Thom Holterman HET ANARCHISME ALS BRON 2 VAN VRIJHEIDSLIEVENDE IDEEËN Anarchisme en Recht (1) ANARCHISME Hans Ramaer IN MEMORIAM ERIC BROUWER (1958-2012) 4 Thom Holterman OOK ANARCHISTEN REGELEN ZAKEN 7 & RECHT DOOR MIDDEL VAN PROCEDURES Anarchisme en Recht (2) Thom Holterman ANTROPOLOGISCH ONDERZOEK 14 Anarchisme & Recht– BIEDT INZICHT IN RECHTSOPVATTINGEN Anarchisme en Recht (3) Thom Holterman STAATSWIL EN RECHT 20 VERSCHILLEN VAN ELKAAR Anarchisme en Recht (4) Thom Holterman DE SAMENLEVING VORMT 27 DE GRONDSLAG VAN RECHTSREGELS de AS Anarchisme en Recht (5) Thom Holterman HET KRITISCH EN CONSTRUCTIEF POTENTIEEL 31 179 VAN HET ANARCHISME Anarchisme en Recht (6) Arie Hazekamp JURRIE ZUIDEMA OVERLEDEN (1919-2012) 37 André de Raaij HET VLOOIENPARK 38 Dubbele boterham met kaas 4 Boudewijn Chorus TEGEN DE (RECHTS)STAAT? 39 Sterke Verhalen 11 Martin Smit IN MEMORIAM JACQUES GIELE (1942-2012) 43 André de Raaij REACTIES EN DISCUSSIES 44 Crisisbericht Thom Holterman MACHT EN EMANCIPATIE: EEN STRIJD 45 Uit het land van Proudhon 19 Hans Ramaer DWANGARBEID 48 Hard Rain 18 Rymke Wiersma e.a. BOEKBESPREKINGEN 50 DE AS 179 Prijs van dit nummer 5,- euro. de AS anarchistisch tijdschrift 40ste jaargang, nummer 179, herfst 2012. De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van Stichting de AS, Moerkapelle. ISSN-nummer 0920-3257. Bestelling: door storting op rekeningnummer 4460315 ten name van de AS in Moerkapelle. Jaarabonnement: 18,50 euro; buiten Nederland 26,- euro. Druk: BGS, Schiedam. Opmaak: Atalanta, Utrecht. Adreswijzigingen: per post of per e-mail ([email protected]). Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aan- gegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd. Adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle; [email protected] Redactie: Boudewijn Chorus, Marius de Geus, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de Jong, Jaap van der Laan, Wim de Lobel, André de Raaij, Hans Ramaer (eindredacteur), Martin Smit, Rymke Wiersma, Hanneke Willemse. Verder werkten mee: Ron Blom, Manuel Kneepkens (ill.). Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin of daardoor redactionele standpunten worden weergegeven. Weblog: http://libertaireorde.wordpress.com Digitaal archief: www.tijdschrift-de-as.nl E-mailredactie: [email protected] Bestellingen: [email protected] WeBSiTe eN WeBLoG De AS De AS is sinds medio 2000 in bescheiden mate aanwezig op internet, zoals ook steeds vermeld in het colofon. inmiddels is de AS online met een weblog én een website. Het blog (voorheen http://tijdschriftdeas.wordpress.com) heeft nu een nieuw internetadres: http://libertaireorde.word- press.com. onder die ‘url’ vind je actuele berichten en discussies van en over de AS, verzorgd door redacteur Thom Holterman. Daarnaast heeft de AS nu een website waarop je de integrale ‘content’ van eerder verschenen edities van de AS kunt downloaden. Via die website kun je mo- menteel de complete edities van de 39ste jaargang (2011) terug tot en met de 34ste jaargang (2006) downloaden. in de nabije toekomst zullen steeds meer eerder verschenen edities worden gedigitaliseerd, zodat uiteindelijk alle eerdere jaargangen van de AS online zijn te raadplegen. Daarmee hopen we het lezersbereik van de AS aanzienlijk te vergroten en in overeenstemming met onze idealen algemeen vrije toegang te waarborgen tot onze publicaties. Het webadres is: www.tijdschrift-de-as.nl. Uiteraard blijft de papieren editie van de AS gewoon bestaan en kunnen eerder verschenen nummers ook nog altijd nabesteld worden, zolang de voorraad strekt. omdat ook de website echter niet kosteloos gerealiseerd kan worden, rekenen we erop, dat er voldoende gulle gevers zullen blijven die naast het abonnementsgeld af en toe iets extra’s over- maken om deze vrije pers in stand te houden. (Redactie) de AS 179 – Anarchisme & Recht 1 tief van een niet-kapitalistische samen- de producten leren waarderen om zo te HET ANARCHISME ALS BRON leving. Het verzet zich tegen verschijn- stoppen met de consumptie van fast selen als hiërarchie, autoriteit, dwang, food, om zo de handelswaar te boycotten VAN VRIJHEIDSLIEVENDE IDEEËN disciplinering, onrechtvaardigheid. Het die de gezondheid, de smaak en het na- is voor het vrije denken en daarmee tuurlijke milieu bedreigt.7 1 Anarchisme en Recht ( ) voor de bevrijding van de mens, man- Na de concentratie van het anarchisme nen en vrouwen – uit middeleeuws aan- op de arbeidersbeweging en op het Thom Holterman doende posities, zoals tot in onze dagen linksradicalisme van de jaren zestig, in stand gehouden door de bekende re- krijgt nu dus het ‘dagelijks leven’ de In westerse beschouwingen over het recht wordt dit sociale verschijnsel al snel aan het be- ligies. Het is een bron van vrijheidslie- volle aandacht. Zijn