ONDERWIJS: DE DERDE DIMENSIE Als Zijn Persoonlijkheid
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
117 117 Onderwijs vervult een centrale rol in het liberale mensbeeld. Het stelt het indi- vidu in staat zichzelf te ontplooien, zowel op het gebied van zijn bekwaamheden ONDERWIJS: DE DERDE DIMENSIE als zijn persoonlijkheid. De liberale hoofdstroom kent dan ook een rijke historie aan grote denkers die zich hebben uitgelaten over waar het onderwijs zich ide- aliter op dient te richten. Te denken valt aan John Locke, Immanuel Kant, John Stuart Mill en vooral ook Wilhelm von Humboldt. Onderwijs dient in de visies Jan Anthonie Bruijn (voorzitter), Wobine Buijs-Glaudemans, van die denkers primair een hoger doel in de vorm van persoonlijke, geestelijke Heleen Dupuis, Fabienne Hendricks, Annemarie Jansen, en moreel-praktische ontwikkeling van het individu. Dit doel wordt ook wel aangemerkt als de kern van het ‘bildungsideaal’. Yvonne Moerman van Heel, Patrick van Schie, Nu het onderwijs voor een volgende vernieuwingsslag staat, wint de vraag aan Stephan de Vries (scribent), Fons van Wieringen urgentie wat het individuen kan aanreiken om hen blijvend in staat te stellen te DIMENSIE DERDE DE ONDERWIJS: participeren in de breedste zin van het woord. Heeft het bildungsideaal wat dat betreft eigenlijk nog enige relevantie voor huidige en toekomstige generaties leer- lingen? Geven toekomstverwachtingen ten aanzien van een veranderende wereld en de daarmee gepaard gaande uitdagingen aanleiding om dat ideaal – en alles wat erbij komt kijken – af te schrijven of om ervan af te wijken? Of moet er, in combinatie met andere aspecten, juist hernieuwde aandacht voor komen? Dat zijn enkele van de vragen die centraal staan in dit 117e geschrift van de Prof.mr. B.M. Teldersstichting. De visies van klassieke en hedendaagse denkers als kompas nemend en een blik op de toekomst werpend stellen de auteurs dat het onderwijs alleen dan blijvend een rol van betekenis kan spelen, wanneer er naast de dimensies ‘kennis’ en ‘vaar- digheden’ een derde dimensie wordt toegevoegd aan alle niveaus en sectoren van het onderwijs. ISBN/EAN: 978-90-73896-57-4 Onderwijs: de derde dimensie Jan Anthonie Bruijn (voorzitter), Wobine Buijs-Glaudemans, Heleen Dupuis, Fabienne Hendricks, Annemarie Jansen, Yvonne Moerman van Heel, Patrick van Schie, Stephan de Vries (scribent), Fons van Wieringen Prof.mr. B.M. Teldersstichting Den Haag, 2012 Prof.mr. B.M. Teldersstichting Koninginnegracht 55a 2514 AE Den Haag Telefoon (070) 363 1948 Fax (070) 363 1951 E-mail: [email protected] www.teldersstichting.nl Illustratie omslag: ‘Lego Puzzle’ © by Kevin Poulton Illustratie binnenpagina: ‘Wilhelm von Humboldt’. Rechten verkregen via ‘b p k: Bildagentur für Kunst, Kultur und Geschichte’, Berlijn. Copyright © 2012 Teldersstichting – Den Haag Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Zetwerk en druk: Oranje/Van Loon B.V. ISBN/EAN: 978-90-73896-57-4 Trefwoorden: onderwijs, globalisering, technologische ontwikkeling, bildung, empathie Prijs: € 16,00 Voorwoord Denkt u eens terug aan uw tijd in de schoolbanken: aan de lessen, de docenten, aan u als leerling en aan al die ervaringen die u opdeed in die wereld. U koestert wellicht mooie herinneringen aan die tijd; onderwijs heeft ook u in belangrijke mate gevormd tot wie u uiteindelijk bent geworden. Tegelijkertijd had u waar- schijnlijk – om het voorzichtig te stellen – niet altijd evenveel zin in wat u werd opgedragen of had u wellicht moeite het nut in te zien van bepaalde taken en lessen. Onderwijs is iets wat ons als leerling voor een groot deel ook simpelweg overkomt. Men staat bij het doel en nut ervan, vooral op jongere leeftijd, niet altijd bewust stil. Dat is voor anderen die betrokken zijn bij het onderwijs veelal anders. Denk aan de docenten, bestuurders, beleidsmakers en ouders die allen – de één meer bewust dan de ander – een visie op het onderwijs koesteren en uitdragen. Wat moet het onderwijs aan onze kinderen meegeven? Waar dient het onderwijs aan te voldoen? Door velen van hen wordt juist zeer bewust stil gestaan bij dergelijke overwegingen. In een wereld waarin verandering aan de orde van de dag is, wordt het steeds belangrijker om de toekomst bij het beantwoorden van die vragen in acht te ne- men. Centraal komt dan de vraag te staan waarop het onderwijs zich moet gaan richten in die snel veranderende wereld om individuen blijvend datgene mee te geven wat belangrijk is en gaat zijn in hun leven. Wat kan het onderwijs bijdragen om die toekomstige generaties in staat te stellen op alle terreinen van het leven te participeren? Die vraag als leidraad nemend begonnen de auteurs van dit geschrift aan een zoektocht naar antwoorden. Gezien de centrale rol die de toekomst speel- de binnen deze zoektocht, bleek het vinden van antwoorden geen gemakkelijke opgave. Probeert u zich maar eens