ANW in NVOX 25 Recente Artikelen Over Vragen Bij Natuurwetenschappen in De Samenleving

oktober 2012

ANW in NVOX 25 recente artikelen over vragen bij natuurwetenschappen in de samenleving

Voor docenten in Vlaanderen geldt een Hoe weet je of iets waar is ? eenmalig aanbod voor een abonnement op NVOX. Prijs € 35,00 per jaar. Mag alles wat kan ? Opgeven bij Waar komt wetenschap vandaan ? NVON-ledenadministratie t.a.v. mevrouw H. Tangenberg Hoe gebruik je kennis ? Stationsweg 44 NL7941HE Meppel, Nederland Hoe ontwikkelt wetenschap ? Email: [email protected] Hoe weet je of iets waar is?

Deze hamvraag van het vak anw is en blijft iedere keer weer actueel. NVOX publiceerde recent artikelen waarin deze vraag centraal staat. Ook rare verhalen kunnen inspireren voor goede anw-lessen. Een paar voorbeelden voor gebruik in de klas.

Arnoud Pollmann / redactie anw

Het prachtvak anw mag op dit moment wel van z’n sokkel gevallen, niet?” Ik dan een ondergeschoven kindje zijn: de dacht: wat bedoelt hij toch? Even schrik- argumenten waarom er twintig jaar gele- ken en toen wist ik het. De publiciteit den zo enorm veel energie in is gesto- over neutrino’s die sneller zouden gaan ken, die staan nog paalvast boven water. dan het licht, daar reageerde hij op. Naar Scientific Literacy blijft een noodzaak verluidt, waren hier de gulzige media voor iedere Nederlander, treurig dat de met hun voortdurende primeurtjesjacht huidige minister van onderwijs dit niet weer de boosdoeners. Maar weer een ziet. mooie kans voor de anw-les: laat leerlingen uitzoeken waar de schoen wringt, “Er zijn mensen die geloven in de regu- door interviews en debat. liere geneeskunde, en er zijn mensen die zweren bij homeopathie.” Zo begint Pseudowetenschappen het tweede artikel van Wouter Schuring In NVOX, februari 2010 schreef Henny over deze twee thema’s in NVOX 8, resp. van der Meer in een artikel Pseudoweten- 9 van jaargang 2011. Een ideaal onder- schappen in de klas: 270 werp voor de anw-lessen. Kinderen ertoe “Om leerlingen duidelijk te maken hoe aanzetten om met kennis van zaken na natuurwetenschappers te werk gaan, te denken over belangrijke thema’s, dat kun je ze kennis laten maken met enkele is toch een hoofddoel van het onderwijs, pseudowetenschappen. Meestal hebben nietwaar? Hier hebben we zo’n tegen- leerlingen er geen flauw idee van wat stelling. Wie heeft er hier gelijk? Laat Het Boerhaavemuseum in Leiden heeft dat zijn, maar intussen worden ze er in leerlingen praten met experts op beide regelmatig tentoonstellingen die aansluiten bij toenemende mate door betoverd. Een terreinen, laat de geïnterviewden ook lessen anw. voorname taak van de docent om duide- reageren op de argumenten van beide lijk te maken waarom hier geen sprake zijden. Een klassikaal debat kan volgen schap is ook maar een mening’. Maar is van ware wetenschap, zonder daarbij als van beide kanten voldoende kennis we kunnen nu wel ach en wee roepen de bekritiseerde leer in de ban te doen.” is opgedaan. Zo’n debat kan prima in dat de wetenschap hier alweer zo in Ik schreef er toen het volgende commen- taar bij: 'Wetenschap is ook maar een mening' - “Heel belangrijk. Immers: vele leerlingen blijven tegen beter weten in flirten, niet kop in de krant n.a.v. fraude in de wetenschap alleen met de genoemde ideeën, maar ook met begrippen als aura, magnetiseurs, chakra’s en energiestromen, samenwerking met de docent Neder- diskrediet is gebracht, beter kun je de reïncarnatie of tarot. En als je sommige lands, want ook in dat vak moet geleerd publiciteit hieromheen gebruiken om mensen hoort is ook klimaatverande- worden te argumenteren. kinderen aan het denken te zetten. Wan- ring al bijna een nieuw geloof geworden. neer is onderzoek betrouwbaar, onder Maar hiermee geconfronteerd, komen Fraude welke voorwaarden? Leerlingen komen wij als docenten vaak niet verder dan Een recent voorbeeld van fraude in de er dan heus wel achter dat onderzoeks- wat cynische en vaak hooghartige wetenschap is ook heel bruikbaar: de gegevens controleerbaar moeten zijn. commentaren. Als we er al op ingaan. bekende psycholoog Stapel die min- Aardig om dit in de klas te koppelen aan Resultaat: leerlingen denken dat er twee stens twintig publicaties op zijn naam het overschrijven van delen van elkaars wetenschappen bestaan: die van binnen, had waarin door hem zelf verzonnen werkstukken. Zo niet in de klas, dan wel en die van buiten de les. Die waar je getallen waren verwerkt. Niemand die via internet... punten mee scoort in de les, en die voor het wist. NRC Handelsblad had onlangs buiten, in het echte leven. De uitdaging een citaat in de kop van een artikel naar Onlangs riep een oude vriend me toe: voor ons docenten is: hoe ga je zonder aanleiding van deze fraude: ‘Weten- “Hé, die oude Einstein van jou, die is nu cynisme, en zeker zonder arrogantie,

NVOX juni 2012 Bij de redactie komen nog wel eens commentaren binnen dat er weinig anw-artikelen in NVOX staan. Daarom hier, kort aangeduid, een greep uit recente jaargangen. In jaargang 2011: p. 20, januari. Anw, hoe gaan we verder? p. 116, maart. Over Debije. p. 156, april. Meningsvorming in de natuurwetenschappen. p. 171, april. Over Van Helmont. p. 223, mei. Ontdekking atomen en elektriciteit. p. 246, mei. Impressies ASE-conferentie. p. 277, juni. Over grootschalige toepassingen van zonne-energie. p. 396, oktober. Reguliere geneeskunde of homeopathie? (1) p. 444, november. Een volledig duurzaam gebouw, met een vervolg op p. 498, december. p. 496, december. Reguliere geneeskunde of homeopathie? (2)

In jaargang 2010: p. 68, februari. Pseudowetenschappen in de klas. p. 183, april. Reactie op Pseudowetenschappen in de klas. p. 284, juni. Docenten over Jet-Net. p. 319, september. Worldschool: onderzoek voor ontwikkelingslanden. Leerlingen van het Bonifatius stellen tegen- p. 450, november. Nanotechnologie, een module voor anw. woordig zelf de anw-krant samen. Hier de p. 322, september. Duurzame energie in Petten. voorpagina van de vijftigste aﬂevering. p. 398, oktober. Slechte lucht of zwakke weerstand? rustig in op de gedachtewereld van je Natuurwetenschap in het nieuws nen nummers downloaden. Kees laat leerlingen. Bij deze gelegenheid wijs ik nog maar zijn leerlingen tegenwoordig zelf het Laat leerlingen zelf een onderzoek opzet- eens op de voortreffelijke inspirerende krantje mede samenstellen. Ook weer ten naar de voorspellende waarde van verzameling wetenschappelijk nieuws zo’n uitstekende anw-activiteit die astrologische voorspellingen. Laat hen in de krant die al tien jaar verzameld leerlingen aan het denken en argu- 271 zelf uitzoeken welke standpunten er wordt door Kees Hooyman van het menteren zet. Je kunt dat trouwens zijn, en hoe geloof te onderscheiden van Bonifatiuscollege in Utrecht. Onder heel goed en eenvoudig op je eigen wetenschap. de titel Natuurwetenschap in het Nieuws school organiseren. Sommige collega’s Wie van u doet hier in de klas echt iets bevat iedere aﬂevering circa dertig in het land maken er zelfs goeie sier mee? Wie doet daar eens verslag van in korte samenvattingen van recente mee in de docentenkamer: “Aha, dat NVOX? krantenberichten. Bij is dus anw!” Ook voor nlt-docenten Reacties graag naar www.phys.uu.nl/~natunws/krant kun natuurlijk een must. [email protected].” je alle vijftig (!) tot nog toe versche-

Kleintje wetenschap

Sterke zijde voor bot Nu hebben Amerikaanse onderzoekers en versterkende microvezels blijkt een nieuw materiaal ontwikkeld dat sterker dan collageen, maar nog niet Om een stuk verwijderd bot weer te afbreekbaar is, het herstel bevordert en zo sterk als echt bot. Men zoekt naar laten herstellen, gebruiken chirur- bijna even sterk is als echt bot: zijde. De verbetering. gen veelal een stuk donorbot van onderzoekers maakten een ‘steiger’ van de patiënt zelf. Maar dat vraagt een zijdevezels waar botvormende cellen Bron: ND 1 mei 2012; zie ook Mandal extra operatie. Gebruik van een van de patiënten zich goed aan hech- BB c.s., Proceedings of the National vreemde donor heeft het gevaar van ten, waarna ze echt bot gaan vormen. Academy of Sciences Online Early afstoting. ‘Kunstbot’ van bijvoor- De zijde is versterkt met microvezels, Edition. High-strength silk protein beeld collageenvezels bevordert het ook van zijde-eiwit. Die vezels werken scaffolds for bone repair. Publishing herstel en is biologisch afbreekbaar, als de stalen bewapening als in beton. April 30-May 4, 2012, doi/10.1073/ maar is niet zo stevig als donorbot. De combinatie van een zijden steiger pnas.1119474109

juni 2012 NVOX Pseudowetenschappen in de klas

Om leerlingen duidelijk te maken hoe natuurwetenschappers te werk gaan, kun je ze kennis laten maken met enkele pseudowetenschappen. Meestal hebben leerlingen er geen ﬂauw idee van wat dat zijn maar intussen worden ze er in toenemende mate door betoverd. Een voorname taak van de docent om duidelijk te maken waarom hier geen sprake is van ware wetenschap zonder daarbij de bekritiseerde leer in de ban te doen.

Henny van der Meer / Henny van der Meer

De eerste hoofdvraag bij anw – hoe het volgen van een andere procedure tot wer, die begaan was met het lot van de komt natuurwetenschappelijke ken- pseudowetenschap kan leiden. Tijdens slachtoffers van de toentertijd reguliere nis tot stand? – heeft betrekking op de de lessen anw op het Gymnasium Ha- geneeskunde (allopathie), is zijn benade- wetenschappelijke procedure. Om goed ganum, waar ik tot juli 2009 werkzaam ring inmiddels wel wat achterhaald. Op wetenschappelijk onderzoek te ver- was, heb ik een aantal voorbeelden van het gevaar af dat sommigen nu afhaken richten, maken natuurwetenschappers pseudowetenschappen besproken en omdat ze er zelf baat bij hebben, wil ik gewoonlijk gebruik van de empirische vergeleken met verwante wetenschap- duidelijk maken waarom homeopathie cyclus. Meestal worden leerlingen al in pelijke disciplines. Enkele meerkeuze- geen wetenschappelijke basis heeft. de onderbouw vertrouwd gemaakt met vragen over de stof uit dit artikel zijn te Homeopathische geneesmiddelen deze procedure, namelijk bij het uitvoe- vinden op de website van NVOX. worden bereid volgens het gelijksoortig- ren van proeven. Zo wordt hen bijvoor- heids beginsel similia similibus curantur, beeld in het eerste deel van Biologie voor Homeopathie waarbij de aandoening wordt bestreden Jou (Malmberg) gevraagd antwoord te Aanhangers van de homeopathie beroe- met een middel dat in onverdunde vorm 68 geven op achtereenvolgens i) wat ze pen zich niet zelden op de wetenschap- dezelfde symptomen oproept als die eigenlijk willen onderzoeken, ii) wat ze pelijke status van de grondlegger van waaraan de patiënt lijdt. Het gelijksoor- verwachten te vinden, iii) hoe ze te werk deze geneeswijze, Samuel Hahnemann, tigheids beginsel wordt in de moderne gaan en iv) wat ze daarbij nodig hebben, die als arts werkzaam was in een tijd dat geneeskunde ook bij vaccineren toege- v) wat ze bij hun proef waarnemen en aderlaten de meest aanbevolen medi- past en er is wetenschappelijk niets mis vi) wat ze daar uit aﬂeiden. Over het sche therapie was en patiënten eerder mee. Het homeopathische middel wordt algemeen hebben leerlingen hier weinig overleden aan de medische behandeling evenwel zodanig met water of alcohol moeite mee zonder zich te realiseren dat dan aan de kwaal. Hoewel een vernieu- verdund dat er van de oorspronkelijke stof praktisch niets meer in het oplosmiddel is te vinden. Deze medicijnen kunnen bij de gespecialiseerde apo- theek worden gekocht voor een prijs die aanmerkelijk hoger ligt dan men zou moeten betalen voor dezelfde hoeveelheid gedestilleerd water of ethanol. Dat hier niet alleen sprake is van con- sumentenbedrog maar ook van pseudowetenschap, wordt duidelijk als de werkzaamheid van het (genees)middel wordt getest. In de reguliere, op wetenschappelijke leest geschoeide geneeskunde wordt de werkzaamheid van een middel met behulp van een dubbelblind onderzoek vastgesteld. Dat betekent dat de werking wordt vergeleken met een overeenkomstig medium (oplosmiddel) zonder werkzame stof (placebo) waarbij noch de proefpersoon noch de onderzoe-

Empirische cyclus als wetenschappelijke werkwijzer.

NVOX februari 2010 Om over na te denken: geen namelijk wat er in de Bijbel staat, is on- Intelligent Design? aantastbaar. Dat maakt het creationisme tot een pseudowetenschap die regelmatig tot paranoïde gevolgtrekkingen heeft geleid. Fossiele overblijfselen van uitgestorven organismen zouden het resultaat zijn van het grote sterven tijdens de zondvloed en docenten zitten in het complot om leerlingen te indoctrineren met het ‘evolutiegeloof’. Ouderdomsbe- palingen met behulp van radioactieve isotopen passen evenmin in de Bijbelse Genesis en maken dus ook deel uit van dit complot. Intelligent Design (ID) – een uitvinding van de creationisten in de VS om het verbod op geloofszaken in het openbaar onderwijs te omzeilen – is even onwe- tenschappelijk omdat het bestaan van zo’n bovennatuurlijk concept met geen enkele wetenschappelijke methode kan worden aangetoond. De huidige minis- ker ervan op de hoogte is welk middel Amerikaanse creationisten. “De Koran ter van EZ Van der Hoeven heeft in 2005 wordt toegediend, het veronderstelde zegt zeer weinig over de schepping, maar als minister van onderwijs voorgesteld medicijn of alleen het oplosmiddel. Zulk omdat orthodoxe moslims de Koran ID in het voortgezet onderwijs aan te dubbelblind onderzoek heeft bij herha- als een uitbreiding van de Bijbel zien, bieden als alternatief voor de evolutie- ling uitgewezen dat homeopathische geloven ze in het Bijbelse scheppingsver- theorie. Dit leverde de rooms-katholieke geneesmiddelen niet beter werken dan haal”, aldus Van Beek. ex-docente vooral uit wetenschappelijke een placebo. Dat is hun goed recht. Met dien verstan- kringen zoveel kritiek op dat ze haar 69 Veel aandacht trok het door de BBC de dat in het voorbereidend wetenschap- voorstel weer introk. georganiseerde (en geﬁlmde) dubbel- pelijk onderwijs een biologiedocent zich Ook al vind ik hun conclusies verwerpe- blinde onderzoek naar het zogenaamde mag beperken tot de wetenschappelijke lijk, als evolutionist acht ik de inhou- ‘geheugen van water’ (Horizon, 26 benadering. Bij anw kan natuurlijk wel delijke kritiek van creationisten op de november 2002). Deze door immu- aandacht worden geschonken aan de evolutietheorie wel nuttig: het houdt noloog Jacques Benveniste in 1988 in wisselwerking van de evolutietheo- je bij de les. Opmerkelijk is overigens Nature gepubliceerde verklaring voor de werking van ultraverdunningen werd onder het kritische oog van onder meer Intussen worden ze er in toenemende mate door betoverd hoofdredacteur John Maddox ontkracht. De dvd is vast nog verkrijgbaar en levert op boeiende wijze relevante informatie rie met wetenschap, maatschappij en wel dat de kritiek op de evolutietheorie over de controverse tussen wetenschap levensovertuiging (domein B5 in het zo vaak gericht is op het gedachtegoed en homeopathie. nieuwe examenprogramma biologie). van Charles Darwin. Alsof de empiri- Dat iemand toch baat kan hebben bij sche cyclus in dit opzicht de afgelopen homepathische geneesmiddelen valt dus De creationisten huldigen de mening anderhalve eeuw heeft stilgestaan. Het geheel toe te schrijven aan het placebo- dat het ontstaan van soorten en daarmee is wel typerend voor een groepering die effect en levert in wezen geen beter de enorme verscheidenheid in de na- meent de waarheid in pacht te hebben. resultaat dan bijvoorbeeld bidden. tuur het resultaat is van een schepping. Ware wetenschappers kennen de waar- Zij beroepen zich daarbij op het Oude heid nooit. Creationisme Testament. Wat daar in staat moet wáár Nu er steeds meer moslims in Neder- zijn want als dat niet zo is dan weet je Astrologie land wonen, is het aantal islamitische niet meer hoe je goed moet leven, aldus Het lijkt typerend voor de pseudoweten- leerlingen in het voortgezet onderwijs de orthodoxe Christenen. Wanneer schappers om meer vertrouwen te stel- ook toegenomen. Volgens Wouter van experimenten of waarnemingen niet in len in oude geschriften dan in moderne Beek, hoogleraar religieuze antropologie overeenstemming zijn met de theo- methoden. Dat geldt zeker voor astrolo- aan de Universiteit van Tilburg, verzet- rie, dan zouden wetenschappers hun gen. De beste horoscoop komt tot stand ten (orthodoxe) moslims zich tegen de oorspronkelijke model aanpassen of, bij op basis van een theorie die al ruim seculiere westerse wetenschap, die ze herhaling van afwijkende waarnemin- voor onze jaartelling werd ontwikkeld, het sterkst tot uitdrukking zien komen gen, zelfs geheel verwerpen. Zo niet de aangevuld met de vier elementen van in de evolutieleer. Daarin lijken ze op de creationisten. Het theoretische model, Empedocles en niet zelden aanbevolen

februari 2010 NVOX Als astroloog is Nostradamus bekend geworden door onder meer de Profetieën, die hij in de periode 1555-1558 in fasen publiceerde.

maakt astrologie tot pseudowetenschap. Profeten zijn ‘in’. De beroemdste astroloog, Nostradamus, heeft volgens YouTube onze ondergang voorspeld. In 2012! Net als de Maya’s. Binnenkort in het theater.

Regelmatig ontvang ik uitnodigingen van ene professor Djemba of dr. Hu en anderen om mij te laten helpen al mijn problemen, ook in de liefde en vooral op het gebied van geld, op te lossen. Omdat deze reclame al jaren voortduurt, zullen er ook wel gelovigen zijn die daar op ingaan. Zo iemand voor de klas uitnodigen, wat een geweldig leermoment kan dat opleveren!

Websites www.anw-haganum.nl/LP_introductie. in combinatie met andere esoterische hun metingen om, aan de hand van de ppt (niet-veriﬁeerbare) technieken tot zelf- oude theorieën, de toekomst te voorspel- www.bbc.co.uk/science/horizon/2002/ reﬂectie. len. En dat doen ze nog steeds. Ook al homeopathy.shtml 70 Astronomen en astrologen houden zich blijkt keer op keer dat de voorspelling www.youtube.com/watch?v=jF0CHi1RX beiden bezig met het bestuderen van niet uitkomt. Een ware wetenschapper X0&feature=related hemellichamen. Hoewel astronomen zou in dat geval de theorie bijstellen, of tegenwoordig veel onderzoek doen aan zelfs verwerpen. Zo niet de astroloog. Als grote clusters, zwarte gaten en achter- de voorspelling niet is uitgekomen, ligt Henny van der Meer onderzoekt mo- grondruis, keken zij aanvankelijk net als dat aan de input en niet aan de theorie. menteel als gastdocent bij de Universiteit van de astrologen naar de bewegingen en po- De verstrekte informatie was onvolledig Leiden, afdeling Integratieve Zoölogie, aspecten sities van de planeten en sterrenbeelden. of onjuist, waardoor de horoscoop niet van het visuele waarnemingsvermogen bij ci- De astronomische waarnemingen ble- klopt. Misschien heeft de astroloog bij chliden (vissen) uit het Victoriameer. Voor meer ken bijzonder nuttig voor tijden plaats- de berekeningen een foutje gemaakt, info zie www.vision-in-cichlids.com. bepalingen. De astrologen gebruikten maar de theorie blijft onaantastbaar. Dat

Hoe weet je of iets waar is?

Dat blijft de intrigerende hamvraag van Maar hiermee geconfronteerd, komen Laat leerlingen zelf een onderzoek op- anw. wij als docenten vaak niet verder dan wat zetten rond voorspellende waarde van Bijgaand artikel van Henny van de Meer cynische commentaren. Als we er al op astrologische voorspellingen. Laat hen zelf beschrijft hoe je pseudowetenschappen in ingaan. uitzoeken welke standpunten er zijn, en de klas kunt behandelen. Resultaat: leerlingen denken dat er twee hoe geloof te onderscheiden van weten- Heel belangrijk. Immers: vele leerlingen wetenschappen bestaan: die van binnen, schap. blijven tegen beter weten in ﬂirten, niet en die van buiten de les. Die waar je pun- alleen met de genoemde ideeën, maar ten mee scoort in de les, en die voor buiten Wie van u doet hier in de klas echt iets ook met begrippen als aura, magnetiseurs, in het echte leven. mee? Wie doet daar eens verslag van in chakra’s en energiestromen, reïncarnatie NVOX? of tarot. De uitdaging voor ons docenten is: zonder En als je sommige mensen hoort is kli- cynisme, en zeker zonder arrogantie rustig Arnoud Pollmann, redactie maatverandering al bijna een nieuw geloof ingaan op de gedachtewereld van onze [email protected] geworden. leerlingen.

NVOX februari 2010 Vereniging tegen de Kwakzalverij

Kwakzalverij of alternatieve geneeswijzen vormen een gevaar voor kwetsbare mensen. De VtdK voert daarom al jaren strijd tegen deze bedrieglijke praktijken

Cees Renckens / Hoorn

Tijdens mijn medische studie (Gro- ningen, 1963-1971) bestond er nauwelijks alternatieve geneeskunde en de kwakzalverij was stevig in handen van magnetiseurs, kruidenvrouwtjes en ge- bedsgenezers, tussen welke categorieën vloeiende overgangen bestonden. Ik werkte enige jaren als tropenarts en zag veel bijgeloof en toverij. Ik kwam tot de overtuiging dat het moeilijk samenwerken is met mensen (i.c. witch doctors) die zich baseren op heel andere inzichten dan die van de moderne geneeskunde. In 1975 keerde ik terug naar Nederland om te merken dat geheel vergelijkbare Logo van Australische absurdismen als paranormale genees- zustervereniging. kunde, Chinese acupunctuur en ho- 396 meopathie plotseling salonfähig waren Enkele feiten uit de afgelopen periode • In 1997 werd geneeskunde tot vrij be- geworden en snel aan populariteit zijn: roep in de wet BIG. Iedereen mocht gaan wonnen, zelfs onder artsen. Dit gaf een • Het percentage van de bevolking dat genezen en de burger zou het wel weten. nieuwe impuls aan de kwijnende Vereni- een alternatieve genezer bezocht • Tot 1993 werden homeopathica en an- ging tegen de Kwakzalverij (opgericht in bedroeg in 1969 1%, in 1980 4% en in troposoﬁsche geneesmiddelen volledig 1881) en ik besloot lid te worden. 1993 bijna 7%. Sindsdien een plateau. vergoed door het ziekenfonds. • In 1993 telde ons land 800 gediplo- meerde artsacupuncturisten en 550 Wij trokken snel de aandacht van de homeopathische artsen. Het totale media en er begonnen zich geleidelijk aantal alternatieve artsen bedroeg toen aan nieuwe leden te melden, waaronder 1100 (georganiseerden en daarnaast een aantal gezaghebbende medici en nog enkele honderden ‘eenpitters’). wetenschappers als Piet Borst, Pieter Tref- • Het aantal niet-artsen dat alternatief fers, Rijnberk, Betz en wat later Plasterk. werkzaam was en lid was van een alter- De steun van deze weldenkende mensen natieve beroepsvereniging steeg tussen nam bij mij de laatste resten twijfel weg 1968 en 1986 van 500 naar 3300. over de ingeslagen weg, het voor de • De ermee gepaard gaande uitgaven volle 100% afwijzen van alle alternatieve bedroegen in 2002 ongeveer 700 geneeswijzen. miljoen euro, waarvan ongeveer 120 Mijn zelfvertrouwen, een eigenschap miljoen wordt betaald uit aanvullende Rampjaar 1993 waarmee ik niet van nature gezegend ziektekostenverzekeringen. Dat bedrag De populariteit van kwakzalverij, geme- ben, ging verder vooruit nadat zich ook is sindsdien waarschijnlijk niet veel ten aan de alternatieve consumptie en de juiste sympathisanten meldden, zoals veranderd. aantallen beoefenaren, nam snel toe in Frits Abrahams, Dunning en Koot & Bie. In • Het aantal alternatieve artsen is da- de jaren ’70 en ’80 om in het rampjaar de serie Berendien uut Wisp, gedurende lende en zo telt ons land anno 2012 nog 1993 een hoogtepunt te bereiken, waar- acht weken vast onderdeel van Keek op maar 304 georganiseerde artsacupunc- na de groei stokte. Sindsdien zagen wij de Week, mocht ik eenmaal optreden, turisten en 258 homeopathisch artsen. de populariteit geleidelijk wat afnemen waarna Bie alle VPRO-leden die geloofden • In 2010 ontving 5,8% van de bevolking met dien verstande dat de alternatieve in een of andere vorm van kwakzalverij een alternatieve therapie van een alter- consumptie bij artsen daalde, in welk gat verzocht hun lidmaatschap op te zeggen natieve genezer (niet de eigen huisarts) de niet-medici sprongen die een deel van (1 december 1991). en 0,41% van de eigen (alternatieve) die kwakzalverij overnamen. huisarts.

NVOX oktober 2012 • Ons land telt plusminus 200 alternatief en/of moeilijk behandelbare kwalen. of organisaties die zich verdienstelijk actieve huisartsen. De meeste alter- Passeert men de reguliere arts dan dreigt hebben gemaakt bij de bestrijding van natieve artsen zijn basisarts en onder direct levensgevaar omdat een ziekte kan kwakzalverij. De Vereniging levert ook medische specialisten bedroeg het overgaan van een behandelbaar naar een sprekers, is beschikbaar voor interviews, aantal ‘alterneuten’ in 2004 slechts 76, onbehandelbaar stadium. Het bekendste bij het schrijven van scripties door scho- zijnde 0,26% van alle specialisten. Er en zeer educatieve voorbeeld is wijlen lieren en studenten. Er bestaat een goede treedt een flinke vergrijzing op van de de actrice Sylvia Millecam. Daarnaast band met de stichting Skepsis, die pseu- alternatieve artsensector. krijgen slachtoffers van kwakzalverij rare dowetenschap en paranormale claims ideeën opgedrongen over het functione- bestudeert. In veel buitenlanden bestaat Wie zijn er meer lichtgelovig: man- ren van het menselijk lichaam en het ont- geen aparte vereniging die kwakzalverij nen, vrouwen, jongeren, ouderen, staan van ziekten. Alternatieve genezers bestrijdt en wordt dat werk verricht door bepaalde etnische groeperingen? medicaliseren ook in ernstige mate: men zusterverenigingen van Skepsis. Het zijn vooral vrouwen tussen de 20 en vindt altijd wat en gaat steeds tot behan- Onze vereniging is inter- 50 jaar die gebruikmaken van alterna- deling over. Dit kan ook leiden tot somati- nationaal de grootste tieve geneeswijzen. Politiek is klein sche fixatie aan onbetekenende klachten. en de oudste met zijn rechts (SGP en dergelijke) en klein links Vaak wordt er – in steeds voorzichtiger 2100 leden en zijn op- (GroenLinks) oververtegenwoordigd. bewoordingen, dat wel – valse hoop gebo- richting in 1881. Het Hoger opgeleiden maken meer gebruik den. Vrijwel steeds is er financiële schade, lidmaatschap is niet van deze hulpverlening dan lager die kan variëren van bijna niets tot enkele voorbehouden aan opgeleiden. Allochtonen doen dat heel tonnen. Voor de medische beroepsgroep artsen en iedereen die weinig, al lijkt het erop dat zij bij reisjes staat haar intellectuele status op het spel: de doelstellingen naar hun thuislanden regelmatig een toverdokters, die zich tooien met een steunt kan lid wor- islamitische genezer, een wintigenezer artsdiploma besmeuren het imago van den. Om te eindigen en dergelijke raadplegen. het artsenberoep en ondermijnen het ver- met al weer een citaat trouwen dat elke patiënt in elke dokter van de oprichters: ‘Wie De gevolgen van kwakzalverij zou moeten kunnen hebben. lust heeft, die helpe een De Vereniging spant zich naar de woor- handje’. den van haar oprichters, de gebroeders Goed bezochte website Het aantal unieke bezoekers van www. 397 kwakzalverij.nl neemt geleidelijk toe Tijdens de jaarvergadering van 2000 werd en bedroeg in het vorige verenigings- Kwakzalver volgens een toptwintig vastgesteld van Kwakzalvers jaar 275.000. Andere manieren waarop Rembrandt, 1635. van de Twintigste Eeuw. Bovenaan staat: de VtdK het publiek tracht te bereiken 1. Cornelis Moerman (1893-1988): www. zijn de uitgave van een kwartaalblad, kwakzalverij.nl/91/Plaats_1_Moerman_C_ het Nederlands Tijdschrift tegen de Kwak- 2. Jules Samuels (1888-1975): www. zalverij, en door het schrijven van Dr. Cees Renckens was kwakzalverij.nl/92/Plaats_2_Samuels_J_ ingezonden artikelen, persberichten en van 1980 tot 2011 vrouwen- 3. Johan Borgman (1889-1976): door de toekenning van twee prijzen: res- arts in het Westfriesgasthuis te www.kwakzalverij.nl/93/Plaats_3_ pectievelijk de Meester Kackadorisprijs Hoorn en was jarenlang voorzit- Borgman_J_ voor pro-kwak activiteiten en de Gebr. ter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij. 4. H. van der Upwich (1898-1997): Bruinsma-erepenning voor mensen www.kwakzalverij.nl/94/Plaats_4_Van_ der_Upwich_H_ en verder een paar bij een groter publiek Naschrift redactie anw: bekende namen: Hoe weet je of iets waar is? Waar komt en magnetiseren. Ingestraald water van G. Croiset (11e) , Greet Hofmans (14e) en onze kennis vandaan? Twee anw-vragen, Jomanda, wat is dit volgens de natuurkunde? Jomanda (15e). die in dit stuk aan de orde komen. Voor de ‘Sub-Avogadro en schokschuddend bereide Zie www.skepsis.nl/sn14.pdf voor uitvoerige leerlingen is het nuttig en nodig om op de homeopathica’. beschrijvingen. website www.kwakzalverij.nl te kijken. Ze zullen zich verbazen! Bovendien een goede Lees ook de eerdere artikelen in NVOX over plek om een onderwerp voor eigen onderzoek pseudowetenschappen: jaargang 2012 op p. Bruinsma, in voor allen ‘die hun beurs en te kiezen. 270, en jaargang 2011 p. 396 en p. 496. hun gezondheid liefhebben’. Dat adagium Een paar begrippen waar je als docent op uit 1881 gaat ook thans nog op. Hoewel kunt inhaken: Dr. Cees Renckens hield op 5 oktober een er elk jaar wel dodelijke slachtoffers zijn, Quantumgeneeskunde: heeft de quantum- inleiding op de Natuurwetenschapdag in valt de gezondheidsschade als gevolg van mechanica enige relevantie voor de mense- Museum Boerhaave te Leiden. de kwakzalverij mee, vooral omdat de lijke biologie en gezondheid? ‘Energetische Nederlandse burger meestal wel eerst een geneeskunde’: welke betekenissen heeft het Reacties naar: reguliere arts raadpleegt en vooral raad woord energie niet allemaal? Magnetiseur [email protected] bij kwakzalvers zoekt voor chronische

oktober 2012 NVOX Slechte lucht of zwakke weerstand Vakoverstijgende aandacht voor allopathie

Waarom wordt iemand ziek? De vraag is van alle tijden en het antwoord steeds verﬁjnder. Naarmate de wetenschap vorderde, werden ziektes effectiever bestreden. Maar er kwamen ook nieuwe kwalen in beeld. En het wantrouwen tegen de reguliere bestrijding neemt toe. Wat doen wij als docenten daaraan?

