Tweede Kamer- Voorpaginanieuws in menige Amerikaanse verkiezingen. In Het Parool (4.12.1993) krant - en in NRC-Handelsblad (6.12.1993) - overigens een verhaal over de bijkans was het overlijden van Frank Zappa op 4 permanente strijd tussen De Groenen en december jl. Een informatief in memoriam GroenLinks in Amsterdam. Helaas - wat mij schreef Pieter Lalkens in HP/de Tijd betreft - werd Leo Jacobs, die in De AS 100 (10.12.1993). Vlak voor zijn dood besprak over Provo schreef, geen lijsttrekker van De Frits van der Waal recent werk van Zappa in Groenen bij de komende gemeenteraadsver- de Volkskrant (26.11.1993). kiezingen in de hoofdstad. Die plaats is voor Het decembernummer van Rekenschap had de eeuwige Roel van Duijn! Maar in de polls 'Muziek als menselijke mogelijkheid' als the- staan de Groenen op twee zetels, dus wie ma. Socioloog en hardrock-fan Wim van weet kan Jacobs als nummer twee straks Noort schreef een artikel over 'Popmuziek en naast van Duijn zitting nemen... subcultuur'. Hierin onder meer een interes- Intussen kennen De Groenen de nodige af- sante waarneming: "Belangrijke heavy-metal scheidingen. Een verhaal apart vormt een centra in ons land zijn onder andere Katwijk, groep die het nodig vond zich Eco 2000 te West-Friesland, de Achterhoek, Eindhoven noemen. Blijkens een artikel in Trouw en Tilburg". En wat te denken van Van (25.8.1993) blijkt Eco-2000-voorzitter J.H. Noort's typering van de hardrock als 'Jeroen Berm& van mening dat Jan Poncke Princen Bosch op muziek'? terecht een visum geweigerd werd. Ik kan En: zal ik La muette de Portici, die opera van mij nog opwinden over zoveel onbenul. Auber nog even noemen die het startsein Kleine partijtjes, het blijft tobben. Hoewel, ('Aux armes!') voor de Belgische opstand van van het 'gedoe' in een partij als de PvdA 1830 vormde? Natuurlijk, bij deze. word je ook niet vrolijker. Er leven zo hier en daar belangwekkende ideeën, daar ligt het Noam Chomsky's kritiek op de Amerikaanse volgens mij niet aan. Een artikel als 'Ecologi- media was onlangs te horen en te zien in de sche modernisering en burgerschap: speer- documentaire 'Manufacturing consent: No- punten voor een nieuw sociaal-democra- am Chomsky and the media' die bij het Hu- tische politiek' van Maarten Hajer in het manistisch Verbond op de Nederlandse PvdA-blad Socialisme en Democratie (1993/11) televisie te zien was (9.9.93). De televisieru- is hiervan een goed voorbeeld. Hajer (in on- briek van de NRC dezelfde avond: "Choms- ze kring bekend van een bijdrage aan de ky's intellectuele superioriteit als 'debater' (tweede) bundel 'Voor Arthur Lehning' uit wordt het meest pijnlijk duidelijk in de beel- 1989) bepleit namelijk niet voor de zoveelste den van zijn duel in Groningen met de toen- keer een pakket maatregelen die ten behoeve malige minister Bolkestein". van het milieu genomen dienen te worden Een interview-per-post met Chomsky was te maar ziet de ecologische problematiek als lezen in Freedom (30 okt., 1993). Vrij Neder- een uitdaging die politieke vernieuwing ver- land (4.12.1993) kondigde een tweetal nieuwe eist. Hajer pleit voor het openbreken van be- boekjes van Chonnsky aan: 'The prosperous stuurlijke structuren, voor een verregaande few and the restless many' (96 blz., ƒ17,60) democratisering en ... voor de Duitse mag- en 'What Uncle Sam really wants' (112 blz., neettrein in plaats van de "alweer bijna ver- ƒ17,60). ouderde" Franse TGV. In het zelfde SSD-nummer evenwel ook een Elders in dit nummer vindt de lezer een be- aantal treurigstemmende beschouwingen

