PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

The following full text is a publisher's version.

For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/102169

Please be advised that this information was generated on 2021-09-23 and may be subject to change. Johannes Bosscha introduceerde het begrip ‘arbeidsvermogen’ in de Nederlandse fysica. Met dank aan Ad Maas en Museum Boerhaave.

Bron: Museum Boerhaave, . Met dank aan Ad Maas

De bekende poster die de tegenstanders van de neutronenbom verspreidden en tijdens demonstraties met zich meedroegen, ontworpen door Jeroen de Vries

Bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam 401 ‘Hij doorbrak de goede sfeer van camaraderie’ Het aftreden van van Defensie Kruisinga en de gevolgen hiervan voor het latere Nederlandse kernwapenbeleid

Leon van Damme

Het aftreden van minister van Defensie in tachtig. Dat is alleszins verklaarbaar als gekeken wordt naar hoe de maatschappij destijds rond maart 1978 wordt in de historiografie doorgaans afgedaan dit thema gepolariseerd was. Bovendien wist de vredesbeweging juist in deze periode de meeste als een ‘bedrijfsongeval’ met weinig consequenties voor mensen op de been te brengen. In de historiografie is daarentegen weinig het kabinet-Van Agt. In dit artikel wordt aangetoond dat dit aandacht voor de commotie in de jaren zeventig over de mogelijke productie en invoering van beeld gecorrigeerd dan wel genuanceerd dient te worden. de neutronenbom in het NAVO-wapenarsenaal. Hooguit wordt de ‘neutronenbomkwestie’ gezien Wat was de rol van Kruisinga in de neutronenbomkwestie als aanleiding van de massale protesten tegen kernwapens in de jaren tachtig.3 Weliswaar trad nu precies? Trad hij af vanwege zijn alcoholprobleem of zijn destijds toenmalig minister van Defensie Roelof Kruisinga af, maar dat zou volgens sommige banden met het Oostblok, of lagen aan zijn vertrek andere historici meer te maken hebben gehad met zijn ‘labiele persoonlijkheid’ – hij zou aan de drank motieven ten grondslag? En had zijn aftreden ook gevolgen zijn – dan met de neutronenbomkwestie zelf.4 De rest van het kabinet-Van Agt zou minder moeite voor het Nederlandse kernwapenbeleid?1 met de neutronenbom hebben en in meerder- heid van oordeel zijn dat het wapen een middel was om bij ontwapeningsbesprekingen tussen Oost en West concessies van Sovjetzijde af te dwingen.5 Maar in hoeverre is dit beeld terecht? Op 29 oktober 1983 trokken ruim een half mil- Welke rol speelde Kruisinga precies in de neu- joen betogers naar Den Haag om te protesteren tegen eventuele plaatsing van kruisraketten in 1 Graag wil ik iedereen die mijn artikel heeft gelezen en becommentarieerd Nederland. Daarmee was het de grootste demon- bedanken. In het bijzonder dank ik Anne Bos, Alexander van Kessel en Johan van stratie ooit in de Nederlandse geschiedenis. Over Merriënboer voor de interessante discussies en het materiaal dat zij mij hebben aangereikt. de vredesbeweging in de jaren zeventig en tach- 2 De meest recente studies zijn Beatrice de Graaf, Over de Muur. De DDR, de tig zijn inmiddels tientallen boeken en artikelen Nederlandse kerken en de vredesbeweging (Amsterdam 2004) en Remco van verschenen.2 Met de vredesbeweging wordt in Diepen, Hollanditis. Nederland en het kernwapendebat 1977-1987 (Amsterdam 2004). deze studies het brede scala aan kerkelijke en po- 3 Van Diepen wijdt in zijn vijfhonderd pagina’s tellende boek dan ook slechts zes- litieke organisaties bedoeld dat zich onder meer tien pagina’s aan de kwestie: Hollanditis, 83-99. Zie ook D.A. Hellema, Buitenlandse politiek van Nederland. De Nederlandse rol in de wereldpolitiek (Utrecht 2006, 3e ed.) verzette tegen het gebruik van kernwapens in de 307. machtsstrijd tussen het Westen en het Oostblok. 4 Van Diepen, Hollanditis, 96; J. van Merriënboer, P. Bootsma en P. van Griensven, Historici die zich hebben beziggehouden met het Van Agt. Biografie. Tour de Force (Amsterdam 2008) 291-92; P.G. Kroeger en J. Stam, De rogge staat er dun bij. Macht en verval van het CDA 1974-1998 (Amsterdam 1998) kernwapendebat in Nederland, leggen in hun 65-67 en 105-6. analyses het zwaartepunt doorgaans op de jaren 5 Van Diepen, Hollanditis, 94; Hellema, Buitenlandse politiek van Nederland, 307.