Henny van der Meer / Universiteit Leiden

Op mijn oude school (Gymnasium Historische ontwikkelingen Parijs werden van overheidswege de Haganum, Den Haag) geeft jaarlijks Om iets te vertellen over de geschiede- badhuizen gesloten nadat het ‘feeste- een kwart van de examenkandidaten nis van de geneeskunde hoef je geen arts lijke’ aderlaten in groepsverband tot een te kennen dat ze medicijnen of een of historicus te zijn. Internet verschaft explosieve toename van ziektes leidde. aanverwante studie willen gaan doen. veel informatie, ook op dit gebied. Zelf Dat lijkt opmerkelijk veel op het sluiten Ik weet niet of dat percentage ook voor heb ik gebruikgemaakt van Ontwikke- van de sauna’s in 1984 in de VS in de andere vwo-scholen geldt, maar de ling van de geneeskunde (Lewis & Mar- strijd tegen aids. belangstelling voor geneeskunde is bij gotta) waaruit ik boeiende parallellen Eeuwenlang hanteerde men het adolescenten onmiskenbaar aanwezig. met onze tijd kon afleiden. Trepanatie principe contraria contrariis curantur Zij worden wat dat betreft in het on- (schedelboring) ter bestrijding van (bestrijden met het tegenovergestelde) derwijs slechts mondjesmaat bediend epileptische aanvallen werd al in de dat nog steeds populair is. Deze allopa- en omdat de relatie met de natuurwe- prehistorie toegepast. En in Aziatische thische geneeswijze is gebaseerd op de 402 tenschappen evident is, ligt hier een culturen werden chirurgen ingezet om humorenleer van Hippocrates en ver- dankbare taak voor de docent(e) anw. deskundige mutilaties aan te brengen. oorzaakte vaak meer leed dan de kwaal. Ook leerlingen die minder affiniteit Net zoals tegenwoordig artsen worden Om de geneeskunde humaner te maken, met de biowetenschappen hebben en ingezet – overigens onder protest van introduceerde Hahnemann aan het eind zij die voor een maatschappijprofiel hun beroepsgroep – bij de uitvoering van de 18e eeuw de homeopathie. De kiezen, spitsen de oren als het over van de doodstraf of bij het in leven oorzaak van ziektes werd in de meeste gezondheid en ziekte gaat. En welke houden van hongerstakers. Het mooiste culturen geweten aan de verstoring van docent hoopt níet op een beetje aan- voorbeeld vond ik in de populariteit de inwendige harmonie onder invloed dacht? van het aderlaten. In het middeleeuwse van uitwendige factoren. De Koran en Talmud verkondigen tal van hygiëni- sche regels om de destijds heersende kwalen te voorkomen. De Griekse arts/ filosoof Alcmaeon wees op het belang van schone lucht, en ruim voor onze jaartelling wisten de Chinezen al een verband te leggen tussen muggenrijke gebieden en moeraskoorts (malaria). De Britse arts Sydenham zal zijn populariteit in de 17e eeuw zeker mede te danken hebben gehad aan het voorschrijven van jezuïetenpoeder (kinine) ter verlichting van de moeraskoorts die in het toenmalige Engeland veelvuldig heerste. Leerlingen kunnen zich afvragen waarom ondanks alle voorzorgmaatregelen sommige mensen toch ziek werden (worden) terwijl anderen temidden van pest- en pokkenepidemieën konden overleven.

Immuniteit Met deze spotprent verbeelde James Gillray in 1802 het wantrouwen tegen vaccineren. Voor een groot deel van de leerlingen is

NVOX oktober 2010 Praktische opdracht: aids in Zuid-Afrika de werking van de natuurlijke afweer onbekend. In samenwerking met de Klas 4 vwo biologiesectie kan de anw-docent(e) aandacht besteden aan vaccinatie zodat In het kader van het onderwerp aids ontvangen jullie informatie in de vorm van artikelen, alle vwo-leerlingen begrijpen waarom uitleg, video en oriënterende vragen over aids (bijgevoegd). Verder kun je in anw-boeken je je van een prikje een beetje ziek kunt en biologieboeken (in de bibliotheek) informatie van meer algemene aard vinden over voelen. Dat hier sprake is van het prin- afweer en medische hulp. Bovendien is er via internet zeer veel meer informatie over aids cipe similia similibus curantur (bestrijden te vinden. met het gelijksoortige), net als in de homeopathie, is geen reden tot afwijzing. Probleem: Het verdient juist uitleg. Surfend op het In Zuid-Afrika zijn de afgelopen jaren tal van aids-awareness programma’s opgezet, maar internet – zoals middelbare scholieren tot nu toe met weinig succes. veelvuldig doen – constateerde ik een toenemende argwaan tegenover de Opdracht: reguliere geneeskunde en de farmaceu- Analyseer het probleem en geef één of meer verklaringen voor bovengenoemd probleem. tische industrie. Vaccinatieprogramma’s Doe vervolgens enkele voorstellen die aan de oplossing van het probleem zouden kunnen leiden tot complottheorieën en docen- bijdragen. Werk tenminste een van deze voorstellen behoorlijk uit. ten dragen de verantwoordelijkheid om hier op in te gaan. Ook vwo-leerlingen Je kunt veel soorten van informatie verkrijgen via internet (google). Zeer waardevolle infor- zonder biologie behoren de weten- matie komt uit de eerste hand, dat wil zeggen van mensen die direct betrokken zijn. Deze schappelijke basis (en risico’s) van het informatie is vaak persoonlijk en aangrijpend. Om contact te leggen met scholen in Afrika vaccineren te kennen. Ook behoren ze kun je gebruik maken van www.southafrica.co.za/edu/schools.html. Leg contact met een weten waarom er tegen sommige virale school naar keuze (bijvoorbeeld Paarl Gymnasium High School, Crawford College Pretoria, infecties geen afdoende vaccins bestaan Cyberschool Africa) door via de webmaster een mail te sturen, waarin je verzoekt om met (griep), en waarom tegen malaria hele- 403 enkele leeftijdgenoten over dit onderwerp te discussiëren en informatie uit te wisselen. maal geen vaccinatie bestaat. Benadruk dat jij over informatie kunt beschikken die daar nog niet bekend is. In Zuid-Afrika is aids lang niet zo bespreekbaar als bij ons. Het kan zijn dat contacten met middelbare scholen moeizaam verlopen. Universiteiten zijn gemakkelijker bereid om over aids te com- municeren. Vaccinatieprogramma’s leiden Recente informatie kun je ook krijgen via de sites van nrc handelsblad en de Volkskrant. tot complottheorieën

Om meer inzicht te krijgen in de oorzaken van bovengenoemd probleem moet je verschillende soorten vragen formuleren, analoog aan verschillende onderzoeksstappen: Ofschoon de ontwikkeling van de • Oriënterende vragen (wat weten de Zuid-Afrikaanse leerlingen eigenlijk over aids; zijn ze geneeskunde veel wetenschappelijke zich bewust van het bestaan van aids-awareness programma’s); kennis heeft opgeleverd, blijken hygi- • Onderzoeksvraag (wat zijn de oorzaken van het – volgens ons (!) – geringe succes van enische maatregelen vaak het meest aids-awareness programma’s); effectief in de strijd tegen ziektes. En als • Uitvoeringsvragen (welke ideeën en welke kennis bestaan er in Zuid-Afrika over de oor- de preventie onvoldoende is geweest, zaken, verspreiding en bestrijding van aids); zijn er voor veel infectieziektes nog • Afsluitende vraag (wat zou kunnen bijdragen aan een oplossing van het probleem). altijd de natuurlijke geneesmiddelen. Ook andere typen vragen volgens je eigen creatieve inzicht kunnen heel legitiem zijn. Zoals vanouds.

Een schoolleider schreef destijds vanuit Zuid-Afrika: Praktische opdracht “If you would like to contact high school students in South Africa I suggest you send your Onze vwo-leerlingen zijn zich er nauwe- e-mail to [email protected] and it will reach a large number of schools. Students in lijks van bewust dat gezondheidszorg South Africa learn Afrikaans which is very similar to Dutch so if you ask for a school where veel meer omvat dan het ontwikkelen Afrikaans is the language of tuition you will ﬁnd it easier to communicate. Ours is an en toedienen van medicijnen. Verwor- English speaking school. I would like to use this opportunity to get to know you people venheden uit het verleden (hygiëne, better and learn new strategies that are employed in your educational institutions to geneeskrachtige kruiden) kunnen net combat and maintain the spread of the virus. Please return your mail to me to the following zo effectief zijn in het voorkomen en be- address: [email protected].” strijden van ziektes als de moderne mid- Keep well and regards to you all. delen. Dit pleidooi voor alternatieven betekent niet dat ik denk dat de hedendaagse spuit vooral een commercieel belang dient, zoals sommige sites willen

oktober 2010 NVOX Poezië en natuurkunde

Hierbij een kort gedicht van collega Overboom. Poëzie is altijd welkom bij Marjan Bruinvels: [email protected]

Angst voor het vaccin (www.wacholland.org/nl).

doen geloven (www.complotten.nl). We willen dat leerlingen een genuan- ceerd standpunt ontwikkelen, en dat lukt natuurlijk het best als ze zelf actief met het probleem bezig zijn. Een praktische opdracht waarbij communicatie centraal staat, kan hierbij helpen. Het doel is dat de leerling inzicht krijgt in de complexiteit van de gezondheidsproble- matiek. Zelf heb ik enige jaren geleden gekozen voor de bestrijding van aids 404 (maar er zijn legio mogelijkheden). De opdracht (zie kader) omvat een gezond- heidsprobleem waarbij zowel medische als maatschappelijke aspecten een rol spelen. Kern van de (groeps)opdracht is de directe communicatie met belang- hebbenden door middel van ICT. Het Ège stèl dient aanbeveling om vooraf contact op te nemen met scholen in den vreemde Een Haagse atoomkern aangezien de vakanties en examens daar die werkte voor het CERN op een ander tijdstip kunnen zijn dan bij ons. Bovendien moet het zogenaam- sprak: “Ik hou niet van dit deftige Genève de chatten worden ontraden omdat en zal hier niet langer blève. dat minder betrouwbare informatie ’tis tèd da’k m’n koffers pak: oplevert. geef mè maar de Hèègse kak!” Ofschoon de bespreekbaarheid van aids in Zuid-Afrika is toegenomen, Anton Overboom heersen er nog veel rare vooroordelen en bovendien is het percentage hiv- geïnfecteerden er nog steeds het hoogste in de wereld. Dat maakt de opdracht nog steeds actueel.

Literatuur Lewis, P. & R. Margotta (1996). Ontwikke- ling van de geneeskunde. Haarlem: Schuyt & Co.

Henny van der Meer is momenteel gastdocent bij de Universiteit van Leiden.

NVOX oktober 2010 Wat vind jij daar nou van? Meningsvorming in de natuurwetenschappen

Een discussie in de klas kan bij leerlingen een mening genereren. Voor de meeste leerlingen zal dat nog niet direct een eigen mening zijn, want ze zullen geneigd zijn de vlotste sprekers te volgen. Als docent kunt u dat doorbreken zonder zelf in die rol te vallen. U bent immers zelf het best geïnformeerd, relatief goed van de tongriem gesneden en leerlingen hebben de neiging alles te geloven wat u zegt.

Henny van der Meer / Universiteit Leiden

Toen ik ruim een decennium geleden pelijke vakken zouden docenten meer begon om adolescenten te helpen een tijd willen besteden aan de relatie van eigen mening te vormen over kwesties hun vak met samenlevingskwesties als die samenhangen met de exacte weten- milieu en morele dilemma’s, maar de schappen, werd ik geconfronteerd met moeilijkheidsgraad van het vak en de hartgrondige vooroordelen. Die konden beschikbare lestijd maakt dat meestal betrekking hebben op alternatieve onmogelijk. Een uitgelezen kans voor de geneeskunde, opwarming van de aarde, docent anw om hierin te voorzien. ontstaan van gedrag, evolutie en ga zo maar door. Eerder heb ik in dit blad Modificatie of manipulatie 156 gewezen op de pseudowetenschappen, Dat er twee termen worden gebruikt waar leerlingen in toenemende mate voor dezelfde techniek geeft al aan hoe door gecharmeerd worden. Ik acht het verschillend over de biotechnologie niet mijn missie om onwetenschappe- wordt gedacht. Voorstanders spreken lijke opvattingen te veroordelen, maar ik van genetische modificatie, waar tegen- vind dat leerlingen het recht hebben op standers het over genetische manipu- informatie om een afgewogen mening te latie hebben. Ouders van een kind met Voor je mening uitkomen kun je leren. vormen. Juist bij de natuurwetenschap- taaislijmziekte zullen de mogelijkheden van gentherapie toejuichen. Tegenstan- Om met leerlingen van gedachten te ders van genetisch ingrijpen vrezen voor wisselen over zo’n onderwerp waarbij De volgende principes kunnen een normvervaging of zelfs het creëren van belangen en waarden in conflict zijn, klimaat scheppen waarin zinvol gediscus- een superras. kun je verschillende strategieën han- sieerd kan worden: Om zelf een standpunt te kunnen vor- teren. Je kunt je onpartijdig opstellen, Creëer een klimaat in de klas dat veilig is men, moeten eerst de feiten bekend zijn. maar vaak willen de leerlingen juist ondanks discussie en onenigheid. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan, weten hoe jij er over denkt. Om de dis- Stel richtlijnen op voor het voeren van omdat ook in de biotechnologie feiten cussie op gang te helpen kun je juist een discussies en herinner er de leerlingen af en meningen elkaar kunnen overlappen. minderheidsstandpunt innemen, ook al en toe aan. Het hangt ervan af welke organisatie heb je zelf een andere mening. Het uit- Ga na of de onderwerpen en de daaruit de informatie verschaft. Wie goed heeft eindelijke doel om leerlingen onderling voortkomende activiteiten relevant en opgelet bij biologie, weet dat ingrijpen te laten discussiëren vereist wel dat ze betekenisvol zijn voor de leerlingen. in het genoom van een voedingsgewas voldoende achtergrondinformatie heb- Als leerlingen een consensus hebben geen schadelijke invloed op de gezond- ben. De biotechnologie is ook wat dat bereikt, wees er dan zeker van dat ze dit heid heeft bij het consumeren van dat betreft geen eenvoudige materie. onthouden en verder verwerken. gewas. Maar dat bedrijven die dergelijke Als er te verhit wordt gereageerd, las dan gewassen op de markt brengen een Natuurlijk of synthetisch ‘time-outs’ in (een samenvatting maken, (economische) machtspositie ontwik- In de tweede helft van de 19e eeuw neerschrijven van argumenten) om de kelen, blijft vaak buiten beeld, althans werd de chemische industrie ontwik- discussies wat af te koelen. bij biologie. De hegemonie van een keld doordat stoffen uit de natuur in Maak tijd voor evaluatie, en onderzoek multinational ten koste van kleinere de fabriek konden worden nagemaakt. welke conclusies er getrokken kunnen bedrijven hoeft overigens niet verkeerd Zo werd Bayer groot met de productie worden uit de gedachtewisselingen. te zijn, maar het is wel goed om te weten van onder meer aspirine dat dezelfde hoe het werkt. werkzame stof levert die vroeger uit

NVOX april 2011 Enkele voorbeelden van situaties/vragen alvleeskliercellen die afkomstig zijn van een actief te vermelden dat het om transgene waarover leerlingen kunnen discussiëren: varken dat genetisch zodanig is gemodifi- tomaten gaat. Alleen als men er om vraagt, ceerd dat de alvleesklier ‘menselijke’ insuline mag het verteld worden. Genetische modificatie maakt. Na zo’n transplantatie hoeft Liza Liza is al vanaf haar 12e suikerpatiënt: haar zichzelf niet meer 3x per dag in te spuiten Hoofdpijn alvleesklier maakt geen insuline meer aan. met insuline. Acetylsalicylzuur is door de firma Bayer ge- Daarom moet zij zich aan strenge eetregels synthetiseerd en onder de naam aspirine op houden en regelmatig insuline inspuiten. Transgene tomaten de markt gebracht. Het heeft een pijnstillende Vroeger werd deze insuline uit runderen De heer Westerterp is eigenaar van een win- en koortswerende werking. Apothekers die verkregen. Maar runderinsuline wijkt iets af kelketen voor levensmiddelen. In de winkels gespecialiseerd zijn in natuurgeneesmiddelen van menselijke insuline. Er zitten twee andere wordt groente en fruit verkocht, waaronder adviseren salicine-extract uit wilgenbast, maar aminozuren in. Midden jaren ’80 van de vo- natuurlijk ook tomaten. Gewoonlijk wor- die hebben daar natuurlijk wel een commer- rige eeuw is men erin geslaagd het ‘menselijk’ den tomaten geoogst als ze nog groen zijn. cieel belang bij. Een onaangename bijwerking insulinegen in te bouwen in bacteriën, waar- Gedurende de tijd dat ze getransporteerd en van salicine is dat het maagklachten en zelfs door deze menselijk insuline gaan maken. Een geveild worden, kunnen ze rijpen. Ze worden maagbloedingen kan veroorzaken. goede oplossing voor suikerpatiënten als Liza. dan rood, maar zijn minder smaakvol dan Hoe zou jij op grond van deze gegevens en later geplukte tomaten. Als tomaten pas ge- je kennis over verschillen tussen natuurlijke Xenotransplantatie plukt worden als ze rood zijn, rotten ze te snel. en synthetische producten, iemand advise- Liza wil graag een transplantatie ondergaan Nu zijn er tomaten met een bacterieel gen ren om aspirine dan wel salicine-extract uit van alvleeskliercellen die zorgen voor de tegen het rotten. De heer Westerterp heeft wilgenbast te gebruiken ter bestrijding van insulineproductie. Er is echter een groot deze transgene tomaten ingekocht onder het hoofdpijn? Onderschrijf je standpunt met tekort aan donoren. Daarom heeft Liza zich motto ‘beter van smaak’. Tegelijk heeft argumenten opgegeven om in aanmerking te komen voor Westerterp zijn personeel geadviseerd niet

Meerkeuze-opdracht over meningsvorming: II: Dat is een prima methode omdat de A Alleen de voorstanders hebben gelijk; Een vasculair geneeskundig onderzoeker preventieve aanpak veel kosten en leed kan de nadelen wegen niet op tegen de voor- 157 beweert het volgende: “Mensen met een besparen. delen. erfelijke afwijking, die daardoor te veel III: Dat is een slechte methode omdat veel fami- B Alleen de tegenstanders hebben gelijk; cholesterol in hun bloed hebben, zijn snel en lieleden onnodig angst wordt aangejaagd. de voordelen wegen niet op tegen de betrouwbaar op te sporen als familieleden IV: Dat is onaanvaardbaar omdat het hele DNA- nadelen. van patiënten met deze afwijking aan een proﬁel wordt gescreend (inbreuk privacy) C Zowel voor- als tegenstanders hebben DNA-onderzoek worden onderworpen.” en daarvan kan misbruik worden gemaakt gelijk; elke methode heeft vóór- en (verzekeringsmaatschappijen, werkgevers). nadelen. Over deze bewering zijn de meningen verdeeld: D Ze hebben allemaal ongelijk omdat ze te I: Dat is een prima methode omdat daarmee Vraag aan de klas: weinig rekening houden met de mening potentiële patiënten tijdig kunnen worden Welke mening of meningen wordt door legi- van anderen. behandeld. tieme argumenten ondersteund? wilgenbast werd gehaald (acetylsali- In deze situatie kunnen leerlingen (zoals bij de huisarts) verwierven de cylzuur). Tegenwoordig maken vooral vooral van elkaar leren door goed te leerlingen hiermee bovendien een ICT- voedingssupplementen de tongen los: luisteren naar elkaars standpunt en ar- vaardigheid. vitaminetabletten zijn goedkoop, lang gumentatie. Als docent wil je natuurlijk houdbaar en makkelijk mee te nemen, ook dat zo’n discussie iets oplevert. Om Websites maar voedingsmiddelen bevatten naast leerlingen te helpen om een afwijkend www.anw-haganum.nl vitamines vaak stoffen die hun werk- standpunt te verdedigen, kun je de klas www.vormen.org/Burgerzin/ zaamheid sterk kunnen verbeteren. in groepen verdelen die tegenover elkaar ControversieleOnderwerpen.pdf Hoewel ook op internet de informatie de voordelen van natuurlijk of synthe- op dit gebied veel genuanceerder is dan tisch uiteenzetten. Daarna nemen de een paar jaar geleden, bestaat er in onze groepen de positie in die tegengesteld is samenleving een duidelijke tweedeling aan het eerdere standpunt en maakt elke Henny van der Meer is momenteel gast- in opvatting over natuurlijke en syn- leerling een schriftelijke evaluatie. Zelf medewerker bij de Universiteit Leiden, afdeling thetische middelen. Veel mensen gaan heb ik leerlingen de opdracht gegeven Integratieve Zoölogie. Hij doet onderzoek er zonder meer van uit dat ‘natuurlijk’ een folder te maken waarin ze een na- aan het visuele waarnemingsvermogen van beter is. Wat een leerling van huis uit tuurlijk dan wel synthetisch medicijn of cichliden uit het Victoria meer. Voor meer info mee krijgt, valt voor een docent moei- voedselsupplement aanprijzen. Omdat zie www.vision-in-cichlids.com. lijk te bestrijden. de folder er professioneel moest uitzien

april 2011 NVOX Tussen natuurlijke magie en wetenschap Jan Baptist Van Helmont

Het leven van de Vlaming Jan Baptist Van Helmont in de zeventiende eeuw is het verhaal van een introspectieve zoektocht naar de ‘waarheid’. Zijn wetenschap kan niet los gezien worden van de innerlijke strijd tegen de heersende opvattingen en zijn volharding om steeds een eigen weg te blijven bewandelen. Het toont een stukje nadenken over de natuur van de dingen in een bewogen tijd en vlak voor de wetenschappelijke revolutie. Van Helmont is een zoeker naar de waarheid tussen magie en wat wij nu wetenschap noemen, tussen alchemie en chemie. Het verhaal van Van Helmont is een inspiratiebron voor iedereen die geïnteresseerd is in de evolutie van het denken over de werking van de natuur.

Gaston Moens / Vrije Universiteit Brussel, België Tom Mortier / Katholieke Hogeschool Leuven, België

Een wetenschapper is in de 21e eeuw studie aan de Katholieke Universiteit Sociaal en financieel verzekerd legt 179 redelijk vrij om zijn wetenschap ter dis- Leuven waar hij klassieke talen en hij zich toe op het onderzoek naar de cussie te stellen en hij kan door middel filosofie combineerde met een studie in natuurfilosofie en de praktische chemie van het experiment en/of theoretische de sterrenkunde, wiskunde en logica. die hij uitvoert in zijn persoonlijk labo- ideeën heersende dogma’s zonder groot Ontgoocheld omwille van de beperkte ratorium. Hij is ervan overtuigd dat God risico proberen te doorbreken. In de 17e intellectuele scholing die de universiteit hem heeft ‘geroepen’ om de geheimen eeuw was er nog geen scherpe grens hem bood, weigert hij zijn diploma. Hij van de (al)chemie, die hij “de kunst van tussen enerzijds magie en wat wij nu weigert eveneens om kanunnik te wor- het vuur” noemt, te ontcijferen. Hij ge- wetenschap noemen. Het leven van de den omdat hij niet tussen “de zonden looft dat de (al)chemie de absolute waar- mensen werd geleid door het geloof en van de mensen” kan leven. Uiteindelijk heid kan onthullen. In de plaats van de de angst om af te wijken van dit geloof. beslist hij om terug te keren naar de uni- vier-elemententheorie van de Grieken Er werd streng toegekeken door de in- versiteit om geneeskunde te studeren. (Empedocles-Aristoteles) komt hij door quisitie dat wetenschappelijke resulta- Na het behalen van zijn geneeskunde- zijn experimenten tot de overtuiging ten voldeden aan de heersende opvat- diploma in 1599 besluit hij om te reizen dat er maar twee echt fundamentele tingen. De opvatting over de natuur naar Zwitserland, Italië, Frankrijk en En- elementen bestaan, namelijk water en was ook totaal anders dan die van ons. geland. Wanneer in Antwerpen in 1605 lucht. Dit probeert hij te bewijzen met Het wereldbeeld werd beheerst door het de pest uitbreekt, behandelt hij vele pa- het ‘wilgenboomexperiment’. Hiervoor geloof dat alles in de natuur op organi- tiënten, maar hij kan niet begrijpen dat plaatst hij een 5 pond (2,27 kg) wilgen- sche wijze met elkaar verbonden was en hij nauwelijks iets goeds kan verrichten boompje in een container met 200 pond naar elkaar verwees. De mens was een met zijn kennis. Hij vindt het immo- (90,72 kg) gedroogde aarde. Vervolgens beeld van de kosmos. Magisch denken reel dat hij zichzelf zou verrijken ten besproeit hij het wilgenboompje regel- en handelen beheerste het zoeken van koste van het lijden van de anderen en matig met juist afgewogen hoeveelheden regenwater. In vijf jaar tijd was de Hij gelooft dat de (al) chemie de absolute waarheid kan onthullen boom gegroeid tot ongeveer 170 pond (77,27 kg), terwijl de massa van de grond vrijwel onveranderd was gebleven. Dit de ‘wetenschapper van toen’. weigert om professioneel geneeskunde experiment toont volgens Van Helmont Het is in deze tijd dat Jan Baptist Van te gaan verrichten. Een moedige beslis- aan dat water het primaire element is Helmont werd geboren op 12 januari sing, maar we moeten ook niet vergeten en dat het door vuur (zon) in aarde kan 1579 in Brussel. Hij groeide op in een dat Van Helmont een zeer welgesteld worden omgezet. De resultaten van welgestelde familie. Als verstandige man was. Van Helmont trouwt in 1609 dit beroemde experiment hadden een tiener startte hij zijn universitaire met de welgestelde Margarita Van Ranst. belangrijke invloed op de toenmalige

april 2011 NVOX wetenschappers en later ook op de niet ketters was, maar bekrachtigd werd beroemde Britse chemicus Robert Boyle. door het christendom. Zo beweert hij dat Met onze huidige kennis in de 21e eeuw hij via een stukje van de steen der wijzen begrijpen we dat de boom kan groeien lood in goud heeft getransmuteerd. Hoe- doordat hij koolstofdioxide uit de lucht wel Van Helmont nooit het jargon van de kan opnemen en met water kan omzet- alchemisten gebruikte, leek het wel alsof ten tot ingewikkelder stoffen dankzij hij het begrip transmutatie zag als een het fotosyntheseproces. Van Helmont algemene chemische reactie. Bijgevolg had het gas dat wij nu koolstofdioxide was volgens Van Helmont de alchemie noemen al eerder ontdekt. Vanuit het geen duivelse ketterij, maar een zuivere standpunt van de wetenschapper in de vorm van natuurlijke magie. 21e eeuw is het dan ook ironisch dat Zijn pogingen om zijn christelijk geloof Van Helmont wel het koolstofdioxide te verzoenen met de alchemistische op- heeft ontdekt, maar niet het belang van vattingen behelzen het laatste deel van dit gas bij zijn wereldberoemd experi- zijn leven. Hij valt de heidense theorieën ment. van de oude Grieken aan en gelooft dat zijn eigen doctrines een natuurlijke Van Helmont moet echter gezien wor- Bijbelse filosofie volgen. Maar wanneer den als een overgangsfiguur binnen de hij ook de Jezuïeten begint te bekritise- geschiedenis van de scheikunde. Om ren en te ridiculiseren, keert de kerk zich Van Helmont goed te kunnen kaderen tegen hem. In 1625 komt hij in aanva- binnen zijn tijd, moeten we ook zijn ring met de Spaanse inquisitie die 27 van geloofsovertuigingen bestuderen. zijn voorstellen in verdenking stelt van Hoewel zijn theorieën een invloed heb- ketterij, en ze associeert met lutherse en ben gehad op de ontwikkelingen van de Figuur 1. Origineel portret van Jan Baptist calvinistische leer. Hoewel Van Helmont vroege chemie en de fysiologie, gelooft Van Helmont uit 1648. Vrije vertaling van het zijn onschuld handhaaft, wordt hij toch Van Helmont net als Paracelsus in een onderschrift: Dit is van Helmont met zijn leer onderworpen aan een kerkelijke recht- bovennatuurlijke kracht, de archeus, over geneeskrachtige middelen voor een lang bank. In 1630 trekt hij zijn uitspraken in, 180 die het individuele menselijke lichaam leven te bevrijden van ziekte. Hij opent de na- maar wordt hij toch veroordeeld om- stuurt. Volgens Van Helmont kan de ar- tuur tot op de diepste grond. Kom, luister naar dat hij aanhanger is van de school van cheus experimenteel worden bevestigd. wat hij zegt: de waarheid… Paracelsus, wat voor de kerk samenhangt

Figuur 2. Illustratie van Jan Baptist Van Helmont en zijn vrouw Margriet Van Ranst in hun huis te Figuur 3. Illustratie van Jan Baptist Van Helmont samen met een destillatieopstelling en een weegschaal. Vilvoorde in Vlaanderen. met ketterij. Hij verblijft vier dagen in Van Helmont is eveneens erg geïnteres- testen uit te voeren. Hij is eveneens een kerkelijke gevangenis en wordt seerd in wat in zijn tijd de natuurlijke aanhanger van de opvatting dat de na- onder huisarrest geplaatst tot 1636. Het magie wordt genoemd. Hij gelooft dat tuur beheerst kan worden door de steen conﬂict met de kerk zal pas nietig ver- de geheimen van de natuur onthuld der wijzen, de alchemistische sleutel om klaard worden in 1642. kunnen worden door de kennis van de onedele metalen in goud te transmute- Van Helmont publiceert niets van 1624 Bijbel toe te passen, de nodige visionaire ren. Hij gelooft, net zoals Robert Boyle tot 1644. De wereld zal pas na zijn dood ervaring te ontwikkelen en empirische jaren later, dat de alchemische methode kennismaken met zijn resultaten. Het

NVOX april 2011 Van Helmont bedacht het woord 'gas' uit het griekse Op zaterdag 2 april 2011 organiseerde Gaston Moens is de KVCV sectie Onderwijs & Opleidin- professor emeritus van de woord voor chaos en was de gen in samenwerking met de sectie His- Vrije Universiteit Brussel, eerste die verschillende gassen toriek de Dag van het Chemieonderwijs lid van de stuurgroep in het Stuk te Leuven. Elke deelnemer Sectie Onderwijs en Sectie indentificeerde kreeg een gratis cd-rom met hierop de Historiek van de Konink- tekeningen van Castor. Nabestellingen lijke Vlaamse Chemische via http://onderwijs-opleiding.kvcv.be. Vereniging. E-mail: is zijn zoon die postuum verschillende [email protected] werken zal publiceren. Van Helmont Literatuur bestudeerde uitgebreid verschillende Yourcenar, Marguerite. (2011). Het Hermetisch Tom Mortier is lector gassen. Hij bedacht het woord ‘gas’ uit Zwart. Amsterdam: Athenaeum Polak Van chemie aan het Departe- het Griekse woord voor chaos en was Gennep (herdruk). ment Gezondheidszorg en de eerste die de gassen herkende en Pizzi, Richard A. (2004). Inspired by the “Art of Technologie van de Katho- karakteriseerde die verschillend waren Fire” - Flemish chemist Jan Van Helmont was lieke Hogeschool Leuven van lucht. Hij identificeerde verschil- as much alchemist and magician as scientific en lid van de stuurgroep lende gassen waaronder koolstofdioxide, pioneer. Today’s chemist at work. ACS Publicati- Sectie Onderwijs van de koolstofmonoxide en methaan. Hij was ons, 35 -37. Koninklijke Vlaamse de eerste wetenschapper die het smelt- Pagel, W. (1982). Joan Baptista Van Helmont: Chemische Vereniging. punt van ijs en het kookpunt van water Reformer of Science and Medicine. Cambridge: E-mail: [email protected] als standaard aannam voor de tempera- Cambridge University Press. tuur. Hij gebruikte een balans tijdens zijn KVCV Sectie Onderwijs & Opleidingen en experimenten en zag in dat de massa niet Sectie Historiek (2011). Dag van het Chemie- verloren kon gaan, zoals hij aantoonde onderwijs: Historiek van de Chemie, cd-rom. uit de terugwinning van metalen uit zure Ontwerp en realisatie: Leo Bergmans, 2011. oplossingen. Voor het belang van de stu- Figuur 1: http://diglib.hab.de/wdb. die van de menselijke biologie, toonde hij php?dir=drucke/wa-2f-98. aan dat het zuur in de maag verantwoor- Figuur 2 t/m 4: ©Castor in opdracht van de 181 delijk is voor de spijsvertering. KVCV sectie onderwijs & opleidingen. In de geschiedenis van de scheikunde

Figuur 3. Illustratie van Jan Baptist Van Helmont samen met een destillatieopstelling en een weegschaal. Figuur 4. Illustratie van Jan Baptist Van Helmont aan zijn schrijftafel in zijn huis in Vilvoorde.

wordt Van Helmont dan ook gezien als een erg belangrijke overgangsﬁguur. Hij was geen held, maar wel een boeiende persoonlijkheid die een moeilijke persoonlijke zoektocht heeft verricht waarbij toekomstige wetenschappers gebaat waren.

april 2011 NVOX De ontdekking van atomen van elektriciteit

De geschiedenis van de ontdekking van het elektron gaat terug tot de zoektocht naar de eigenschappen van barnsteen. Verschillende wetenschappers hebben bijgedragen aan het scheppen van een wetenschappelijk klimaat waarin het mogelijk werd om het elektron te ontdekken. Deze wetenschappelijke geschiedenis kan een mooie plek innemen binnen het hedendaags chemieonderwijs. Ze draagt ertoe bij om docenten, leerlingen en studenten aan de hand van een voorbeeld een beter inzicht te geven in hoe wetenschap werkt (NOS, Nature of Science).