86 De AS 1041105 over het nieuwe PvdA-verkiezingsprogram tig' van De Man en zijn 'De psychologie van 'Wat mensen bindt'. De auteur daarvan, het socialisme' (1926) schreef. Aanbevolen! prof. J.W. de Beus typeerde zijn stuk eerder De bekendste Belgische politicus/ca zal ver- als 'een links program met een sociaal-libera- moedelijk Paula D'Hondt (CVP) zijn. Tot le, zelfs libertaire inslag' (NRC 6.9.1993.) Bart voor kort was zij Koninklijk Commissaris Tromp laat daar in SD, in een artikel getiteld voor de Minderheden, een functie die zij 'Het program!' weinig van heel. Over verkie- vooral moedig invulde. Tot twee maal toe zingsprogramma's in het algemeen: "Het drong het Vlaams Blok haar woning binnen! enige wat ervan vaststaat is dat zij nooit zul- Haar memoires, 'Geen dienaar van de len worden uitgevoerd", terwijl hij voor wat macht' (Dedalus 1993, 192 blz., f29,90) kan ik het PvdA-program aangaat de stelling weet een ieder aanbevelen. te beargumenteren dat "wie op basis van dit Wat de positie van de migranten in Vlaande- programma PvdA stemt, het risico loopt ren betreft: hieraan wijdde het Leuvens voor even vreemde verrassingen te komen Tijd- schrift voor Sociologie in 1990 onder de titel staan als de PvdA-kiezers van 1989". 'De nieuwe Vlamingen' een themanummer De Ijzeren Colonne was een van de anarchis- (1990/5-6). De aanpak in de meeste artikelen tische milities die direct bij het begin van de blijkt nogal sociologisch-technisch, dat wil Spaanse burgeroorlog gevormd werden. Ze zeggen veel statistiek, hetgeen dit nummer waren de republikeinse regering een doorn uiteraard niet minder interessant maar wel in het oog en die eiste dan ook dat ze ont- minder toegankelijk voor niet-sociologen manteld werden en opgingen in het regulie- maakt. Dat laatste geldt evenwel zeer zeker re leger. In de serie Anarchistische Teksten niet voor een artikel van M. li/lartiniello over (uitgave: Iris, postbus 9471, 1006 AL Amster- de Italiaanse gemeenschap in België, door de dam) verscheen de brochure 'Een keerpunt auteur als "geïntegreerd maar machteloos" in de Spaanse burgeroorlog', het protest van getypeerd. een anonieme militiesoldaat van die colonne Over de Belgische 'burgelijke pers' zal onge- tegen deze ontmanteling. De tekst verscheen twijfeld een hoop te melden zijn. Niet door oorspronkelijk in de anarchistische krant No- mij evenwel. Ik kan slechts verwijzen naar sotros (maart 1937) en wordt ingeleid door een artikel van hoogleraar perswetenschap Rudolf de Jong. Els de Bens in een recent nummer van het Vlaams/Nederlandse (!) culturele tijdschrift Terug naar België. Ons Elfdeel (info: Marissonstraat 260, B-891 Ik vroeg mij af wie de bekendste Belgische Rekkem), gewijd aan 'Problemen van de socialist zou zijn: Cesar de Paepe (1841-1888) dagbladpers in Vlaanderen' (OE 1993: 665- of toch Hendrik de Man (1885-1953)? De sym- 670). Ook de wekelijkse column, pathiekste is ongetwijfeld De Paepe, de so- Vlaamse Helden, van Guido lituwaert in de zaterdagbij- cialist die, zoals Willie Verhoysen het treffend lage van Het Parool is hiervoor dikwijls van formuleerde (Perspectief nr. 22, p. 33) in Bel- belang. Op 11.12.1993 bijvoorbeeld schreef gië aan de wieg stond van zowel het anar- Lauwaert over 'De Vlaamse journalist'. chisme als het reformisme. In die volgorde helaas. Laat ik deze aflevering van Bladeren noch- Toch zijn de ideeën van De Man minder tans 'cultureel' afsluiten. Men leze van de 'vreselijk' dan ik altijd gedacht had. Ik be- Belgische multimedia-kunstenares doel: ze zijn niet alleen maar 'vreselijk'. Ik Anne-Mie van Kerckhoven: 'Paradogma' (uitg. Maldoror, kan het ook niet helpen maar ik moet weer postbus 898, 2501 CW Den Haag, 1993, 71 Dick Pels noemen die in het 5e Jaarboek voor blz., ƒ201400 het democratisch socialisme (1984) een fr), een boekje dat terecht in ju- ni '93 nog werd aanbevolen door de NAR. prachtige 'samenvatting voor de jaren tach- (CB)