deze drie elemen- staan van de staat gekoppeld, zoals letterlijk in rechtsstaat. De aandacht gaat dan uit naar vende ideeën. ten wel zo scherp te scheiden? De beant- staatsapparaten als de ‘wetgevende macht’ en de ‘rechterlijke macht’. Dit alles leidt vervol- Het hecht belang aan basisdemocratie woording van deze vraag hangt van de gens tot het uit het beeld verdwijnen van de mens. Als het al over menselijk handelen gaat, en internationalisme, aan humanistisch eigen positiekeuze af. Het antwoord is dan wel over ‘gedrag’ dat gemodelleerd moet worden naar wat binnen en vanwege de staat rationalisme en vrije wetenschap (‘any- ja voor wie zijn hoop op fundamentele als wenselijk wordt geacht. thing goes’). Het staat voor antimilita- verandering van de maatschappij op het Wat nu als in een sociale theorie over maatschappelijke verhoudingen de staat is wegge- risme. Het propageert ‘beginnen’, niet verzet van de arbeidersmassa’s vestigt dacht, zoals in het anarchisme? Betekent dit dan dat ook het recht een onbestaanbare sociale het wachten op de ‘Grand Soir’. Be- en wacht op de ‘Grand Soir’. Het ant- categorie is geworden? Met deze vraagstelling zien anarchisten zich in dubbele zin gecon- ginnen3 aan de hervorming: klein of woord is neen, als men beseft dat binnen fronteerd. In de eerste plaats wordt hen gewezen op het feit dat zonder recht geen samenle- groot, spectaculair of niet. in de maat- het kader van het anarchisme nooit op ving mogelijk is. In de tweede plaats voelen ze zich vaak in verlegenheid gebracht als men schappij, buiten de staat om. Zo is alles een eendimensionale wijze over ‘funda- hen er op wijst, dat bepaalde door hen mondeling gegeven of op schrift gestelde voorschrif- welkom wat daaraan bijdraagt, van de mentele verandering’ is gedacht, althans ten wel degelijk een rechtskarakter hebben. ontwikkeling van vrije cultureel-peda- als men zich oriënteert op bekende gogische centra4 tot de opbouw van een woordvoerders ervan.8 Wie dit een aantijging vindt, ontgaat het dan vooral een arbeidersbeweging. Het parallelle sociale, libertaire economie. Zeker, het economische element speelt dat slechts het statelijke recht wordt ver- ondergaat invloeden vanuit het uto- Met de opbouw ervan kan al worden een overheersende rol bij het bestaan worpen. Die concentratie op statelijk pisch socialisme, het radencommunis- begonnen in het dagelijkse leven. Waar van fundamentele belangentegenstellin- recht ontneemt het zicht op het feit dat me, het radicale individualisme. Als het het op aankomt zegt Johannes Agnoli5 gen in de maatschappij (zoals het over- het menselijk handelen zelf een bron ophoudt een arbeidersbeweging te zijn, in een vraaggesprek uit 1998, nadat hij heersen van de private eigendom van van allerlei vormen van recht is. Hier- blijkt het zich in de jaren zeventig van een groot deel van zijn leven besteed de productiemiddelen; niet-democra- onder zal ik dit aannemelijk maken. Het de twintigste eeuw te verrijken met bij- heeft aan het analyseren en kritiseren tisch genomen productiebeslissingen). doel daarbij is dat duidelijk wordt dat dragen uit de feministische en ecologi- van het politieke systeem binnen de ka- Het machtsaspect in maatschappelijke er, zonder dat we er erg in hebben, in de sche hoek. Kortom, het zinkt weg en pitalistische maatschappij, is de oriënta- verhoudingen is dan wel ontegenzegge- maatschappelijke werkelijkheid een do- raakt daar weer in zwang, waar het een tie op het dagelijkse leven. Zijn tijdge- lijk economisch bepaald, maar het ver- sis ‘anarchistisch recht’ wordt geprodu- nieuwe bestaansgrond vindt.1 noot Raoul Vaneigem6, die eveneens al schijnsel ‘macht’ heeft een veel omvang- ceerd. Alvorens daar nader op in te een groot deel van zijn leven besteedt rijker ‘impact’. Vanuit het anarchisme gaan, moet worden geëxpliciteerd van SUBVERSIVITEIT aan het formuleren van zijn aversie bezien is en wordt het dus óók als een welk anarchisme in mijn beschouwing Het anarchisme nodigt uit tot subversi- tegen het kapitalistische systeem en de moreel, psychologisch, pedagogisch en sprake is. Daarover het volgende. viteit omdat het zich richt op verande- onderdrukking van mensen, wijst ook cultureel probleem begrepen. Klassieke Anarchisme. Geen definitie hier, wel een ring van de bestaande maatschappelijke in de richting van het dagelijkse leven. anarchisten en hun opvolgers hebben positiebepaling. Het anarchisme sluit omgeving. Het is hervormingsgezind op zijn minst, zegt hij, kunnen we onze dat steeds voorgehouden, aangedragen aan in de rij bij wat zich in de loop van met een radicale grondtoon. Daarvoor kinderen leren de leugens te ontmaske- en waar mogelijk uitgewerkt. vele eeuwen aan radicaal verzet heeft heeft subversiviteit twee zijden: die van ren van het op winstbejag