Gaston Moens / Vrije Universiteit Brussel, België Tom Mortier / Katholieke Hogeschool Leuven, België

Reeds in de oudheid worden er aan barn- Geïnspireerd door het werk van Luigi Humphry Davy (1778-1829) toont door steen of gele amber magische krachten Galvani (1737-1798) besluit Alessandro een reeks experimenten aan dat che- toegekend omdat dit na wrijving lichte Volta (1745-1827) de proeven met de misch zuiver water door elektriciteit voorwerpen naar zich toe kan trekken. kikkerbillen te hernemen, voorname- in gasvormige materie wordt omgezet. Plato noemt barnsteen omstreeks 400 lijk omdat hij niet gelooft in animale Hij besluit hieruit dat elektriciteit een voor Christus elektron, wat Grieks is voor elektriciteit. Via een reeks experimenten essentieel kenmerk is van alle materie ‘het stralende’. en geniale ideeën, besluit hij zilveren en de oorzaak vormt van de chemi- 223 Terwijl andere wetenschappen zich en zinken schijven op elkaar te plaatsen sche affiniteit. Na het lezen van Davy’s sinds de oudheid verder blijven ont- en ze te scheiden door een geleider van experimenten in 1806 kent ook Jöns wikkelen, blijft het onderzoek naar de tweede soort. Volta heeft de batterij Jakob Berzelius (1779-1848) elektrische elektrische verschijnselen stilliggen tot ontdekt! Verder experimenteren leidt tot eigenschappen aan de bouwstenen van William Gilbert (1544-1603) in de zes- de moderne elektriciteitsleer waarvan de de stoffen toe. In tegenstelling tot Davy tiende eeuw het boek De Magnete (1600) toepassingen onze samenleving ingrij- beschouwt Berzelius elektriciteit echter als een vorm van materie zonder massa In 1894 stelt Stoney dat er een atoom van elektriciteit die op zichzelf kan voorkomen. Gewone bestaat die hij een elektron noemt materie heeft meer of minder affiniteit voor positieve of negatieve elektriciteit. Zo onderscheidt Berzelius elektroposi- publiceert. De verdienste van dit boek pend veranderen. In de chemie ontstaat tieve van elektronegatieve substanties is dat hij een experimentele methode een nieuw onderzoeksdomein, namelijk waarbij zuurstof het meest elektronega- ontwikkelt hoe het onderzoek naar de de elektrochemie. Een belangrijk eerste tieve en kalium het meest elektroposi- elektrische verschijnselen kan gebeuren. onderzoek is de studie van de elektri- tieve element is. Tussen 1600 en 1800 worden de elektrische ontleding van water in waterstofgas Tussen 1832 en 1834 voert Michael Fara- sche geleiding, de elektrische afstoting, en zuurstofgas. Een eerste theoretische day (1791-1867) een onderzoek uit naar de elektriseermachine en de Leidse fles verklaring voor de elektrolyse van water de invloed van elektriciteit op chemi- ontdekt. Met beide laatste toestellen is wordt gegeven door Theodor Grotthuss sche verbindingen en formuleert hij zijn het mogelijk om relatief grote hoeveel- (1785-1822) die de voltazuil beschouwt elektrolysewetten. Hij ontdekt dat er een heden elektriciteit te produceren en op als een elektrische magneet waardoor kwantitatief verband bestaat tussen de te slaan. In de achttiende eeuw worden zuurstof uit het water kan worden hoeveelheid stof die ontleed wordt en de ze door het grote publiek voornamelijk onttrokken en, door zich met positieve hoeveelheid elektriciteit die er door- als attractie hoog gewaardeerd. In de elektriciteit te verbinden, vrijkomt aan heen gaat. Faraday staat dus heel dicht tweede helft van de achttiende eeuw de positieve pool als zuurstofgas. Via een bij de ontdekking van een ‘atoom van worden de eerste wetten van de elek- kettingreactie recombineert het achter- elektriciteit’. Het is James Clerk Maxwell triciteitsleer door Charles-Augustin gebleven waterstof dan met zuurstof tot (1831-1879) die stelt dat elk ‘kationmole- Coulomb (1736-1806) in een wiskundig aan de negatieve pool waar het waterstof cule’ geladen is met een bepaalde, vaste formalisme gegoten. De elektrostatica zal dat geen zuurstofpartner meer vindt hoeveelheid positieve elektriciteit en elk snel uitgroeien tot een belangrijke tak door verbinding met negatieve elektrici- molecule van het anion geladen is met binnen de fysica. teit kan vrijkomen als waterstofgas. een gelijke hoeveelheid negatieve

mei 2011 NVOX elektriciteit. Deze constante hoeveel- dit idee van Weber opnieuw op in het gaan. Voor deeltjes die zo klein zijn, is het heid elektriciteit of lading noemt hij een werk van Hendrik Antoon Lorentz (1853- logisch dat zij de atomen in een vaste stof molecule of electricity, maar hij gelooft niet 1928). In zijn theoretische studie over de kunnen passeren. dat deze ‘molecules of electricity’ echt dispersie van licht komt hij tot de con- Thomson herhaalt deze experimenten ge- bestaan. Ze zijn handig om elektrolyse clusie dat in een atoom een beweegbaar bruikmakend van kathoden die bestaan te verklaren, maar ze zullen verdwijnen deeltje voorkomt met lading e en massa u. uit verschillende metalen en hij vindt dat als er een betere theorie voor de elektro- Pieter Zeeman (1865-1943) neemt in 1896 de specifieke lading niet verandert. Hij lyse gevonden wordt. George Johnstone waar dat het spectrum van de elementen besluit dat deze deeltjes, die hij ‘corpus- Stoney (1826-1911) stelt in 1894 dat er opgesplitst wordt wanneer de dampen culen’ noemt, een universele constituent een elementaire lading (een atoom van aan het veld van een krachtige elektro- van de materie moeten zijn. Ze maken elektriciteit) bestaat die hij een elektron magneet onderworpen worden. Lorentz deel uit van alle atomen in het univer- noemt. De weg naar de ontdekking van verklaart dit effect op grond van geladen sum! het elektron ligt open. massadeeltjes die in een atoom rond Thomson heeft het elektron ontdekt, al een evenwichtstoestand aan het trillen noemt hij het nog niet zo. De ontdekking van het elektron gebracht kunnen worden. De lading van het elektron wordt pas In 1814 werkt Joseph Fraunhofer (1787- in 1909 bepaald door de Amerikaanse 1826) aan een methode om het disper- Op vrijdag 29 april 1897 houdt Joseph fysici Robert Millikan en Harvey Fletcher. sievermogen van glas te meten. Met John Thomson (1852-1940) een ophefma- Zij tonen ook aan dat alle elektrische zonlicht wordt het beeld aan de zijkanten kende lezing aan het Royal Institution te ladingen gehele (positieve of negatieve) te onscherp om een nauwkeurige meting Londen over een deeltje dat een bestand- veelvouden zijn van deze lading. toe te laten. Kaarslicht levert wel een deel van het atoom is en een negatieve mooi afgelijnd spectrum op. Fraunhofer lading draagt. Deze tekst is een samenvatting van een uit- merkt op dat tussen het rode en het gele Deze ontdekking is een rechtstreeks gebreid artikel dat gepubliceerd wordt naar deel van het spectrum zich een smalle gevolg van zijn onderzoek naar kathode- aanleiding van de lezing die Tom Mortier en scherp afgetekende oranje-achtige stralen die vrijkomen aan de kathode (of heeft gegeven tijdens de onderwijsdag van de strook bevindt. In het zonnespectrum negatieve pool) in glazen ontladingsbui- KVCV op 2 april 2011 te Leuven. vindt hij op de plaats ervan een donkere zen onder zeer lage druk. De oorsprong lijn. Hij ontwerpt een toestel zodat hij van deze kathodestralen is zeer contro- Literatuur 224 het spectrum niet meer op een scherm versieel. Thomson is zelf van mening dat Moens, G. en Mortier, T. “Van Barnsteen tot elek- moet projecteren, maar waarmee hij elk deze stralen moeten bestaan uit deeltjes, tron”, Dag van het chemie-onderwijs: Historiek deel ervan direct in een telescoopkijker hoewel vele wetenschappers denken aan van de Chemie, cd-rom, KVCV Sectie Onderwijs kan opvangen. Hij ziet een ontelbaar een ‘etherische verstoring’. Bovendien & Opleidingen en Sectie Historiek, Ontwerp en aantal donkere lijnen waarvan sommige heeft Heinrich Rudolf Hertz (1857-1894) realisatie: Leo Bergmans, 2011,verkrijgbaar op cd- heel zwak zijn, maar andere zo donker in Duitsland geobserveerd dat de katho- rom of via http://onderwijs-opleiding.kvcv.be/. dat ze haast zwart lijken. Gustav Robert destralen door dunne lagen goud kunnen Kirchhoff (1824-1887) en Robert Wilhelm passeren. Veel wetenschappers vinden Websites Bunsen (1811-1899) werken verder op de het onmogelijk dat deeltjes door vaste http://www-outreach.phy.cam.ac.uk/ ontdekking van Fraunhofer. Ze tonen aan stoffen kunnen gaan! Hertz vindt (foutief) http://onderwijs-opleiding.kvcv.be/ dat elk element zijn typische en unieke dat de kathodestralen niet door elektri- http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/ absorptie- en emissiespectrum heeft. sche velden worden afgebogen. In 1897 laureates/1902/ Wilhelm Eduard Weber (1804-1891) herhaalt Thomson de experimenten van http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/ poneert de hypothese om een atoom voor Hertz, maar hij zorgt voor een beter vacu- laureates/1906/ te stellen als een miniatuurzonnestelsel um. Wanneer de kathodestralen nu door waarbij e, het positief geladen deeltje, een elektrisch veld gaan, neemt hij waar draait rond –e, het negatief geladen deel- dat er wel een afbuiging plaatsvindt. De Gaston Moens is profes- tje dat in rust blijft. Omstreeks 1878 duikt kathodestralen bewegen naar de positief sor emeritus van de Vrije geladen plaat zodat de stralen negatief ge- Universiteit Brussel, lid van de Ontladingsbuis waarmee J.J. Thomson het laden moeten zijn. Verder kunnen ze ook stuurgroep Sectie Onderwijs elektron heeft ontdekt. een in de glazen buis opgehangen mo- en Sectie Historiek van de Ko- lentje vooruitduwen. De kathodestralen ninklijke Vlaamse Chemische bestaan dus uit deeltjes met een massa! Vereniging. E-mail: [email protected]. Thomson bepaalt vervolgens de verhouding tussen de lading en de massa (dit is Tom Mortier is lector chemie aan het De- de specifieke lading) van de deeltjes uit de partement Gezondheidszorg en kathodestralen en hij vindt hiervoor een Technologie van de Katholieke waarde die 2000 keer groter is dan deze Hogeschool Leuven en lid van voor het waterstofion dat in 1897 gekend de stuurgroep Sectie Onderwijs staat als het lichtste deeltje. Hierdoor kan van de Koninklijke Vlaamse men ook verklaren waarom de kathode- Chemische Vereniging. E-mail: stralen door dunne lagen goud kunnen [email protected].

NVOX mei 2011 Cosmetica in de Romeinse oudheid

Vandaag de dag gebruiken heel veel vrouwen, maar ook steeds meer mannen make-up voor hun gezicht. Ook meer primitieve volkeren zoals de Papoea’s en indianen beschilderen hun gezicht. Dit doet vermoeden dat make-up van alle tijden is. Hoe zat dit in de Romeinse oudheid? Benieuwd naar het antwoord op die vraag hebben twee leerlingen een proﬁelwerkstuk Latijn - scheikunde geschreven.

Wouter Schuring / Comenius Lyceum Amsterdam, Eva Fijen en Vera Arntzen / Vossius Gymnasium Amsterdam

Om inzicht te krijgen in hoe het nu na te maken. Drie producten zijn uitge- Est mihi, quo dixi vestrae medicamina precies zat met make-up in het oude kozen: gezichtsrouge, zwarte oogmake- formae, Rome zijn enige literaire bronnen ge- up en lippenstift. In de tweede plaats parvus, sed cura grande, libellus, opus: raadpleegd. Archeologische vondsten en is de Romeinse make-up onder andere hinc quoque praesidium laesae petitote dergelijke zijn buiten beschouwing ge- door een testpanel en een ranzigheids- figurae. laten. In hoeverre de Romeinen in deze test (titratie) vergeleken met moderne Non est pro vestris ars mea rebus iners. zijn beïnvloed door de oude Grieken of make-up. Egyptenaren is niet nagegaan. Voor dit profielwerkstuk is intensief Ik schreef een boekje; het is dun, maar ge- Uit de in het kader geschetste citaten samengewerkt met een bekend cosmeti- maakt met zorg, blijkt dat de oude Romeinen vertrouwd cabedrijf in Nederland. waarin ik jullie heb verteld van de middeltjes waren met make-up. Niet alleen voor kader schoonheid: pitaalkrachtige mensen, maar ook voor zoek ook daar naar middelen tegen het minder draagkrachtige Romeinen was Gezichtsrouge (Ovidius): 288 kwijnen van je gelaat! make-up bereikbaar. Voor iedere por- Ga uit van 25 g lupinezaden en 25 g rode Voor de zorgen van de vrouw staat mijn leer temonnee bestonden er alternatieven, nierbonen. Maak de zaden en bonen fijn altijd paraat. doen deze citaten vermoeden. Behalve met een vijzel. Voeg 18 g fijngemalen gewone Romeinen, waren er natuurlijk iriswortel en twee theelepels slaolie toe. Ovidius, Ars Amatoria 3. 205-208 (vertaling ook nog de toneelspelers en ander type Voor de rode kleur voeg je een mespunt M. Kat) acteurs die make-up gebruikten. Toch rode oker toe. Meng intensief. De slaolie en was niet iedere Romein gecharmeerd rode oker is toegevoegd om het resultaat van make-up, zoals uit het citaat van te verbeteren en het giftige rode salpeter te Turba est nunc apud aram. An te ibi vis inter Seneca blijkt. Ook toen waren er mensen vervangen. istas versarier die net als sommigen uit de tegenwoor- Lippenstift (Martialis vermeldt dat lip- prosedas, pistorum amicas, reliquias alicarias, dige tijd een gezicht zonder make-up het penstift gemaakt wordt van wolvet en/of miseras, schoeno delibutas, servolicolas mooiste vonden: puur natuur is eerlijk. andere vetten): sordidas. Je hoeft je niet af te vragen of diegene Neem 30 g wolvet en 30 g bijenwas. Laat die je voor je hebt het een en ander heeft het mengsel smelten waarbij men gebruik- Bij het altaar is het nu zo druk. Je wilt je toch beschilderd om negatieve punten uit maakt van een warmwaterbad. Voeg voor niet mengen onder het gezicht weg te moffelen, of om juist de gewenste kleur bijvoorbeeld 0,5 g rode tippelaarsters, kroegenmeiden, sletten uit de positieve eigenschappen van het gelaat oker toe. achterbuurt, te benadrukken. Zwarte oogmake-up (Juvenalis vermeldt arme typen, zwaar bepoederd, haveloze Verder was make-up in de Romeinse roet): slavenliefjes. oudheid vanwege het gebrek aan synthe- Neem een brander en stel de vlam in op tische uitgangsstoffen vaak van slechte onvolledige verbranding (gele vlam). Be- Plautus, Poenulus 265-267 (vertaling J. kwaliteit. Rouge liep uit, het zwart van roet een erlenmeyer en verzamel het roet. Hemelrijk) de ogen bleef niet altijd goed zitten op de plaatsen waarvoor het was bedoeld en lippenstift kon geweldig stinken! Dezelfde producten zijn ook gemaakt Non faciem coloribus ac lenociniis polluisti. Daarbij moet men bedenken dat gezien zoals dat tegenwoordig gebeurt. De de relatief hoge temperaturen in Rome verschillen zijn groot. Er worden veel Je gezicht heb jij nooit met verleidelijke (Middellandse-Zeeklimaat) make-up gesynthetiseerde grondstoffen voor verfraaiingen besmeurd. gauw vloeibaar werd of bedierf. Het doel gebruikt. Hedendaagse gezichtsrouge van ons profielwerkstuk was in de eerste bestaat uit negen componenten, heden- Seneca, De consolatione ad Helviam matrem plaats om aan de hand van oude recep- daagse lippenstift uit vijftien componen- 16.4 (vertaling T.H. Janssen) tuur make-up uit de Romeinse oudheid ten en zwarte oogmake-up uit meer dan

NVOX juni 2012 tien ingrediënten. Vooral dit laatste is op- lippenstift en gezichtsrouge was er geen vallend: Romeinse zwarte oogmake-up enkel argument om de Romeinse pro- bestaat uit slechts één component! Maar ducten te verkiezen boven de moderne daaraan moet worden toegevoegd dat de alternatieven. Deze laatste zijn gewoon zwarte oogmake-up van tegenwoordig veel beter. Zwarte oogmake-up uit de Ro- (zoals gemaakt in het cosmeticabedrijf) meinse oudheid echter ziet er niet alleen desgewenst met water kan worden aan- goed uit, maar heeft ook een mooie kleur. gemaakt om het opbrengen te vergemak- kelijken. Tijdens de test waren zelfge- Ranzigheidstest maakte producten en die je in de winkel Verder werd ook een ranzigheidstest kunt kopen door de verpakking niet van uitgevoerd met de lippenstift. Deze bevat elkaar te onderscheiden. immers veel vet en als vet bederft wordt het ranzig. Zo was de houdbaarheid van beide lippenstiften te vergelijken. Het vet wordt afgebroken door hydrolyse of oxidatie. Oxidatie is een redoxreactie: er vindt overdracht van elektronen plaats. Ranzigheidstest. De dubbele bindingen van de onverzadigde vetzuren worden afgebroken door Omdat aan moderne lippenstift vitami- een vrije radicaal. Er ontstaan ketonen en/ ne E wordt toegevoegd als antioxidant, of aldehydes in de ranzige vetresten. Hier- was de verwachting dat het peroxide- door gaat het vet stinken. Om producten getal laag is. In de ingrediënten van de langer houdbaar te maken worden er aan Romeinse lippenstift zitten alleen dier- make-up antioxidanten toegevoegd. Deze lijke producten en dierlijke producten antioxidanten vertragen het oxidatiepro- bevatten geen vitamine E. Romeinse ces, door met de vrije radicalen te reage- lippenstift bevat geen antioxidanten en ren. Zo wordt vitamine E tegenwoordig kan dus gauw bederven. Dat verklaart vaak als antioxidant toegevoegd aan wellicht de opmerking uit de geraad- make-up. Om de ranzigheid van vetten te pleegde literatuur dat gestifte lippen in 289 meten is het peroxidegetal de meest gang- de Romeinse oudheid vaak stonken! bare maat. Het geeft de aanwezigheid van lipideperoxiden weer. De definitie van het Ten slotte peroxidegetal die in het cosmeticabedrijf De twee leerlingen hebben met erg In actie. wordt gebruikt is: de hoeveelheid in het veel plezier aan dit profielwerkstuk gewerkt. Hoewel er een hoop haken Enquête Rouge liep uit, het zwart van en ogen zaten aan hun manier van Aan een stuk of dertig testpersonen in onderzoek doen, hebben ze een beeld de leeftijd tussen 12 en 18 jaar werden de ogen bleef niet altijd gegeven van make-up in de Romeinse de producten gepresenteerd. Zij moes- goed zitten en lippenstift kon oudheid. ten eerst zien na te gaan of een product modern dan wel Romeins was. Daarna geweldig stinken Foto’s: Eva Fijen en Vera Arntzen volgde het gebruik van het product door dit op de hand uit te smeren. De vraag monster aanwezige peroxidezuurstof, Literatuur was natuurlijk of er een discrepantie uitgedrukt in mmol zuurstof per 2 kg Dit artikel is een samenvatting van het zat in de mening over de herkomst en monster. Uiteindelijk is een titratie uitge- profielwerkstuk van Fijen, E. en Arntzen, V. gebruiksmogelijkheden vóór het gebruik voerd met natriumthiosulfaat die gesteld (2011). Ziet u het verschil? Romeinse en heden- en nà het gebruik. Er kwamen interes- was met kaliumjodaat. De lippenstift- daagse make-up vergeleken. Amsterdam: Vossius sante uitkomsten uit deze enquête. Voor monsters werden opgelost in chloroform Gymnasium. lippenstift en gezichtsrouge werd in de of hexaan. De lippenstift uit de Romeinse meeste gevallen voor en na de test de oudheid bleek noch in chloroform, noch Naschrift scheikunderedactie juiste herkomst geraden. Voor zwarte in hexaan op te lossen. Dus de test op ran- Volgens de scheikunderedactie moet bij oogmake-up echter was iets merkwaar- zigheid voor de Romeinse lippenstift is als de ranzigheidstest iets mis gegaan zijn. digs waar te nemen. Niet zozeer dat bij mislukt te beschouwen. De hedendaagse Immers wolvet en bijenwas moeten er- de bepaling van de herkomst van deze lippenstift had een heel laag peroxidege- gens in oplosbaar zijn. Wellicht in thin- preparaten in de meeste gevallen voor en tal, of zelfs helemaal geen peroxidegetal. ner of toch in chloroform of hexaan. na de test de Romeinse herkomst goed De titratie bleek moeilijker uitvoerbaar Wellicht is een of ander niet helemaal geraden werd, maar vooral dat de meeste dan gedacht. Alhoewel er een zeer kleine correct uitgevoerd. In principe had de testpersonen aan de zwarte oogmake-up hoeveelheid thiosulfaat werd getitreerd, titratie dus moeten kunnen lukken. van Romeinse herkomst de voorkeur bleek al ras dat het equivalentiepunt Desondanks vindt de redactie dit arti- gaven! Het testpubliek was stellig: voor overschreden was. kel de moeite waard om te publiceren.

juni 2012 NVOX De gouden eeuw van de islam (2) De vergeten wetenschap uit de Arabische wereld van duizend jaar geleden

Dit artikel sluit aan op een eerdere publicatie onder deze naam in NVOX1. De strekking daarvan was: De islamitische wetenschapscultuur heeft een grote actieve bijdrage geleverd aan de natuurwetenschap zoals die zich in de renaissance ontwikkelde. De experimentele methode werd niet in Europa, maar eeuwen daarvoor in Arabië ontwikkeld. Er is recent veel belangstelling gekomen voor deze belangrijke periode uit de geschiedenis van de wetenschap. Dat blijkt uit tentoonstellingen, boeken en ﬁlms.

Arnoud Pollmann / redactie NVOX

Onder de titel 1001 inventions heeft de Engelse stichting Muslim Heritage een Wat kan je ermee in de klas? Vanaf de site van dit uitstekende overzichtsboek kunnen prachtig geïllustreerd boek uitgegeven negen lespakketjes gedownload worden. Hier twee voorbeelden. over de spectaculaire ontwikkelingen in wetenschap en techniek van de ne- gende tot ongeveer de dertiende eeuw na 184 Christus. Bij het boek hoort een reizende tentoonstelling met werkende replica en films, gericht op een groot, algemeen publiek. Hierin wordt geschetst hoe we- Deze afbeelding tenschap alle gebieden van het leven beïn- over het maken vloedde: het huis, de markt, de school, de van parfum is on- kijk op de wereld en het heelal2. derdeel van een les In het uitstekend gedocumenteerde boek over de geschiede- maken we kennis met een aantal hoofdfi- nis van de chemie. guren, waaronder: Het pakketje is • Al-Khwarizmi, rond het jaar 800. Aan vrij eenvoudig te zijn naam hebben we het woord algo- vertalen, en in te ritme te danken, en het woord algebra is passen in lessen ontleend aan de titel van zijn bekende scheikunde of anw. werk al-jabr wa muqabala. • Fatima al-Fijri, een prinses die in 841 in Een ander voorbeeld Marokko een van de eerste universitei- uit het lesmateriaal ten ter wereld bouwde. gaat over de beroem- • Ibn Sina (voor ons Avicenna), een zeer de Ibn al Haytham, breed ontwikkelde man, die vooral op rond het jaar 1000 in medisch gebied naam maakte. Van zijn Caïro. Deze grondleg- 43 medische werken is vooral de Al- ger van de moderne Qanun fi al-Tibb (Canon van medische optica schreef o.a. een wetenschappen), van grote betekenis verhandeling over de geweest. De Latijnse versie, in vijf delen, eerste camera obscu- bleef in Europa in gebruik tot 17e eeuw. ra. Een goede manier • Ibn al Haytham, in Europa bekend als om de leerlingen zelf Alhazen, rond het jaar 1000 in Caïro, zo’n gaatjescamera geldt als grondlegger van moderne optica. te laten maken, in Hij schreef hierover een grote verhande- een juiste historische ling waarin hij zijn vondsten stap voor context. stap aan de hand van experimenten on-

NVOX april 2012 Inspiratie voor docenten eeuw van de islamitische wetenschap. Dat uit Jemen materiaal zal dan gebruikt worden, niet al- Met een groep universitaire science-docen- leen in universitaire cursussen over geschie- ten uit Jemen zijn we op bezoek in de U.B. denis van wetenschap, maar ook als moti- in Leiden. Daar bewaart men indrukwek- verende context bij de lerarenopleiding, en kende Arabische manuscripten, ook op het uiteindelijk in het voortgezet onderwijs. gebied van natuurwetenschap. We zagen een Arabische vertaling van Dioscorides, schitterend geïllustreerd, over medicinale planten. Ook het beroemde werk van Al- Jaziri uit 1205 kwam (voorzichtig, met witte handschoentjes) ter tafel. Voor de natuurwetenschappers zijn de beschrijvingen en illustraties van deze ingenieuze machines om van te smullen. De docenten uit Jemen kenden de namen van deze illustere islamitische wetenschappers wel, maar dat ze nou, nota bene in het verre Leiden, de gele- De lerarenopleiders uit Jemen kopieerden gul- Uit het beroemde en rijk geïllustreerde genheid kregen om er echt in te kijken, dat zig de schitterende eeuwenoude documenten handschrift van Al-Jazari uit 1205, dat zich fascineerde. Ze vroegen en kregen dan ook in de U.B. van Leiden, om ze te gebruiken om bevindt in de U.B. van universiteit Leiden. toestemming om het gehele werk van Al- lesmateriaal van te maken. Dr. Hazza Abdo, Dit manuscript Over de kennis van inge- Jazari digitaal te fotograferen. De bedoeling universitair docent natuurkunde: “Als ik dit nieuze apparaten doet soms denken aan de was om lesmateriaal te maken, uitgaande alles eerder had gezien, had ik het schrijven werken van Leonardo da Vinci, van bijna van het werk van geleerden uit de gouden van de schoolboeken anders aangepakt.” drie eeuwen later.

derbouwde. De gaatjescamera of camera Clinton in het California Science Centre heel anders is de sfeer aan het Institut für obscura is hier slechts één onderdeel van. in Los Angelos. Hiervoor zagen honderd- Arabisch-Islamischen Wissenschaften van Dit werk werd naar het Latijn vertaald en duizenden mensen de expositie in New de Universiteit van Frankfurt am Main3. later in de 16e eeuw ook gedrukt in Basel. York, Londen, en Istanbul. Onder leiding van de onvermoeibare, Het werk was belangrijk in Europa tot inmiddels hoogbejaarde, prof. Fuat Sezgin 185 aan de 17e eeuw. Frankfurt zijn degelijk opgezette wetenschappelijke • Al-Jazari, die vooral beroemd werd door Mag de bovengenoemde publicatie bedoeld studies gedaan, die hebben geleid tot een zijn in 1205 geschreven meesterwerk zijn om een breed publiek te interesseren, zesdelig standaardwerk Wissenschaft und Over de kennis van ingenieuze apparaten. Dit boek vol slimme machines, water- pompen en klokken bijvoorbeeld, doet denken aan de werken van Leonardo da Vinci van bijna drie eeuwen later. • Maeriam al-Ijliya al-Astrulabi, eind 10e eeuw, vooral bekend vanwege de verbetering van de reeds eerder gemaakte astrolabes, instrumenten om de positie van sterren te bepalen. • Jabir ibn Hayyan, in het westen bekend als Geber, geldt als ‘vader van de chemie’. In Irak, in de 8e eeuw, beoefende hij vele basistechnieken zoals destilleren en metaal bereiden. Hij ontdekte zouten zwavelzuur.

