Wetenschap Van Gene Zijde Geschiedenis Van De Nederlandse Parapsychologie in De Twintigste Eeuw
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
WETENSCHAP VAN GENE ZIJDE GESCHIEDENIS VAN DE NEDERLANDSE PARAPSYCHOLOGIE IN DE TWINTIGSTE EEUW SCIENCE FROM BEYOND HISTORY OF DUTCH PARAPSYCHOLOGY IN THE TWENTIETH CENTURY (WITH A SUMMARY IN ENGLISH) PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR AAN DE UNIVERSITEIT UTRECHT OP GEZAG VAN DE RECTOR MAGNIFICUS, PROF.DR. G.J. VAN DER ZWAAN, INGEVOLGE HET BESLUIT VAN HET COLLEGE VOOR PROMOTIES IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN OP DONDERDAG 18 FEBRUARI 2016 DES MIDDAGS TE 4.15 UUR DOOR INGRID ELS KLOOSTERMAN GEBOREN OP 21 OKTOBER 1983 TE FRANEKER PROMOTOREN: PROF. DR. W. KOOPS PROF. DR. J. VIJSELAAR COPROMOTOR: DR. J. BOS INHOUD OVERZICHT INTERVIEWS EN ARCHIEVEN 8 1 INTRODUCTIE 11 2 DE NATUUR GOOCHELT NIET: POGINGEN TOT PSYCHISCH ONDERZOEK 1888-1914 EEN MISLUKTE SEANCE 41 POGINGEN TOT PSYCHISCH ONDERZOEK 45 FREDERIK VAN EEDEN ALS OVERTUIGD SPIRITIST 48 HENRI DE FREMERY ALS KRITISCH SPIRITIST 63 CONCLUSIES 80 3 VERBORGEN KRACHTEN: VERENIGINGEN VOOR PSYCHISCH ONDERZOEK 1915-1925 TELEPATHIE VAN TONEEL NAAR LABORATORIUM 83 VERENIGINGEN VOOR PSYCHISCH ONDERZOEK 86 EEN VERENIGING VOOR TOEGEPAST MAGNETISME 89 DE STUDIEVEREENIGING VOOR PSYCHICAL RESEARCH 101 CONCLUSIES 122 4 DE BOVENNATUUR IN DE PRAKTIJK: ACADEMISCHE VERBINTENISSEN 1928-1940 DE STRIJD OM DE PARAPSYCHOLOGIE 125 ACADEMISCHE VERBINTENISSEN 128 DE EERSTE PRIVAATDOCENTEN 131 WETENSCHAPPELIJK TIJDSCHRIFT EN LABORATORIUM 143 CONCLUSIES 161 5 EEN BIJZONDERE PERSOONLIJKHEID: ACADEMISCHE INBEDDING IN UTRECHT 1940-1959 EEN INTERNATIONALE CONFERENTIE 163 ACADEMISCHE INBEDDING IN UTRECHT 167 WEDEROPBOUW IN ONTMOETING 169 ACADEMISCHE WEERSTAND EN KRITIEK 188 CONCLUSIES 203 6 6 AFWIJKING IN EXPERIMENT: METHODOLOGISCHE ONTWIKKELINGEN 1948-1961 RAADSPELLETJES IN DE KLAS 207 METHODOLOGISCHE ONTWIKKELINGEN 210 TWEEDELING IN DE PARAPSYCHOLOGIE 228 CONCLUSIES 240 7 STOELENDANS MACABRE: EEN GEWONE LEERSTOEL VOOR DE PARAPSYCHOLOGIE 1963-1974 PSYCHOKINESE OP TELEVISIE 243 EEN GEWONE LEERSTOEL VOOR DE PARAPSYCHOLOGIE 247 DE ZWEEDSE OPLOSSING 264 CONCLUSIES 281 8 TUSSEN GELOOF EN ONGELOOF: TWEE HOOGLERAREN VOOR DE PARAPSYCHOLOGIE 1975-1988 PARANORMALE GENEZING 283 TWEE HOOGLERAREN VOOR DE PARAPSYCHOLOGIE 286 HET PARAPSYCHOLOGISCH LABORATORIUM 297 CONCLUSIES 315 9 ZOEKEND NAAR ZIN: EN METHODOLOGISCHE ROL VOOR DE PARAPSYCHOLOGIE VANAF 1988 VOORVOELEN 317 EEN METHODOLOGISCHE ROL 320 PARAPSYCHOLOGIE IN HET BESTUURSGEBOUW 322 DE HEYMANSLEERSTOEL VOOR BIJZONDERE ERVARINGEN 336 CONCLUSIES 344 10 SLOTBESCHOUWING 347 INSTITUTIONELE VORMGEVING 349 METHODOLOGISERING OBJECT 352 PUBLIEK EN UNIVERSITAIR DRAAGVLAK 357 SPIEGEL VAN ONTTOVERING 361 HISTORISCHE REFLECTIE 363 SCIENCE FROM BEYOND : A SHORT SUMMARY 366 CURRICULUM VITAE 368 7 OVERZICHT INTERVIEWS EN ARCHIEVEN Gehouden interviews (semigestructureerd) - Dick Bierman (Amsterdam, 16-01-2014). - Jos Dijkhuis (Amsterdam, 06-02-2014). - Nico Frijda (Amsterdam, 21-12-2012). - Hans Gerding (Utrecht, 10-10-2013/07-02-2014). - Joop Houtkooper (Ouderkerk aan de Amstel, 11-10-2013). - Wim Kramer (Odijk, 20-01-2014). - Sybo Schouten (Wijk bij Duurstede, 01-11-2013). - Jan