Tijdschrift voor Geschiedenis - 125e jaargang, nummer 3, p. 400-412 402 Leon van Damme

tronenbomkwestie, wat waren zijn motieven om 1966 gingen katholieke en protestantse kerken af te treden en welke gevolgen had zijn vertrek in Nederland over tot de oprichting van het voor het latere Nederlandse kernwapenbeleid? In Interkerkelijk Vredesberaad (IKV), dat zich deze bijdrage zoek ik naar antwoorden op basis samen met de in 1948 opgerichte internationale van onder meer de Ministerraadnotulen – die tot katholieke vredesorganisatie Pax Christi richtte een aantal jaar geleden nog het predicaat ‘zeer op ‘vredesopvoeding’ van de kerkgangers. Het geheim’ droegen6 – het archief van het Kabinet IKV organiseerde jaarlijks een Vredesweek van de Minister-President en de Handelingen waarin onder meer via bezinning, studie, publi- van de Tweede Kamer. caties en acties stil gestaan werd bij een thema dat samenhing met een actueel vredesvraagstuk. Ook sprak het zich in verklaringen en nota’s pu- De neutronenbom bliekelijk uit over het Nederlandse buitenlandse Kort voordat CDA-voorman Andries van Agt beleid.8 in december 1977 een regeringscoalitie sloot Hoewel de katholieke minister van met de VVD, maakte de Amerikaanse president Buitenlandse Zaken zich in Jimmy Carter bekend dat hij voornemens was de centrumrechtse kabinetten-Biesheuvel uit het over te gaan tot de productie van de Enhanced begin van de jaren zeventig uitsprak voor het Radiation Reduced Blast-bom, de zogeheten ‘verminderen van de afhankelijkheid van kern- neutronenbom. Het wapen was bedoeld als een wapens’, bleven daadwerkelijke beleidsombuigin- antitankgranaat die door zijn geconcentreerde gen op dit terrein uit. Ook onder het als meest straling en maar relatief geringe explosiviteit een progressieve bekend staande kabinet van de eventueel Russisch tankoffensief kon tegen- sociaaldemocraat bleef het vooral houden, zonder dat het daarbij burgerdoelen bij het uitspreken van de wens tot vermindering zou schaden. Carter wilde dit wapen opnemen van de nucleaire taken van Nederland, waarbij in het NAVO-arsenaal en voerde hiervoor een werd benadrukt dat van eenzijdige ontwapening stevige campagne onder de NAVO-bondgenoten. van het Westen geen sprake kon zijn.9 Zijn voornemens leidden in West-Europa en Aangezien de kabinetten Biesheuvel en Den in Nederland tot heftige protesten. Op zondag Uyl in de ogen van het IKV slechts op papier 19 maart 1978 demonstreerden in Amsterdam voorstellen van de vredesbeweging hadden ruim 50.000 betogers tegen de neutronenbom; overgenomen, ging het in 1977 over tot hardere een maand later werden aan de voorzitter van acties. Het aangekondigde voornemen van pre- de Tweede Kamer 1,2 miljoen handtekeningen sident Carter om de neutronenbom in productie aangeboden. te nemen fungeerde daarbij als katalysator. Zo Het rumoer rond de mogelijke introduc- startte het IKV de campagne ‘Kernwapens de tie van het neutronenwapen was de logische wereld uit, te beginnen in Nederland’ en werden uitkomst van de in de jaren zestig en begin in heel Nederland lokale IKV-kernen opgericht jaren zeventig opgekropte ontevredenheid die vooral vanuit plaatselijke kerken opereerden. over het Nederlandse buitenlandse beleid. De Verder sloot het IKV zich samen met Pax Christi Nederlandse Hervormde Kerk had al in 1962 aan bij het door communisten geïnitieerde sa- via een Herderlijk Schrijven een ‘radikaal neen menwerkingsverband ‘Stop de Neutronenbom’, zonder ja’s’ uitgesproken tegen kernwapens.7 In dat een jaar later de al even genoemde demon- stratie op 19 maart 1978 in Amsterdam organi- 6 De Ministerraadnotulen kunnen in principe 25 jaar na dato worden geraad- seerde. Ook lobbyden vertegenwoordigers van pleegd in het Nationaal Archief te Den Haag. Sinds 2007 zijn de jaren vanaf 1978 het IKV in Den Haag om bij met name CDA- raadpleegbaar. 7 Het vraagstuk van de kernwapenen: noodzakelijke aanvulling van het Herderlijk politici steun te verwerven voor hun standpun- Schrijven van 3 juli 1952 betreffende het vraagstuk van oorlog en vrede. Aanvaard door ten.10 En met succes: het algemeen bestuur van de Generale Synode van de Nederlandse Hervormde Kerk in haar vergadering van 26 juni 1962, Nederlandse Hervormde Kerk, Generale Synode (Den Haag 1962). het CDA sprak zich in november 1977 uit tegen 8 De Graaf, Over de Muur, 97-100. de neutronenbom als acceptabel wapen in het 9 Hellema, Buitenlandse politiek van Nederland, 281-83. defensiesysteem.11 Op 3 februari 1978 kwam de 10 De Graaf, Over de Muur, 96-97. 11 P. Maessen, Wie stopt de neutronenbom? (ongepubliceerde doctoraalscriptie, Tweede Kamerfractie van het CDA zelfs met een Rijksuniversiteit Leiden, 1979) 32. verklaring waarin de productie en invoering van ‘Hij doorbrak de goede sfeer van camaraderie’ 403

