DYLAN I Dividalen / Dieváidvuovdi
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
DYLAN i Dividalen / Dieváidvuovdi Rapport från DYLAN WP 1 Tromsø 2012 Per Sjögren, Andreas Kirchhefer, Dikka Storm, Ingrid Sommerseth, Karl Frafjord, Arve Elvebakk 2 Forord Forskningsprojektet DYLAN (Hvordan skal vi forvalte DYnamiske LANdskaper?) är ett tvärvetenskapligt projekt med ena foten i naturvetenskapen med paleoekologi, dendroekologi, botanik, zoologi samt bevarandeekologi och andra i kulturvetenskapen med arkeologi och kulturhistoria. Tanken är att ge en helhetlig bild av hur fjellandskapet och de övre dalgångarna i Norge använts och förändrat sig genom historiens lopp, allt sedan sista istiden. Denna kunskapen kan sedan bilda fundamentet i en mer utvecklad strategi för att bättre tillvarata, skydda och utveckla, de naturliga och kulturella värdierna som finns i det fjällnära landskapet. Projektet startade i 2009 och fyra landskapsvernområden valdes ut som studieområde: Erdalen og Sunndalen i Jostedalsbreen Nasjonalpark i Sogn of Fjordane, Grimsdalen landskapsvernområde i Oppland, Budalen landskapsverområde i Sør-Trøndelag samt Dividalen landskapsvernområde i Troms. Ansvaret för de fyra studieområdena fördelades mellan de fyra universitetsmuseerna i Bergen (Erdalen og Sunndalen), Oslo (Grimsdalen), Trondheim (Budalen) och Tromsø (Dividalen). Huvudfinansieringen av projektet kom från NFR, program Norsk miljøforskning mot 2015, ytterligare ekonomiskt stöd har dessutom mottagits från Riksantikvaren, Direktoratet for naturforvaltning, Statens landbruksforvaltning och Sametinget. Föreliggande rapport är en sammaställning av både tidigare (2000-2008) och nya (2009-2012) vetenskapliga resultat från Dividalen. De botaniska, zoologiska och arkeologiska avsnitten är baserade på tidigare, om än till dels opublicerade, undersökningar. Nya vetenskapliga resultat föreligger inom de samehistoriska, dendroekologiska och paleoekologiska avsnitten. Rapporten ses som det vetenskapliga bidraget från Tromsø Museum och skall både ge en full översikt om situationen i Dividalen (för jämförelse med övriga undersökningsområden) samt presentera till dels tekniska nya vetenskapliga resultat. I tillägg har ett antal tidigare opublicerade rapporter från Dividalen har lagts vid som bilagor. En mer läsvännlig och mindre teknisk, men också mindre detaljerad, version är planerad i bokform. Per Sjögren Projektkoordinator DYLAN i Dividalen 3 4 DYLAN i Dividalen Kapittel Forord 3 Per Sjögren 1. Innledning 7 Arve Elvebakk 2. Biodiversitet i øvre delar av Dividalen/Dieváidvuovdi 11 Arve Elvebakk 3. Pattedyr i Dividalen 14 Karl Frafjord 4. Arkeologiske spor i Dividalen og indre Troms 18 Ingrid Sommerseth 5. Dølernas historia i Dividalen 28 Per Sjögren 6. Samernas historia i Dividalen 32 Dikka Storm 7. Kulturmodifiserte trær i Dividalen 63 Andreas Kirchhefer 8. Vegetationshistoria i Dividalen 73 Per Sjögren Appendix 1. Skogutforming og datering av stokkar innan furuskogsområdet i Øvre Dividalen 88 Arve Elvebakk, Andreas Kirchhefer og Stein Rune Karlsen 2. Sjeldne vedboende sopp i gammelskog i og utenfor Øvre Dividalen Nasjonalpark 99 Gunnar Kristiansen, Halvor Solheim og Arve Elvebakk 3. Lavfloraen knyttet til gammelskog i Dividalen 135 Håkon Holien 4. Billefaunaen i øvre deler av Dividalen 155 Stefan Olberg 5 6 1. Innledning Arve Elvebakk Dividalen er ein kontinental dal som ligg i nord/sør-retning i Indre Troms. Det samiske namnet er Dieváidvuovdi, noko som tyder ’Skogen med haugane’, slik at den norske versjonen burde kanskje heller ha vore ’Diviskogen’. Dette namnet indikerer også fokuset innan DYLAN når det gjeld dette undersøkingsområdet, som er på dalbotnen inst i dalføret. Her er det dominans av gammelskog av furu, karakteristisk utforma innan eit hauglandskap av grunnfjellsbergartar. I dalbotnen går Dividalselva, som har Anjavasselva som ei viktig sideelv frå vest. Dels renn elva sakte med frodige sedimentasjonsflater, dels går den som stryk gjennom to gjel, Øvre Divifoss og Tronga. På sedimentasjonsflatene er det veldig frodig lauvskog av setervier, gråor og hegg. Liknande vegetasjon finnest også i våte, drenerande skråningar frå dei geologisk rikare bergartane oppe i dalsidene. Ovafor våte konkave eller flate søkk av denne sumpskogstypen er det ein økologisk intermediær halvfuktig sone med bjørk, dels med kodominans av furu, før furua tar heilt over på dei tørraste delane. Studieområdet består primært av eit kjerneområde, ca. 19 km2 stort, og vist på fig. 1, der punktmarkeringar av sjeldne sopp, lav og gamle samiske borkspor er medtekne, pluss at seks ulike kategoriar furuskog er kartlagde. Kjerneområdet omfattar dalbotnområda i Øvre Dividalen nasjonalpark, og tilgrensande låglandsområde som etter ein kontroversiell prosess no er blitt til Dividalen landskapsvernområde. Dei høgareliggjande