De AS 1041105 87 BOEKBESPREKINGEN ontstane sociaaldemocratische beelvorming heeft trachten te ontworstelen. NAS Marten Buschtnans boek is eigenlijk, voorzo- Dit jaar is het precies honderd jaar geleden ver ik weet, de eerste studie die samenvat- dat de eerste socialistische vakcentrale, het tend - en dan nog maar voor de periode Nationaal Arbeids-Secretariaat (NAS), werd 1893-1907 - de geschiedenis van het NAS opgericht. Alleen daarom al is het een goede tracht te 'grijpen' vanuit die 'andere' visie. gedachte geweest van Marten Buschman om De ontwikkelingen van de organisaties, de zijn boek juist nu te laten verschijnen. Maar ideologische discussies en de reacties van het er is meer: qua benadering is het een 'nieuw' NAS en de aangesloten bonden op ontwik- boek. kelingen in de samenleving zijn daarbij zijn Nu kende ik het werk van Marten Buschman belangrijkste aandachtsgebieden. De titel al langer. In het Jaarboek voor de geschiedenis Tussen revolutie en modernisme wil dit al aan- van Socialisme en Vakbeweging 1979 had hij al geven. in een mooie voorstudie de bekende en ook Uit de studie komt duidelijk naar voren dat beruchte 'scheurcirculaire' van het NAS aan het NAS er bewust toe heeft bijgedragen dat een analytische beschouwing onderworpen. het idee van de klassenstrijd in de Neder- Daarin werd al snel duidelijk dat we hier te landse verhoudingen wortel schoot. Het maken hebben met iemand die door nauw- ging de bestuurders van de aangesloten bon- keurig bronnenonderzoek de bestaande do- den en het NAS daarbij om het kweken van minerende sociaaldemocratische beeldvor- klassebewustzijn, om het organiseren van ming over het NAS wilde bijstellen, zo niet stakingen en het behalen van directe resulta- 'vergruizen'. De beeldvorming van het NAS ten. Tegen elke verzuiling in stond bij het immers heeft geleden onder de zwaarte van NAS voorop dat iedere arbeider, ongeacht de sociaaldemocratische visie die in de loop zijn of haar godsdienstige of politieke over- van deze eeuw hier in Nederland tot een tuiging, lid moest kunnen zijn van dat NAS. overheersende is geworden. Zo schreef jan De nadruk werd daarbij gelegd op het zelf- Oudegeest, de eerste geschiedschrijver van doen van de arbeider, het vermijden van een de vakbeweging en jarenlang voorzitter van bureaucratische organisatiestructuur, de on- het NVV, onomwonden dat "de ontwikke- derschrijving van het bestaan van de klas- ling der toen bestaande bonden heeft plaats- senstrijd en de strijd voor een socialistische gehad, niettegenstaande het bestaan van het maatschappij. Het NAS wilde bovendien on- Nationaal Arbeids-Secretariaat". Toonaange- afhankelific zijn van elke politieke organisa- vende historici als A.J.C. Rüter en Frits de tie, of dat nu eèn sodaalde,mocratische of een Jong hebben die vervormingen vaak overge- anarchistische was. nomen en op academisch niveau verder Het is zeker niet 'anti-politiek' geweest. Het theoretisch onderbouwd en op hun eigen vaak klakkeloos verbreide beeld als zou het wijze uitgewerkt. NAS 'syndicalistisch' en dus (!) 'anarchis- Andere sporadische deelstudies over het tisch' zijn en zich louter als een 'staak-maar- NAS, bijvoorbeeld Johan Frieswijks prikke- raak' machine gedragen waar 'elk gezond lende studie 'Rüters spoorwegstakingen na- verstand ontbrak', wordt in Busdimans boei- beschouwd' in hetzelfde hierboven genoem- ende analyse afdoende naar het rijk der fabe- de jaarboek, hebben laten zien dat de toen- len verwezen. In dit boek weet Buschman malige universitaire NAS-werkgroep die se- door middel van een aantal strakke, korte dert 1974 onder leiding van Johan Frieswijk hoofdstukken zoals over de oprichting en de en Jacques Giele was geformeerd en waar- opbouw van het NAS en de verhouding tus- van Marten Buschman ook deel uitmaakte, sen politiek en vakbeweging, een helder zich via het 'terug naar de bronnen' aan die beeld van de verschuivende maatschappelij-