In een overzichtelijke breed uitgemeten tijdbalk worden de belangrijkste zaken tussen 700 en 1500 in de tijd en geogra- ﬁsch op een rij gezet. De zes bijbehorende fraaie educatieve posters passen prima ook in de Nederlandse vaklokalen. En ook al mikt men met dit boek op een groot publiek, het is goed gedocumen- teerd met een bronnenlijst. De hier van Links: De Arabische geograaf Al-Dimashqi beschreef in de 13e eeuw een installatie voor rozenwater- afgeleide tentoonstelling werd enige distillatie op grote schaal, die hij zag in de buurt van Damascus, Syrië. Rechts: Uit een handschrift maanden geleden geopend door Hillary van Tasrih-i Mansuri, rond 1400.

april 2012 NVOX Technik im Islam (2003). Alle bètavakken ko- maakte bij deze documentaire een boek en Jonathan Lyons, The House of Wisdom: men hierin aan bod. Ook hier beijvert men getiteld The Golden Age of Arabic Science. How the Arabs transformed Western Civiliza- zich om wetenschappelijke beschrijvingen tion. en tekeningen zo precies mogelijk om te Ten slotte zetten in werkende modellen. Een verza- In een recente studie islam en wetenschap Dank aan Huseyin Sen, specialist Arabi- meling van deze modellen is inmiddels ten- geeft Ehsen Mashood een toegankelijk sche wetenschap, voor zijn suggesties. toongesteld in Istanbul, in Californië en in overzicht van de belangrijkste belang- In een volgende editie in deze serie over Saoudi-Arabië. Voor die expositie in Ryad rijkste ontwikkelingen van deze bijna de gouden eeuw van de islam zal Huseyin had hij speciaal de voorwaarde gesteld dat vergeten periode. Vertaald in het Neder- Sen meer in detail ingaan op een paar van het openbaar moest zijn voor vrouwen, zo lands. Een van de vragen hierbij is na- deze thema’s. Voor vragen kunt u alvast vertelde hij me olijk. tuurlijk: waarom is het klimaat voor het bij hem terecht: [email protected]. bedrijven van wetenschap zo dramatisch Films verslechterd in de islamitische wereld Noten In 2009 en 2010 heeft de BBC acht uitzen- na de veertiende eeuw. In dit boek wordt 1. NVOX (34)7. dingen aan dit thema gewijd, nog te vinden hiervoor helaas een weinig bevredigende 2. www.1001inventions.com, en via: www.bbc.co.uk/programmes/b00gksx4. verklaring gegeven. www.1001inventions.com/media/book. De bekende Engelse natuurkundige Jim 3. Universiteit Frankfurt: Institut für Geschichte Al-Khalil reist hierin door de Arabische Aangeraden literatuur voor wie zich gron- der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, wereld en vertelt ons meeslepend verhalen diger wil verdiepen: olv Prof. Fuat Sezgin. web.uni-frankfurt.de/ over de oorsprong van vele wetenschap- John Freely, Light from the East, How the fb13/igaiw/. pelijke concepten die wij pas eeuwen later Science of Medieval Islam helped to shape the in de Europese geschiedenis aantreffen. Hij Western World,

186

ANW EN POËZIE Hier ziet u een gedicht over de actualiteit in Homo meanderthalis de anw-lessen. Uw redacteur koos er één uit. We hebben een tekst gelezen De inzender, collega Liesbeth Pronk van het Over een bijzonder wezen Almere College te Dronten, tekent aan: “Ge- De Homo sapiens genaamd dicht gemaakt bij het vak anw naar aanlei- In de archeologie befaamd ding van het artikel Homo meanderthalis Aangetrokken tot een ander soort in NRC Weekend zaterdag 12 november & Die bij de Neanderthalers hoort zondag 13 november 2011” . Doet u ook Maar wij zijn een combi van iets actueels in uw les? Maken de scholieren Niemand wist dat dat kan daar een gedicht over? Stuur het op naar We dachten ze te hebben uitgemoord [email protected]. Dank! Maar dit idee werd verstoord Een onderzoeker op hoog niveau Zei tegen ons: dit is niet zo! De holbewoners hadden met elkaar sex Nu staat iedereen perplex We weten nu meer over onze voorouders Dat is een last minder op onze schouders

Anouk, Elina, Demi en Jade 4-vwo, Almere College Dronten

NVOX april 2012 “School is interactief theater” Interview met Dirk van Delft

Prof. dr. Dirk van Delft (1951) is directeur van Museum Boerhaave, dat nu met sluiting wordt bedreigd, en bijzonder hoogleraar Materieel erfgoed van de natuurwetenschappen aan de Universiteit Leiden.

Marianne Offereins / Odijk

Wat is je connectie met de NVON? “Een jaar of vijftien was ik leraar natuurkunde, en dus lid van de NVON; het blad lag altijd op mijn bureau.”

Hoe belangrijk is dit contact voor jou? “Voor mij, voor ons, is het contact met leraren belangrijk: we willen kennis aan de man brengen vanuit de collectie, maar ook in verband met de educatieve programma’s. We kunnen daarmee een belangrijke aanvulling geven op de lessen in de klas. NVOX is daarbij ook een goed 432 medium. Toen ik leraar was in Noordwijkerhout ging ik minstens een paar keer per jaar naar Boerhaave.

Hoe ben je terechtgekomen waar je nu bent? “Mijn leven lang zit ik in het overdragen Wie is Dirk van Delft van kennis, eerst als leraar en toen als chef van de wetenschapsredactie bij NRC Handelsblad. Vijf jaar geleden werd ik Na zijn studie natuurkunde aan de Universiteit publiceerde hij diverse boeken, waaronder: gevraagd om hier directeur te worden.” Leiden was hij docent natuurkunde aan Colle- De Turkse trom: berichten uit het moderne ge Leeuwenhorst in Noordwijkerhout. In 1992 Turkije (Nijgh & Van Ditmar, 1992), De wijde Mis je het schrijven niet? trad hij in dienst bij NRC Handelsblad, waar wereld van de kleine talen (Bulaaq, 1998), Heike “Het schrijven blijft toch wel. Als hoogle- hij van 1994 tot 2005 chef redactie weten- Kamerlingh Onnes: de man van het absolute raar wetenschapsgeschiedenis schrijf ik schap was. In 2002 verbleef hij als ‘Journalist nulpunt (Bert Bakker, 2005), De toppen van het ook veel en dat doe ik graag.” in Residence’ op het Netherlands Institute for kunnen: Nederlandse wetenschappers over hun Advanced Study (NIAS) in Wassenaar. In 2005 drijfveren en werk (Bert Bakker, 2006), Freezing Waren er leraren/mentoren die invloed op je promoveerde hij aan de Universiteit Leiden Physics: Heike Kamerlingh Onnes and the Quest hadden? Wie is je rolmodel? op het proefschrift Heike Kamerlingh Onnes. for Cold (Edita, 2007), De telescoop; erfenis van “Op de middelbare school niet echt. Ik Een biograﬁe. Hetzelfde jaar won hij de NWO- een Nederlandse uitvinding (Bert Bakker, 2008) ben natuurkunde gaan doen, omdat het Eurekaprijs voor wetenschapscommunicatie. en Jacht op het absolute nulpunt (Bert Bakker, me een leuk vak leek. Ik vond het interes- Sinds 2006 is Van Delft verbonden aan Mu- 2008). Ook verzorgt hij regelmatig lezingen sant om op een wiskundige manier naar seum Boerhaave, het rijksmuseum voor de ge- over vooral wetenschapshistorische en mu- de werkelijkheid te kijken. schiedenis van de natuurwetenschappen en seale onderwerpen. Van Delft is verder o.a. lid Later, toen ik student was, vond ik Richard de geneeskunde. Hiernaast is hij een dag per van de Commissie Wetenschapsgeschiedenis Feynman een voorbeeld. Ik heb zijn week verbonden aan de Leidse Sterrenwacht. van de KNAW, lid van de jury van de Avond van boeken nog staan, die mooie grote rode Wetenschap & Maatschappij, Ambassadeur boeken: The Feynman Lectures on Physics.” Op het gebied van populariseren van de we- van het Platform Bèta Techniek en lid van de tenschap is Van Delft sinds jaar en dag actief. Nationale Unesco Commissie. Voor wie ben je zelf een rolmodel? Naast vele artikelen in vooral NRC Handelsblad “Dat weet ik niet. Wat ik wil uitstralen, is plezier in mijn werk. Ze kunnen me mid-

NVOX november 2011 den in de nacht wakker maken en dan combinatie heeft dat heel veel positiefs kan ik zo een verhaal houden. Ik houd gebracht.” daar echt van. Dat had ik ook op school. School is interactief theater.” Wat waren de grootste problemen die je op je weg bent tegengekomen? Wat was het belangrijkste moment in je “Ik studeerde natuurkunde, na mijn carrière? afstuderen kwam de vraag ‘moet ik nu “De stap naar NRC Handelsblad. Dat heeft gaan promoveren?’ Daar was ik op dat heel veel invloed gehad. Je zit altijd op moment nog niet aan toe. Dus ik werd de eerste rij en je doet heel veel contac- gewoon leraar. Je vraagt je achteraf wel ten op. Dan was je op een groot congres af of ik had moeten doorzetten en wat met duizenden natuurwetenschappers er dan was gebeurd. Eigenlijk is dat geen en journalisten, daar kwam je helemaal probleem. Ik vind schrijven het leukst, opgeladen van terug. Ik heb er nu nog daar kom ik niet altijd aan toe. En nu – heen duidelijk kunnen worden. Dat kun geweldig veel plezier van omdat ik veel de situatie met het museum…” je doen door de objecten in cultuurhisto- van die mensen nog ken. Als ik iemand risch perspectief te plaatsen Dat hoort er wil benaderen voor een lezing, bijvoor- Boerhaave Museum voor mij wel echt bij.” beeld.” Waarom is het belangrijk dat het museum blijft? Wat zou je een jongere collega als belangrijk- Als je terugdenkt aan je carrière tot dusver, “Omdat je het heden beter in perspec- ste advies geven? waar ben je het meest trots op? tief kunt zetten als je het verleden erbij “Wees authentiek en doe je werk met “Op de Kamerlingh Onnesstudie en dat betrekt. Het Boerhaave is echt uniek in plezier.” die via een promotie is gelopen. Als Nederland qua breedte. De andere musea zijn vaak meer gefocust op een bepaald In hoeverre is je omgeving een stimulans of Museum Boerhaave gebied. Alleen om die reden is het al ta- een rem geweest? melijk absurd om het museum te willen “Meestal een stimulans. Op school werk sluiten.” je in een grote organisatie, bij een krant ook. Er zijn altijd wel mensen met wie Wat moet er gebeuren om het museum in je goed uit de voeten kunt en dat stimu- 433 stand te kunnen houden? leert.” “We moeten het niveau van onze eigen inkomsten opkrikken. Het komt erop Hoe kunnen we meer leerlingen stimuleren neer dat we nog dit kalenderjaar zeven tot een carrière in de natuurwetenschappen ton extra moeten zien te genereren. en de techniek? We zitten natuurlijk niet stil, er komt “Ik denk toch dat het moet komen van geld binnen van vrienden van het mu- het zelf ermee werken. Dingen doen, seum en we hebben een aantal projec- vragen opwerpen, conclusies eraan ver- ten opgezet waarvoor we ook andere binden, problemen oplossen. Ach… het museum Boerhaave! Afgelopen fondsen kunnen aanboren. Zoals een In ieder geval moet je de kinderen een voorjaar was ik er nog. Met Hans Bouma. Voor wetenschappelijke speeltuin; Boerhaave intellectuele uitdaging bieden.” de tentoonstelling over Kamerlingh Onnes. junior: een zaal waar kinderen zelf actief Daarover hebt u al kunnen lezen in NVOX. aan de gang kunnen. Steeds met een link Moet er nog speciﬁek aandacht besteed wor- En dan de herinnering aan een NVON-con- naar het echte museum. Daar kunnen den aan vrouwen en meisjes? gres, ik meen in 1996. Ik zie nog Frans Krips, scholen op intekenen en in het weekend “Nou, behalve dan dat het een waarheid in het theatrum anatomicum (dat wordt kunnen (groot)ouders met kinderen als een koe is dat ze er anders tegenaan tegenwoordig nog steeds gebruikt, zie foto) komen. Het Technolab, waar kinderen kijken. een zelfgeschreven gedicht over het afgelo- van de basisschool en de eerste klassen Als je in de klas een kist met spoelen, pen congres zingen. van de middelbare school workshops radertjes, schroeven en moeren zet, Beelden die in mijn geheugen gegrift staan. krijgen van studenten uit het hbo, alles duiken jongens erop af, meisjes gaan Ja, de NVON heeft historische banden met met begeleiding door professionals.” de handleiding lezen. Je zou ze allebei het museum Boerhaave… En dat moet een beetje van de manier van de ander dan weg? Het museum Boerhaave met zijn Wat is je grootste wens voor de toekomst als moeten leren.” prachtige en waardevolle natuurweten- het gaat om je werk? schappelijke collecties? Ondenkbaar! “De grootste wens/uitdaging is de vaste Laatste vraag: wat zou jij jezelf gevraagd presentatie vernieuwen om er meer hebben als je mij was? Museum Boerhaave ‘vlees en bloed’ in te brengen. Veel van de “Waar wil je naartoe. Ik wil dit museum +31 (0)71 521 42 24 voorwerpen en de apparaten en instru- op een leuke manier achterlaten en voor [email protected] menten zijn alleen echt herkenbaar voor mijzelf perspectief creëren voor het doen www.museumboerhaave.nl degenen die er echt verstand van hebben. van onderzoek en het schrijven van Voor anderen moet het verhaal erom- boeken.”

november 2011 NVOX Jacobus Henricus van ’t Hoff 1852 – 1911

Honderd jaar geleden, dus in 1911, en wel op 1 maart, stierf in Berlijn de Nederlandse chemicus Jacobus Henricus van ’t Hoff. Hij kreeg in 1901 voor zijn buitengewone prestaties de eerste Nobelprijs voor scheikunde. Samen met Wilhelm Ostwald en Svante Arrhenius is Van ’t Hoff een van de pioniers op het gebied van de fysische chemie als deelgebied van de scheikunde.

Walter Jansen / Oldenburg. Vertaling: Hans Bouma

Jacobus Henricus van ’t Hoff werd op 30 Na Van ’t Hoffs promotie in 1874 aan de verklaren; misschien kan dit aan het falen augustus 1852 in Rotterdam geboren. Na Universiteit Utrecht vond hij uiteindelijk in van een meer bepaalde opvatting over de zijn eindexamen hbs ging hij studeren 1876 een plaats als docent aan de Veeartse- feitelijke ligging van de atomen worden aan de Polytechnische School in Delft met nijschool in Utrecht. Daar schreef hij zijn toegeschreven. Neemt men nu aan, dat die speciale aandacht voor wiskunde en filo- eerste grote publicatie, Voorstel tot uitbreiding in één vlak zijn uitgebreid, zoals bijv. in sofie. In 1871 werd hij ingeschreven aan der tegenwoordig in de scheikunde gebruikte isobutylalcohol (figuur I), waar men de vier de Leidse universiteit om scheikunde en structuurformules in de ruimte, benevens een affiniteiten van elk koolstofatoom voorstelt wiskunde te studeren. Hij zette zijn studie daarmee samenhangende opmerking omtrent door vier loodrecht op elkaar staande, dan voort in Bonn bij August Kekulé, die hem het verband tusschen optisch actief vermogen en komt men bij toepassing op de derivaten enthousiast maakte voor zijn nieuwe the- chemische constitutie van organische verbin- van methaan CH4 (als we het eenvoudig- 442 orie van de vierwaardigheid van koolstof. dingen. Er kwam slechts één reactie, van ste geval als uitgangspunt kiezen) tot het Zijn studie bracht hem vervolgens naar de hoogleraar scheikunde in Würzburg, volgende aantal isomeren (de waterstofato- Parijs, naar Adolphe Wurtz. Hier leerde hij Johannes Wislicenus, die de oplossing zag men worden een voor een door univalente ook de jonge Joseph Achille Le Bel ken- van een probleem dat hem al langere tijd groepen R1R2 enz. vervangen): nen, die later, onafhankelijk van hem, de bezighield: er bestonden twee verschillende een voor CH3R1 en voor CH(R1)3, theorie van de tetraëderstructuur van het melkzuren, en Wislicenus had aangetoond twee voor CH2(R1)2 (figuur II en III), voor methaanmolecuul en derivaten ontwik- dat de atomen in beide isomeren op een- CH2(R1R2) en voor CH(R1)2(R2); kelde. zelfde wijze aan elkaar verbonden waren. drie voor CH(R1R2R3) en voor C(R1R2R3R4) Maar waarop berustte het verschil dan wel? (figuur IV, V en VI), De chemie in de ruimte Het werk van Van ’t Hoff gaf het antwoord welk aantal kennelijk veel groter is dan de op die vraag. Hij beval aan Van ’t Hoff aan, tot nu toe bekende. zijn assistent Herrmann een Duitse versie Een tweede aanname brengt de theorie

te laten maken, die nog in 1876 verscheen, in overeenstemming met de feiten, en voorzien van een inleiding door Wis- wel deze, dat men zich de afﬁniteiten van licenus. Daarin staat, in het Nederlands het koolstofatoom naar de hoeken van vertaald: ‘Daar het uitgangspunt van de vol- een tetraëder gericht denkt, waarvan het gende beschouwingen in de chemie van de middelpunt door het atoom zelf wordt koolstofverbindingen werd gevonden, deel gevormd. Het aantal isomeren wordt dan ik voorlopig slechts dat deel mee dat hierop eenvoudig het volgende: een voor CH3R1 betrekking heeft. Meer en meer blijkt, dat en voor CH2(R1)2, CH(R1)3 en CH(R1)2(R2); de huidige constitutieformules niet in staat echter twee voor CH(R1R2R3) of meer in Bron: www2.chemistry.msu.edu. zijn, bepaalde gevallen van isomerie te het algemeen C(R1R2R3R4); denkt men zich

NVOX november 2011 namelijk in de lijn R1R2terwijl men kijkt culaire reactie, beschreef hij aan de hand Een verklaring voor de afwijkingen bij de naar de richting R2R4, dan kan R2 rechts (fig. van het voorbeeld van natriumchloorace- zouten kon hij nog niet geven. Maar dat ge- II) of links van de waarnemer liggen. Met taat met natriumhydroxide. Natriummo- beurde direct na de publicatie van Svante andere woorden: in het geval dat die vier af- nochlooracetaat reageert met OH--ionen Arrhenius. Hij nam aan, dat zich in een finiteiten van een koolstofatoom door vier volgens 1-molaire keukenzoutoplossing, op grond verschillende univalente groepen verzadigd van het evenwicht + - zijn, krijgt men twee en niet meer dan twee CH2ClC(O)Na + Na OH + - + - verschillende tetraëders, van welke de een CH2(OH)C(O)Na + Na Cl NaCl(aq) Na (aq) + Cl (aq) het spiegelbeeld van de andere is, die men zich echter nooit zo kan indenken dat ze tot Ook hier duurde het enige tijd voor de ongeveer 67% van de moleculen in ionen dekking kunnen worden gebracht, dat wil wetenschappelijke gemeenschap der che- gesplitst moeten zijn. Pas in 1923 hebben zeggen men staat tegenover twee isomere mici erkende dat hij een nieuw gebied had Debye en Hückel aangetoond dat keuken- structuurformules in de ruimte.’ ontgonnen, de reactiekinetica. zout evenals andere sterke elektrolyten geheel in ionen zijn gesplitst; dat i niet de Niettemin zou vermoedelijk ook die reactie Nobelprijs voor chemie; chemisch waarde 2 krijgt konden ze herleiden tot slechts bescheiden zijn geweest, als niet de evenwicht de aantrekkingskrachten tussen de ionen. bekende Leipziger hoogleraar scheikunde In 1901 ontving Van ’t Hoff als eerste de Van ’t Hoff had de wet van Raoult een Hermann Kolbe in zijn tijdschrift Journal für Nobelprijs voor scheikunde, ‘als erken- beslissende stap verder gebracht, daarom praktische Chemie een vlammende polemi- ning van zijn uitstekende prestaties, die hij wordt nog wel gesproken van de wet van sche tegenaanval had geschreven. door de ontdekking van de wetten van de Raoult en Van ’t Hoff. Bij verder onderzoek Juist op grond van de door geen enkel zake- chemische dynamica en van de osmotische kon Van ’t Hoff aantonen dat een chemisch lijk argument ondersteunde kritiek gingen druk in oplossingen heeft geleverd’. Dat evenwicht dynamisch van aard is. nu de hoogleraren chemie zich bezighou- laatste punt betreft een verdere succesvolle den met de nieuwe theorie en overtuigden ontdekking van Van ’t Hoff. In 1886 publi- Naar Berlijn ze zich van haar draagkracht. Van ’t Hoff ceerde hij een volgende studie, De wetten Pikant is nog dat Van ’t Hoff in 1887 een werd nu een bekende man. van het chemisch evenwicht. Daarin toonde beroep kreeg naar de leerstoel scheikunde hij aan, dat de algemene gaswet ook van in Leipzig, als opvolger van de in 1884 Hoogleraar in Amsterdam; reactieki- toepassing is op oplossingen, als p als de overleden Hermann Kolbe. Hij bleef in netica osmotische druk van de molaire concentra- Amsterdam, omdat de gemeenteraad 443 In 1877 werd hij beroepen naar de leerstoel ties worden beschouwd: ‘Wanneer het gaat instemde met het voteren van middelen voor chemie en mineralogie aan de kort om een oplossing in plaats van om een gas, voor nieuwbouw van een chemisch labora- daarvoor tot die rang verheven Universi- kan men nut ontlenen aan dezelfde vereen- torium. Maar in 1896 kon hij het eervolle teit van Amsterdam, waar hij werkzaam voudigingen, wanneer men de osmotische beroep naar de Pruisische Academie van bleef tot 1896. In 1884 publiceerde hij een druk van een systeem van opgeloste stoffen Wetenschappen in Berlijn niet weerstaan. omvangrijke studie onder de titel Etudes de beschouwt. Men zal alleen voor de mole- Daar konden zijn beroemde colleges over dynamique chimique. Hij schreef onder de culaire hoeveelheid een waarde R krijgen, theoretische en fysische chemie ontstaan, titel De unimoleculaire reactie (ontleding van die in het algemeen naar gelang van de die in veel talen zijn vertaald. dibroombarnsteenzuur): ‘De elementairste beschouwde gevallen van de waarde R voor Als onderzoekstaak hield hij zich bezig van de chemische reacties is die welke kan gassen verschilt, maar die daaraan in elk ge- met het probleem van het ontstaan van de verlopen in een geïsoleerd molecuul, dat val, zoals we verderop zullen zien, benadert grote zoutafzettingen, in welke volgorde wil zeggen indien voor het tot stand komen en er dikwijls gelijk aan is. Hiervoor zullen de zouten van een zee bij verschillende de wisselwerking van meer moleculen niet we ons ook in dit geval bedienen van de drukken en temperaturen uitkristalli- nodig is. Zowel voor een isomerisatie als uitdrukking seren en waarom dubbelzouten worden ook een ontleding wordt het verloop van de gevormd. reactie bepaald door een wet waarmee wij p V= i R T Behalve de Nobelprijs werd Van ’t Hoff nog zo aanstonds kennis zullen maken. Daarom op velerlei andere manieren onderschei- duid ik deze chemische elementaire reactie waarin R de zojuist ingevoerde grootheid den. Hij was lid van 52 wetenschappelijke aan als unimoleculaire reactie.’ (845,05) en i een waarde is, die weinig gezelschappen, veelvoudig eredoctor en De onderzochte reactie was de ontleding afwijkt van één en afhankelijk is van de drager van de Duitse orde Pour le mérite. van dibroombarnsteenzuur tot broomwa- aard van het beschouwde geval. Het is nu Zijn laatste jaren werden overschaduwd terstofzuur en broommaleïnezuur volgens duidelijk, dat de osmotische druk van een door long-tbc, waaraan hij ten slotte be- de vergelijking stof bij de eenheid van concentratie gelijk zweek op 1 maart 1911. wordt aan i R T.’ C4H4O4Br2 = BrH + C4H3O4Br Uit de dampdruk en de vriespuntsverlaging Ingekorte vertaling van Jansen, Walter. van 1-molaire oplossingen kwam hij nu Zum Gedenken; Jacobus Henricus van Van ’t Hoff bestudeerde de reactie bij tot de coëfficiënt i. Voor rietsuiker kreeg ’t Hoff. CHEMKON 18(2) 2011. 100 ºC. Door het nemen van monsters, af- hij 1, voor invertsuiker 1 resp. 1,04, voor Het volledig vertaalde artikel staat op koelen met ijswater en aansluitend titratie appelzuur 1,05 resp. 1, maar voor keuken- www.nvon.nl/nvox als supplement bij kon hij de voortgang van de reactie bepalen. zoutoplossingen toch 1,76 resp. 1,89, voor dit artikel. De reactie van de tweede orde, de bimole- kaliumnitraatoplossingen 1,76 resp. 1,69.

november 2011 NVOX Hoeveel geheimen verzweeg Debye over de naziperiode?

De historicus John V.H. Dippel schreef eens: “History is not so much a record of the past as a record of the records of the past – an interpretation of what was once known and written down and passed on”. In uitzonderlijke tijden, zoals de naziperiode, krijgt deze wijze les nog meer betekenis. Veel is nooit opgeschreven, was vaak niet eens bekend. We kunnen daaraan nog toevoegen dat vele dingen in nazi-Duitsland niet waren wat ze leken.