områda i den store Øvre Dividal nasjonalpark har eit rikt plante- og dyreliv basert på gunstige næringsmessige tilhøve i berggrunnen i kombinasjon med eit kontinentalt klima. Natur- og kulturtilhøve i nasjonalparken blei godt presentert av Vorren et al. (1974), og inkluderer mange sentriske fjellplantar, enkelte austlege låglandsplantar, rike innlandsfisk-populasjonar, og ein rik fauna av fuglar og pattedyr. Av dei siste er den lokale bjørnestammen best kjent. På tross av rik biodiversitet på fjellviddene, er likevel dalbotnen meir eksklusiv både naturmessig og kulturhistorisk. Dei gamle urskogane i dalane i Indre Troms er stort sett uthogde, og sjølv i inste delar av Reisadalen nasjonalpark i Nordreisa er arealet av gammelskog av furu veldig lite. Dividalen er i ei særstilling i høve til dei tre andre studieområda i DYLAN-prosjektet, der seterdrift har vore ein landskapsdominerande faktor i eit-par tusen år. Jordbruksbefolkninga innvandra til indre delar av Dividalen så seint som omkring år 1850. I tillegg til å ryddde mark rundt gårdane, som ved den isolerte inste garden Frihetsli, oppstod det ei særeigen ’seterdrift’ i Dividalen. Mange av gardane brukte dei næringsrike elveslettene langs den sakterennande Dividalselva som utmarksslått, og med lokal namnesetting på dei ulike teigane (Stenvold 2004). 7 8 Figur 1. Kjerneområdet for undersøkingane våre i Dividalen med grenser for verneområde, punktmarkeringar av sjeldne sopp, lav og gamle samiske borkspor, pluss seks ulike kategoriar furuskog. På desse elveslettene blei det rydda skog, sett opp høyløer, og frakta høy ned til gardane lenger ned i dalen på vinterføre. Dette blei ei punktvis og arealmessig marginal ’seterdrift’ i motsetjing til den arealekstensive drifta som dominerer i dei andre studieområda lenger sør. Dei innvandra dølane brakte også med seg ein skogbrukskultur som var ny for området i høve til tidlegare samisk bruk. Omfattande hogst og tjæreproduksjon fann stad i dalen, med ein imponerande innsats som medførte transport av virke utanom gjela i Øvre Divifoss. Men neste hinder, Tronga, sette grensar for hogsten, slik at i området overfor Tronga blei hogsten konsentrert til lokal hogst for konstruksjon av tømmerhytter og -buer, i eit avgrensa område rundt plasseringa av desse buene (sjå kartpolygon i UTM-rute 20,50 på fig. 1). Dermed blei 3- 4 km2 gammal furuskog liggjande uhogd, og representerer i dag ei av dei finaste eksempla i landet på det vi hittil har kalla ’uberørt urskog’ av furu. Den tidlegaste hogsten og tjæremileutvinninga medførte ikkje slikt totalt uttak av virke som dagens moderne flatehogst gjer. På Fig. 1 ser vi store areal utfigurert som ’gammelskog påvirka av tidlegare plukkhogst’. Her er ein del gamle tre blitt ståande att, og gamle læger finnest liggjande omkring i store mengder, dels lemna som dårleg virke, eller lemna etter at ein har brukt rota og nedre del av stammen til tjæreutvinning. Vi har påvist store mengder sjeldne og raudlista artar knytta til gammalved også i desse områda, jfr, fig. 1, noko som var hovudargumentet for at nasjonalparken i 2006 blei utvida med eit landskapsvernområde. Viss restbestanden av tre i dette siste området blir fjerna, vil gammelartane på lang sikt døy ut når gammalvirket av kjerneved blir oppbrukt og nedrotna. Viss framtidig hogst her blir sterkt avgrensa, håpar ein å få sikra framtidig kontinuitet gjennom ny tilgang på daudt kjernevirke, slik at det på lang sikt blir sikra eit mykje større areal med eksklusiv biodiversitet enn det dalbotnen i Nasjonalparken aleine representerer. Før dølane kom til området ca. i 1850 var samisk bruk av naturen einerådande. Etter 1850 har også samisk bruk vore omfattande, men konsentrert til dei høgareliggjande delane, der bjørkeskogen har vore sterkt påvirka (Prestbakmo 2004), i tillegg til at tradisjonelle migrasjonsruter for reinflokkane også har gått føre seg i låglandet. Under registreringane av biodiversiteten gjenoppdaga vi også at samane frå uminnelege tider og fram til 1860 har brukt den gamle furuskogen til å hauste furubork om våren. Denne blei hausta med spesielle reidskapar, rista i jordgroper og lagra for bruk som ei velsmakande tilsetjing til ulik mat gjennom heile året. Dette reknar ein med har hindra at samane har vore utsett for vitaminmangel og skjørbuk slik som den ikkje-samiske befolkninga var i tidlegare tider i vinterhalvåret. Denne gjenoppdaginga slår fast at gammelskogen av furu slett ikkje er ein ’uberørt urskog’, men har talrike spor etter sin tidlegare bruk som samisk kulturlandskap, jfr. Elvebakk & Kirchhefer (2012). For ei del av undersøkingane har det vore naudsynt å definere eit større undersøkingsområde, som både omfattar dalføret lenger ned og dei omkringliggjande fjellviddene. Dette gjeld vegetasjon og klima- og vegetasjonshistorie, der ein serleg for det sistnemnde