de neutronenbom unaniem werd afgewezen. erop te wijzen dat de eenheid van het kabinets- Daarmee was er in de Tweede Kamer een meer- beleid in het geding was en probeerde onder derheid ontstaan tegen de neutronenbom.12 andere oppositieleider Joop den Uyl (PvdA) via interrupties de verschillen tussen beide bewinds- lieden nog verder te vergroten.18 Om de politieke Kruisinga treedt af schade zoveel mogelijk te beperken, vroeg CDA- Het kabinet-Van Agt, dat tot dan toe geen pu- fractievoorzitter Wim Aantjes vervolgens uitstel bliekelijk standpunt had ingenomen, werd met van het debat.19 dit afwijzende standpunt van de CDA Tweede Ook achter de schermen was er paniek. Kamerfractie in een lastig parket gebracht. Onmiddellijk na het debat ontving vicepremier Dit werd pijnlijk duidelijk tijdens de debatten – Van Agt was met vakantie – een over de begroting van Defensie en het NAVO- memorandum van de secretaris-generaal van het deel van Buitenlandse Zaken op woensdag Kabinet van de Minister-President. Deze advi- 15 en dinsdag 23 februari 1978. De oppositie seerde dat Kruisinga ‘A. spijt [zal] moeten betui- diende – bij monde van Bram Stemerdink gen en zich geheel [zal] moeten conformeren aan (PvdA), (D66) en Henk het door de minister van Buitenlandse Zaken Waltmans (PPR) – een motie in waarin de rege- vertolkte regeringsstandpunt of B. zijn ontslag ring verzocht werd zich uit te spreken tegen in- [zal] moeten aanbieden’, aangezien het principe voering van de neutronenbom en deze beslissing van eenheid van kabinetsbeleid in het geding ‘kenbaar te maken aan de NAVO-partners en dit was.20 Zo ver kwam het echter niet direct. Op 24 standpunt tot gelding te brengen in het overleg februari besloot de Ministerraad dat in het ver- in NAVO-verband’.13 Hoewel de CDA-fractie als volgdebat op 28 februari alleen Van der Klaauw coalitiepartner deze motie niet wilde ondersteu- het woord zou voeren, en dat Kruisinga alleen nen, kwam zij met een nagenoeg gelijkluidende zou meedelen dat hij daar verder niets aan toe te motie waarin werd uitgesproken dat introductie voegen had.21 Hoewel Kruisinga tijdens het debat van de neutronenbom moest worden voorkomen op 28 februari zijn mond hield en geen van beide en dat de regering dit oordeel als uitgangspunt moties werd aangenomen, was het kwaad reeds diende te nemen bij haar besprekingen in bond- geschied. Op 3 maart 1978 diende Kruisinga zijn genootschappelijk verband.14 ontslag in als minister van Defensie, dat hem op Het debat verliep buitengewoon warrig, 6 maart vanuit Lech in Oostenrijk werd verleend niet in de laatste plaats omdat minister van door koningin Juliana, met ingang van de dag Buitenlandse Zaken Chris van der Klaauw ervoor.22 (VVD) en minister van Defensie Kruisinga (CDA) elkaar openlijk tegenspraken.15 Waar Van 12 R. Bouwman, De val van een Bergredenaar. Het politieke leven van Willem Aantjes (Amsterdam 2002) 281. der Klaauw de Kamer erop wees dat de regering 13 Motie-Stemerdink c.s., Kamerstuk Tweede Kamer 1977-1978, 14 800 hoofdstuk X, vanwege de lopende bondgenootschappelijke nr. 16. 14 Motie-De Boer c.s., Kamerstuk Tweede Kamer 1977-1978, 14 800 hoofdstukken V consultatie nog geen besluit kon nemen, stelde en X, nr. 23. Kruisinga ‘vanaf den beginne zeer ernstige 15 Voorafgaand aan het debat had minister voor Ontwikkelingssamenwerking, Jan bedenkingen’ te hebben gevoeld tegen de neu- de Koning (CDA), nog geprobeerd te bemiddelen: C.A. van der Klaauw, Een diplo- matenleven. Memoires (Amsterdam 1995) 228. Dit wordt bevestigd door Kruisinga: tronenbom en liet hij weten dat hij daarom bij Interview met R.J.H. Kruisinga, 24 juli 2009, Wassenaar. Opname in bezit van de de NAVO-partners zou bepleiten van het wapen auteur. 16 Handelingen der Staten-Generaal, 1977-1978, Tweede Kamer, 23 februari 1978, pp. af te zien. Bovendien verklaarde hij tot grote 1107-1110. ontsteltenis van Van der Klaauw dat de minister 17 Van der Klaauw, Een diplomatenleven, 227. van Buitenlandse Zaken het geheel met hem eens 18 Ibidem, 1109. 19 Ibidem, 1112. 16 was. ‘Wat kon ik, zittend achter de regerings- 20 Memorandum van de secretaris-generaal van het Kabinet van de Minister- tafel, doen? Ik zei tegen Kruisinga: “Roelof, hou President aan de vice-minister-president, d.d. 23 februari 1978. Betreft: de minis- ter van Defensie. Nr, 794. Nationaal Archief (NA), Archief van H. Wiegel 1948-1982, op! Laat mij deze vragen beantwoorden.” […] Ik 2.21.303, inv. nr. 366. zonk achterover in mijn stoel. […] Het was een 21 Ministerraad van 24 februari 1978 op het Catshuis, Agendapunt 10g. De ramp’.17 Zelden spraken bewindslieden elkaar Neutronenbom. NA, Ministerraad 1823-1988 (MR), 2.02.05.02, inv. nr. 2652. 22 J. de Vos, De neutronenbom als splijtzwam. De Nederlandse oppositie tegen de in de Kamer zo openlijk tegen. Uiteraard werd neutronenbom, 1977-1978 (ongepubliceerde doctoraalscriptie, Universiteit Utrecht dit door de oppositie dankbaar aangegrepen om 2000) 68. 404 Leon van Damme