Jurrie Reiding / Nieuwegein

Rosbaud bewaarde een vrijwel absoluut stilzwijgen over zijn bijdrage aan de geal- lieerde overwinning en zocht daarvoor nooit enige erkenning. Bovendien was hij na de oorlog gehouden aan zwijgplicht vanwege Britse wetgeving. Kort voor zijn dood vernietigde hij een groot deel van zijn persoonlijke archief. Debye hulde zich in dezelfde extreme zwijgzaamheid. De 74 betrokkenheid van beiden bij de ontsnapping van Meitner werd pas na haar dood in 1968 bekend toen haar dagboeken toegan- Debye tijdens kelijk werden. In 1962 had een Ameri- advieswerk voor kaanse schrijfster aan Debye informatie een industrieel over Meitner gevraagd in verband met het laboratorium, 1957. schrijven van een biografie. Debye ant- woordde: “Ik heb Lise Meitner inderdaad Rosbaud en Debye meer politieke inhoud nieuwe gevechtsvliegtuigen ontwikkelden gekend in de tijd dat ik in Berlijn directeur k\^\m\eÆeXXjk_lem\iqn\^\eY\kifb- en ook met hoge militairen. Eén van hen van het Kaiser Wilhelm Instituut voor kenheid bij de ontsnapping van Meitner was generaal Karl Becker, die tevens een fysica was. Ze was een medewerkster van Ædf\k\en\fejn\e[\ekfkXe[\i\#è[`- universitaire doctorsgraad bezat en Hono- Otto Hahn en was geboren in Oostenrijk. recte bronnen. Het speculatieve karakter rarprofessor was aan de Berlijnse univer- Precies in die tijd vreesde zij problemen neemt dan onvermijdelijk toe. siteit. Becker was vanaf begin 1938 hoofd met de nazi’s omdat ze joods was. Haastig De vraag die in dit verband gesteld kan van het Heereswaffenamt. Op 8 april 1940, verliet ze Duitsland en ging naar Holland worden luidt: beschikte Debye over kennis een dag voor de invasie van Denemarken voordat haar iets overkwam”. Dat was die voor Rosbaud waardevol zou kun- en Noorwegen, pleegde Becker zelfmoord, alles. De biografie werd toen trouwens niet geschreven omdat Meitner zelf elke mede- “History is not so much a record of the past” werking weigerde. Eveneens in 1962 vroeg een wetenschapsjournalist aan Debye wat hij wist over oppositie tegen het fascisme. nen zijn? Het antwoord op deze vraag is volgens sommigen in de aanwezigheid Debye schreef dat zijn kennis daarvan bevestigend, want Debye was in de late van de Gestapo. In juni 1940 had Rosbaud slechts door observatie en informatie van jaren dertig lid van de Deutsche Akademie aan Debye geschreven: “Auch Gen. Becker ist derden tot stand was gekomen en dat der Luftfahrtforschung, hij zat zelfs in het gestorben”. hij verder niet van dienst kon zijn. Een bestuur daarvan. Deze academie werd in In grote lijnen is bekend over welke belangrijke vraag werpt zich op: als Debye 1936 gesticht door Goering die tevens de oorlogstechnologieën door Rosbaud aan zijn bewezen betrokkenheid bij de vlucht eerste president was. Goering had veror- Londen werd gerapporteerd: gevechts- van Lise Meitner stelselmatig verzwijgt, donneerd dat de Duitse luchtvaartresearch vliegtuigen, radar, V-1 en V-2 raketten en heeft hij dan nog meer geheimen voor in 1938 van hetzelfde niveau moest zijn Duitse pogingen een atoombom te maken. de buitenwereld verborgen gehouden als in de meest vooraanstaande naties om over zijn activiteiten in de jaren dertig in daarna de leiding te nemen. Debye kwam FBI-files nazi-Duitsland? Om de vriendschap tussen als bestuurslid in contact met technici die Het staat vast dat Debye verkeerde in

NVOX februari 2011 opmerkelijk omdat de vraag rijst waarom Alleen al Debye’s omgang met nazi’s is Debye die lijst in zijn bezit had. Niet om de daarom door sommigen geïnterpreteerd nazi’s ter wille te zijn, want daar kwam die als opportunisme of collaboratie. lijst nu juist vandaan. Ook een geplande reis om Poolse collega’s te bezoeken was Voorzichtigheid geboden onwaarschijnlijk in oorlogstijd. Wij kun- De commissie Terlouw heeft in januari nen slechts speculeren: werd de lijst via 2008 op grond van het NIOD-rapport, Rosbaud naar Londen gestuurd, waar MI6 en mogelijk ook ondanks dat rapport, de nauwe contacten onderhield met de Poolse universiteiten van Utrecht en Maastricht regering in ballingschap? geadviseerd de naam van Debye te blijven De FBI interviewde uitvoerig Albert verbinden met hun instituut, respec- Einstein, die informeerde dat hij in het tievelijk prijs. De commissie maant tot bezit was van een brief, afkomstig uit voorzichtigheid bij het uitspreken van een Zwitserland, waarin werd meegedeeld dat oordeel over Debye’s doen en laten in nazi- Foto van Debye, genomen in Lindau aan de Debye op goede voet stond met Goering Duitsland, wat ook blijkt uit haar conclu- Bodensee in 1961 tijdens een bijeenkomst van en dat hij daarom een agent van de Duitse sie dat zolang kwade trouw van Debye niet Nobelprijswinnaars. Foto: Werner Stuhler. regering zou kunnen zijn. Persoonlijke is bewezen, uitgegaan moet worden van contacten met Goering lagen voor de hand diens goede trouw. hogere nazikringen, of althans kringen die vanwege Debye’s activiteiten in de Luftfah- Later in 2008 bracht het NIOD een Engelse daartoe werden gerekend, en dat sommi- rtforschung en deze werden later, in 1967, vertaling uit van het rapport dat eer- gen daar in 1940 reeds een vermoeden van bevestigd door prof. C.J. Gorter, hoogleraar der in opdracht van het ministerie was hadden. Een aantal Amerikaanse collega’s in de fysica te Leiden. Gorter stuurde een samengesteld. Dat was geen verstandige van Debye, vooral zij die een Europees brief naar dr. E. Verwey nadat deze om onderneming. Op de boekomslag van de verleden hadden, maakte zich daarom informatie had gevraagd ten behoeve van Engelse versie lezen we: “[…] dit boek werpt zorgen over de benoeming van Debye het schrijven van een necrologie van De- nieuw en verontrustend licht op Debye’s tot hoogleraar chemie aan de Cornell bye in het jaarboek van de KNAW. Gorter socio-politieke wereldbeeld en zijn betrok- universiteit in de zomer van 1940. Samuel schreef dat hij Debye sinds 1934 zeer goed kenheid bij de arisering van de Duitse Goudsmit informeerde de FBI over moge- had gekend en dat hij op het congres van wetenschap”. Zo gesteld, wordt Debye lijke contacten die Debye nog zou kunnen de Deutsche Physikalische Gesellschaft in neergezet als een collaborateur. Blijkbaar 75 heeft het NIOD de waarschuwing van de commissie Terlouw behoedzaam te zijn in Waarom had Debye die lijst in zijn bezit? Niet om de nazi’s ter wille de wind geslagen. te zijn, want daar kwam die lijst nu juist vandaan Het jongste onderzoek draagt een aantal nieuwe feiten aan die op zich tot voorzichtigheid aansporen. Aan die feiten wordt onderhouden met het naziregiem. De FBI 1938 in Baden-Baden uitvoerig met hem een interpretatie gegeven die natuurlijk startte onmiddellijk een onderzoek dat over de politieke situatie in Duitsland had ter discussie staat. Er is (nog) geen ruimte van september tot december zou duren en gesproken. Gorter: “Hij sympathiseerde voor deﬁnitieve conclusies. waarbij tientallen collega’s en bekenden inderdaad geenszins met de nazi’s maar van Debye werden ondervraagd. Hoe- was apolitiek. Hij had vrij veel contact wel de meeste geïnterviewden absoluut met leidende nazi’s. Goebbels vond hij een Master of the molecule overtuigd waren van Debye’s goede trouw, onmogelijke drijver, maar met Goering Zo werd Peter Debye (1884-1966) vaak wees een aantal op zijn nauwe contacten was wel te praten als je hem goed aan- genoemd. Hoewel elektrotechnisch ge- met de nazi’s. Hij zou zelfs lid zijn geweest pakte. Zijn Nederlandse nationaliteit schoold in Aken, richtte hij zich steeds meer van Goerings Staatsrat, een adviescollege wilde hij toen beslist niet kwijt. Ook na de op fundamenteel onderzoek van de materie. van vooraanstaande professionals die de oorlog waren wij nog heel goed met elkaar, In 1936 kreeg hij de Nobelprijs voor chemie, industriële fase van de Duitse oorlogs- waarbij ik overigens nog de rol van de ‘be- als waardering voor zijn onderzoek over de machine voorbereidde. Een opmerkelijk wonderende jonge man’ speelde.” Gorter elektrische en geometrische structuur van getuigenis is afkomstig van de Poolse fysi- voegde nog toe dat het bovenstaande niet moleculen. In 1928 had hij reeds zijn boek cus Smoluchowski die na de Duitse inval voor publicatie bestemd was. Waarom Polar Molecules geschreven. Sindsdien staat uit Polen was gevlucht en via Litouen en niet? Waarschijnlijk omdat hij vreesde hij te boek als de ontdekker van de perma- Zweden de VS bereikte. Debye zou hem dat dergelijke informatie misbruikt zou nente dipool in moleculen. De grootte van in het voorjaar van 1940 hebben verteld kunnen worden. Hier raken we een cru- het dipoolmoment werd uitgedrukt in de dat hij tijdens de Duitse invasie in Polen ciaal punt bij de beoordeling van Debye. eenheid debye. beschikte over een lijst, afkomstig van Als collaborateur, maar ook als geheime Misschien is het aan zijn vroege vertrek uit een Duits ministerie, met de verblijfplaats informant zou hij zich hebben ‘moeten’ Nederland te wijten dat Debye in Neder- van vele Poolse fysici. Debye had volgens bewegen in nazikringen. Een geheime landse schoolboeken vrijwel geen erken- Smoluchowski die informatie alleen kun- informant is soms genoodzaakt concessies ning krijgt als één van de pioniers van het nen krijgen als hij betrouwbaar was in te doen die altijd beter zichtbaar zijn voor molecuul. de ogen van de nazi’s. Deze informatie is de buitenwereld dan geheime activiteiten.

februari 2011 NVOX Selma de Mink, vrouw tussen de sterren

“De Utrechtse astronome Selma de Mink is één van de 17 nieuwe postdocs binnen het prestigieuze Hubble Fellowship Programma. Met deze beurs gaat De Mink aan NASA’s Space Telescope Science Institute (STScI) in Baltimore VS, onderzoek doen aan de zwaarste sterren.” Aldus een persbericht van een jaar geleden; Selma stond toen op het punt te promoveren in Utrecht. Sinds enkele maanden werkt ze in Baltimore. We praten via Skype.

Marjan Bruinvels / redactie anw

meer. Op Britse basisscholen wordt veel aan astronomie gedaan. In Engeland deden we op een conferentie een stukje practicum voor de bovenbouw: om elkaar heen draaien en op die manier een maansverduistering duidelijk maken. Heb jij vroeger ook zoiets gedaan? “Jazeker!” zegt Selma. “Wij kregen sterrenkunde op de basisschool. De juf had een planetarium en ik heb er nog een werkstuk over gemaakt. Maar op de mid- 281 delbare school ging die belangstelling over.”

Maar had je bijvoorbeeld geen telescoop? Je beide ouders zijn exactelingen (net als de mijne) en dan heb je meteen al een voor- sprong. En hoe vonden je leeftijdsgenoten je belangstelling? Ik kan meteen mijn beeld bijstellen van De Mink (uit een zolder- raam hangend sterrenbeelden benoe- Selma de Mink. Foto: Erik Buunk. men en meteorenregens waarnemen): “Nee, helemaal niet! Ik was goed in Het tijdsverschil van zes uur maakt dat ideeën komt. De sterrenkunde zelf is wiskunde en natuurkunde en dat vond ik wat doezelig na het zondagse avond- eigenlijk vrij makkelijk, maar het is de ik leuke vakken; er was maar één ander eten naar Selma’s frisse gezicht zit te kunst om de verschillende onderzoeks- meisje dat daar ook belangstelling voor kijken. Ze verontschuldigt zich meteen: gegevens met elkaar te combineren tot had.” De natuurkundeleraar stimu- “Mijn haar zit niet goed, ik kwam net nieuw inzicht. Ik voel me een soort free- leerde haar enorm, zodat Selma in 2000 keihard aangeﬁetst”. Keihard ﬁetsen lancer. Je moet natuurlijk ook werken deelnam aan de Internationale Natuur- blijkt inderdaad een belangrijke factor in aan een zo goed mogelijke portfolio.” kunde Olympiade in Leicester (2000). de dag te zijn. Selma ziet zichzelf niet als “Maar eigenlijk ging mijn interesse toen een eenzame wetenschapper die in een Is er een belangrijk doel, wat heb je meer uit naar de leerlingenraad (van het kamertje zit te rekenen. “Wat ik wel erg in gedachten? Geert Groote College Deventer, red.). En leuk vind is dat er een sociale kant is aan De Mink, met een beetje ironie: “Ik doe wat ik mooi vond aan de astronomie, wetenschap. Ik wil graag met mensen het natuurlijk om mijn steentje bij te waren dingen als hertzsprung-russelldia- werken, brainstormen, discussiëren; dragen aan ‘het ontrafelen van de gehei- grammen. Het rekenen aan de gegevens, ik houd het nieuws bij van dag tot dag. men van het Universum’.” proberen te begrijpen, waarom het zo is. Wetenschap wordt vaak gezien als een Rode reuzen, witte dwergen.” abstracte, saaie, aan regels gebonden we- Het is wel apart, een vrouwelijke sterren- reld, maar bijvoorbeeld creativiteit is een kundige, hoe kwam je er zo bij? Ik las ergens Beschrijf eens je studie: wie motiveerde jou en goede eigenschap voor een succesvolle dat jongere meiden het vak wel leuk vinden, hoe liep het verder? Waren er andere vrou- wetenschapper. Iemand die met nieuwe maar later, op de middelbare school, niet welijke astronomen? Alweer blijkt alles

juni 2011 NVOX heel anders dan ik had verwacht. we kennen. Zijn diameter is ongeveer 1500 komende ISS, omdat me dat een moment van Na twee jaar theoretische natuurkunde maal groter dan de zon; dat is vergelijkbaar plezier geeft. Ik ben auteur van een methode te hebben gestudeerd in Utrecht, raakte met de diameter van de baan van Jupiter. De voor anw: het sterrenkundedeel, geschre- Selma in een dal. “Alles draaide daar Mink probeert met haar onderzoek beter te ven door een voortreffelijke auteur, bleek om goede cijfers, er heerste een enorme begrijpen waarom en hoe vaak dubbelster- moeilijk voor de meisjes: observaties (liefst competitie. Het was moeilijk om daar- ren samensmelten. Foto: NASA and The in november) werden ‘te koud’ gevonden en aan mee te doen. Er was ook veel te veel Hubble Heritage Team (AURA/STScI). moslima’s mochten van thuis niet na donker keus en de vakken hadden geen onder- naar buiten. linge samenhang. De studie is enorm Al dat rekenen, zeg ik met een benauwd “Nee, dat is het niet echt”, zegt Selma. uitgebreid.” gezicht. “Nou zeg je het zelf,” zegt Selma Het is puur de ontwikkeling van theo- bestraffend, “meisjes vinden rekenen rieën over evolutie van zware sterren, Selma is een leuk, open iemand, die snel juist leuk!” die haar enthousiast maakt. en makkelijk praat. Ze is absoluut niet verwaand, maar ze kan wel haar stand- Haar promotieonderzoek bestond uit De Mink woont in maart een congres bij, punt stevig neerzetten. “Bij de sterren- een onderzoek naar dubbelsterren; zij waar alle Hubble fellows zich presente- kundestudie heerste meer structuur en kreeg cum laude. En daarna naar het ren. Ze is gespannen. het was allemaal veel overzichtelijker. Space Telescope Science Institute van Och kom, met een Utrechts doctoraat op zak En ja, ik was wel een buitenbeentje.” NASA in Baltimore, haar eerste keuze, tel je toch wel mee, zeg ik. Andere vrouwelijke astronomen heb- voorlopig voor drie jaar. Via de Hubble “Helemaal niet, dit zijn allemaal groot- ben haar aanvankelijk niet bijzonder ruimtetelescoop komt daar gigantisch heden met een PhD van een beroemde geïnspireerd, ze waren er toen gewoon veel informatie binnen. Ook daar is ze Universiteit!” Selma’s verhaal gaat over niet. Het lijkt wel of het echt de sterren een buitenbeentje, omdat de meeste The Mysterious Multiple Populations in Glo- zelf zijn, die De Mink inspireren: hun collega’s waarnemers zijn. Selma niet, zij bular Clusters: The Role of Stellar Rotation interacties, hun verleden, hun toekomst. rekent aan modellen. Helaas moest haar and Massive Binaries. Ik durf het niet te vriend weer naar Nederland terug. Maar vertalen, maar het gaat hier onder meer Selma reist vaak heen en weer en er is over de interactie tussen zware sterren Skype. in een binair stelsel.

282 Wat vind je van Amerika (“you either love it or hate it”), vraag ik. Selma vindt het Hoewel zware sterren vrij zeldzaam zijn, allemaal spannend en prima, alleen hebben ze een enorme impact op hun Baltimore is wel een gevaarlijke stad. omgeving. Ze worden soms beschreven “Ik woon vlakbij mijn werk, maar moet als engines of the cosmos. Met hun grote soms wel in het donker met de ﬁets heen lichtkracht en temperatuur verhitten en weer. Gelukkig zit ik in een veilige ze omringende gaswolken, waarin wijk”. lichtere sterren en hun planeten nog aan het vormen zijn. Door hun sterke Astronomen en astronauten: heb je belang- sterrenwinden en tijdens de explosie stelling voor vrouwelijke astronauten, of zijn aan het eind van hun leven blazen ze de dat niet jouw types? buitenlagen van zich af, waarbij ze het “Ja zeg, ik sta regelmatig met John omringende gas verrijken met elementen Grunsfeld in de lift!!” Voor de niet- als zuurstof en ijzer. sterrenkundige: Grunsfeld repareerde Bron: Astronomienieuws 9-4-2010, UU in 2002 de Hubble Space Telescope, Op deze foto is de lichtecho V838 Mon zicht- hangend aan een robotarm. baar. Op deze plek (in het sterrenbeeld de Het leven is voor Selma de Mink niet Eenhoorn, direct naast het bekendere sterren- Ga je wel eens naar een school om leerlingen alleen ﬁetsen en rekenen. Salsadansen beeld Orion dat op winteravonden makkelijk enthousiast te maken? Of bezoeken ze jullie is haar passie en de saxofoon ging mee te herkennen is) was lange tijd niets interes- instituut? naar de VS. Ze heeft het zó druk, ik laat sants te zien, tot één van de sterren in 2002 Leerlingen komen inderdaad vaak naar haar maar gaan – maar ze heeft me wel plotseling veel helderder werd. Het licht van het Science Centre om hun producten enthousiast weten te maken. deze explosie zien we nu weerkaatst in de te presenteren in het kader van Science Docent: laat dit verhaal lezen in de klas. omringende stofwolken. Het is nog niet hele- Fairs. Selma mag dan in de jury zitten. Excelleren is leuk, ook voor meisjes. maal duidelijk wat hier gebeurd is, maar een “Ik heb zelf niets gedaan in die richting van de verklaringen is dat de twee sterren in hier. In Nederland wel. Daar heb ik on- Websites een dubbelster samensmolten tot een nieuwe der andere de Sterrenkunde Olympiade www.astro.uu.nl/~mink/ ster. Deze is nu zichtbaar als de heldere mede georganiseerd”. www.siprep.org/science/physics/images/ rode ster in het centrum. Hoewel de ster al hr_diagram_big.jpg veel minder helder is dan in 2002, is het Waar krijg je nu de grootste kick van? toch waarschijnlijk nog de grootste ster die Ikzelf bijvoorbeeld kijk trouw naar de over-

NVOX juni 2011 Natuurwetenschappelijke (?) vakken op het vwo

Wie in het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs het diploma haalt, krijgt toegang tot het Nederlands wetenschappelijk onderwijs. Maar hoe worden onze leerlingen hierop voorbereid in de natuurwetenschappelijke schoolvakken? Wat verstaan we onder natuurwetenschappen en hoe zouden leerlingen zich kunnen oriënteren op het beroep van wetenschapper?

Ingrid Hermans / Pleincollege Bisschop Bekkers, Eindhoven

Dankzij de wetenschap ontdekken en meling onveranderlijke en onbetwiste wetenschappelijke ontdekkingen, creëren we steeds weer nieuwe ken- feiten. Zo stellen scheikundeboeken claims en toepassingen zullen gaan nis en kunnen we oude, achterhaalde dat materie is opgebouwd volgens het beoordelen. kennis terzijde schuiven. Zo bedacht atoommodel van Rutherford. Zowel In het dagelijks leven krijgt iedereen Democritus al in de Griekse Oudheid de geschiedenis van dat model als te maken met de steeds grotere rol die de term ‘atoom’ voor een klein ondeel- modernere inzichten (bijvoorbeeld dat de technologie speelt. Discussies over baar deeltje, introduceerde John Dalton protonen en neutronen zijn opgebouwd gezondheidsrisico’s van het wonen bij in 1808 zijn atoommodel (zonder aan uit quarks) worden genegeerd. elektriciteitsmasten, gevaren van nanotechnologie of het langdurig mobiel telefoneren, hebben een wetenschappelijke basis. 273 Naast de maatschappelijke noodzaak om wetenschappelijke informatie beter te kunnen beoordelen, is er ook de plicht tot profiel-, studie- en beroeps- voorlichting tijdens de schoolcarrière. Leerlingen moeten een goede afweging kunnen maken bij het kiezen van een profiel of vervolgstudie. Daarbij kan informatie over het ‘wetenschappelijke’ Ontwikkeling over de kennis van het atoom. Afbeelding: Ingrid Hermans. van wetenschappelijk onderwijs van invloed zijn op het keuzeproces. te geven waaruit atomen bestonden) Noodzaak wetenschapsonderwijs De noodzaak tot onderwijzen van het en kwam Rutherford in 1919 met zijn De vraag is of leerlingen met een beeld atoommodel (waarbij hij het atoom van statische en onveranderlijke we- omschreef als een positief geladen kern tenschap, voldoende kritisch kunnen Zowel de geschiedenis van het van protonen met daaromheen een kijken naar wetenschappelijke ontdek- wolk van elektronen in een ijle ruimte). kingen, claims en toepassingen. atoommodel als modernere De wetenschappelijke wijze waarop Om wetenschappelijke informatie goed inzichten worden genegeerd kennis wordt vergaard is een cy- te kunnen beoordelen, is basiskennis clisch proces van vragen stellen en nodig over de onderliggende waarde en antwoorden zoeken, waarbij door status van wetenschappelijke kennis en eigen karakter van de wetenschap tij- samenwerking en kritisch overleg met experimentele methodes. Ook moeten dens de basisvorming is dus evident. Er vakbroeders nieuwe wetenschappe- de leerlingen zich bewust zijn van wordt wel beweerd dat het onderwijzen lijke theorieën en technieken tot stand morele en ethische aspecten van weten- van wat wetenschap is, onmogelijk is, komen. schappelijke toepassingen en kennis. omdat hierover geen consensus bestaat. Deze aanpak staat haaks op de manier Immers, niet iedereen is bijvoorbeeld Maar het gebrek aan overeenstemming waarop er in het voortgezet onderwijs blij met het onderzoek naar het klonen onder filosofen hoeft ons er niet van te vaak les wordt gegeven in natuurwe- van mensen. weerhouden acceptabele onderwijsdoe- tenschappelijke vakken. Op basis van De huidige leerlingen, met of zonder len voor het v.o. te formuleren. De vraag de autoriteit van de docent en het boek natuurprofiel, zijn de werknemers van hoe je die doelen effectief kunt onder- wordt kennis voorgesteld als een verza- de toekomst, die rapporten over nieuwe wijzen, is veel belangrijker.

juni 2011 NVOX Samengevat geeft relevante literatuur wetenschappelijke concepten zoals onderwijzen. De ontwikkelingen van (Osborne et al., 2003; Lederman, 2007) een atoom of een zwart gat, functio- de wetenschap, en de mate waarin aan dat leerlingen in het v.o. inzicht in nele theoretische modellen en niet per dergelijke ontwikkelingen zijn beïn- en begrip van de volgende aspecten van se een waarheidsgetrouwe kopie van vloed door de eisen en verwachtingen wetenschap dienen te verwerven: de werkelijkheid. van de samenleving op verschillende 1. Het essentiële onderscheid tussen 4. Het gegeven dat wetenschappers stre- momenten in de geschiedenis, kunnen waarneming (met behulp van zin- ven naar objectiviteit, maar dat kennis hierdoor beter worden begrepen. tuigen) en gevolgtrekking (denkpro- toch deels subjectief blijft. De we- 7. De notitie dat er een grote diversiteit ces, afgeleide verklaring voor een tenschapper heeft voorkennis, eigen is aan wetenschappelijke methodes en waarneming). Een waarneming is overtuigingen, ervaringen en ver- benaderingen die wetenschappers tot bijvoorbeeld: voorwerpen die boven de wachtingen die zijn werk beïnvloeden. hun beschikking hebben. Er is niet één grond worden losgelaten, vallen naar Daarnaast maken wetenschappers deel unieke wetenschappelijke methode of beneden. Voorbeeld van een afgeleide uit van een culturele omgeving. Deze benadering. verklaring: voorwerpen vallen naar cultuur beïnvloedt de wetenschap. 8. Het centrale belang van empirische beneden door de zwaartekracht. 5. Het gegeven dat wetenschappelijke waarnemingen. Wetenschappers ge- 2. Het essentiële onderscheid tussen kennisclaims niet alleen gebaseerd bruiken experimentele methoden om wetten (beschrijvingen van relaties zijn op data, maar ook op het denk- wetenschappelijke ideeën te testen, tussen waarneembare verschijnselen) werk dat gepaard gaat met het inter- waarbij controle-experimenten van en wetenschappelijke theorieën (afge- preteren van die data. Wetenschappers groot belang zijn. Daarnaast gebrui- leide verklaringen voor waarneembare kunnen met dezelfde data tot verschil- ken wetenschappers hypotheses en verschijnselen). Bijvoorbeeld de wet lende, even geldige interpretaties doen voorspellingen over natuurlijke van Boyle (PV=constant) en de kine- komen. verschijnselen bij het ontwikkelen van tische gastheorie (die probeert deze 6. Het karakter van wetenschappelijke nieuwe kennis. wet te verklaren als het resultaat van kennis die nooit absoluut en zeker 9. Het gegeven dat wetenschap geen acti- moleculen die botsen tegen elkaar en is, maar tijdelijk en onderhevig aan viteit is van een eenzaam genie, maar de wand). verandering door de vooruitgang in een gemeenschappelijke activiteit 3. De rol die creativiteit en verbeelding theoretisch denken en technologische waarbij meestal in een groep wordt spelen bij het bedenken van verkla- ontwikkelingen. Daarom is het van samengewerkt. Collega-onderzoekers 274 ringen, interpreteren van data en het belang om de ontstaansgeschiede- nemen een constructieve kritische trekken van conclusies. Hierdoor zijn nis van wetenschappelijke kennis te houding aan (peer review).

Wetenschap in de klas bovenste touwtjes (A en B) heen en weer, Helaas staat er in de meeste onderwijs- en vraagt opnieuw de binnenkant te be- methoden weinig tot niets over boven- schrijven. Vervolgens kun je de leerlin- genoemde aspecten van de wetenschap. gen vragen te voorspellen wat er gebeurt Hoe kan de wetenschap dan toch aan als je aan touwtje C trekt. Daarna trekt bod komen? Met een aantal eenvoudige de docent aan dit touwtje en vraagt middelen kan toch in korte tijd een opnieuw om de binnenkant te beschrij- aardig beeld van de wetenschap gecre- ven. Tot slot laat de docent zien wat er eerd worden. Hieronder volgen twee gebeurt als je aan alle vier de touwtjes voorbeelden waarbij tussen haakjes trekt en vraagt of dit in overeenstem- staat aangegeven welke van de negen ming is met de beschreven binnenkant. genoemde aspecten aan bod kunnen Met deze demonstratie kan onder andere komen. duidelijk gemaakt worden dat een mo- Voorbeeld 1: de mysterieuze cilinder del aangepast dient te worden wanneer (aspecten 1, 3, 4, 5, 8, 9; zie kader). Dit het verkrijgen van meer data daar aanlei- voorbeeld van een blackboxmodel is een ding toegeeft. De ervaring leert dat leer- aan de uiteinden afgesloten buis met lingen (door eventueel zelf een model te vier gaatjes waar vier touwtjes uitste- maken) met verschillende oplossingen ken, met aan elk uiteinde een knoop. komen voor de binnenkant, die allemaal Wanneer aan één van de knopen wordt even goed voldoen. Dit komt omdat de getrokken, komt dit stukje touw er een leerlingen, net als wetenschappers, hun paar centimeter uit, terwijl het stukje eigen fantasie en creativiteit gebruiken, touw dat uitstak naar binnen wordt en zo tot verschillende ideeën komen. getrokken. In de beginsituatie vraagt de Tot slot kan de vergelijking met de we- docent aan de leerlingen om de binnen- tenschap gemaakt worden waarin een kant te beschrijven (leerlingen mogen blackboxmodel kan worden toegepast de binnenkant van de cilinder uiteraard voor het heelal, een atoom, de aarde of Blackboxmodel (vorbeeld 1): mysterieuze cilinder). niet zien). Vervolgens trekt de docent de het evolutionaire proces. Foto: Peter Dekkers.

NVOX juni 2011 Het bottenbeest (voorbeeld 2): hoe zou het eruit hebben gezien? Foto: Ingrid Hermans.

Voorbeeld 2: het bottenbeest (aspecten 3, schappelijke informatie die op internet 3. Lederman, N.G. & Abd-El-Khalick, F. 4, 5, 6, 7, 9). Groepjes leerlingen krijgen over dit dier (Scaphognathus Crassirost- (2002). Avoiding de-natured science: dezelfde resten van een fossiel (op pa- ris) te vinden is, laat zien dat weten- activities that promote understan- 275 pier) dat 150 jaar geleden in Duitsland schappers er nu anders tegenaan kijken dings of the nature of science. In W.F. is gevonden. Ze gaan het skelet recon- dan 150 jaar geleden; wetenschappe- McComas (ed.), The nature of science in strueren alsof ze paleobiologen zijn. lijke kennis is onderhevig aan verande- science education: rationales and strate- Daarbij geven ze aan welke problemen ringen. Vroeger dacht men dat de staart gies (pp. 83-127). Dordrecht: Kluwer. ze tegenkomen, en benoemen een korter was, en in de loop der tijd is het http://toolbox.learningfocused.com/ aantal eigenschappen van het dier (wel/ vermoeden ontstaan over de aanwe- data/0000/0014/2125/Teaching_the_ zigheid van een kam op de kop. Toch NatOSci.pdf produceren de huidige wetenschappers 4. Dekkers, P. (2005). Teaching Teachers De ervaring leert dat leerlingen verschillende reconstructies waarmee NOS – Practical Examples and Class- (door eventueel zelf een duidelijk wordt dat wetenschappers room Experiences. Science Education met dezelfde data tot verschillende International, 18(2), 193-210. model te maken) met interpretaties kunnen komen. www.icaseonline.net/sei/16-03- verschillende oplossingen Dit zijn slechts twee eenvoudige voor- 2005/16-03-2005-193_210.pdf beelden. Voor een uitgebreide docu- komen voor de binnenkant, die mentatie van deze en nog meer andere Websites allemaal even goed voldoen lesideeën, verwijs ik graag naar het Algemeen over nature of science: http:// artikel van Lederman & Abd-El-Kahlick msed.iit.edu/projectican/teachers.html. (2002). Video voorbeeld 1: geen vleeseter, leefgebied, wijze van www.youtube.com/watch?v=MriDeIU0 voortbewegen, enzovoort). De ervaring Bronnen BNc&feature=player_embedded. leert dat leerlingen heel verschillende 1. Osborne, J., Collins, S., Ratcliffe, M., Bottenbeest afbeelding botten: skeletten met bijbehorende verhalen Millar, R., Duschl, R. (2003). What http://teacherlink.org/content/science/ produceren. De invloed van creativiteit, ‘ideas-about-science’ should be taught class_examples/Bflypages/ fantasie en persoonlijke achtergrond in school science? A Delphi study of the websitematerials/dinobones1.JPG is evident. Dit blijkt ook uit de kroko- expert community. Journal of research in http://teacherlink.org/content/science/ dilachtige reconstructies van kinderen science teaching, 40(7), 692-720. class_examples/Bflypages/website uit gebieden waar krokodillen leven. 2. Lederman, N.G. (2007). Nature of materials/dinobones2.JPG Ook wordt duidelijk dat ‘het goede science: past, present and future. In S.K. http://teacherlink.org/content/science/ antwoord’, dat wil zeggen hoe het dier Abell & N.G. Lederman (ed.), Handbook class_examples/Bflypages/ er precies uitzag, hoogstwaarschijnlijk of research on science education (pp. 833- websitematerials/dinobones3.JPG nooit meer te achterhalen is. De weten- 870). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.

juni 2011 NVOX Think Universe Universeel Denken, de ultieme leerlijn voor basis- en voortgezet onderwijs?

In de eerste week van januari 2012 hebben wij tijdens de jaarlijkse conferentie van de Association for Science Education (ASE, de Engelse NVON) een zeer inspirerende lezing bijgewoond van prof.dr. Francisco Diego onder de titel Think Universe. Deze is astronoom aan het University College London. Hij pleit ervoor om het natuurwetenschappelijk wereldbeeld in alle leerjaren van het primair en voortgezet onderwijs te behandelen. Wij stellen voor dit initiatief in Nederland over te nemen, en roepen belangstellenden op hieraan mee te doen.