Veldhuis (Utrecht, 11-03-2014). - Joost Zwaan (Cothen, 13-02-2014). Geraadpleegde archieven Bestuursgebouw Universiteit Utrecht (UU) Archief College van Curatoren/Bestuur Universiteit Utrecht. Faculteitsarchief Sociale Wetenschappen Universiteit Utrecht Faculteitsarchief Geneeskunde Universiteit Utrecht College of Psychic Studies London Internationale correspondentie spiritisten David M. Rubenstein Rare Book & Manuscript Library Durham, North-Carolina The Records of the Parapsychology Laboratory 1893-1984 Groninger Archieven Archief psychologisch Instituut der Rijksuniversiteit Groningen 1892-1930 Harry Price Library London Archief Harry Price Het Johan Borgman Fonds Odijk Persoonsarchief Henri van Praag Institüt für Grensgebieten der Psychologie und Psychohygiene (IGPP) Freiburg Persoonsarchief Wim Kramer Archief Commissie Alternatieve Geneeswijzen Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis Amsterdam Archief Karel de Jong Archief Jacob van Rees Katholiek Documentatie Centrum Nijmegen Persoonsarchief Frederik Buytendijk 8 Koninklijke Bibliotheek Den Haag Persoonsarchief George Zorab Nationaal Archief Archief Henk Vonhoff Particuliere archieven Persoonsarchief Johan van Busschbach Archief SPR Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UvA) Collectie van het Frederik van Eeden-Genootschap Universiteitsbibliotheek Leiden Archief College van Curatoren van de Rijksuniversiteit Leiden 1878-1953 Universiteitsbibliotheek Utrecht (UU) Persoonsarchief Michiel Cornelis van Mourik Broekman Utrechts Archief Archief Nederlandse vereniging voor Spiritualisme Harmonia Archief Rijksuniversiteit Utrecht College van Curatoren 1815-1954 9 10 HOOFDSTUK 1 INTRODUCTIE We cannot reason ourselves out of our basic irrationality. All we can do is learn the art of being irrational in a reasonable way. Aldous Huxley1 In 2007 publiceerde de arts Pim van Lommel Eindeloos bewustzijn, waarin hij een ‘wetenschappelijke visie op de bijna-dood ervaring’ presenteerde. Dit boek was bijzonder populair en beleefde vijftien herdrukken. Als cardioloog was Van Lommel meerdere malen in aanraking gekomen met patiënten die klinisch dood waren verklaard en na hun reanimatie claimden een glimp te hebben opgevangen van gene zijde – van het hiernamaals. De patiënten hadden het veelal over een tunnel van licht waar ze in werden getrokken, met veel kleuren, prachtige muziek en een algeheel gevoel van tevredenheid en rust. De arts verklaarde deze ervaringen vanuit het idee van een ‘non-lokaal en eindeloos bewustzijn’, waarbij ons bewustzijn los van ons lichaam al bestond voor onze geboorte en ook na ons overlijden zal blijven bestaan. Het lichaam zou tijdens ons aardse leven slechts een vehikel zijn waarin een deel van ons eindeloze bewustzijn tijdelijk werd opgevangen.2 Dick Swaab maakte in zijn eigen bestseller Wij zijn ons brein uit 2010 korte metten met deze, volgens hem, ‘pseudowetenschappelijke’ verklaring voor bijna-doodervaringen (bde). 3 De arts en neuroloog stelde dat bde’s prima konden worden verklaard met fysiologische, neurologische en biologische theorieën. Van Lommel hield zich volgens Swaab niet bezig met wetenschap, maar met een zoektocht naar de ‘ziel’. Swaab hechtte aan dit concept weinig waarde: ‘Ik heb nog geen goed argument gehoord tegen mijn simpele conclusie dat de “geest” het resultaat is van het functioneren van onze 100 miljard hersencellen, en de “ziel” een misverstand.’ Zelfs de psychologie, ‘die volgens haar naamgeving de ziel zou bestuderen’, hield zich er verre van. Swaab stelde: ‘De psycholoog bestudeert (…) niet de ziel, maar slechts het gedrag en de hersenen.’4 1 Aldous Huxley, Island: a novel (New York 1962) 171. 2 Pim van Lommel, Eindeloos bewustzijn: een wetenschappelijke visie op de bijna-dood ervaring (Kampen 2007) 324. 3 Dick Swaab, Wij zijn ons brein: van baarmoeder tot alzheimer (Amsterdam 2010). Met name hoofdstuk 12: ‘Er is niet meer tussen hemel en aarde…’ 355-378. 4 Ibidem, 357. 11 Deze studie plaatst de uitspraak dat de psycholoog zich niet bezighoudt met de ziel maar zich enkel richt op gedrag en hersenen, in historisch perspectief. Dit gebeurt aan de hand van de geschiedenis van de Nederlandse parapsychologie – de wetenschap waarin onderzoek wordt gedaan naar bovennatuurlijke verschijnselen, waarvan de bijna- doodervaring een voorbeeld is. In 2007, het jaar waarin het boek van Van Lommel verscheen, zou de Nederlandse parapsychologie aan de Universiteit voor Humanistiek beginnen aan haar laatste academische avontuur. Tevoren was de parapsychologie lange tijd verbonden geweest aan de Universiteit Utrecht. In de ontwikkelingsgeschiedenis van de Nederlandse parapsychologie valt de verwevenheid met de psychologie voortdurend op. Zo hield eind negentiende eeuw de pionierspsycholoog Frederik van Eeden zich bezig met onderzoek naar manifestaties van geesten in seances. En in 1919 werd Gerard Heymans, de grondlegger van de Nederlandse psychologie, voorzitter van een van de eerste parapsychologische verenigingen – de Nederlandse Studievereniging voor Psychical Research. Wilhelm Tenhaeff, die in 1933 privaatdocent parapsychologie werd en in 1953 zelfs bijzonder hoogleraar in de parapsychologie, was opgeleid en gepromoveerd als psycholoog. In de jaren zeventig en tachtig maakte parapsychologisch onderzoek een integraal deel uit van het Psychologisch Laboratorium van de Universiteit Utrecht en een van de laatste hoogleraren in de parapsychologie – Dick Bierman – was tevens universitair docent in de psychologie aan de Universiteit van Amsterdam. In de onderhavige studie wordt de geschiedenis van de ontwikkelingen in de Nederlandse parapsychologie en haar verwevenheid met de psychologie voor het eerst in kaart gebracht met als onderzoeksvraag: hoe kunnen we de ontwikkelingsgang van de Nederlandse parapsychologie begrijpen in relatie tot ontwikkelingen in de gehele academische psychologie? Hoe voor de hand het ook lijkt te liggen om de verhouding tussen psychologie en parapsychologie centraal te stellen – we hebben het immers over de parapsychologie – is het in deze studie voor het eerst dat dit expliciet gebeurt. In (internationale) studies naar de parapsychologie heeft vooralsnog vooral het afwijkende karakter van de parapsychologie aandacht gekregen. In tegenstelling tot aan het ‘dierlijk magnetisme’ en het spiritisme in Nederland, is aan de Nederlandse parapsychologie nog nauwelijks historische aandacht besteed.5 Ilse Bulhof 5 Met als belangrijkste studies: Joost Vijselaar, De magnetische geest: het dierlijk