Een ontspannen minister Kruisinga met zijn collega minister van Buitenlandse Zaken Van der Klaauw voorafgaand aan de debatten over de begroting van Defensie en het NAVO-deel van Buitenlandse Zaken.

Bron: Nationaal Archief Den Haag, Rijksfotoarchief: Fotocollectie Algemeen Nederlands Fotopersbureau (ANEFO), 1945-1989 – negatiefstroken zwart/wit, nummer toegang 2.24.01.05, bestanddeelnnummer 929-5846

Na Kruisinga’s vertrek is het beeld ontstaan gelijke productie en invoering van de neutronen- dat hij binnen het kabinet-Van Agt de enige bom vergaderd, waarbij Kruisinga vanaf het be- was die moeite had met de neutronenbom.23 Dit gin liet weten met een eventueel positief besluit beeld werd verder versterkt doordat minister- moeite te hebben. Bovendien waren Kruisinga’s president Van Agt Kruisinga’s argumenten in bezwaren tegen het wapen algemeen bekend. Al een Regeringsverklaring afdeed als ‘niet ter zake eind januari 1978 stelde Tweede Kamerlid Bart dienende’.24 Bovendien zou het aftreden voor Verbrugh (GPV) daarover Kamervragen. Op de andere kabinetsleden een ‘volslagen verrassing’ vraag of de berichten in de media klopten dat zijn geweest.25 Kruisinga persoonlijk bezwaren had tegen de Uit de Ministerraadnotulen komt echter een invoering van de neutronenbom, antwoordde ander beeld naar voren. In de eerste plaats heeft deze een kleine maand later met een volmondig het kabinet regelmatig en langdurig over de mo- ‘ja’. 26 Dit standpunt herhaalde hij op 2 febru- ari 1978 tijdens een optreden in het VARA- 23 Van Diepen, Hollanditis, 94; Hellema, Buitenlandse politiek van Nederland, 307. televisieprogramma Haagsche Kringen, waar hij 24 Regeringsverklaring. Handelingen der Staten-Generaal, 1977-1978, Tweede Kamer, zei dat hij tegen de neutronenbom was en dat dat 7 maart 1978, 1393. 25 Van Merriënboer, Bootsma en Van Griensven, Van Agt, 291-92. Van der Klaauw, Een wat hem betrof ook gold voor het kabinet. Dit diplomatenleven, 229. kwam hem op een stevige reprimande te staan 26 Handelingen der Staten-Generaal, 1977-1978, Tweede Kamer, Aanhangsel nr. 701, van Wiegel, die verklaarde niets met ‘persoon- 31 januari 1978. 27 F. de Lugt, ‘Het roemloos einde van dr. Roelof Kruisinga’, Elseviers Magazine, 11 lijke standpunten van ministers’ te maken te maart 1978, 14-17, aldaar 15. hebben.27 ‘Hij doorbrak de goede sfeer van camaraderie’ 405

Kruisinga lijkt te beseffen dat hij in politiek zwaar weer is terechtgekomen. Kruisinga en Van der Klaauw spraken elkaar tijdens het debat openlijk tegen.