88 De AS 1041105 ke werkelijkheid - en de reacties van het toezegging te voldoen. Daarom hoop ik dat NAS daarop - te schilderen. hij ooit alsnog de gelegenheid vindt om uit- Deze studie had naar mijn smaak nog meer een te zetten waarom hij nu positiever over theoretisch 'geladen' mogen zijn, maar dan 'het' anarchisme oordeelt dan in de jaren dat was dat naar alle waarschijnlijkheid in het hij zich marxist noemde, zoals hij me toen- bestek van de 140 pagina's ten koste gegaan tertijd zei. van de leesbaarheid. We hebben hier nu een- In de lijvige maar zeer leesbare autobiografie maal niet te maken met een dissertatie. Wel- die hij onlangs publiceerde, is dat antwoord licht had ook de toenemende rol van de staat in ieder geval niet te vinden, helaas. Toch - ook al was die nog slechts sporadisch en hebben diverse anarchisten Harmsen's le- dan nog verbrokkeld in de wetgeving zicht- vensweg gekruist Rudolf de Jong en diens baar - meer nadruk kunnen krijgen. Boven- vader Albert bijvoorbeeld, toen Harmsen als dien vraagt de term 'modernisme' in de titel redactielid de nadagen van het legendari- - een tamelijk vage term trouwens - om een sche anarchistische maandblad Buiten de Per- duidelijker en preciezer invulling dan nu het ken meemaakte (in het midden van de jaren geval is. zestig). En Jacques Giele bijvoorbeeld, met Maar dat zijn kleinigheden. Het grote belang wie hij in de tweede helft van de jaren ze- van dit boek is gelegen in het feit dat de he- ventig deel uitmaakte van de redactie van gemonie van de soeiaaldemocratische histo- het Jaarboek voor de geschiedenis van socialisme riografie over het NAS wordt doorbroken, en arbeidersbeweging in Nederland. En niet te waarbij overigens de anekdote gelukkig niet vergeten de oudere anarchisten die hij eind uit het oog verloren is. jaren vijftig interviewde voor zijn onvolpre- Het boek is een goede aanzet om tot een to- zen proefschrift over de vooroorlogse vrije tale NAS-geschiedschrijving te komen. Het jeugdbeweging Blauwe en Rode Jeugd. Het is immers een treurige zaak dat die integrale viel me op, schrijft Harmsen daarover, dat studie er nog steeds ondanks pogingen van het een ander soort mensen was dan dege- het IISG in het verleden - niet is. Daarom nen die betrokken waren geweest bij com- mogen we blij zijn dat dit keurig uitgegeven munistische jongerengroepen en ook dat ze boek voor elke geïnteresseerde nu beschik- in andere huizen woonden. En last but not baar is. De aantrekkelijkheid wordt nog ver- least Anton Constandse die hem er in de ja- hoogd door een aantal goed gekozen - vaak ren vijftig op wees dat de weduwe van de fi- onbekende - foto's en illustraties en twee losoof en vrijdenker Leo Polak een fonds korte biografieën over NAS-voorzitter Jan beheerde voor straatarme studenten als van Zomeren (door Hans Arends en Kees Harmsen. Stuurop) en NAS-secretaris Gerrit van Erkel Harmsen's leven is één grote worsteling ge- (door Johan Frieswijk). (DdW) weest met 'het' marxisme als politieke bewe- Marten Buschman, Tussen revolutie en moder- ging. (Over Marx zèlf schrijft hij dat hij geen nisme - geschiedenis van het Nationaal Arbeids- marxist