Auke Cuiper / Luzac College en Fer Coenders / Universiteit Twente

Think Universe is gebaseerd op drie funda- te hangen, ook letterlijk door afbeeldin- mentele concepten uit de natuurweten- gen van kosmische gebeurtenissen met schappen: wasknijpers op de juiste plaats in de tijd 1) alles is opgebouwd zeer kleine bouwste- te bevestigen. Hij doorliep met de zaal het nen, dit zorgt voor een 2) groeiende complexi- natuurwetenschappelijke ontstaansverhaal 266 teit in de natuur, en de 3) kosmische tijdlijn vanaf de Big Bang tot en met onszelf. Zie brengt de ontwikkeling van deze com- hiervoor ook de website www.ucl.ac.uk plexiteit lineair in beeld. van het University College in Londen. (In Voor docenten uit de natuurwetenschap- het search vakje Think Universe invullen en pen is dit niets nieuws, maar wat de lezing je wordt doorgelinkt. Bij een lijst lectures uniek maakte is de manier waarop de spre- weer klikken op Think Universe waarna het ker de begrippen verbond tot een eigen project wordt uitgelegd.) didactiek voor het primair en voortgezet onderwijs. Daarbij zijn deze concepten In den beginne ontstonden in zeer korte tijd Het begin van de kosmische tijdlijn. De eerste Aliens (roze poppetje) hadden mogelijk al 4 miljard jaar na de Big Bang ook nog eens volledig nieuw voor het (10-24 sec) quarks en elektronen. Deze ‘as- kunnen ontstaan. Ruim voor de vorming van ons zonnestelsel! primair onderwijs. sembleerden’ tot slechts drie atoomsoorten en vier fundamentele krachten. De andere ontstaan van het zonnestelsel op 9 meter Dr. Diego begon met het in- en uitzoomen atomen van het Periodiek Systeem zijn pas vanaf de linkerkant, de aarde op 9,5 meter van foto’s om te laten zien dat grotere veel later ontstaan door fusie van waterstof- en de eerste mens bijna op 13,7 meter, om structuren opgebouwd zijn uit kleinere en heliumatomen binnen opeenvolgende precies te zijn op 2,5 mm vanaf de rechter- bouwstenen. Daarbij maakte hij veel generaties sterren. kant! Een zeer sterke visualisatie van onze gebruik van gebouwen en zijn boodschap Aangezien we ervan uitgaan dat het heelal ontstaansgeschiedenis! was tweezijdig: als je het hele gebouw 13,7 miljard jaar geleden met de Big Bang Dr. Diego’s hoofdboodschap is kinderen ziet kun je moeilijk waarnemen wat de is ontstaan, representeert elke meter van vertrouwd maken met een natuurweten- kleinste eenheid (baksteen) is, en als je het touw een miljard jaar. Ons zonnestelsel schappelijk wereldbeeld, te beginnen vanaf inzoomt op enkele bakstenen kun je ook is circa 5 miljard jaar geleden ontstaan, de de basisschool. Door koppelingen met an- niet voorspellen hoe het hele bouwwerk eerste meercellige dieren verschenen pas dere vakken leren kinderen ook samenhan- eruit ziet. Met behulp van een eenvoudige 500 miljoen jaar geleden, en het mensenge- gen zien. Het is bijvoorbeeld zeer leerzaam USB-microscoop aan zijn laptop liet hij de slacht Homo ontstond pas 2,5 miljoen jaar om alternatieve scheppingsverhalen van overeenkomsten zien tussen de cellen in geleden. de aarde, afkomstig uit godsdiensten of uit een uienschil en een bakstenen muurtje. Door nu plaatjes met daarop het ontstaan ﬁlosoﬁsche beschouwingen, bij de natuur- van de eerste sterren, de geboorte van het wetenschappelijke variant te betrekken. Kosmische tijdlijn zonnestelsel, de aarde en de mens te maken En hoewel een dergelijke tijdschaal het Na deze speelse inleiding was concept en die aan het touw op de juiste plaats op begrip van basisschoolleerlingen nog te nr. 3 aan de beurt: dr. Diego spande in de te hangen, worden de enorme tijdsspannen boven gaat, krijgen ze al wel het idee van collegezaal een bijna 14 meter lang touw duidelijk. Als de Big Bang helemaal links opeenvolging van verschijnselen. dat hij gebruikte om zijn verhaal aan op aan het touw wordt bevestigd, hangt het Dit natuurwetenschappelijk beeld kan

NVOX juni 2012 docenten voor te bereiden, en hiervan net als in Engeland een speerpunt te maken. De vakgroep Elan neemt zich voor om van het Engelse initiatief een Nederlandse versie uit te voeren. Hiertoe zullen we dr. Diego uitnodigen om nog dit jaar in Enschede een lezing over het Think Universe-project te komen houden. Medio deze zomer zal er een website met lesprogramma’s op de website van het University College in Londen worden geplaatst.

Met bovenstaand artikel willen wij peilen hoe groot de belangstelling in ons land is voor dit idee en het bijbehorende lesmateriaal: het ontwerpen van een doorlopende natuurwetenschappelijke leerlijn vanaf het basisonderwijs tot en met het eindexamen van het middelbaar onderwijs. Kind uit groep 8 hangt tekening van een eukaryote cel aan de tijdlijn. Uitgesplitst naar leerjaar en proﬁel.

267

Het begin van de kosmische tijdlijn. De eerste Aliens (roze poppetje) hadden mogelijk al 4 miljard jaar na de Big Bang Het Periodiek Systeem volgens groep 7. kunnen ontstaan. Ruim voor de vorming van ons zonnestelsel!

in elk leerjaar uitgebreid en verdiept In groep 8 is het de kinderen ook duidelijk worden tot aan het einde van de middel- geworden dat er een opeenvolging volgens bare school. Wij gaan eenzelfde aanpak de kosmische tijdbalk heeft plaatsgevon- uitproberen op een Twentse basisschool den vanaf kerndeeltjes naar moleculen tot vanaf groep 4 tot en met groep 8: kinderen aan levende cellen en ten slotte tot intelli- worden via analogieën vertrouwd gemaakt gente wezens. Ook hier kan het voortgezet met het idee van elementaire bouwstenen onderwijs op voortbouwen. Zo kan dan in die zeer complexe structuren opleveren. In de brugklas meer in detail ingegaan wor- teken- en handvaardigheidlessen kunnen den op bijvoorbeeld de vorming en bouw leerlingen het geleerde visualiseren. In van ons planetenstelsel. Bovendien wordt Bij Universeel Denken worden de groep 8 zijn de leerlingen dan vertrouwd zo al het verband tussen de vakken natuur- natuurwetenschappen verbonden met kunst en met de indeling van alle bestaande kunde, scheikunde en biologie gelegd. menswetenschappen. elementen in het Periodiek Systeem, en bakken ze bijvoorbeeld een Periodiek Bovenstaande aanpak, waarbij op de Wij willen dan ook iedereen uitnodigen Systeemtaart. Vanaf de brugklas wordt basisschool de kinderen op speelse wijze een gefundeerde reactie te sturen naar: vervolgens verder ingegaan op de details met natuurwetenschappelijke begrippen [email protected] van dit systeem. We zien dit als een grote vertrouwd raken, betekent winst voor het winst ten opzichte van de huidige situatie voortgezet onderwijs! Enthousiasme en Met dank aan Jan Jaap Wietsma van het waarbij het Periodiek Systeem pas in de basisbegrippen worden vanuit het basison- Bètasteunpunt Oost. derde klas van de middelbare school wordt derwijs meegenomen. Zeer waarschijnlijk geïntroduceerd! is het in eerste instantie nodig basisschool-

juni 2012 NVOX Van koe tot koelkast: wetenschap bij het ontbijt Wetenschap is overal en zit in alledaagse dingen

Wetenschap heeft het imago ingewikkeld te zijn en exclusief. Maar wetenschap is juist breed en zit in alledaagse dingen. Dankzij wetenschap hebben we kennis over de wereld om ons heen. In het dagelijks leven vinden wij van alles normaal, maar kinderen beseffen vaak niet dat dat allemaal een keer moest worden uitgevonden of ontdekt.

Marie-José Goumans / De Jonge Akademie en Alex Verkade / De Praktijk

Een busdag van De Jonge Akademie waar allemaal bacteriën in zitten en Ze zijn het er allemaal wel over eens dat on Wheels begint niet met een bus vol hoe we kunnen voorkomen dat melk de verse melk de meeste bacteriën zal be- wetenschappers, maar met een koe. Op bederft. vatten, maar of je daar nu ziek van wordt het schoolplein staat een koe die moet als je het opdrinkt, daar wordt ernstig worden gemolken. “IIIEEUW!” is de Op tafel staan drie soorten melk: verse over gediscussieerd. Gelukkig heeft reactie die we van de kinderen in Am- koemelk, gepasteuriseerde melk en Pasteur ontdekt hoe je vloeistoffen kunt sterdam krijgen – “Ik! Gaaf!” is wat we in gesteriliseerde melk. Met een entnaald behandelen om de meeste bacteriën te 268 Friesland horen op de vraag wie de koe worden de drie soorten melk op een agar- doden. Zo blijft de melk langer houd- wil melken. plaat uitgestreken. Dat lijkt gemakkelijk baar, helemaal als hij ook in de koelkast wordt bewaard. Na sterilisatie zijn zelfs alle bacteriën dood, maar dat komt de smaak dan weer niet ten goede.

De Jonge Akademie on Wheels is een project van De Jonge Akademie en wordt mogelijk gemaakt door de KNAW en SNS REAAL Fonds. De Praktijk is verantwoordelijk voor het concept, de coördi- natie, ontwikkeling en productie, i.o.v. De Jonge Akademie. Dr. Marie- José Goumans is hoogleraar aan het LUMC in Leiden, en doet onderzoek aan regenera- tie van hart en bloedvaten met behulp van stam- cellen. Zij is sinds 2009 lid van De Jonge Akademie. Alex Verkade is directeur van De Praktijk.

Op de vraag of de overgebleven platen De koe op het schoolplein. mogen worden gebruikt om te kijken hoeveel bacteriën er op je duim zitten, De verse melk gebruiken we in de work- als het wordt voorgedaan, maar de voe- gaan we natuurlijk meteen in. Dit zijn shop Van koe tot koelkast. In die work- dingsbodem heel laten blijkt toch niet de onderzoekers in de dop! Zelf voegen shop voeren we met de leerlingen een zo vanzelfsprekend. De leerlingen zetten we daar hoesten op een plaat aan toe. experiment uit, enerzijds om ze te laten vervolgens een ‘1’ op de plaat waarop ze De agarplaten worden aan het einde van ontdekken hoe je een goed experiment de minste kolonies verwachten en een ‘3’ de workshop bij 37 °C weggezet, om de opzet, met de juiste controle en hypo- op de plaat waar volgens hen de meeste bacteriën in de melk de kans te geven these, anderzijds om ze te laten beseffen bacteriën zullen gaan groeien. kolonies te maken.

NVOX juni 2012 Het uitplaten van de verschillende soorten melk.

Gesteriliseerde melk smaakt dus anders nog wel. Kamelenmelk blijft lastig en Een week na de busdag, tijdens de af- – en als we het dan toch over smaak heb- wordt, vooral door de duidelijk andere sluitende les die bij De Jonge Akademie ben... In het tweede deel van de workshop geur, vies gevonden. on Wheels hoort, worden de agarplaten 269 gaan we melk proeven. Er zijn vijf ver- bekeken. Omdat we in de workshop het schillende soorten melk: magere melk, Het laatste onderdeel van de workshop is experiment in meervoud hebben ingezet, volle melk, geitenmelk, kamelenmelk, de opdracht: maak een foto van alledaag- wordt de leerlingen meteen duidelijk dat en sojamelk. De leerlingen moeten raden se wetenschap. De leerlingen gaan met reproduceerbaarheid lastig is. En dat het wat voor melk ze drinken. De eerste een camera op pad om een creatieve foto daarom heel belangrijk is dat je een proef reactie die we van de groep krijgen is: “Ja, te maken van wat zij vinden dat weten- goed gecontroleerd uitvoert. Tijdens de maar ik ben allergisch voor koemelk!” schap is. Aan het einde van de dag win- workshop hebben we besproken wat Dat is meteen een mooi aanknopings- nen de origineelste foto’s heel wat punten mogelijkerwijs variatie in de uitkomsten punt voor vragen van onze kant: wat zou voor het team, een belangrijke opdracht zou kunnen veroorzaken. Individuele je dan wel voor melk kunnen drinken? dus. De leerlingen gaan enthousiast op verschillen tussen de experimentatoren Hoe herken je sojamelk? Wat voor soor- pad en komen met heel wat foto’s terug. worden dan vaak benoemd als een grote ten melk kun je nog meer drinken? Wat storende factor. geeft er eigenlijk allemaal melk? Maar Dan begint de onderhandeling, want wat is dan een duivenmelker? er moet een foto gekozen worden. Net Het bestuderen van de bacteriegroei is de als bij het proeven van de melk wordt toets van de vooraf bedachte hypothese En dan het echte werk. Door eerst naar duidelijk dat als er een groepsbesluit over melk. Leerlingen kunnen hun eigen de kleur van de melk te kijken, wordt moet worden genomen, heel andere hypothesen nu aannemen of verwerpen. het verschil tussen koemelk en sojamelk zaken mee gaan spelen dan alleen de De duimen- en hoestplaten zijn een voor- duidelijk herkend. Er worden ervaringen waarneming en de feiten. Ons aankno- beeld van een ander soort experiment. uitgewisseld tussen de kinderen: wie pingspunt: een sterke leider is niet altijd Hier wordt geen van te voren bedachte heeft thuis al eens sojamelk gedronken de beste wetenschapper. De onderwer- hypothese getoetst. Er worden explore- en waarom? Het verschil tussen volle en pen die worden gefotografeerd, zijn de rende waarnemingen verzameld, aan de magere melk proeven ze meestal ook wel. mobiele telefoon, de smartphone, de hand waarvan je vervolgens een onder- Dan wordt het lastiger, maar voor ons computer, het digibord. Wat iedere keer zoeksvraag kunt bedenken. leuker: de leerlingen gaan data verzame- opvalt, is dat de meeste leerlingen zich er len. Wie heeft al eens wat voor soort melk niet van bewust zijn dat overal weten- Van koe tot koelkast is een workshop die gedronken, waar kunnen we allemaal schap is. De verlichting, de brandblusser, leerlingen laat zien hoe lastig een goed kaas van maken, want dat is toch ook van de klok en zelfs de trap in het gebouw. experiment is, maar ook hoe mooi en melk... De verschillende mogelijkheden Maar er is altijd een groepje dat wel ver- alledaags wetenschap is. En hoe iedereen worden tegen elkaar weggestreept, en de der kijkt en bijvoorbeeld met een goed gebruik van wetenschap maakt, ieder meeste groepjes herkennen geitenmelk verhaal een lucifer fotografeert. moment van de dag.

juni 2012 NVOX De Jonge Akademie on Wheels Essentie van wetenschap in de onderbouw

Een bus vol jonge Nederlandse topwetenschappers rijdt in het voorjaar van 2012 acht keer uit naar middelbare scholen. Dat belooft een onvergetelijke dag voor een grote groep leerlingen in de onderbouw van vmbo, havo en vwo. Docenten kunnen een bezoek van De Jonge Akademie on Wheels winnen door met hun klas(sen) mee te doen met een prijsvraag op www.dejongeakademieonwheels.nl.

Maarten G. Kleinhans / De Jonge Akademie en Miranda Jansen / De Praktijk

Wetenschap wordt vaak gezien als een den van De Jonge Akademie komen ook eerst is er het wetenschapsspel van De bron van kennis en antwoorden op uit alle wetenschappelijke vakgebieden. Jonge Akademie, Expeditie Moendoes; vragen. Maar wetenschappers geven een enerverend spel over de essentie van niet alleen antwoorden, ze stellen ook Meer dan de som der delen wetenschap. Het spel kan online (gratis) vooral veel (onderzoeks)vragen. Ze zien De Jonge Akademie on Wheels is meer worden besteld of zelf worden geprint, er bovendien niet uit als het beeld dat dan een bus wetenschappers en is voor en binnen een lesuur in de klas worden vaak geschetst wordt, namelijk dat van alle scholen binnen handbereik. Aller- gespeeld. Daarnaast kunnen docenten de oude man met weinig, grijs haar in een witte laboratoriumjas, die ontplof- ﬁngen veroorzaakt. De Jonge Akademie on Wheels neemt misconcepten weg 78 door leerlingen een ander beeld van wetenschap en de wetenschapper te geven. Een mooi neveneffect daarbij zou zijn als leerlingen beter zicht krijgen op het beroep van wetenschapper. De Jonge Akademie on Wheels richt zich op de onderbouw, omdat daar bij kinderen veel enthousiasme zit voor wetenschap. Niet alleen op het gymnasium, maar ook op het vmbo. Het thema is: voeding. Alle wetenschappelijke disciplines komen daarbij tegelijkertijd aan bod, omdat we uit eigen ervaring weten hoe inspirerend en leerzaam dat is: de le- Wetenschappers geven workshops aan kleine groepen leerlingen.

(elementen uit) het dagprogramma van De Jonge Akademie on Wheels zelf in de klas organiseren: in vervolgartikelen die de komende maanden in NVOX staan, maken we de afzonderlijke workshops beschikbaar voor gebruik in de klas. Het busbe- zoek van De Jonge Akademie on Wheels ten slotte, kan met een prijsvraag worden gewonnen. Verderop in dit artikel laten we zien hoe scholen kunnen deelnemen aan de prijsvraag voor de hoofdprijs: een geheel verzorgde dag vol wetenschap voor 100-120 leerlingen in de onderbouw onder leiding van een grote groep wetenschap- Wetenschappers arriveren op school. pers en presentator Victoria Koblenko.

NVOX februari 2012 VMBO&ONDERBOUW

Ontdek de planeet Moendoes originele, nieuwe onderzoeksvraag! Elke ken vragen uit van leerlingen tijdens Expeditie Moendoes is een spannend inzending moet in elk geval een afzen- de workshops en in de wandelgangen, spel waarin leerlingen een onbekende der hebben: een docent en een (eerste of waarna ze een kijkje in de wereld van planeet in kaart brengen. De weten- tweede) klas. Plaatjes, foto’s en ﬁlmpjes, wetenschap krijgen. schappers gaan op onderzoek uit: hoe zit bijvoorbeeld via YouTube, zijn niet nood- het hier met de zwaartekracht, en met de zakelijk, wel zeer welkom. Foto’s: Fred Ernst. seizoenen? Zijn de lokale dieren gevaar- lijk? Hoe zit de taal van de bewoners in En dan arriveert die bus... elkaar? En wat betekenen die symbolen? Een bus van De Jonge Akademie op Voor het beantwoorden van deze vragen school is een unieke ervaring. De moeten leerlingen informatie verzame- hele dag is een competitie: teams van len, gegevens uitwisselen en hun conclu- leerlingen nemen het tegen elkaar op sies publiceren: kortom, te werk gaan als in workshops, een estafette en meer. een team wetenschappers. Rondom het thema eten worden de Het spel is geschikt voor alle vakken. leerlingen doorlopend geprikkeld door Leerlingen maken zo in één lesuur op wetenschappers en aangevuurd door een speelse manier kennis met de es- BN’er Victoria Koblenko. sentie van wetenschap. Het spel is ook Een school die de prijsvraag wint, hoeft een inspirerend begin van een studie- weinig voor te bereiden. Het belang- dag voor docenten. Het illustreert hoe rijkste is dat er een aantal lokalen en wetenschap werkt: er is competitie en een grote ruimte, zoals aula of gymzaal, samenwerking, spelers kunnen specia- beschikbaar worden gesteld. De orga- liseren of alle disciplines beoefenen, en nisatie van het gehele programma ligt spelers hebben elkaars publicaties nodig in handen van onderwijsbureau De om verder te komen. Niemand is in het Praktijk. voordeel met voorkennis omdat het een De wetenschappers zijn voorbereid om Wetenschappers met rugnummer tijdens het geheel ﬁctieve planeet is. leerlingen op het juiste niveau aan te plenaire programma.

NVON mini-congres op 79 18 april 2012

In een van de hoofdlezingen op het mini- congres beschrijft Maarten Kleinhans het project De Jonge Akademie on Wheels, opgezet en uitgevoerd door bureau de Praktijk en De Jonge Akademie, het platform voor jonge topwetenschappers in de Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschappen. Zie www.dejongeakademieonwheels.nl.

De Jonge Akademie on Wheels is een project van De Jonge Akademie en wordt mogelijk gemaakt door SNS Reaal Fonds. Het concept, de coördinatie, ontwikkeling en productie wordt gedaan door De Praktijk, een Een bron uit het spel Moendoes: plantengroei in de drie seizoenen. bureau voor natuurwetenschappelijk onderwijs en wetenschapscommunicatie, i.o.v. De Jonge Prijsvraag spreken. Een ‘rugnummer’ bijvoorbeeld Akademie. Bedenk een nieuwe onderzoeksvraag voor geeft in een pakkende zin weer wat voor Expeditie Moendoes en ding mee naar ‘de onderzoek een wetenschapper doet. Een bus’. Met deze prijsvraag kunnen alle eer- paar voorbeelden: ‘Eveline Crone, ont- ste en tweede klassen van het voortgezet wikkelingspsycholoog, wil weten hoe onderwijs met hun docenten van januari puberhersens werken’ en ‘Appy Sluijs, tot april 2012 iedere maand meedoen paleoklimatoloog, wil weten waarom op www.dejongeakademieonwheels.nl. er ooit nijlpaarden op de Noordpool Geef creativiteit de ruimte en verzin een rondliepen’. Deze rugnummers lok-

februari 2012 NVOX Reset the Future Een wereld in balans

Hoe eet je je pizza het liefst? Met eiwitten afkomstig van insecten, of belegd met dikke plakken ham? Ga je voor de nieuwste gadgets of ben je ook tevreden met tweedehands? In de tentoonstelling Reset the Future maken bezoekers voortdurend keuzes die iedereen in het dagelijks leven, bewust of onbewust, maakt. Deze tentoonstelling over duurzaamheid is een spel, en zit vol wetenschappelijk onderzoek.

Ineke Puijk / Universiteitsmuseum Utrecht

Reset the Future gaat over duurzaamheid. Het Universiteitsmuseum Utrecht heeft samen met wetenschappers van de Universiteit Utrecht een tentoonstelling gemaakt die laat zien dat de keuzes die we maken invloed hebben op de toekomst van de aarde. Op basis van de informatie in de tentoonstelling speel je een spel waarbij je aan het eind je ‘eigen’ 182 wereldbeeld te zien krijgt. In dit wereldbeeld zie je hoe de toekomst eruit kan zien als je dezelfde keuzes blijft maken. Ook de keuzes van andere bezoekers hebben hier effect op, en ook dat zie je terug in het wereldbeeld. Is het resultaat toch niet wat je ervan verwachtte? Dan kun je terug naar de tentoonstelling en je toekomstbeeld ‘resetten’ door andere keuzes te maken. De wereldbeelden die gebruikt worden, zijn gebaseerd op de visie van prof. ir. Klaas van Egmond.

Vijf thema’s Keuzes maken tijdens het spel. Foto: J. Klaassen. Bezoekers spelen het spel rond vijf thema’s: eten, wonen, kopen, maken en reizen. Voor deze thema’s leverden diverse wetenschappers een bijdrage. Bij het thema ‘eten’ komen bezoekers meer Wereldbeelden van boven naar beneden: individueel en individualistisch te weten over de afstanden waarover we voedsel vervoeren, over insecten als eiwitbron en onderzoek naar kweek- vlees. In het spelgedeelte beleggen ze individueel en materialistisch een pizza naar keuze en ziet de bezoeker hoe duurzaam zijn pizza is. Houdt hij alleen rekening met zijn smaak of let hij ook op de herkomst en productie van de ingrediënten? Ook wordt de bezoe- collectief en materialistisch ker gevraagd naar zijn woonwensen, vakanties, energiegebruik en is hij even directeur van een snoepfabriek. Wat voor productie kies je: kleinschalig met collectief en idealitistisch Beeld: Klaartje Berkelmans.

NVOX april 2012 lokale producten en kies je voor een In deze extreme werelden, zo stelt Van grote fabriek? En wat zijn de verschil- Egmond, wil je niet leven. Je wilt wel le- lende dilemma’s hierbij? De resultaten ven in een wereld waarin de vier kanten en gevolgen zijn te zien in het Futura- van het bestaan allemaal tot hun recht ma. Hier ziet de bezoeker hoe de wereld komen, waarin je er bij hoort en toch er op basis van zijn keuzes en die van jezelf kunt zijn, waarin je zowel oog hebt medebezoekers uitziet. voor je eigen gezondheid, maar ook voor de ander en waar wetenschap en techno- Wereldbeelden: de wetenschap logie een waardevolle bijdrage leveren. achter de tentoonstelling Kortom je wilt leven in een wereld in De wereldbeelden die de bezoeker door balans. zijn keuzes oproept, zijn gebaseerd op Luisteren naar wetenschappers. Foto: J. Klaassen. de visie van prof. ir. Klaas van Egmond. Educatief bezoek In zijn boek Een vorm van beschaving beschrijft hij vier wereldbeelden die in hun extreme vorm een karikatuur worden. Deze wereldbeelden zijn samengevat: • Collectief en idealistisch Een idealistisch wereldbeeld waarin we veel geven om cultuur en religie. Er is goed openbaar vervoer, goed onderhouden wegen, windmolens en zonnepanelen, maar er gelden wel heel veel regels. De wereld is een beetje saai, de overheid weet wat goed voor je is.

• Collectief en materialistisch Hier geven mensen om materiële zaken. 183 Wetenschap en technologie zorgen voor steeds nieuwe vindingen om de wereld te verbeteren. Er ontstaan grote steden met veel aandacht voor snelle communi- Toekomstbeeld van deze klas. Foto: J. Klaassen. catie. Maar al die technologie heeft ook risico’s: kerncentrales zijn toch niet zo Schoolklassen gaan in Reset the Future in of een tentoonstellingsbezoek met verdie- veilig, wapens worden steeds krachtiger groepjes aan de slag. Leerlingen worden ping van 2 uur. en alles wat we nodig hebben komt uit gemotiveerd om met elkaar te overleggen Vanaf klas 3: tentoonstellingsbezoek van de hele wereld. Dat maakt ook kwets- en hun keuzes toe te lichten. Lang niet al- 1 uur www.uu.nl/universiteitsmuseum > baar. tijd zijn ze het met elkaar eens en moeten onderwijs ze compromissen sluiten. In het Futurama Duurzaamheid is een van de speer- • Individueel en materialistisch ziet de klas welke keuzes ze als groepje punten van de Universiteit Utrecht. Iedereen vindt zijn eigen gezondheid en hebben gemaakt en hoe het wereldbeeld Reset the Future is ontwikkeld in luxe heel belangrijk. Dit is een wereld van de hele klas eruit ziet. samenwerking met het Utrecht Sustai- met mooie huizen en veel materiële In het tweede deel van het programma nability Institute en wetenschappers zaken. Er is gelegenheid om veel geld verdiepen de klassen zich in greenmarke- van de faculteiten Geowetenschappen, te verdienen en er zijn banken om het ting. Hoe kun je een duurzaam product Bètawetenschappen, Diergeneeskunde geld op te zetten. Maar overal is lawaai. aanprijzen? Op welk aspect van duur- en Recht, Economie, Bestuur en Orga- Lucht en water zijn vervuild. Grondstof- zaamheid leg je de nadruk? Op de manier nisatie. fen en energiebronnen raken op. van produceren, op de weg die het product aﬂegt of misschien op de afbreekbaarheid? Literatuur: • Individueel en idealistisch Iedere groep maakt een ontwerp voor een Egmond, prof.ir. K. van (2010). Een vorm van In dit wereldbeeld heeft kleinschalig- poster om hun keuzes te laten zien. beschaving. heid de voorkeur. Het eten komt uit de eigen streek, we zorgen voor de eigen Bezoekgegevens energie en gebruiken zuinige auto’s. Reset the Future is te zien tot en met decem- Maar leven van voedsel uit de eigen ber 2012. De tentoonstelling is een goed streek en je eigen energie kan maar voor startpunt om het begrip duurzaamheid en 25%. Die andere 75% komt van elders. duurzame ontwikkeling te introduceren. Ineke Puijk is educator bij het Universi- En ook vooruitgang moet uit de grote Educatief programma: klas 1 en 2. Keuze teitsmuseum Utrecht wereld komen. uit een tentoonstellingsbezoek van 1 uur

april 2012 NVOX Docenten over Jet-Net

Bij het eerste lustrum in 2007 publiceerde NVOX over het succesverhaal van Jet-Net1. Het aantal deelnemende scholen is inmiddels gegroeid tot 167, en deze zijn gekoppeld aan liefst 51 grote en kleine bedrijven. Tijd voor een nader bezoek. Hoe kijken de docenten er tegen aan? En de leerlingen? En waar zitten de knelpunten?

!!Arnoud Pollmann / redactie NVOX

Erik Zwart, natuurkundedocent aan docenten doen mee. De scheikunde- en Bij Girlsday, een van de andere activitei- internationaal college Edith Stein te biologie docenten hebben ook activiteiten ten van Jet-Net, gaan alle meisjes uit de Den Haag, werkt al vijf jaar samen met met Siemens. Verschillende activiteiten, brugklas met de brugklascoördinator Siemens. Deze enthousiaste coördinator zoals gastlessen, bevinden zich op het mee, en ook dat gebruikt de school om ziet veel meerwaarde voor zijn school, grensvlak van vakken. Ook de samenwer- zich te profileren. waarop veel kinderen uit Marokko en king tussen Nederlands en de bètavakken Turkije. Deelname aan Jet-Net is bij hen wordt er zeer door gestimuleerd.” Yvonne van Duin geeft scheikunde, inmiddels zo belangrijk geworden dat ze anw en nlt aan het Mendel College in er indien nodig normale lessen voor la- Joke van Dam, docente Nederlands, Haarlem. Zij werkt sinds vorig jaar met ten vervallen. “De kinderen komen nu in voegt eraan toe dat op haar school deelna- Jet-Net als coördinator, in dit geval met aanraking met mensen uit de praktijk”, me aan het debat binnen Jet-Net genaamd staalgigant Corus in IJmuiden, het vroe- vertelt hij. “Het is belangrijk, interessant Meet the Boss zelfs benut gaat worden om gere Hoogovens. Wat is de meerwaarde en leuk voor de leerlingen, en de school vorm te geven aan het schoolexamen voor je leerlingen? “De leerlingen krijgen gebruikt dit ook om zich te profileren. ‘leren debatteren’. Leerlingen uit alle een beter beeld van wat ze kunnen doen 288 Het maakt mijn werk bovendien afwis- profielen deden dit jaar mee. De helft van met de exacte vakken. Ze krijgen een selender en leuker, onder andere omdat de debaters had een NG/NT-profiel en de beter beeld van het werk in de techniek ik steeds meer contacten buiten de andere helft een EM-profiel. Dit jaar was en komen in contact met mensen en school krijg. Ook andere vakken doen het team van Edith Stein zeer succesvol, bedrijven uit de technische sector. De mee. Ik coördineer het, maar veel andere ze wonnen het debat, zie foto. gekozen activiteiten zijn afhankelijk van leerjaar en niveau. Voorbeelden: Een praktische opdracht met bezoek aan Corus (5H), Girlsday (1e t/m 3e klas), pro- fielkeuze-informatie (3V), Jet-Net Career Day (4H en 5V), deelname aan Meet the Boss (5V), profielwerkstuk (5H en 6V).” Leren ze meer, of anders? “Hetzelfde, misschien worden ze op andere manieren geprikkeld tot leren. Voor mijzelf heeft het ook meerwaarde, jazeker, door de interessante contacten en bedrijfsbe- zoeken. Dat levert ook leuk contact met leerlingen op. En het bevordert de samenwerking tussen de vakken; de collega techniek werkt met Corus samen aan robotica, de natuurkundedocent begeleidt leerlingen met hun profielwerkstuk bij Corus. Ook de andere bèta- collega’s zijn enthousiast en doen graag Bij de debatwedstrijd Meet the Boss gaan leerlingen uit de bovenbouw van het havo-vwo met elkaar in mee met excursies en dergelijke.” debat. Interessant ook voor de vakken Nederlands en anw. De stellingen voor Meet the Boss liggen op het snijvlak tussen techniek, bètawetenschap en maatschappij. Zoals: Elektronische betaalmiddelen Leonie Titulaer is docente scheikunde gaan contant geld vervangen, Technische opleidingen moeten zich meer richten op meiden, en is al jaren Jet-Netcoördinator op het en Door zich ‘groen’ te noemen misleiden bedrijven de consumenten. Porta Mosana College te Maastricht. De leerlingen bleken goed in het doorprikken van het groene imago van bedrijven. “Het wemelt van de “Sinds 2003 werken wij samen met DSM, groene misleiding”. Het debat, georganiseerd in samenwerking met het Nederlands Debat Instituut, eigenlijk al voordat Jet-Net begon. in Lagerhuisopstelling compleet met bijval vanuit tribune, was af en toe flitsend. Leerlingen voor en Daarna zijn we Universumschool ge- tegen staan in de rij met pittige argumenten.