Bron: Nationaal Archief Den Haag, Rijksfotoarchief: Fotocollectie ANEFO, 1945-1989 – negatiefstroken zwart/wit, nummer toegang 2.24.01.05, bestanddeelnnummer 929-5885

Belangrijker is echter dat Kruisinga in zijn ten.’28 Van een monolithisch standpunt binnen standpunt niet alleen stond. Vooral CDA- het kabinet was dus bepaald geen sprake. ministers toonden zich tijdens de interne dis- Bovendien was er kennelijk niet zozeer sprake cussies gevoelig voor de (buiten)parlementaire van een inhoudelijk verschil van mening tus- oppositie. Minister van Justitie sen Kruisinga en een groot deel van het kabinet, wees op de aversie die in brede lagen van de als wel van een procedureel twistpunt. Waar bevolking tegen het wapen leefde. Tijdens de Kruisinga vond dat het kabinet zijn gevoelens kabinetsvergadering van 17 februari stelde hij over de neutronenbom naar buiten diende te dat de bevolking ‘een dergelijk nieuw afschrik- brengen, was dit voor zijn collega’s een stap te ver. wekkend wapen [zou] weigeren te accepteren’. Het zou de eenheid van de NAVO schaden, de Maar niet alleen CDA-ministers lieten hun Sovjet-Unie in de kaart spelen, en de onderhan- afkeer van de neutronenbom blijken; ook enkele delingspositie van Nederland binnen de NAVO VVD-bewindspersonen deden dit. Minister van ondermijnen, zo was de gedachte. Voor een enke- Volksgezondheid ging daarin ling speelden verder ook binnenlandspolitieke het verst. Tijdens dezelfde vergadering liet hij redenen een rol om een officieel besluit uit te weten onder de indruk te zijn geraakt ‘van de ar- stellen. Zo zou volgens CDA-minister van Sociale gumenten van de tegenstanders van dit wapen’. Zaken een negatief besluit de linkse De notulen vervolgen: ‘Spreker is persoonlijk

tegen de neutronenbom gekant en ziet er weinig 28 Ministerraad van 17 februari 1978 op het Catshuis. Agendapunt 3d: De heil in het wapen eventueel in ons land in te zet- Neutronenbom. NA, MR, 2.02.05.02, inv. nr. 2397. 406 Leon van Damme