meer is, maar wèl nog steeds onder Secretariaat in Nederland 1893-1907, Amrit, 's de indruk van Marx als genie - overigens een Gravenhage 1993; 143 p.; ƒ25,- (te bestellen via opvatting die hij met de anarchist Murray 070-3887033). Bookchin deelt.) Wat dat betreft is het twee- de deel van zijn boek ('Mijn communistische MARXISME jaren 1946-1958') ondanks alles wat inmid- Een paar jaar geleden, toen De AS het num- dels bekend is mer 'buitenstaanders over anarchisme' voor- over de stalinistische terreur van de CPN-top toch onthullend. Want als bereidde, zou de filosoof en historicus Ger Harmsen beschrijft hoe hij met Harmsen een bijdrage leveren. Om gezond- De Waarheid colporteert waarin hij zèlf net als verrader heidsredenen was hij niet in staat aan die van de arbeidersklasse wordt omschreven,

De AS1041105 89 dringt zich een vergelijking op met Arthur tijkgericht. De opzet van zijn betoog is lo- Koestler's Nacht in de middag. gisch en stapsgewijs opgebouwd. Na een intermezzo bij de van de CPN afge- De Geus schotelt ons het dilemma voor van scheiden Brug-groep belandde Harmsen in de ecologische of groene politiek. De centrale het midden van de jaren zestig in de PSP. vraag is namelijk: hoe bereiken we een ecolo- Toen tien jaar later de trotskistische vleugel gisch georiënteerde samenleving zonder te in die partij een greep naar de macht deed, vervallen in een eco-dictatuur? Hoe verande- verhuisde hij naar de PvdA. Het was in die ren we de samenleving, met name het econo- tijd - midden jaren zeventig - dat de CPN op- misch proces, in milieuvriendelijke richting nieuw een offensief tegen Harmsen startte. zonder een almachtige staat in te stellen of De beschuldiging dat hij een 'Navo-profes- intolerant te worden? Zonder utopisch en sor' zou zijn, blijkt hem toen veel sterker dus onpraktisch te blijven en zonder geweld aangegrepen te hebben dan ik verwacht had. te gebruiken? Gedetailleerd beschrijft Harmsen hoe hij in De Geus laat zich bij zijn bespiegelingen on- die Groningse jaren gedwongen was een wa- der meer inspireren door libertaire en/of re oorlog aan te gaan met allerlei leninisti- anarchistische denkers (zoals Kropotkin en sche en maoistische studenten en vakgroep- William Morris). Hij vult dit aan met de 'eco- leden die hem er het leven zuur maakten. logische denkers' Ame Naess ('deep ecolo- Het is dan ook begrijpelijk dat hij bij tijd en gy') en Murray Bookchin ('social ecology'). wijle 'vluchtte' in zijn geliefde mossenstudie Het resultaat is boeiend te noemen. Voor- en en in de geschiedschrijving van het vak- nadelen afwegend, ze tegenover elkaar zet- bondswerk tend en met elkaar vergelijkend, zoekt De Binnen het linkse denken van de afgelopen Geus naar een werkbare en acceptabele syn- drie decennia heeft Harmsen zonder twijfel these tussen zijn inspiratoren. Je proeft hier- een prominente plaats ingenomen. Zijn me- bij tussen de regels door zijn eigen bevlo- moires bewijzen dat nog eens. Ook denk ik genheid, die hij echter voldoende in toom dat hij op een indirecte manier invloed heeft weet te houden. Soms wordt het theoretische gehad op de anarchistische theorievorming gedeelte wat al te uitgebreid behandeld (te- in Nederland, althans op de mijne. Daarom ruggaan tot Aristoteles, Plato, Hobbes en Lo- is het jammer dat zijn boek een bibliografie cke, waarbij de vakgroep Politieke Weten- (en een personenregister) moet ontberen. schappen van de Rijksuniversiteit Leiden Hopelijk kan de SUN bij een herdruk die blijft doorklinken...) en soms wordt het prak- enige tekortkoming herstellen. (HR) tische gedeelte wat onderbedeeld (bijvoor- Ger Harmsen, Herfsttij/0os. Een