NVOX juni 2010 Leerlingen over de bezoeken aan DSM Over Jet-Net

“Toen ik had gehoord dat we in de activiteitenweek naar DSM gingen, had ik al meteen posi- Ruim 160 scholen zijn op dit moment tieve gedachten. Wie wil er nou niet eens bij zo’n groot bedrijf een kijkje nemen? Het feit dat gekoppeld aan ruim 50 bedrijven. mijn oom er werkt en dat onze hele familie technisch is aangelegd speelde hier ook in mee.” Het gaat ondermeer om gastlessen, workshops, proﬁelwerkstukbegeleiding en ook “Toen we op het terrein van de DSM aankwamen, werd ons nadrukkelijk verzocht vooral activiteiten zoals genoemde debatwed- geen foto’s te maken en de mobieltjes uit te houden. De kans dat een leerling van 3 vwo met strijd Meet the Boss, alles in nauw overleg een verhaal en foto’s naar de concurrent zal stappen, moet natuurlijk worden uitgesloten.” tussen school en bedrijf. Voor 140 scholen die op de wachtlijst “Het heeft mijn beeld dat ik had zeer zeker veranderd. Ik besefte eigenlijk ook nog niet dat staan, zijn nog geen bedrijven gevonden DSM zo’n immens groot bedrijf was, met zoveel hectare grond en zoveel professionals.” om structureel mee samen te werken. Daarom moedigt Jet-Net scholen aan zelf “DSM is ook erg milieubewust, dit merkte ik vooral bij onze begeleider. Het was alsof de pre- een bedrijf waarmee ze wil samenwerken sentatie niet ging om de kunststoffen die ze maakten, maar om hoe milieuvriendelijk zij wel aan te dragen. niet waren. Ik herkende veel dingen die we hadden moeten leren voor scheikunde.” www.jet-net.nl

“Het was ook wel aardig dat je ziet hoe DSM zich bijvoorbeeld bezighoudt met de auto- industrie. Ik wist namelijk nog niet dat de voorkanten van auto’s zachter moeten gaan worden en zoiets lijkt mezelf dan ook wel een leuke baan. Ondanks dat ik helemaal niet de technische kant op wil gaan, maar de medische. Een geslaagde ochtend, ondanks dat ik me normaal niet zo interesseer in chemische en technische bedrijven.” worden. Deze zomer gaan we investeren bedrijfsleven. Bovendien is er met de Jet- bieden. Bij Meet the Boss zijn docenten in een science vleugel. Jet-Net is klein Netscholen van DSM 3 à 4 keer per jaar van vier verschillende vakken betrokken begonnen en heeft ertoe geleid dat bèta een netwerkbijeenkomst, met gezame- bij de begeleiding van de leerlingen.” op het Porta Mosana College duidelijk lijke thema’s. 289 op de kaart staat, ook al staat het niet in Wij dragen het al jaren met meerdere Noot de proﬁlering van de school.” do centen, met name de scheikundecol- 1. Pollmann, A. (2008). 5 jaar Jet-Net, een suc- “Wij hebben samen met DSM en de lega’s. Andere vakken zijn soms jaloers op cesverhaal. NVOX, (33)1, 29-31. andere Jet-Netscholen van DSM gewerkt de mogelijkheden die de contacten met aan bezoekprogramma’s die aansluiten Jet-Net en het Universum Programma Foto’s: Laura Zwaneveld bij de leerstof. Zo is er een waterpro- gramma, met uitleg over de toepassing van water in de industrie en een bezoek aan de waterzuivering van Chemelot. Dit programma past in de leerstof van scheikunde van de 4e klas (havo en vwo). Er is een Life Science programma dat aansluit bij de biochemie bij de vakken biologie en scheikunde in de 6e klas van het vwo. Er is een programma Analysetechnieken dat aansluit bij het vak scheikunde in 5 vwo. Verder doen wij mee aan andere initia- tieven binnen Jet-Net, zoals Meet the Boss en de jaarlijkse Docentendag. Ge- motiveerde leerlingen mogen een proﬁelwerkstuk uitvoeren bij DSM. Dit biedt mogelijkheden om experimenten of analyses te doen die op school niet beschikbaar zijn. Wij hebben projectwek- en waarin dit soort activiteiten gepland worden. De planning wordt lang van tevoren gemaakt. Er was een jury die lette op inhoud van de argumenten, op de samenwerking binnen de klas en op de Voor mijzelf heeft het zeker ook meer- interactie tussen de debaters. Gaan ze wel in op de argumenten van de tegenstanders? Welke non- waarde. Dit is ook een grote drijfveer. Het verbale signalen zenden de debaters uit? verrijkt je om samen te werken met het Winnaar werd het internationaal college Edith Stein uit Den Haag, bijzonder ook omdat vele zogenaamde ‘zwarte’ leerlingen uitstekende, goedgebekte debaters bleken.

juni 2010 NVOX Een volledig duurzaam gebouw Nieuw gebouw voor het Nederlands Instituut voor Ecologie

Begin 2011 is het NIOO met zo’n 170 medewerkers vanuit de vestigingen Nieuwersluis en Heteren naar Wageningen verhuisd. Het nieuwe gebouw is een proeftuin voor duurzaamheid. Als ecologen al niet duurzaam bouwen, wie doet het dan wel...? In dit artikel een overzicht van de bouwkundige innovaties; in een volgend artikel is aandacht voor levende natuur in, op of om het gebouw.

Froukje Rienks / NIOO-KNAW Marijke Domis / eindredacteur biologie

De bedoeling is dat het nieuwe gebouw laten licht door van bovenaf tot aan de en wordt er meer geventileerd. In de het onderzoek weerspiegelt: voedselke- begane grond. kantoren hangt de nieuwste generatie tens zonder afval, eeuwigdurende kring- Alle kantoorruimtes hebben natuur- led-lampen. Deze gaan aan via aanwe- lopen, biodiversiteit als stabiele basis lijke ventilatie: het raam kan gewoon zigheidsdetectie, alleen als er iemand en de zon als energieleverancier voor open. Verse buitenlucht wordt aange- in een ruimte is. Daarnaast is bij de het leven dienen als bron van inspiratie. zogen en via een luchtbehandelings- raamindeling gekeken naar optimale Het NIOO werkt daarvoor samen met systeem weer naar buiten geblazen. Bij afmetingen, zodat daglicht kan binnen- 444 allerlei partners aan ecotechnologische lage buitentemperaturen of harde wind treden voor extra comfort. innovaties. gaan de ramen dicht. Op dat moment Omgekeerd bouwpakket Omdat bouwmaterialen in hun puurste vorm gebruikt worden, is het gebouw ‘na gebruik’ weer uit elkaar te halen tot aparte onderdelen. De materialen blijven zo behouden en kunnen opnieuw worden gebruikt. De vloer is gewoon gepolijst beton. Er ligt geen vloerbedekking op en dat blijft zo. Dat blijkt voor de verwarming en koeling (via betonkernactivering) ook nog eens beter te werken. Het beton is expres zo min mogelijk gemengd met andere materialen: het is ‘eco-beton’. Aan de verwerking kwamen geen kit en oplosmiddelen te pas. Verder is er veel glas, hout en staal in het gebouw

Niet elk hout is duurzaam Artist impression van het nieuwe gebouw. Bron: Claus & Kaan Architecten geproduceerd, duurzaam in Energiezuinig goed licht en frisse schakelt het systeem over op mechani- het gebruik en opnieuw te lucht sche toevoer van verse ventilatielucht Voor een prettige werkomgeving is via een luchtbehandelingskast. Uiter- gebruiken ervoor gezorgd dat er voldoende daglicht aard vindt hierbij warmteterugwin- wordt toegelaten, maar direct zonlicht ning plaats om energie te besparen.

wordt vermeden. Daarnaast wordt er via CO2-sturing verwerkt, en kalkzandsteen en puin- Op andere plekken waar dat kan, krijgt alleen geventileerd als dit nodig is: granulaat. Natuurlijke hernieuwbare het licht ruim baan. De vides in de hal- bij aanwezigheid van mensen loopt materialen zoals wol en vlas zorgen

len aan de zijkanten van het gebouw de CO2-concentratie in een kamer op voor de isolatie. De opdracht voor de

NVOX november 2011 architect was: een gebouw, gezond voor mens en milieu, vervaardigd uit herwinbare grondstoffen en energiezuinig geproduceerd zonder schadelijke emissies.

‘Gekookt’ hout Hout is ‘hernieuwbaar’, maar bij duurzaamheid komt nog meer kijken. Niet elk hout is duurzaam geproduceerd, duurzaam in het gebruik en opnieuw te gebruiken. Het hout dat in dit nieuwe pand is verwerkt, is zogenaamd Plato-hout. Hout dat volgens deze methode is bewerkt, is niet behandeld met chemische impregneermiddelen. Toch is het door en door veredeld, via combinaties van druk en temperatuur. Daarmee past het in de cradle-to-cradle-

Overtollige warmte of koude Schema’s luchtcirculatie voor kantoren en voor labs. Bron: DWA. opslaan en later weer gebruiken scheelt veel energie

ﬁlosoﬁe oftewel de kringloopvisie. De gebruiksduur van snelgroeiende 445 houtsoorten wordt veel langer door de Plato-behandeling, vergelijkbaar met tropisch hardhout maar zonder de nadelen die daaraan kleven. Als basis is FSC-hout gebruikt. Het hout is zowel binnen als buiten toegepast: onder andere als wandafwerking, als bekle- ding op deuren, voor zonwering en op loopvlonders.

Flinterdun laagje energie Bij toepassing van een zonnecollector op een dak wordt eerst het dak waterdicht gemaakt. Het kan ook anders en handiger. PV-folies combineren twee functies: het dak waterdicht maken en houden, en energie opwekken. Zet daar vervolgens een zonnecollector op. Een aantal verschillende soorten PV- folie wordt uitgetest op het dak van een van de NIOO-bijgebouwen. Als een soort vergelijkend warenonderzoek. Dat levert de leveranciers kennis over de gebruiks- en rendements aspecten De binnenzijde van het gebouw (centrale trappenhuis met Plato-hout). Bron: NIOO van de folies in de praktijk op. Daar- bij valt te denken aan: rendement bij Duurzaam poepen toiletbezoek spoelen we een deel van dit verschillende weertypen, gemiddeld Fosfor is nodig voor de groei. Het is kostbare en onvervangbare fosfor let- rendement over het jaar, levensduur en dan ook een belangrijke grondstof voor terlijk met onze urine en uitwerpselen ontwikkeling van het rendement als kunstmest. Via het voedsel komt het door het riool! Het spoelt uiteindelijk gevolg van veroudering. Deze kennis in ons lichaam terecht en wordt het uit naar de bodem van de oceaan, buiten kan dan weer verspreid worden. opgeslagen in de botten. Maar bij elk ons bereik. Probleem is dat over maxi-

november 2011 NVOX maal negentig jaar de fosformijnen zijn uitgeput. En dan? Bovendien worden onze toiletten met kostbaar drinkwater gespoeld. Gemid- deld bevat een stortbak tien liter water! Het kost veel energie om drink water te maken. Zonde dus om zo maar weer weg te spoelen.

Afvalwater als grondstof De kringloop van het water in het NIOO-gebouw. Het spoelwater van het toilet, het huishoudelijke water en het water dat in het lab gebruikt wordt gaat normaal in het overbelaste riool. Zuiveren kost daarna veel energie. Maar niet alles is vies, en toiletwater is zelfs een bron van energie! Uitwerpselen worden ingezameld met vacuümtoiletten, vergist en omgezet in biogas. De reststroom van dit vergis- tingsproces is voedsel voor algen. En die worden vervolgens verwerkt tot meststof voor de landbouw. Op deze manier is de biologische kringloop gesloten. Maar het ‘restwater’ uit de toiletkringloop, dat al voorgezuiverd is door de algen, en de andere afvalwa- 446 terstromen worden gescheiden naar een helofytenﬁlter gevoerd. Het zo gezuiverde water kan weer terug naar het grondwater, een riool is eigenlijk niet nodig. De watercyclus wordt zo ook gesloten. De hoop is dat algen niet alleen voedingsstoffen maar ook resten van medicijnen, ziekteverwekkers, Verwarming en koeling van het gebouw. Bron: Burgers Ergon. anticonceptiemiddelen en vervuilende metalen uit het water kunnen halen. ervoor zorgen dat onderdelen die van voor de opslag van water met een hoge Een nuttige onderzoeksvraag die het verschillend materiaal zijn gemaakt, temperatuur van 45 ºC in een diepe consortium wetenschappers van het eenvoudig zijn te scheiden. Alleen dan aardlaag: op ongeveer 300 meter. In NIOO en Wageningen UR samen met kunnen ze op hoog niveau worden de zomer wordt overtollige warmte bedrijven gaat aanpakken. hergebruikt. uit de procesinstallaties van van de laboratoria en de kassen, aangevuld Wiegstoelen Diepe bron voor nieuwe energie met warmte uit zonnecollectoren Het NIOO heeft een deel van zijn oude Overtollige warmte of koude opslaan opgeslagen. In de winter wordt daar het meubilair meegenomen naar het en later weer gebruiken scheelt veel gebouw mee verwarmd. Ook wordt dan nieuwe gebouw. Daar waar nieuwe energie. juist de koude uit de buitenlucht opge- stoelen en tafels nodig waren is geko- Voor de verwarming en koeling van vangen (via koeltorens) en opgeslagen zen voor cradle-to-cradle-meubilair het gebouw worden vooral natuurlijke in de bodem (7 ºC) , waarmee ’s zomers Dit is volledig te recyclen. Cradle-to- bronnen gebruik. Het gebouw heeft het gebouw weer te koelen is. cradle onderscheidt twee kringlopen waarin grondstoffen telkens opnieuw kunnen worden gebruikt: de biosfeer Als ecologen al niet en de technosfeer. Ontwerpen voor de duurzaam bouwen, wie doet het dan wel...? biosfeer betekent: grondstoffen in het productieproces niet vervuilen met schadelijke chemicaliën. Alleen vol- niet alleen een ‘normale WKO-instal- Zo heeft het continu een temperatuur ledig organische grondstoffen kunnen latie’ (WKO = Warmte-KoudeOpslag); van ongeveer 18 °C. veilig worden gecomposteerd. Ont- er is ook een nieuwe techniek ontwik- Dat kan door betonkernactivering: werpen voor de technosfeer houdt in: keld. In de bodem is een put geslagen leidingen in de betonnen vloeren en

NVOX november 2011 plafonds waar naar wens warm of koud daken van de bijgebouwen staan thermi- Dit systeem concentreert zonlicht op water doorheen kan stromen. Dit is een sche zonnepanelen. Deze zullen bijdra- een kleine zonnecel, een III-V cel zoals van de technieken die passen binnen gen aan de verwarming van het gebouw. in de ruimtevaart wordt gebruikt. Het het thema integraal ontwerpen en Ze voeden namelijk de hoge tempera- systeem volgt de zon met een draai- bewust omgaan met materialen. De tuursopslag diep in de bodem (HT-bron). bare platte parabolische spiegel en een energieoverdracht naar de vertrekken Daaruit kun je weer warm water omhoog draaibare prismalens (een zogenaamd vindt hoofdzakelijk plaats door stra- halen. Het NIOO wil ruimte blijven Fresnel-prisma). Dit werkt ook gewoon ling, wat zorgt voor een comfortabel bieden aan innovatie. Het tweede type tussen de gebouwen – en dus niet alleen klimaat. Per ruimte kan de gebruiker de zonnepanelen is de experimentele opstel- op uitgestrekte zonneweides. Het resul- temperatuur instellen voor de optimale ling van SunCycle – een nu al wereldwijd taat is zonnestroom voor een zeer lage omstandigheden voor het (onderzoeks) gepatenteerde innovatie. Deze technolo- prijs per kilowattuur. Het prototype be- werk. gie heeft als voordeel dat duur semicon- vat 12 elementen van 50 cm doorsnede ductormateriaal wordt vervangen door en levert naast elektriciteit ook warmte. Zon = energie plastic. Daarnaast hebben deze cellen een De zon wordt op een aantal manieren veel hogere opbrengst dan gewone (PV-) www.nioo.knaw.nl / ingeschakeld in dit gebouw. Op de panelen en zijn ze goed te recyclen. www.nieuwbouwnioo.nl

447

Kleintje wetenschap

Veelbelovende verloving met stikstofverbindingen. In de zoek- methaan en de stikstofverbinding ni- voor goedkoop schoon tocht naar goede en betaalbare me- triet, en is net als anammox een bacterie water thoden om die verontreiniging aan te die leeft in zuurstoﬂoze omstandighe- pakken, is de anammoxbacterie een suc- den. De onderzoeksvraag van Luesken De zes jaar geleden door Radboud- cesverhaal. De bacterie, die inmiddels lag dan ook voor de hand: zouden de microbiologen ontdekte ‘Twentekanaal- wordt ingezet om grote hoeveelheden twee ‘Nijmeegse’ bacteriën samen aan bacterie’ kan het broeikasgas methaan afvalwater te reinigen, leeft op stikstof- de slag kunnen in de waterzuivering? uit afvalwater halen. Dat maakt de verbindingen en stoot het onschadelijke Het is haar uiteindelijk gelukt om een bacterie een potentiële partner voor stikstofgas uit. kweek te maken die voor 70-80% be- anammoxbacteriën in de strijd te- Ook methaan is een probleem. In de stond uit M. oxyfera. In de 20% andere gen stikstoﬂozing en de uitstoot van waterzuivering wordt methaan in de bacteriën van de kweek zat ook een broeikasgas. Francisca Luesken is aan de gasfase deels al teruggewonnen en beetje anammox. Heel voorzichtig zijn Radboud Universiteit op een voorstudie hergebruikt. Een deel van het methaan ze ammonium gaan bijvoeren en al snel gepromoveerd. is echter opgelost in water en daarom zagen ze dat dat omgezet werd. Uitein- De zes jaar geleden ontdekte Twen- niet makkelijk te ‘vangen’. Eenmaal in delijk was er een mengsel met daarin tekanaalbacterie zou kunnen helpen het oppervlaktewater komt dat methaan half anammox, half M. oxyfera bacte- om naast stikstof ook het broeikasgas toch een keer in de lucht. Dat is onwen- riën. In het lab kan het dus. Kan het methaan uit afvalwater te krijgen. Dat selijk omdat methaan een sterk broei- ook in de praktijk? Dat is de spannende bespaart geld, energie en vervuiling. kasgas is, twintig maal sterker dan CO2. vraag, die buiten Lueskens promotietra- Ons afvalwater is sterk verontreinigd De Twentekanaalbacterie nu leeft op ject viel..

november 2011 NVOX Sietse de Haan en zijn passie voor zonne-energie

Sietse is natuurkundedocent aan het Alfrink College in Zoetermeer en nu ook enthousiast voorzitter van de Vereniging voor ZonneKracht Centrales in Nederland. Vakkennis combineren met een groot maatschappelijk doel, dat is pas mooi. Graag vertelt hij over de grote kansen die er nu zijn op een doorbraak van zonne-energie.

Arnoud Pollmann / redactie NVOX

Door de temperatuurstijging (aan de aarde regelden, worden deze vervangen polen veel groter dan hier) verdwijnt er door positieve terugkoppeling. Denk permafrost, waarbij methaan vrijkomt. aan de verzuring van de oceanen die ko- Dit is een twintig keer zo sterk broeikas- raalriffen en schelpen aantast, waardoor gas als CO2. gebonden CO2 juist weer vrijkomt. Deze

100% duurzame energie in 2050 is haalbaar

Alleen al deze twee effecten verster- effecten lopen nu uit de hand en in het ken de opwarming van de aarde. Deze verleden is het vaker gebeurd dat het kli- 283 effecten gaan steeds sneller, en waar maat in korte tijd sterk kon veranderen. eeuwenlang negatieve terugkoppelin- Daarnaast weten we dat de natuurlijke gen werkten die de temperatuur van de voorraden opraken en dat oorlogen drei-

Grote CSP zonnekrachtcentrales bestaan al een kwart eeuw, zoals deze in Californië van 350 MW. Wat deed je hiervoor? Sinds vorig jaar is er ook een in Marokko, van 20 MW, over een oppervlakte van 18 ha. “Ik was in de jaren ’70 en ’80 leraar natuurkunde aan het Twickel College in Hen- gelo, en zeer betrokken bij het toenmalige grote natuurkundevernieuwingsproject PLON. Toen waren we al bezig met het onderwerp energie als maatschappelijk thema in de klas te brengen. We hadden toen ook al veel aandacht voor milieu en grondstoffen. Daarna heb ik vijf jaar op Aruba gewerkt, in die bijzondere cultuur, en nu weer vijftien jaar in Zuid-Holland. Ik was ook jaren als examenmaker verbonden aan Cito, en als auteur heb ik meegewerkt aan de anw-methode SOLAR van Wolters Noordhoff.”

Waarom stop je zoveel vrije tijd in het promoten van zonne-energie? “Eigenlijk ben ik mijn hele leven met milieu bezig geweest. In de laatste tijd is de urgentie toegenomen. Door het smelten van gletsjers en ijskappen wordt de albedo (terugkaatsingsfactor) van de aarde lager en wordt er minder zonlicht terug- gekaatst.

juni 2011 NVOX Mogelijkheden in de klas, bij natuurkunde en bij anw en nlt

In de anw-lessen kan een debat gehouden worden over de stelling: 100% duurzame energie in 2050 is wenselijk en haalbaar.

Het nieuwe examenprogramma NiNa biedt volop gelegenheid om aan zonnekrachtcentrales aandacht te schenken. Bij: A6 Ontwerpen / A12 Rekenkundige en wiskundige vaardigheden / B3 Optica / C2 Beweging en energie / D1 Eigenschappen van stoffen en materialen / E2 Aarde en Opslag van zonne-energie in zouttanks. Deze twee zeer goed geïsoleerde tanks bevatten totaal klimaat / G1 Gebruik van elektriciteit / 28.000 ton van een heet vloeibaar zoutmengsel. Overdag wordt een deel van de opgewekte warmte I1 Onderzoek / I3 Ontwerp gebruikt om zout uit de koele (!) tank (290 °C) te verwarmen en over te pompen naar de warme tank Ook bij veel nlt-thema’s kan een link (390 °C). Gedurende de nacht keren de pompen om, en drijft deze warmte de generator aan. gelegd worden naar woestijnstroom en zonnekrachtcentrales. Al was het maar Vwo-thema’s: Dynamische modellen vwo 2. Rekenen aan bijvoorbeeld rendementen

om eens wat getallen te vergelijken. / Klimaatverandering / Blue Energy / CO2 centrale van een CSP , rekenen aan Voorbeelden: opslag / Food or Fuel / Summer in the city. opslag via zoutsilo’s, rekenen aan Havothema’s: Duurzaam en niet transportverliezen. duur / Glastuinbouw en energie (o.a. Suggesties voor opdrachten in de klas 3. Controleren van beweringen als: in zes warmteopslag) / Nulenergiehuis / bij natuurkunde uur valt er net zoveel zonne-energie op Dynamische modellen havo / Aerosolen en 1. Nabouwen van een werkend model van de woestijn als we met zijn allen in een 284 vuile lucht. een spiegelcentrale. jaar nodig hebben.

boodschap goed op de kaart gezet, ook al heeft hij nogal wat overdrijvingen toegepast en zitten er wat fouten in. De toestand is nu ongunstiger dan in de worstcasescenario’s van 25 jaar geleden! Trouwens, ook al zou je klimaatscepti- cus zijn, dan nog zijn er redenen genoeg om te zien dat we naar een samenleving van duurzame energie toe moeten.”

Wat doet de Vereniging voor ZonneKracht Centrales (VZKC1)? “We zetten in op grootschalige toepassingen, vooral op de spiegelcentrales. Het gaat om CSP, Concentrated Solar Power. Daarvoor zijn grote kansen, vooral in relatief dunbevolkte gebieden. In onze vereniging met circa honderd leden is veel deskundigheid aanwezig. We hebben een link met de stichting GEZEN, die is, zou je kunnen zeggen, ons wetenschappelijk bureau2. Onder In het zuiden de leverancier, in het noorden de consumenten. Ook heel wat ontwikkelingslanden het motto in zes uur valt er net zoveel kunnen proﬁteren door goedkope elektriciteit en werkgelegenheid. Een netwerk van kabels maakt het zonne-energie op de woestijn als we met zijn risico op terroristische aanslagen nihil. allen in een jaar nodig hebben, trekken wij op met de DESERTEC foundation, het gen om de schaarse grondstoffen. Dat want dat gaat enorme hoeveelheden ambitieuze plan voor woestijnstroom3. men nu bijvoorbeeld bezig is om olie uit extra vervuiling opleveren. De ﬁlm van Een consortium van grote bedrijven is de teerzanden te gaan winnen is absurd, Al Gore (An Inconvienient Truth) heeft de nu bezig in detail de haalbaarheid te

NVOX juni 2011 Hoe liggen de kansen op dit moment? “Die schatten wij hoog in. Ik heb juist een drukke conferentie hierover bijgewoond in Barcelona (waar het zwart zag van de journalisten, maar zonder een Nederlander erbij). De rapporten komen nu niet alleen meer van organisaties als Greenpeace, maar er was onlangs een ﬁnancieel-economisch rapport van Price Waterhouse Cooper dat de economische basis van dit alles aantoont. Hun rapport getiteld 100% Renewable Electricity, a roadmap to 2050 for Europe and North America is te downloaden via www.pwc.com/ climateready. Er is politieke belangstelling op grote schaal. Afgelopen zo- Simpele technologie. In het mer werd kwam er een opzienbarend brandpunt komt de buis die voorstel uit onder de titel Nederland verhit wordt. De hete vloeistof krijgt nieuwe energie. Deze zogenoemde daarin wekt stoom op voor de verklaring van Utrecht was het resul- turbine. taat van samenwerking van bijna alle politieke partijen in Nederland. McKinsey publiceerde in samenwerking met onder anderen KEMA een rapport met als belangrijkste conclu- sie dat het technisch en economisch haalbaar is om in 2050 vrijwel geheel CO2-neutraal te zijn. De Europese 285 commissaris voor energie, Oettinger, pleit ook voor een Europees netwerk onderzoeken. Het feit dat er zeer grote wordt opgewekt kan prima opgeslagen van hernieuwbare energie gekoppeld bedrijven zoals Siemens (voor de kabels), worden in grote zoutreservoirs. Met de aan woestijnstroom. Het meest recent het Spaanse bedrijf Abengoa Solar (voor opgeslagen warmte in de zoutopslag is een studie van Ecofys, The Energy de spiegels), en Solar Millenium (voor kan de centrale zeven uur na zons- report, in opdracht van het Wereld Na- de collectorbuizen), maar ook banken ondergang doordraaien. Daarmee is de tuur Fonds. Dan is er nog de publicatie van een Het idee dat je een groot maatschappelijk probleem voortreffelijk boek door David Mackay, hoogleraar natuurkunde in Cam- te lijf kunt gaan met zulke simpele middelen! bridge: Sustainable energy without hot air (vertaald als ‘duurzame energie en grote verzekeraars meedoen aan een centrale geschikt voor zowel basislast zonder gebabbel’). Nuchter en geestig kostbaar onderzoek, maakt ook ons als piekopvang. Het Duitse bedrijf Solar tegelijk rekent hij voor ons de verschil- optimistisch. Millenium heeft deze opslaginstallaties lende varianten door voor de situatie Wij steken in Nederland veel tijd in het gebouwd in Zuid-Spanje, op de locatie in Engeland. Het boek heeft interna- lobbywerk, bijvoorbeeld in de politiek. van het bedrijf Andasol4.” tionaal gezag gekregen, en is gratis te De eenvoud van zo’n spiegelcentrale downloaden via withoutthehotair.com. en de overdaad van de zon, en ook het En het transport vanuit de Sahara? Jos Wassink ‘vertaalde’ de tabellen die feit dat deze techniek al dertig jaar zijn “De huidige hoogspanningleidingen, op Mackay maakte voor de Nederlandse deugdelijkheid heeft bewezen (in Cali- gelijkspanning, hebben een verlies van situatie onder de titel Kan Nederland fornië en nu ook Spanje) maakt dat we slechts 3% per duizend km. Deze leidin- wel duurzaam?, te downloaden van de veel sympathie en support krijgen. Zo gen liggen al jaren tussen Noorwegen en site van TUDelft. zit naast Wubbo Ockels ook de milieu- Nederland op de bodem van de Noord- woordvoerster van de VVD in ons zee, om energie van de waterkrachtcen- Sietse, veel succes. comité van aanbeveling.” trales uit het noorden naar ons toe te brengen. In China wordt nu gebouwd Noten Maar hoe kun je nou toch zo inzetten op aan een aantal leidingen van meer dan 1. www.zonnekrachtcentrales.nl zonne-energie, de zon schijnt toch alleen 2000 km lang. Transport vanuit bijvoor- 2. www.gezen.nl overdag? beeld Zuid-Marokko kan dus betrouw- 3. www.desertec.org/en/concept “De warmte die in een spiegelcentrale baar, met een verlies van circa 10%.” 4. www.solarmillenium.de

juni 2011 NVOX Algen: een panacee voor de wereldproblemen?

Algen zijn ‘hot’. Is dit terecht? Biedt het gebruik van algen de wereld oplossingen voor tal van problemen? Wageningen Universiteit meent van wel. Onderzoekers van deze universiteit werken hard aan het nuttig gebruik van deze microscopisch kleine plantjes.