oppositie in de kaart spelen, wat met de gemeen- Ook zou hij geen gemakkelijke onderhandelaar teraadsverkiezingen van mei 1978 in het verschiet zijn geweest toen CHU, ARP en KVP fuseerden weinig aantrekkelijk zou zijn.29 Kennelijk gold tot het CDA.34 Het was voor buitenstaanders dan voor sommigen dat politiek scoren voor verkie- ook een verrassing dat hij tijdens de kabinetsfor- zingen belangrijker was dan een goede inhou- matie van eind 1977 tot minister van Defensie delijke beslissing. Het kabinet had het dus – in werd benoemd. De CHU claimde echter een de woorden van Van Agt – ‘zeer moeilijk met de zware post en Kruisinga wilde absoluut het problematiek van de neutronenbom en de atoom- kabinet in. Van Agt heeft later verklaard dat bewapening in het algemeen’.30 Het wilde echter dit de enige redenen waren waarom hij erbij een openbare inhoudelijke discussie ontlopen, kwam.35 Ook bij de VVD had Kruisinga zich niet omdat het anders gedwongen zou zijn zich voor populair gemaakt, door bij de vorming van het of tegen het wapen uit te spreken. Mede met het kabinet de benoeming van VVD’er Ad Ploeg tot oog op het feit dat de NAVO eind maart 1978 staatssecretaris van Defensie tegen te houden. over de kwestie zou vergaderen, was het kabinet Het lijkt er dan ook veel op dat Kruisinga’s hooguit bereid tot een openlijk uitspreken van uitspraken in het beruchte debat van 23 febru- afschuw en bezorgdheid over het wapen.31 ari 1978 door zijn tegenstanders in het kabinet dankbaar zijn aangegrepen om hem politiek de les te lezen. Dit temeer omdat wel meer bewinds- Motivatie Kruisinga personen zich in de media over de neutronen- In de historiografie is nauwelijks aandacht voor bom hadden geuit. Zo had staatssecretaris van de motieven van Kruisinga om af te treden. Defensie in januari 1978 in Sommige auteurs bagatelliseren Kruisinga’s diverse media juist gepleit vóór de neutronen- bezwaren door hem ‘een labiele persoonlijk- bom, omdat hij de militaire voordelen er wel heid met een drankprobleem’ te noemen.32 Of van inzag: ‘Wat je vroeger met 10 kiloton deed Kruisinga een drankprobleem had of niet, vast kan nu met 1 kiloton.’36 De afkeer tegenover staat dat hij niet geliefd was bij zijn collega- Kruisinga zat diep. Na diens ontslag weigerde ministers. Bekend is de openlijke animositeit Van Agt in eerste instantie zelfs zijn vakantie te tussen Kruisinga enerzijds en Van Agt en Wiegel onderbreken voor ‘die verrekte Kruisinga’37 Als anderzijds.33 Kruisinga wijt deze ongemakkelijke oud-premier heeft hij hem voor de latere reünies verstandhouding zelf aan zijn optreden als oppo- van zijn kabinet nooit uitgenodigd.38 Tegenover sitieleider van de CHU ten tijde van het kabinet- Ischa Meijer, journalist bij de Haagse Post, ver- Den Uyl, toen Van Agt minister van Justitie was. klaarde Van Agt een week na het aftreden: ‘Die man moest weg’. Op de vraag van Meijer of hij ‘de goede sfeer van camaraderie’ had doorbroken 29 Ibidem. 30 Ministerraad van 23 februari 1978 op het Catshuis, De Neutronenbom. NA, antwoordde Van Agt: ‘Ja, zonder enig voor- MR, 2.02.05.02, inv. nr.. 2652; Ministerraad van 4 maart 1978 op het Catshuis. behoud. Ja.’39 Waarom Van Agt dit deed blijft Ontslagaanvraag van minister Kruisinga. NA, MR, 2.02.05.02, inv. nr. 2398. 31 Ibidem. giswerk, maar het past in het beeld dat Van Agt 32 Van Merriënboer, Bootsma en Van Griensven, Van Agt, 291; Van Diepen, alles in het werk stelde om naar buiten toe een Hollanditis, 96; A. Koster, De eenzame fietser. Insiders over de politieke loopbaan van beeld te creëren dat in het kabinet van onenig- (Culemborg 2007); Kroeger en Stam, De rogge staat er dun bij, 65. Verder verklaarde Van Agt in 2000 tegenover het tv-programma Andere Tijden heid over de neutronenbom geen sprake was. dat Kruisinga nogal ‘verknocht was aan de alcohol’. ‘Kruisinga’, in: Andere Tijden Uit de brief die Kruisinga naar de Minister­ 21 september 2000. URL: http://www.geschiedenis24.nl/andere-tijden/afleverin- gen/2000-2001/Kruisinga.html [geraadpleegd op 28 februari 2012]. raad stuurde en uit de Ministerraads­notulen 33 Over Van Agt zei Kruisinga: ‘Ik blijf uit zijn buurt, want daar beleef ik weinig ple- van het ingelaste kabinetsberaad van 4 maart zier van […] Het was met name Van Agt waar het probleem zat’. Interview met 1978 waarin hij zijn aftreden nader motiveerde, Kruisinga, 24 juli 2009, Wassenaar. Zie ook: F. de Lugt, ‘Het roemloos einde van dr. Roelof Kruisinga’, Elseviers Magazine, 11 maart 1978, 14-17. blijkt dat Kruisinga in een gewetensconflict was 34 Interview met Kruisinga, 24 juli 2009, Wassenaar. geraakt. In de eerste plaats gebruikte hij een 35 Van Merriënboer, Bootsma en Van Griensven, Van Agt, 291. 36 D. Dijksman, ‘Van Eekelen over de neutronenbom. “Wat je vroeger met 10 kiloton partijpolitiek argument door erop te wijzen dat deed kan nu met 1 kiloton”’, Haagse Post, 28 januari 1978, 9. zijn opvattingen conform het CDA-standpunt 37 Geciteerd in: Van Merriënboer, Bootsma en Van Griensven, Van Agt, 291. waren, zoals dat door de fractie en in het verkie- 38 Interview met R.J.H. Kruisinga, 24 juli 2009, Wassenaar. Zie ook: Van Merriënboer, Bootsma en Van Griensven, Van Agt, 292, noot 26. zingsprogramma tot uitdrukking was gebracht. 39 Geciteerd in: Bouwman, De val van een Bergredenaar, 282. Daarnaast stelde hij dat hij als voormalig arts ‘Hij doorbrak de goede sfeer van camaraderie’ 407

In verband met het aftreden van minister Kruisinga legde premier Van Agt op 7 maart een Regeringsverklaring af. Op de achtergrond de oppositie.

