In De Regel Vrij | 100 Jaar Politiek Rond Onderwijs, Cultuur En Wetenschap
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
OO JAAR POLITIEK ROND ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAP Pieter Slaman e.a. IN DE REGEL VRIJ 1OO JAAR POLITIEK ROND ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAP Pieter Slaman e.a. Met bijdragen van Jo Bardoel Bram Mellink Evelyn Beer Cas Smithuijsen Geert ten Dam Robert Verhoogt Jacques Dane Sietske Waslander Patricia Faasse Paul van der Werve Adriaan in ’t Groen Maggie Wissink ook Willemijn Leene Geerdink 2 OUDE 1 BAAS VORMEN, IN EIGEN NIEUWE INHOUD SCHOOL TIJDEN DE STRIJD TEGEN DE PACIFICATIE ‘STAATSPEDAGOGIEK’, TER DISCUSSIE, 1848-1980 1980-2018 Pieter Slaman 23 Pieter Slaman 51 VOORWOORD KADER INTERMEZZO Geert ten Dam 7 ‘EENE ILLUSIE’ DE LAGER ONDERWIJS IN HET ONDERWIJSWET VAN 1920 KONINKRIJK OVERZEE INLEIDING OP DORPSNIVEAU Pieter Slaman 64 Pieter Slaman 11 Jacques Dane 38 PORTRET PORTRET PORTRET DR. JOHANNES JO CALS JOS VAN KEMENADE THEODOOR DE VISSER (KVP, 1952-1963) (PVDA, 1973-1977 (1857-1932) Jacques Dane 40 EN 1981-1982) Jacques Dane 18 Adriaan in ‘t Groen 70 INTERMEZZO OCW IN DE GRONDWET Adriaan in ‘t Groen 44 3 ‘TER VERSPREIDING VAN DE WAARHEID WORDE GEEN MIDDEL 4 ‘WAARTOE 5 DE STAAT , VERWAAR, TOCH DIE , DE ARBEIDS LOOSD KLOVE? MARKT EEN EEUW MEDIABELEID SELECTIE IN HET EN HET IN NEDERLAND MIDDELBAAR ONDERWIJS, BEROEPSONDERWIJS 1860-2018 1863-2018 Jo Bardoel 77 Pieter Slaman 121 Pieter Slaman 159 KADER INTERMEZZO INTERMEZZO WANKELENDE ZUILEN STATUS EN OPLEIDING 1OO JAAR MINSTERIE VAN EN DE VAL VAN HET VAN DE LEERKRACHT OCW IN PORTRETTEN KABINET-MARIJNEN 1965 Pieter Slaman 138 Robert Verhoogt en Pieter Slaman 102 Evelyn Beer 176 KADER INTERMEZZO ONDERWIJSAMBTENAREN KADER MINISTERS VAN ONDERWIJS, EN DE (TEST-)PSYCHOLOGIE ‘WAT WIL JE LATER WORDEN KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN Jacques Dane 144 ALS JE GROOT BENT?’ Pieter Slaman 106 BEROEPSKEUZE EN KADER STUDIEVOORLICHTING PORTRET CENTRALE EXAMENS Jacques Dane 190 ARIE PAIS Willemijn Leene 149 (VVD, 1977-1981) PORTRET Adriaan in ‘t Groen 116 PORTRET JO RITZEN WIM DEETMAN (PVDA, 1989-1998) (CDA, 1982-1989) Pieter Slaman 194 Adriaan in ‘t Groen 152 8 OVER MOGELIJK 6 VERZUILING, 7 DE HEDEN 9 DE VERHOU VERZORGING, OMHELZING WENSEN EN’ DINGEN IN VERZAKE EN DE ‘ONVERMIJDE HET ONDER LIJKING WURGGREEP LIJKE KEUZEN’ WIJSBESTEL RIJKSCULTUURBELEID RIJKSOVERHEID EN EEN EEUW 1918-2018 HOGER ONDERWIJS, WETENSCHAPSBELEID 1918-2018 Cas Smithuijsen 199 Pieter Slaman 247 Patricia Faasse 277 met medewerking van Barend van der Meulen en Jorrit Smit KADER PORTRET PORTRET NEDERLANDSE KUNST MARIA VAN DER HOEVEN RONALD PLASTERK IN DE WERELD (CDA, 2002-2007) (PVDA 2007-2010) Cas Smithuijsen 224 Pieter Slaman 266 Pieter Slaman 298 PORTRET INTERMEZZO INTERMEZZO LOEK HERMANS ONDERWIJS ALS DOET POLITIEK ERTOE? (VVD, 1998-2002) MOTOR VOOR DE 1OO JAAR ONDERWIJSUITGAVEN Pieter Slaman 228 EMANCIPATIE? EN ECONOMISCHE GROEI Maggie Wissink Paul van der Werve 302 INTERMEZZO ook Geerdink 270 STAATSSECRETARISSEN VAN OCW, 1950-2017 Pieter Slaman 232 9 DE VERHOU DINGEN IN 10 STUREN 11 SLOT HET ONDER IN SAMEN BESCHOUW WIJSBESTEL SPRAAK ING 1918-1990 1990-2018 Pieter Slaman 311 Geert ten Dam en Pieter Slaman 371 Sietske