levensverhaal; beeld zijn behandeling van de groene SUN Nijmegen 1993; 735 p.; ƒ49,50. partijen, daar zou ik best wat diepergaande teksten over willen lezen). GROENE POLITIEK Maar als totaalbeeld heeft De Geus een zeer Het onlangs verschenen boek van AS-redac- lezenswaardig boek uitgebracht dat een aan- teur Marius de Geus is goed geschreven en rader is voor groene politici, voor milieube- nuttig. Nuttig omdat het de lezer een heldere wuste vakbondsleden, voor de milieubewe- uiteenzetting geeft van de politiek-theoreti- ging en ecologisch georiënteerde mensen in sche, de politiek-filosofische maar ook van het bedrijfsleven. Lezenswaardig omdat het de praktische overwegingen die het milieu- een leidraad geeft in de theoretische onder- denken en -doen in dit land, en elders, om- bouwing van het milieu-bewustzijn en het geven. Goed geschreven omdat De Geus milieu-activisme. Het wordt allemaal in een blijk geeft voor een breder dan alleen acade- breder en overzichtelijker kader geplaatst en misch geschoold publiek toegankelijk te zijn. dat geeft orde en rust. Vooral ook geeft het Zijn taalgebruik is helder, beeldend en prak- richting. Je wordt als lezer geconfronteerd

90 De AS 104/105 met de weerstanden die in de samenleving familie veilig gesteld. Dit gegeven was Han bestaan tegen al te doelgericht milieudenken Hansen (ex-Volkskrant redacteur) waar- en -doen. schijnlijk onbekend toen hij zijn boekje Een ijzersterk stukje is wat De Geus noemt De Koning komt! 'mechanismen die leiden tot de onbeheers- schreef, maar ook al was hij er van op de hoogte geweest, dan nog betwijfel baarheid van de milieucrisis'. Hij noemt ik of dit een andere tekst had opgeleverd. hierbij het marktmechanisme, maar ook het Want hoewel de titel verwijst naar het be- 'struisvogelmechanisme' (kop in het zand ruchte artikel dat Domela in de cel bracht, is steken), het rentemechanisme, maar ook het het boekje allesbehalve een 'afschuifmechanisme' (iedereen schuift zijn principiële kritiek op de Oranjemonarchie. verantwoordelijkheid door naar de ander). Waar Hansen zelf staat, blijft onduidelijk, al Een ander uiterst boeiend stuk vormt het laat hij zich er op voorstaan dat hij uitsteken- schema waarin De Geus de industriële maat- de informele contacten met prins Bernhard schappij tegenover de ecologische maat- onderhield. Hansen laat anderen - politici - schappij zet. We zien in één blik dat er een praten over de toekomst van het Oranjehuis gigantische verschuiving van waarden en in relatie tot de ministeriële verantwoorde- praktische levenswijzen moet plaatsvinden, lijkheid. Dat blijkt in die kringen nogal wat willen we die ecologische maatschappij wer- gezucht en gesteun op te leveren. De monar- kelijk naderbij brengen. chie is En dat is waar het om gaat: hoe komen we in heilig, daarover valt kennelijk niet te praten. Maar hoe moet die alsmaar uitdijen- die nieuwe milieuvriendelijke en milieube- de Oranjefamilie in de bestaande staatsrech- wuste maatschappij? De Geus pleit in dit telijke kaders geperst worden? En hoe staat kader voor het 'ecologisch herstructureren' het met de betaalbaarheid als al die Oranje- van de samenleving. Geen revolutionaire en prinsen, hun vrouwen en hun kinderen utopische totaalvisies meer, maar ook geen straks een aardige baan eisen en bovendien 'piecemeal engineering' meer, die geen zo- permanente bewaking behoeven? den aan de dijk zet. Nee, het gaat om de in- standhouding van onze verworvenheden, Een enigszins vergelijkbare invalshoek koos van onze welvaart en onze technologie, als- NRC-Handelsblad redacteur Harry van Wij- ook van onze burgerlijke vrijheden. Doch