Bron: Nationaal Archief Den Haag, Rijksfotoarchief: Fotocollectie ANEFO, 1945-1989 – negatiefstro- ken zwart/wit, nummer toegang 2.24.01.05, bestanddeelnnummer 929-6101

vond dat het neutronenwapen zoveel lijden zou Kruisinga voelde zich zelfs geroepen om een veroorzaken dat hij dat ‘veel kwalijker’ vond dan dag na zijn aftreden president Carter via een de productie van chemische wapens. Het zou brief te wijzen op zijn christelijke plicht zich in onder meer tot onvruchtbaarheid en degenera- te zetten voor de wereldvrede. ‘In my convic- tieproblemen leiden, en dus in strijd zijn met het tion a Christian politician cannot accept a new Genève Protocol van 1925 dat het gebruik van escalation in the field of nuclear weapons. […] chemische en biologische wapens verbiedt.40 I feel convinced that you yourself will take a Vileiner en voor het kabinet pijnlijker was decision that will not disappoint to believe in the echter dat Kruisinga in de derde plaats wees op position in which Christian politicians are. […] de door hem gedeelde argumenten van het IKV.41 Mister President, I am sincerely convinced that Dit stelde onder meer dat het neutronenwapen the decision we do take now will and can be of ‘in hoge mate de vrede en veiligheid in gevaar’ decisive influence on world peace. The thoughts zou brengen en zou bijdragen aan de reeds aan- and prayers of our church-community in the wezige ‘overkill-capaciteit in Centraal Europa’. Hij waarschuwde dat als gevolg van invoering van het wapen ‘in brede lagen van de bevolking 40 Interview met R.J.H. Kruisinga, 24 juli 2009, Wassenaar. De neutronenbom valt gevoelens van machteloosheid’ zouden toene- overigens officieel niet onder chemische of biologische wapens, maar gezien de gevolgen bij eventueel gebruik achtte Kruisinga het wapen in strijd met het men ten aanzien van de ‘mogelijkheden grip te Genève Protocol. krijgen op de zich alsmaar verder ontwikkelende 41 Zie voor een uitgebreide uiteenzetting van de argumenten van de vredesbewe- 42 ging Van Diepen, Hollanditis, 100-104. massavernietigingtechnieken’. Voor hem telde 42 Ministerraad van 4 maart 1978 op het Catshuis. Ontslagaanvraag van minister ook het standpunt van de kerken – waarmee Kruisinga. NA, MR, 2.02.05.02, inv. nr. 2398. Kruisinga heeft zijn argumenten een volgens Kruisinga juist christendemocraten zich jaar later in Mexico City nogmaals uiteengezet: R.J.H. Kruisinga, ‘The neutron we- apon is an illegal weapon’, in: Proceedings of the Twenty-ninth Pugwash Conference 43 verbonden zouden moeten voelen – die ‘in vol- on Science and World Affairs, “Development and Security” [Mexico City, Mexico, 18- strekte éénduidige zin’ stelling hadden genomen 23 juli 1979]. De Pugwash Conference is een internationale organisatie die weten- schappers en politici samenbrengt om het aantal gewapende conflicten terug tegen het wapen. Met name de christendemocra- te dringen en oplossingen te vinden voor bedreigingen van de wereldvrede. Zie tische ministers reageerden hierop verontwaar- voor meer informatie: www.pugwash.org. digd, omdat zij daarmee impliciet van onchris- 43 Ministerraad van 4 maart 1978 op het Catshuis. Ontslagaanvraag van minister Kruisinga. NA, MR, 2.02.05.02, inv. nr,: 2398. telijk gedrag werden beticht en zich daardoor in 44 Ministerraad van 3 maart 1978 op het Catshuis. Agendapunt 14.d: hun integriteit aangetast voelden.44 Ontslagaanvraag van minister Kruisinga. NA, MR, 2.02.05.02, inv. nr, 2652. 408 Leon van Damme