Waslander 341 PORTRET KADER OVER DE AUTEURS 383 MARJA VAN BIJSTERVELD PASSEND ONDERWIJS (CDA, 210-2012) Sietske Waslander 358 FOTOVERANTWOORDING 389 Adriaan in ‘t Groen 328 KADER BRONNEN 395 INTERMEZZO BURGERSCHAPSONDERWIJS VAN MAAKBARE SAMENLEVING Geert ten Dam 360 PERSONENREGISTER 409 NAAR MAAKBARE MARKT Bram Mellink 332 PORTRET COLOFON 414 JET BUSSEMAKER (PVDA, 2007-2010) Pieter Slaman 362 INTERMEZZO HET MINISTERSCHAP VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAP Adriaan in ‘t Groen 366 VOORWOORD Geert ten Dam 9 VOORWOORD Toen ik eind jaren negentig een basisschool zocht voor mijn zoon, had ik twee wensen: het onderwijs moest goed zijn en dicht bij huis. Mijn man en ik kwamen uit bij een protestants-christelijke buurtschool. De levensbeschouwelijke richting was niet de onze, maar het onderwijs was er uitstekend. Andere ouders maken andere keuzes. Bovenaan hun wensenlijstje staat bijvoorbeeld wel de grondslag van de school (openbaar, christelijk, katholiek, evangelisch, islamitisch, hindoeïstisch, vrij en algemeen bijzonder). Deze unieke Nederlandse keuzevrijheid voor ouders en leerlingen is een groot goed. Ook scholen hebben vrijheid; zij kunnen hun onderwijs aanpassen aan maatschappelijke en lokale behoeften. De overheid financiert het en ziet toe op de basiskwaliteit. Dit levert een gevarieerd en krachtig stelsel op dat zich stapsgewijs en zonder grote risico’s kan vernieuwen. Ook de cultuursector heeft een voor iedereen toegankelijk, divers en grotendeels door de overheid gefinancierd aanbod, onder andere via theaters, musea en de media. De variëteit reikt verder: wetenschap gedijt alleen bij grote autonomie van onderzoekers. De combinatie van instellingsvrijheid enerzijds en overheidsfinanciering en -toezicht anderzijds, geeft verschillende bevolkingsgroepen in ons land een stem. Dit was het uitgangspunt toen het ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen honderd jaar geleden van start ging. Tot op de dag van vandaag is het een leidmotief. Daarmee is niet alles gezegd. De combinatie van vrijheid en sturing in onderwijs, cultuur en weten- schap levert soms heftige debatten op – toen én nu. Want hoe ver mag de overheidsinvloed gaan en waar begint de vrijheid van instellingen? In het onderwijs zijn veel discussies terug te voeren op deze vraag. Bijvoorbeeld over de waarde van eindtoetsen, de inhoud van burgerschapsonderwijs en de besteding van budgetten. Dit boek geeft een vlot geschreven inzicht in de historische achtergronden van actuele kwesties over onderwijs, cultuur en identiteit. Het bevat prachtige portretten van alle bewindslieden van OCW en rijke illustraties. Het geheel laat zien dat het idee om vrijheid te combineren met sturing nog altijd goed is, ook honderd jaar na dato. Autonomie van instellingen past bij deze tijd van mondige en hoogopgeleide professionals die hun eigen onderwijs vormgeven. De overheid mag en móet zich daarmee bemoeien, het gaat immers om de ontwikkeling van kinderen en jongeren. Daarbij leert dit boek ons wel dat de overheid vaker op haar handen kan zitten. Ze kan krachtiger kiezen op hoofdlijnen en zich minder verliezen in details. Het zou mooi zijn als dit de trend wordt in de komende decennia. Tot slot een groot woord van dank voor alle