nen voor zijn boek binnen het raamwerk van dit behoud moet De prins-gemaal. In tegen- stelling tot het boekje van 1-lansen is dit een uitvoering gegeven worden aan een aantal doorwrochte studie, een combinatie van bio- vergaande maatregelen en ingrijpende her- grafie en staatsrechtelijk exposé, waarin Van vormingen. Zodat de maatschappij toch fun- Wijnen onder meer onthult dat prins Bern- damenteel kan veranderen in de richting van duurzaamheid. hard op verzoek van het kabinet Den Uyl voor een zakelijke missie naar Teheran De Geus heeft mij ervan overtuigd dat dit de vloog. Opmerkelijk is wèl dat Van Wijnen enige weg is. (HWvM) Marius de Geus, Politiek, milieu en vrijheid; Jan (die gesprekken met prins Bernhard voerde en diens particuliere archief mocht inzien) van Arkel, Utrecht 1993; 224p.; f 35,- niet onkritisch is, maar angstvallig afstand houdt tot de controversiële biografie die ORANJE Wim Klinkenberg schreef (zieDe In de jaren zestig, zo bericht de Volkskrant AS 97). van 18.12.1993, hield het Oranjehuis er ern- Het ene hoofdstuk over de andere prins-ge- stig rekening mee dat Nederland de repu- maal (prins Claus) die in zowat alles de te- genpool bliek zou uitroepen. In geheime overeen- is van zijn schoonpapa, hangt er een komsten met de regering heeft prins Bern- beetje bij. Jammer, want hoewel hij met die- hard toen de bezittingen van de koninklijke zelfde staatsrechtelijke kaders te maken heeft, wekt hij de indruk sympathiek en irae-

De AS 1041105 91 ger te zijn, iemand over wie ik graag wat gezaaid zijn). meer had willen lezen (zie De AS 88 over Deze kritische houding blijkt onder meer uit prins Claus' kritiek op het multinationale be- de onlangs verschenen bundel Het orkest van drijfsleven!). (HR) Titanic dat Student Aid onlangs het licht Han Hansen, De Koning komt! De toekomst der deed zien. Hierin onder meer het indruk- Oranjes en de ministeriële verantwoordelijkheid; wekkende essay 'De val der engelen, waar- Van Gennep, Amsterdam 1993; 151 p.; f29,50. om ontwikkelingsorganisaties falen' van Harry van Wijnen, De prins-gemaal. Vogelvrij Dirk Barrez, waarin de auteur aantoont dat en gelcooick Balans, Amsterdam 1992; .318p.; f45,- Derde Wereldorganisaties keer op keer de belangen van de armsten in de derde wereld ONTWIKKELING ondergeschikt maken aan de belangen van 'Student Aid' is een Belgische organisatie die de eigen organisatie. sinds 1986 probeert om Belgische studenten Een must deze bundel, die zeker ook voor (en naar ik aanneem: ook anderen) te interes- het denken over ontwikkeling in Nederland seren voor de Derde Wereld. Men streeft relevant is. Een essay van Hans Achterhuis, dat daarbij naar het bijbrengen van interesse en eerder in Vrij Nederland verscheen en in de respect, niet zo zeer naar het wekken van bundel werd opgenomen, wijst daar al op. (CB) medelijden. Dat maakt dat Student Aid een Hans Achterhuis e.a., Het orkest van de Titanic, organisatie is, die kritisch staat ten opzichte werken aan andere noord-zuid verhoudingen, van de meer traditionele ontwikkelingsorga- VUB-press1Student Aid, Brussel 1993, 216 p.; nisaties (die ook in België bepaald niet dun f29,90.

92 De AS 1041105 Beste lezer(es),

Traditiegetrouw vragen we op deze plaats uw aandacht voor het Steunfonds van De AS. Ook in 1994 zijn we weer aangewezen op uw solidariteitsbijdrage. Stort daarom met gulle hand op postgirorekening 4460315 van De AS te Moerkapelle. Momenteel hebben we een exploitatie- tekort van circa 1500 gulden. Met uw hulp kan De AS uit de rode cijfers komen! Het jaar 1993 hebben we afgesloten met een bedrag van ƒ4497,- aan steunbijdragen, waarvoor veel dank!