een voorstelling te maken van de toekomst, en- kele decennia vanaf het heden. Probeer vanuit de ruwe schets die daarbij ontstaat vervolgens maar eens een samenhangend geheel uiteen te zetten. Een geheel dat tevens concreet genoeg is om er aanbevelingen op te baseren. De generaties van vandaag en morgen hebben desalniettemin het recht op antwoorden en op perspectief. Zij hebben het recht op onderwijs dat aansluit bij de wereld waarin zij komen te leven. Zij hebben, kortom, recht op een adequate voorbereiding op hun toekomst. Dit geschrift geeft de aanzet tot het construe- ren van een vorm van onderwijs die aan deze basiseis gehoor geeft. Door zich te baseren op het verleden, het heden en op de visies van klassieke en hedendaagse liberale denkers zijn de auteurs van dit geschrift gekomen tot een realistische en prikkelende toekomstvisie. Uit die toekomstvisie zijn vervolgens de consequenties voor het onderwijs gedestilleerd, hetgeen zich uiteindelijk vertaalt in een serie van aanbevelingen die kunnen bijdragen aan een toekomstbestendig onderwijs. I Het curatorium is de werkgroep zeer erkentelijk voor het eindresultaat zoals dat voor u ligt – te meer daar niet elk lid direct verbonden is met de VVD – en publiceert dit brede en zeer rijke geschrift dan ook met gepaste trots onder zijn auspiciën. Daarmee spreek ik namens de curatoren tevens de hoop uit dat de in- houd van de komende hoofdstukken zal bijdragen aan onderwijs dat voldoet aan de eisen die eraan gesteld worden in de eenentwintigste eeuw en aan onderwijs dat tegemoet komt aan de unieke persoonlijkheid van ieder individu. Dan kan ook het kind van nu en straks later met genoegen terugkijken op zijn dagen in de ‘schoolbanken’. Namens het curatorium van de Prof.mr. B.M. Teldersstichting, Drs. F.A. Engering November 2012 II Inhoudsopgave Voorwoord I Inhoudsopgave III Samenvatting V I. Inleiding 1 1.1 Ten geleide 1 1.2 Opzet van het geschrift & leeswijzer 10 II. Opvallende denkers over onderwijs 13 2.1 Inleiding 13 2.2 Klassieke denkers over onderwijs 14 2.2.1 John Locke 14 2.2.2 Jean-Jacques Rousseau 17 2.2.3 Immanuel Kant 20 2.2.4 Wilhelm von Humboldt 22 2.2.5 John Stuart Mill 25 2.3 Twintigste eeuwse invloedrijke denkers over onderwijs 27 2.3.1 John Dewey 27 2.3.2 Raymond Aron, Friedrich von Hayek, John Rawls, Ralf Dahrendorf & Israel Scheffler 29 2.4 Een gedeelde visie? 33 2.5 Conclusie 34 III. De ontwikkeling van het onderwijs in Nederland 37 3.1 Inleiding 37 3.2 Onderwijs toen: vijftiende tot en met de achttiende eeuw 38 3.3 Onderwijs toen: negentiede eeuw tot en met de Tweede Wereldoorlog 40 3.4 Onderwijs nu: 1945 tot aan het heden 45 3.5 De huidige staat van het onderwijs 49 3.6 Conclusie 51 III IV. Veranderingen in de wereld van vandaag en morgen 57 4.1 Inleiding 57 4.2 Toekomstverwachtingen 58 4.3 Globalisering en technologische ontwikkeling als aanjagers van verandering 61 4.3.1 Globalisering 62 4.3.2 Technologische ontwikkeling 64 4.3.3 Globalisering, technologische ontwikkeling & verandering: genuanceerd maar reëel 71 4.4 Globalisering en technologische ontwikkeling: de consequenties 72 4.4.1 Mogelijkheden 73 4.4.2 Uitdagingen 77 4.5 Conclusie 90 V. De derde dimensie: de menselijke factor 93 5.1 Inleiding 93 5.2 Het onderwijs en de uitdagingen van de toekomst 94 5.2.1 Uitdagingen in de wereld van morgen: een uitwerking voor het onderwijs 94 5.3 Klassieke denkers & 21st century skills 106 5.4 Conclusie 111 VI. Conclusies & aanbevelingen 113 6.1 Inleiding 113 6.2 Aanbevelingen 114 Overzicht van figuren 130 Gesprekken & interviews 131 Personalia werkgroepleden 133 IV Samenvatting Voor welke uitdagingen ziet het onderwijs zich in de toekomst gesteld? En op wel- ke wijze zal het moeten evolueren om individuen blijvend een adequate voorberei- ding te geven op het leven dat zij zullen gaan leiden? Waarmee dienen komende generaties uitgerust te worden, zodat zij kunnen participeren in alle facetten van het leven? Dat zijn de vragen die centraal staan in dit 117e geschrift van de Prof. mr. B.M. Teldersstichting. Zoals op ieder beleidsterrein gaat men bij het opstellen van onderwijsbeleid tot nu toe vooral retrospectief te werk. In het beste geval is beleid daadwerkelijk op het heden gericht, maar te weinig wordt de toekomst als uitgangspunt genomen of wordt de vraag gesteld welke vernieuwingsslag binnen het onderwijs gemaakt dient te worden om toekomstige ontwikkelingen het hoofd te bieden. Hoewel dat tot nu toe steeds aanvaardbaar heeft uitgepakt, is het gezien de uitdagingen die op de samenleving en daarmee op het onderwijs afkomen de vraag of we ons een dergelijke aanpak nog wel langer kunnen permitteren. In dit geschrift wordt dan ook een aanzet gegeven om met die praktijk te breken. Dat wordt gedaan vanuit een stevig fundament dat geworteld is in de visies van een selectie van klassieke en hedendaagse, voornamelijk liberale denkers.