auteurs, beeldredacteuren, vormgevers, interviewverwer- kers en correctoren van dit boek. Hun namen staan in het colofon. Een bijzondere vermelding verdient hoofdauteur en onderzoeker Pieter Slaman. Hij heeft de wens van OCW om terug te kijken in de tijd, zeer inspirerend vormgegeven. Dank ook aan het ministerie dat de uitgave financieel mogelijk maakte en organisatorisch uitstekend begeleidde in de persoon van Paul van der Werve. De inhoudelijke begeleiding was in handen van een wetenschappelijke commissie waarvan ik voorzitter was. Ik dank de commissieleden hartelijk voor hun grote inzet (ook hun namen staan in het colofon). Het Onderwijs museum en het Nationaal Archief hebben geholpen bij het verzamelen van het beeldmateriaal; ook daarvoor veel dank. Prof. dr. Geert ten Dam INLEIDING Pieter Slaman 12 13 INLEIDING In 1918 ging de zesjarige Maria van Rossum voor scholen die zich aan de wet houden, krijgen volledige het eerst naar school: de rooms-katholieke lagere subsidie. Ieder is in de regel vrij om te bepalen welk school in het Utrechtse dorp Cabauw. Als onderdeel mens- en wereldbeeld wordt uit gedragen in het van haar katholieke vorming maakte ze een onderwijs, de cultuursector en de wetenschap. En alle schoolreisje naar Den Briel, waar het graf van de Nederlandse burgers betalen dat samen. Martelaren van Gorcum lag. Deze negentien katholieke geestelijken waren tijdens de Tachtig- Honderd jaar Onderwijs, Cultuur en jarige Oorlog gemarteld en opgehangen door de Wetenschap protestantse Watergeuzen. Het was het begin van Dit boek verschijnt bij het honderdjarig bestaan van drie eeuwen onderdrukking van de katholieken in het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Weten- Nederland, leerde Maria op school. Op de openbare schap. Dat werd in september 1918 opgericht om school in Cabauw, iets verderop, vonden ze die vorm te geven aan die bijzondere afspraak van een boodschap vreselijk. Daar waren de Watergeuzen jaar eerder; de afspraak om alle religieuze en toch in de eerste plaats vrijheidsstrijders, die aan de ideologische groepen in het land de vrijheid te wieg hadden gestaan van Nederland als zelfstandige geven hun eigen geluid over te brengen op kosten natie. In naam van Oranje nog wel. Hoe konden van de hele bevolking. Deze afspraak gold eerst voor kinderen later goede burgers worden, als ze op zo’n het onderwijs, maar werd al snel doorgetrokken jonge leeftijd werden opgestookt tegen de natie? naar die andere plekken waar zo’n wereldbeeld Maar er was weinig aan te doen. Juist was in de werd uitgedragen: media, musea, theaters, onder- grondwet bepaald dat Maria’s school volledige zoeksinstellingen en ga zo maar door. Hierdoor subsidie kreeg van de Nederlandse staat, en dat konden de meest uiteenlopende identiteiten en niemand van buitenaf zich met de katholieke tradities worden doorgegeven. opvoeding mocht bemoeien. Zolang de wet niet werd overtreden, kon de school hier doen wat ze Nederland was zeker niet het enige land waar die wilde. Overigens kwam het met dat burgerschap vrijheid bestond. Deze hoort bij een gezonde van Maria wel in orde. Als haar kleinzoon heb ik democratie. Maar vrijwel nergens waren zoveel later steeds het fotolijstje met de hervormde verschillende groepen, en ontbrak het zo duidelijk Oranjefamilie aan de muur