Enige weken na het verschijnen van dit speciale dubbel- nummer over België komt het EERSTE JAARBOEK ANARCHISME van de pers. De uitgave van dit jaarboek is mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van het Ferdinand Domela Nieuwenhuisfonds en van de Ver- eniging Onderzoek en Verzet tegen Armoede, beide ge- vestigd in Amsterdam. Vanzelfsprekend hopen we ook in de komende jaren dergelijke jaarboeken te kunnen uit- brengen, maar dit zal grotendeels afhankelijk zijn van de verkoopcijfers van deze eerste uitgave. Bestel daarom vandaag nog een exemplaar door 20 gulden over te maken op postgirorekening 4460315 van De AS in Moerkapelle, met vermelding van de titel. Redactie en administratie De AS Bij uitgeverij Jan van Arkel is verschenen: POLITIEk MILIEU EN VRIJHEID Over de onbeheersbaarheid van de milieucrisis, de rusteloze afvalmaatschappij en de noodzaak van een telescopische ecostaat. door Marius de Geus Waarom faalt het milieubeleid in Nederland? Wat zijn de meest funda- mentele obstakels voor de totstandkoming van een ecologisch verant- woorde samenleving? Welke denkbeelden over politiek, milieu en vrijheid zijn bij politieke filosofen, zoals Kropotkin, Morris, Bookchin en Naess aan te treffen en kunnen hun ideeën wellicht een bijdrage leveren aan het bestrijden van moderne milieuvraagstukken? Hoe kan de complexe, on- beheersbaar li ende milieucrisis beheersbaar worden gemaakten hoe kan het milieu geredjk worden voor de komende generaties, onder behoud van zoveel mogelijk van de gewaardeerde burgerlijke vrijheden? Hoe kan het milieu worden beschermd zonder te vervallen in een ecodictatuur? Dit zijn enkele vragen die aan de orde komen in Het boek is bedoeld als een inleiding in dePolitiek, milieuproblematiek milieu en vrijheid. en is geschreven voor een breed publiek. Te bestellen bij iedere boekhandel onder ISBN 90 6224 3142, 224 pagina's, pb, prijs f35,00. Ook telefonisch of schriftelijk te bestellen bij van Arkel, Alexander Numankade 17,3572 KP Utrecht, tel. (030-731840).Uitgeverij Jan

JAN BÓ RGER-BIBLIOTHEEK REPRINTS Enige preken (1923) 70p.; f6,50 Twee preken (met aanklacht) (1925) 32p.; f3,50 Redevoering (antwoord aanldacht) (1925) 16 p.; f2,50 Bergrede I, II, I% %' (2 preken) (1927) 20p. á f2,50 Bergrede III (1 preek) (1927) 20 p.; f2,50 Hegel en onze tijd (rede) (1928) 32p.; f3,50 De onhoudbaarheid van de doodstraf (1932) 15 p.; .12,50 Communisme-Anarchisme-Nizilisme (1932) 21 p.; f2,50 Zwijgt het wereldgeweten? (1932) 19 p.; f2,50 Is het fascisme en nationaal-socialisme logisch houdbaar? De fout in de nationaal-socialistische staatsleer (1932) 45 p.; f4,50 Heilige Geest-Maagd Maria-Zoon des Mensen (1933) 40 p.; f4,- Over het begrip mens in de cultuurgeschiedenis der(abstract) mensheid (1934) 110 p.; f8,50 De universeel-culturele betekenis der Evangeliën (1936)102p.; f8,50 De betekenis van het kerstverhaal (1938-39) 118p.; f9,- Samenvatting inzake de berekening(1945) van de17 werkelijkheidp.; f2,50 100 p.; f8,50 (abstract) (1956-57)

HERUITGAVEN Anarchisme en nfflilisme (1946) 65p.; f6,50 Feitelijke cultuurgeschiedenis, Europa's laatste probleem Compleet pakket f75,- (1935) 65 p.; f6,50 Prijzen inclusief porto. Bestellingen: door storting op postgiro 77036 van Jan Börger-Bibliotheek, Postbus 43,2750 AA Moerkapelle.