Wouter Schuring / Comenius Lyceum Amsterdam en Marcel Janssen / Wageningen Universiteit

De oceanen en zeeën, onze rivieren, is ruimschoots voorhanden. Sterker nog: vervangen. Dit zou al binnen tien tot meren en beken, en zelfs de grond zitten wereldwijd maakt men zich grote zorgen vijftien jaar realiteit kunnen worden. Alle vol met microscopisch kleine plantjes: over de alsmaar toenemende uitstoot Europese auto’s, vrachtwagens, bussen en microalgen. Kunnen deze algen een rol van dit broeikasgas. Algen produceren vliegtuigen zouden op biodiesel kunnen van betekenis spelen bij het oplossen van stoffen die gebruikt kunnen worden in rijden of vliegen. enkele wereldwijde problemen, zoals de voedingsindustrie zoals voedingssup- Er moeten voor die tijd nog heel wat klimaatverandering, uitputting van fos- plementen of diervoer. Stel nu eens dat problemen worden overwonnen. Om die siele brandstoffen, ontbossing en derge- de wereldwijde ontbossing ten behoeve ambitie voor wat betreft biodiesel waar lijke? Bij Wageningen Universiteit vinden van de teelt van soja als eiwitrijk veevoer te kunnen maken, moeten er bassins ze van wel. Op deze universiteit vindt gestuit kan worden: dat is pure winst. In worden aangelegd met een oppervlakte baanbrekend onderzoek plaats naar het het recente verleden ging veel aandacht ter grootte van Portugal. Dat is nogal wat. gebruik van deze algen. Technisch gezien gaat uit naar bètacaroteen, een pigment Er is ruim 9 miljoen hectare bassin nodig 88 zijn de mogelijkheden groot. Het uitein- dat als antioxidant gebruikt kan wor- voor de productie van 0,4 miljard kubieke delijke succes van ‘algen’ zal in belang- den. Wellicht is de potentiële productie meter biodiesel. Voldoende zonlicht is rijke mate afhangen van de economische van omega-3-vetzuren nog belangrijker. ook van belang. In Zuid-Europa is dat haalbaarheid van algenproductie. Immers deze meervoudig onverzadigde geen probleem, maar in een land als Nederland wel. Toch heeft het aanleggen van algenbassins in ons land wel degelijk toekomst voor de waterzuivering of voor kleinschalige productieprocessen. Onder Portugese omstandigheden zou een hectare microalgen 40 duizend liter biodiesel kunnen opleveren. Daarbij gaan de Wageningse onderzoekers uit van de huidige opbrengst bij conversie van zonlicht in biomassa. Tot 3% is momen- Botryococcus alg met teel haalbaar; in theorie is maximaal 9% olieafscheiding. mogelijk. Foto: Wageningen Universiteit

Twee hoofdlijnen vetzuren worden geassocieerd met een Bij het gebruikmaken van algen zijn twee kleinere kans op hart- en vaatziekten. hoofdlijnen te onderscheiden. In de eerste Daarnaast kan er uit algen een pigment plaats is er het nut van algen met betrek- gewonnen worden waarmee zalm rood king tot de voedingsindustrie voor dier en gekleurd kan worden. Ten slotte kunnen mens. In de tweede plaats is er het nut van algen zelf dienen als voedsel voor larven algen voor de productie van grondstoffen van verschillende soorten vis die door de voor de bulkchemie als wel de productie mens worden gegeten, zoals zeebaars. van biobrandstoffen zoals biodiesel. Een bioreactor gevuld met algen kan in Door selectie en veredeling van algen en de toekomst schimmels en gist vervangen speciale bassins of gesloten kweeksyste- als metabolietenproducent. Zonlicht is men, ook wel ‘fotobioreactoren’ genoemd, Fotobioreactor van Proviron.

gratis (energie) en het broeikasgas CO2 kunnen algen onze fossiele brandstoffen Foto: Wageningen Universiteit.

NVOX februari 2011 Met de zon als gratis energiebron is een algenreactor potentieel zeer ef- ficiënt. Een plant als geheel heeft in de praktijk echter maar een fotosynthese- efficiëntie van één procent of zelfs minder (dat wil zeggen dat een procent van de zonne-energie wordt vastgelegd in zogenaamde chemische energie in de biomassa). Op theoretische gron- den kun je echter uitrekenen dat een fotosynthese-efficiëntie van maximaal 9% haalbaar is. In het laboratorium van de onderzoeksgroep Bioproces- technologie van Wageningen Univer- siteit hebben ze recent een efficiëntie van ruim 6% gehaald met microalgen in fotobioreactoren onder de gesimu- leerde zonlichtinstraling zoals deze is in Zuid-Spanje. Dit zou zich vertalen in een productiviteit aldaar van 160 ton droge stof per hectare per jaar

Wat moet er gebeuren? In de eerste plaats moet onderzoek nieuwe algensoorten opleveren. Tot nu toe is het genoom van slechts enkele algensoorten in kaart gebracht. Op dit moment is bijvoorbeeld slechts een klein aantal aangepaste soorten Fotobioreactor van Subitec. Foto: Wageningen Universiteit 89 gevonden dat oliedruppels ophoopt die geschikt zijn voor het maken van wereld gebruikt om algen te selecteren Ten slotte biodiesel. Van deze soorten moet de die veel lipiden (intracellulaire olie- De productie van algendiesel wordt lipiden(olie)productiviteit verder druppeltje) ophopen. door de onderzoekers bij Wageningen verhoogd worden en er zijn aanwij- Universiteit als het eindstadium van zingen dat dit mogelijk is. Kortom: Spannende tijden deze nieuwe technologische ontwik- veredelingsprogramma’s die al dan niet Het zijn spannende tijden voor de kelingen beschouwd. In de eerste plaats gebruikmaken van nieuwe biotechno- Wageningse onderzoekers: als blijkt streven ze er naar om binnen vijf jaar logie zijn hard nodig om de productie dat een efficiënte productie door algen de algen zo rendabel te kweken dat van nuttige stoffen door algen op een mogelijk is, dan is opschalen naar een ze kunnen dienen als voedsel voor hoger niveau te brengen. Wageningen grotere schaal mogelijk. kweekvis en gekweekte schelpdieren. Universiteit heeft traditioneel gezien Omdat men van elke plaats in Europa Weer vijf jaar later moeten de algen erg veel kennis in huis om productie weet wat de zonne-intensiteit is, is ondermeer efficiënt eiwitten kunnen van planten en dieren op een hoger de keuze van een juiste plek voor een produceren als voedsel voor dier en niveau te brengen. Het is slechts zaak bioreactor vrij gemakkelijk te maken. mens. Pas daarna is biodiesel een optie. deze inventiviteit te gebruiken voor Uit berekeningen is gebleken dat het Waarom? Algenteelt moet niet alleen technisch mogelijk zijn, maar ook Omdat men van elke plaats in Europa weet wat de economisch rendabel. Dat wil zeggen: er moet een technische sprong vooruit zonne-intensiteit is, is de keuze van een juiste plek voor gemaakt worden. Systemen moeten een bioreactor vrij gemakkelijk te maken goedkoop en makkelijk schaalbaar zijn. Bovendien moet de productiviteit gemaximaliseerd worden. de ontwikkeling van hoogproductieve grensgebied tussen Portugal en Spanje algen. Een stap in de goede richting is de ideale plek is voor een bioreactor. in ieder geval het met behulp van een Deze streek in Europa krijgt substan- Wouter Schuring is toa op het Comenius flowcytometer en een cellensorteerder tieel meer zonne-uren dan de rest Lyceum te Amsterdam Slotervaart. het uit de algensoep vissen van indivi- van Europa. Er is al interesse getoond Marcel Janssen is wetenschappelijk me- duele algen die meer pigment produ- door het bedrijfsleven om op die plek dewerker bij de Vakgroep Bioprocestechnologie ceren. Deze technologie wordt nu ook een opgeschaalde algenbioreactor te van Wageningen Universiteit te Wageningen. door verschillende laboratoria in de plaatsen.

februari 2011 NVOX Kan Nederland wel duurzaam?

Is er wel genoeg duurzame energie beschikbaar om onze levensstandaard in stand te houden zonder fossiele energie? De Britse fysicus David JC Mackay deed heldere berekeningen voor Engeland. Wetenschapsjournalist Jos Wassink rekent hieronder voor Nederland met hem mee. Belangrijk om de discussie in de klas over energie en klimaat bij de feiten te houden.

Jos Wassink / Delft

David Mackay, hoogleraar natuurkunde inhoud van boek gratis ter beschikking stof meer in 2050. We moeten de ener- aan de universiteit van Cambridge, heeft heeft gesteld1. De Britse overheid heeft giehuishouding rond zien te krijgen met met Sustainable Energy – without the hot de kwaliteit van zijn analyses ondermeer groene energie. Ofwel: de duur- air een praktisch energieboek geschre- kend, en Mackay aangesteld als adviseur zame energiebronnen en het verbruik ven. Het viel hem op dat in discussies voor het ministerie van energie en moeten met elkaar in balans komen. over duurzame energie ook verstandige klimaatverandering (DECC). Mackay’s Omdat we het verbruik van elektriciteit, mensen niet zelden tot tegengestelde boek dient hier als basis om te bereke- benzine, warmte en goederen met elkaar conclusies komen. Volgens Mackay ligt nen of Nederland rond kan komen met willen vergelijken, stappen we over op dat aan een eenzijdig gebruik van getal- duurzame energie. één gemeenschappelijke eenheid van len en eenheden. Dat namelijk alleen die energie: kilowattuur per dag (kWh/d - cijfers gebruikt worden die het pleidooi Reductie het gebruik van een 40 Watt-lampje over ondersteunen. Mackay bewandelde Als we met zes tot negen miljard mensen 24 uur) en berekenen alles per persoon. de omgekeerde weg en sloeg aan het de klimaatverandering tot twee graden rekenen. De klimaatdiscussies en de temperatuurstijging willen beperken Slimme besparingen 84 De gemiddelde Nederlander gebruikt 160 kWh per dag, verdeeld over drie ongeveer even grote posten: vervoer (50), warmte + koeling (50) en elektriciteit (60). In 2050 is dat naar verwachting minder. Dat komt voor een groot deel door de elektriﬁcering van de energievoorziening. Een elektrische auto kan dankzij een efﬁciëntere aandrijving en energieterugwinnende remmen vijf keer zuiniger zijn dan een benzineauto (voor details zie het boek p.128). Vliegverkeer daarentegen kan waarschijnlijk nog tien procent zuiniger, maar niet de helft. Mackay gaat er vanuit dat transport als geheel tegen 2050 de helft zuiniger is: 25 kWh/d.

Ook in warmte is een ﬂinke besparing te realiseren. Natuurlijk allereerst door bestaande woningen en andere gebouwen beter te isoleren en nieuwbouw liefst energieneutraal te maken. De verwarming (en de koeling) kan het Tekening: Floris Wiegerinck. beste met warmtepompen gerealiseerd worden. Die leveren namelijk voor 1 economische haalbaarheid schoof hij in 2050, betekent dat een maximale kWh aan elektriciteit al gauw 3-4 kWh

voor het gemak terzijde. Het resultaat uitstoot van één ton CO2 per persoon aan warmte. De verhouding tussen is een uitermate helder en vrolijk boek per jaar. Voor Nederland is dat nu 12,4 geleverde warmte en verbruikte elektri- vol gegevens, tabellen en graﬁeken over ton per persoon per jaar. De uitstoot citeit wordt coëfﬁciënt of performance duurzame energie en zonder gebabbel moet dus met 92% gereduceerd worden. of Cop genoemd en die bedraagt voor (‘hot air’). Fijn is ook dat hij de volledige Kortom: helemaal geen fossiele brand- veel warmtepompen ongeveer 3,5. Een

NVOX februari 2012 warmtepomp, die werkt als een omge- Laten we, nu we toch bezig keerde koelkast in het kozijn, onttrekt zijn, er ook 10 m2 zonnecollec- warmte aan de omgeving. Dat kan de toren bij zetten voor warm wa- buitenlucht zijn, maar beter is het om ter. Rendement vijftig procent. de warmte aan het grondwater te ont- Dat levert 110 x 10 x 50% = 550 trekken. In het simpelste geval loopt W 13 kWh/d warmte. er een slang van de warmtepomp naar een paar meter diepte de tuin in en via Landbouw een paar ﬂinke lussen weer terug. De Opbrengst brandhout is slechts drassige Nederlandse bodem en het 2035 x 10% x 0,2 (=dichtheid) = relatief hoge grondwaterpeil zijn daar 40 Watt 1 kWh/d warmte. ideaal voor. In de zomer kan de pomp Dan zetten we de helft van voor koeling andersom werken en de landbouwgrond (22 pro- warmt dan het grondwater op. Mackay cent van Nederland) vol met denkt dat zo de warmtevraag is terug te energiegewassen. Die hebben brengen tot 38 kWh/d. met 0,5 W/m2 een iets hogere Stel nu dat we twintig procent vol opbrengst. Dat levert op: 50% x 22% x Elektriciteitsgebruik door apparaten zetten met windmolens, dan levert dat 2035 x 0,5 = 110 W 2,7 kW/d. blijft even groot (23 kWh/d) omdat per persoon: 2/5 x 20% x 2035 x 2 = 325 Tot slot kunnen we nog extra zonnepa- eventuele winsten door efﬁciëntere Watt. nelen in de wei zetten (het gras levert te toestellen worden teniet gedaan door de Over een dag is dat 0,325 x 24 = 8 weinig op). In Duitsland zijn er al ‘solar groei van het aantal apparaten. Het to- kWh/d. farms’. Laten we eens vijf procent van tale toekomstige gebruik voor transport, Offshorewind: de kuststrook is 450 km het land met zonneweiden vol zetten. warmte en elektriciteit bedraagt dan lang en 43 km breed (het zogenaamde We gaan uit van goedkope panelen met 25 + 38 + 23 = 86 kWh/d. aangrenzende gebied), dus 19.350 km2, tien procent rendement: 5% x 2035 x 110 of 1150 m2 per persoon. Laten we een x 10% = 1,1 kW 26 kWh/d. Demagogie derde van dit gebied vol zetten met Alles bij elkaar levert dit radicale groene Waar halen we dat vandaan? Je hoort offshore windparken en de rest vrij- plan 8+27+4+4+13+1+3+26 = 86 kWh/d. vaak dat de energie van zon, wind en laten voor scheepvaart en visserij. De 85 water ‘gigantisch’ is, en veel groter dan energiedichtheid op zee is met 3 W/m2 Hoera! Dat is precies wat we nodig had- ons gebruik. Dat is een demagogie waar anderhalf keer groter dan op land. De den. Mackay niet van houdt: hij wil cijfers. opbrengst per persoon: 1/3 x 1150 x 3 = Zeshonderd windparken op zee, negen Hoeveel energie is er ongeveer te halen 1150 Watt, dat wordt 27 kWh/d. maal meer windmolens op land dan nu, uit een windpark, een getijdencentrale de helft van de akkers vol olifantengras of een veld met zonnepanelen? Een Water en de Waddenzee ingedamd. Een waan- enorm onderzoeksprogramma heeft Waterkrachtcentrales zijn fantastische zinnig plan? Zeker. Maar waar halen we geleid tot een simpel tabelletje met energiebronnen in Zwitserland en anders de energie vandaan? Kernener- dichtheden van duurzame energievor- Noorwegen. In het vlakke Nederland gie? Zonneparken in de Sahara? Minder men. Daarin staat bijvoorbeeld dat een telt deze vorm helaas niet aan. Getijden- mensen? Of toch onze levensstijl aanpas- offshore windpark een energiedichtheid energie kan wel wat opleveren, maar sen? Het is hoog tijd de feiten onder ogen heeft van 3 W/m2. Dus een 100 MW daar zijn grote bassins voor nodig. Eén te zien en plannen te maken die aantel- park is ongeveer dertig km2 groot. Even hebben we er al: de Oosterschelde van len. Mackay heeft voor die discussie een controleren: het park Noordzeewind 30 bij 6 kilometer: 180 km2 of 10 m2 per krachtig middel geleverd. voor de kust van Egmond heeft een persoon met een getijverschil van 3 (piek)vermogen van 108 MW en meet meter. Dat is goed voor 2 W/m2, dus 20 27 km2. Klopt aardig. Bij het berekenen Watt. Dat schiet niet erg op. Laten we de Dit is een ingekorte versie van een artikel van het Nederlands potentieel aan Waddenzee indammen, hoewel het getij dat eerder verscheen in Delta, blad van de duurzame bronnen zullen we dit tabel- hier minder groot is (2 meter verschil; 1 Technische Universiteit Delft. Auteur ir. Jos letje veel gebruiken. Wat we verder nog W/m2). De oppervlakte is 2.400 km2, dus Wassink is senior science editor Delta en moeten weten is de landoppervlakte per 140 m2/p. Dat levert gemiddeld 140 Watt Delft Integraal. Bewerking voor NVOX door inwoner: 34.000 km2 voor 16,7 miljoen op. Totaal: 160 Watt uit getijdenenergie, Arnoud Pollmann. inwoners is 2.035 m2/persoon. dat is 4 kWh/d. (Delft Integraal is gratis aan te vragen door We zetten zonnepanelen op alle daken docenten vo.) Windenergie: volgens de tabel bedraagt die naar het zuiden gericht staan , dat bij een gemiddelde windsnelheid van wordt 10 m2 per persoon. Gemiddeld 6 m/s de energiedichtheid 2 W/m2. vermogen van de zon in Nederland: 110 Noot Volgens de windkaart van Nederland W/m2. Het rendement van de zonnecel- 1. McKay, Davis J.C. (2008). Sustainable energy - voldoet ongeveer twee vijfde van Neder- len stellen we op 15 procent (goedkope without the hot air. Cambridge. Gratis te downloa- land daaraan, vooral Zeeland, Noord- doen 10, dure 20). Dat levert op: 110 x 10 den via: www.energywithouthotair.com. Holland, Friesland en Noord-Groningen. x 15% = 165 Watt 4 kWh/d.

februari 2012 NVOX Zonne-energie in ontwikkelingslanden

Twee miljard mensen ter wereld hebben geen toegang tot elektriciteit. Energie is een duidelijke voorwaarde voor armoedebestrijding in ontwikkelingslanden. Nederland heeft zich ertoe verplicht om uiterlijk in 2015 in totaal 10 miljoen mensen van moderne vormen van energie te voorzien. Een moti- verende context voor lessen natuur- en scheikunde, in vijf voorbeelden uit de hele wereld.

I Arnoud Pollmann / redactie NVOX

Op vele plaatsen in de wereld zijn voor- mogelijk. Voor een school van 200 leerlin- Het meeste geld wordt in Nederland inge- beelden van succesvolle projecten met gen zijn ongeveer 6 onderhoudsarme zameld, onder andere uit acties op scho- het gebruik van zonne-energie uit foto- panelen nodig van 30 x 100 cm. In twee len (zie de kaders). voltaïsche cellen (PV-panelen). Grote klassen zijn dan bijvoorbeeld 4 PL-lampen voordelen: eenmaal geïnstalleerd is het van ieder 10 Watt, en in de docentenruim- ‘Zoncontainers’ voor Zuid-Afrika licht gratis, niet vervuilend en praktisch te nog eens twee van ieder 6 Watt. Zeecontainers zijn hier slim omgebouwd. zonder onderhoud. Een paar lampjes in Deel de 12 meter lange container op met de avond verbeteren het leven van zeer schotten, zaag er ramen en deuren in, zet veel mensen. zonnepanelen op het dak, en vier of vijf Vijf voorbeelden. beginnende bedrijfjes krijgen er een prima modern onderdak. Een belangrijk Verlichte scholen in Kenia onderdeel van het project is dat de star- 72 In de tropen is het om zes uur ’s avonds tende ondernemers worden getraind in donker, dan gaat het licht uit. In de scho- basale ondernemersvaardigheden. len kan niet meer gewerkt worden. Dat is Tot nog toe zijn er zes containers omge- erg jammer, vooral voor de kinderen van bouwd en verspreid geplaatst in Kwazulu- de twee hoogste klassen van de basis- Natal. Het project is opgezet door Novib school. Zij moeten immers binnenkort en Nuon, samen met een Zuid-Afrikaans het belangrijke examen doen om naar de energiebedrijf in duurzame energie, met middelbare school te kunnen, en juist ’s subsidie vanuit Nederland. Zie voor meer avonds hebben de leraren gelegenheid om informatie de Novib-site, hen extra training te geven. www.novib.nl/id.html?id=6988. De directeur van deze school in Kenia toont trots Op honderd scholen in Noord-Kenia is de prijzen die zijn school heeft gewonnen voor de daar de laatste jaren verandering in geko- beste resultaten in de regio. men. Deze scholen hebben elektrisch licht. Het licht komt uit accu’s die overdag worden gevoed door een aantal zon- Het succes is te danken aan vier goede, nepanelen op het dak. De resultaten zijn cultureel aanvaarde uitgangspunten: bijzonder. Op de eerste deelnemende • De ouders betalen mee, zij zijn zo scholen stegen de schoolresultaten van de tevreden dat ze graag bereid zijn de leerlingen met zo’n 30%. Het hoofd van opstartkosten van circa 20 euro te beta- één van de scholen toont trots de bokaal len, voor hen een aanzienlijk bedrag. die zijn school heeft gewonnen voor de •Verplichte bewaking en onderhoud, beste resultaten in de regio. Het succes dat kost de ouders één euro per maand. heeft gezorgd dat andere scholen ook een •Een goede cursus voor de onderhouds- aanvraag indienden. Hopelijk zullen over man (meestal een leraar). een aantal jaren alle 350 basis- en middel- •Jaarlijks toezicht door iemand van de bare scholen uit de omtrek, een gebied stichting die het beheer voert, en die van 200 bij 300 km rond het Baringo- eigenaar blijft van de panelen. Deze meer, ’s avonds licht hebben. Mobiele stichting wordt bestuurd vanuit Neder- telefoontjes kunnen worden opgeladen, land, in uitstekende samenwerking en radio en computeraansluitingen zijn met de Keniaanse leiding.

NVOX februari 2008 EN VERDER

Help een school met energie: een oproep

Scholieren in ontwikkelingslanden hebben baat bij een betere leeromgeving. Zoals in dit artikel naar voren komt, is energie daarbij een belangrijke factor. Stichting ETC in Leusden geeft uw school de mogelijkheid om een zonne- energiesysteem op een plattelands- school in een ontwikkelingsland te financieren, om zo met uw leerlingen een steentje bij te dragen aan deze verbetering. Om de link met uw leerlingen te versterken ontvangt u een fotover- slag van de installatie op de school. Stichting ETC en haar partners voeren projecten uit op het platteland in ontwikkelingslanden. Wij komen daarbij Een van de huishoudens met PV-systeem, in Taratai op het atol Noord-Tarawa. veel scholen tegen die de meest elementaire energievoorziening ontberen. Het merendeel van deze scholen is niet in staat om zelf moderne energie aan te schaffen. Vanuit onze maatschappelijke betrokkenheid faciliteren wij door middel van het EASE Direct Support programma graag (en voor niets) uw steun aan een van die scholen. 73 Indien u meer informatie wilt over Direct Support, kunt u kijken op www.ease-web.org, of contact opnemen met Stichting ETC. Ook zal er een artikel over EASE Direct Support verschijnen in Trotse huisvader toont de bergplaats een volgend nummer van NVOX. van de accu. Stichting ETC, Maaike Snel/Catrin Hoh- mann, [email protected], 033-4326074. De accu van deze lamp is opgeladen door een ieder goed voor 50 watt bij 17 volt. Daar- zonnepaneel. ’s Nachts kun je ermee op kreeften- naast zijn een lokaal gemaakte omvor- jacht gaan. De lamp is een goed alternatief voor mer, een accu, en drie aansluitpunten de huidige gevaarlijke en dure lampen die wer- voor 7 of 11 watt lampjes. Het systeem 2000 x zonne-energie in Kiribati ken op vergassing van kerosine. kan worden uitgebreid met omvormers Kiribati ligt middenin de Pacific en voor gebruik van video (220 V). bestaat uit 17 bewoonde eilanden. Deze atollen liggen ver verspreid over de zonne-energie systemen op de verre eilan- Onderhoud immense Stille Zuidzee. Tarawa, het den te plaatsen. Het geheim achter het succes is dat de hoofdeiland van Kiribati, heeft sinds een Eerst waren de 130 enorme, intensief systemen eigendom blijven van het halve eeuw elektriciteit. Drie sterk verou- gebruikte, dorpshuizen aan de beurt. Het bedrijf, terwijl de gebruikers verantwoor- derde turbines wekken ieder 1 MW op en plaatsen van één tot drie energiezuinige delijk zijn voor de lampen. Het onder- voorzien een ziekenhuis, regeringsgebou- lampjes van 11 watt maakt de avonden houd wordt gedaan door een onderhouds- wen en huishoudens van stroom. (Deze veel aangenamer voor een groot deel van monteur op ieder eiland, die maandelijks stroom is echter wel drie keer zo duur als het dorp. Later kwamen circa 1800 huis- langskomt. Deze ‘solarman’ heeft een in Nederland.) Mede door de aanwezig- houdens aan de beurt en daarna de scho- hoge status, zoiets als de burgemeester, zo heid van elektriciteit is de bevolking op len. In ieder huis leven gemiddeld 20 per- belangrijk vindt iedereen het. De familie dat smalle atol in een halve eeuw sonen. Het leven wordt gemakkelijker betaalt maandelijks 6 euro. Dit is een stuk gegroeid van 3.000 tot 36.000 zielen, het- met betrouwbaar en goedkoop kunst- minder dan het bedrag dat vele families geen forse problemen voor de hygiëne en licht, video, muziek via cassettedeck en moeten uitgeven voor – gevaarlijke – de drinkwaterwatervoorziening veroor- radioverbindingen (tv is op Kiribati onbe- kerosine en dieselolie voor de vaak dure, zaakt. De regering probeerde daar, met kend). Het systeem (fabrikaat BP) bestaat en snel wegroestende, generatoren die op steun van de EU, wat aan te doen door uit een of twee zonnepanelen van 0,5 m2, de eilanden nu elders in gebruik zijn.

februari 2008 NVOX 100.000 solar home systems in Bangladesh Mohammed Yunus, de uitvinder van het microkrediet en Nobelprijswinnaar, heeft de laatste jaren grootse plannen gerealiseerd om een groot deel van de verre uitgestrekte en geïsoleerde gebieden van

In vijf jaar tijd zijn bijna 100.000 dorpen voorzien van solar home systems

Bangladesh te voorzien van elektriciteit. Grameen Shakti heet het project, energie voor de dorpen. Rwanda. In Kigali, de hoofdstad van Rwanda in Midden-Afrika, zijn wel vijf verschillende bedrijven In vijf jaar tijd zijn bijna 100.000 dorpen bezig met installatie van PV. Hier zijn het vooral ziekenhuizen, scholen en districtskantoren in de bui- voorzien van solar home systems. Belang- tengebieden die veelal met buitenlandse financiële steun worden geëlektrificeerd. rijk onderdeel van het project zijn daar- Een districtskantoor nabij de grens met Tanzania krijgt een aparte ‘power plant’. Op het dak worden naast de introductie van biogas, en simpe- liefst 80 panelen van 50 bij 100 cm gelegd. In het gebouwtje komen de regelapparatuur, de ruim honderd accu’s, en de omvormers naar 230 volt.

Suggesties voor de lessen natuur- en scheikunde

Een van de duizenden huishoudens in 1. Zoek op hoe het zit met de beschikbaarheid van zonne-energie. Zie bijvoorbeeld Bangladesh die elektrisch licht kregen. www.hollandsolar.nl/zonnestroom. 2. Hoe groot moet een paneel zijn om een computer in Midden-Afrika te laten werken? 3. Hoe moet een paneel geplaatst worden? le oventjes. Dankzij dit project heeft bijna 4. De zwakke plek aan een PV-systeem is de accu. Waarom is de accu van een auto – hoe- een half miljoen mensen op het platte- wel veel gebruikt – eigenlijk niet zo geschikt? land een beter leven. Kinderen kunnen 5. Wat voor soort onderhoud moet aan een autoaccu gedaan worden? ’s avonds hun huiswerk maken, ouders 6. Hoe werkt een onderhoudsvrije accu? (antwoord: op basis van gel) kunnen bijverdienen door hun marktstal- 7. Kan zonne-energie in Nederland ook goed gebruikt worden? letjes, café’s, rijstmolens en winkeltjes 8. Welk type panelen zijn er op de markt en wat zijn de respectievelijke voordelen daar- langer open te houden. De gezondheid van? (Antwoord op de eerste vraag: op basis van silicium: amorf silicium, monokristal- van vrouwen en kinderen gaat vooruit, lijn, polykristallijn.) omdat de hinderlijke en gevaarlijke rook 9. Welke ontwikkelingen zijn er in de nabije toekomst te verwachten op het gebied van van de houtvuurtjes verdwenen is. De zie- zonnecellen? kenhuizen van de dorpen hebben nu een 10. Waarom verwacht men dat de prijzen flink zullen dalen? koelkast op zonne-energie, belangrijk voor het goed houden van medicijnen. Interessante sites zijn verder ook: Meer informatie: www.zonnestroomproducenten.nl (zoekterm: zonnestroom) gtz.de/en/presse/17523.htm. www.mansolar.nl/technologie.htm (over niet-siliciumzonnecellen) www.solarnow.nl

Een van die scholen die betrokken zijn bij het project in Kenia is het Vossiusgymnasium te Amsterdam. Daar worden lessen verzorgd over zonne-energie, en geld ingezameld voor de betrokken scholen in Kenia. Het plan is dat dit jaar tien leerlingen van het Vossius een reis zullen maken naar Kenia om de projecten te bezoeken.

NVOX februari 2008

C. Inhoud Wetenschap in actie Hoe gebruik je kennis ? Mag alles wat kan? A. pag 29. Selma de Mink, vrouw tussen de sterren. Hoe weet je of iets waar is ? pag 31. Natuurwetenschappelijke vakken op het vwo. Wat is natuurwetenschap ? pag 34. Think Universe. pag 36. Van koe tot koelkast: wetenschap bij het ontbijt. pag 1. Hoe weet je of iets waar is? pag 38. De Jonge Akademie on Wheels, Essentie van pag 3. Pseudowetenschappen in de klas. wetenschap in de onderbouw pag 6. Vereniging tegen de kwakzalverij. pag 40. Reset the future, een wereld in balans. pag 8. Slechte lucht of zwakke weerstand? pag 42. Docenten over Jet-Net. pag 11. Wat vind jij daar nou van? pag 44. Een volledig duurzaam gebouw. pag 48. Sietse de Haan en zijn passie voor zonne- energie. pag 51. Algen: een panacee voor de wereldproblemen? B. pag 53. Kan Nederland wel duurzaam? pag 55. Zonne-energie in in ontwikkelingslanden Waar komt wetenschap vandaan? pag 58. Impressies ASE-conferentie. ANW in het Geschiedenis van de natuurwetenschappen. buitenland pag 13. Tussen natuurlijke magie en wetenschap, over Deze bundel is gemaakt ter gelegenheid van de v. Helmont natuurwetenschappendag voor docenten, pag 16. Ontdekking van atomen en electriciteit. in het Boerhaavemuseum Leiden, pag 18. Cosmetica in de Romeinse oudheid. op 5 oktober 2012 pag 20. Gouden Eeuw van de Islam. Het zijn 25 overdrukken van artikelen uit NVOX , pag 23. School is interactief theater, Dirk.v.Delft jaargangen 2010-2012, te gebruiken als inspiratiebron pag 25. Jacobus Henricus van ‘t Hoff en achtergrond bij lessen ANW. pag 27. Debye en de naziperiode. Samenstelling: Arnoud Pollmann, redactie NVOX-ANW