Netherlands will be with you, who has to take Inderdaad bestaat er bij de opvolger this decision and the responsibility for the pro- van de BVD, de Algemene Inlichtingen en duction and introduction of the neutron bomb.’45 Veiligheidsdienst (AIVD), een dossier van Kruisinga. In 2000 kreeg hij een deel van dit dossier te zien.48 In een interview tegenover het Speculaties weekblad Binnenlands Bestuur verklaarde hij be- Kruisinga’s aftreden heeft in de literatuur geleid gin januari 2003 dat er weinig bijzonders in het tot de nodige speculaties. Zo zou hij volgens dossier stond: ‘Geen persoonlijke dingen, nee. voormalig medewerker van de Binnenlandse Wel een aantal kopieën van interviews die ik aan Veiligheidsdienst (BVD) Frits Hoekstra zijn kranten heb gegeven en verder heel veel velletjes afgetreden onder invloed van CPN-fractieleider met daarop in een paar zinnen welke bestem- Joop Wolff. Deze zou vlak daarvoor ‘tijdens ming ik in Oost-Europa heb bezocht en met wie enkele vrij langdurige avondvisites ten huize van ik heb gesproken.’49 Kruisinga in Wassenaar, indringend met de mi- Dat Kruisinga de schijn tegen heeft, is evi- nister van Defensie over dit onderwerp [hebben] dent. Zo was hij sinds 1945 lid van de commu- gesproken’.46 In 2000 wijdde het tv-programma nistische vriendschapsvereniging ‘Nederland- Andere Tijden een deel van zijn uitzending aan USSR’. Een delicate zaak, want de Nederlandse Kruisinga, die door de BVD langdurig zou zijn overheid beschouwde deze vereniging als een bespioneerd vanwege de nauwe banden die hij communistische propagandaorganisatie, ook zou onderhouden met het Oostblok.47 nadat in 1967 de banden met de CPN waren verbroken.50 Toen Kruisinga zijn lidmaat- 45 Het bestaan van deze brief wordt door historici in twijfel getrokken, maar ze is schap in een interview onthulde terwijl hij in gewoon te raadplegen in het Nationaal Archief, Den Haag, Archieven Ministeries 1971 staatssecretaris was van Sociale Zaken voor Algemeene Oorlogvoering van het Koninkrijk (AOK) en van Algemene Zaken (AZ): Kabinet van de Minister-President (KMP), (1924) 1942-1979 (1989), 2.03.01, inv. en Volksgezondheid, leidde dat op het depar- nr. 8696. De brief is overigens niet alleen naar Carter gestuurd, maar ook naar de tement van Buitenlandse Zaken dan ook tot Noorse premier Korvald, een goede vriend van Kruisinga. Interview met Roelof opschudding. Ambtenaren vonden dat Kruisinga Kruisinga, 24 juli 2009, Wassenaar. Kruisinga was overigens voornemens geweest om deze brief nog als minister van Defensie te versturen, maar nadat enkele diende te bedanken voor het lidmaatschap kabinetsleden hiervan lucht hadden gekregen, kreeg de secretaris-generaal van omdat hij anders als kabinetslid de houding van Defensie opdracht om alle brieven tegen te houden. De Vos, De neutronenbom als splijtzwam, 68; Van Merriënboer, Bootsma en Van Griensven, Van Agt, 291. de Nederlandse overheid ten opzichte van de 51 46 F. Hoekstra, In dienst van de BVD. Spionage en contraspionage in Nederland vereniging ondermijnde. Tot politieke reper- (Amsterdam 2004, 2e druk) 94. Hoekstra schreef dit boek geheel op basis van cussies kwam het echter niet. Verder onderhield zijn geheugen, zo vertelde hij tijdens de boekpresentatie. In zijn laatste boek herhaalt Hoekstra dit in nog sterkere bewoordingen: ‘Natuurlijk kennen we niet Kruisinga vriendschappelijke relaties met onder de inhoud van de gesprekken, maar wel weten we dat Wolff er tevreden over meer de minister van Volksgezondheid van was. […] Niet lang na de bezoeken van Wolff besloot Kruisinga op 4 maart 1978 Polen, Jan Karol Kostrzewski, en met de vice- als minister af te treden […].De gesprekken met Wolff zullen niet de enige of misschien ook niet de voornaamste reden zijn geweest dat Kruisinga besloot minister van Volksgezondheid van de Sovjet- af te treden, maar het lijkt naïef te veronderstellen dat die dingen los van elkaar Unie Dmitri Venediktov. Hij was de eerste stonden.’ F. Hoekstra, De Dienst. De BVD van binnenuit (Amsterdam 2012) 109-111. 47 ‘Kruisinga’, in: Andere Tijden 21 september 2000. URL: http://www.geschiedenis24. vakminister die in 1967 een bezoek bracht aan nl/andere-tijden/afleveringen/2000-2001/Kruisinga.html [geraadpleegd op 28 het Oostblok.52 februari 2012]. Jarenlang wilde Kruisinga niet op de ‘BVD- 48 Kruisinga kreeg niet zijn gehele dossier in te zien. ‘Volledige verstrekking van uw dossier kan de relatie met buitenlandse inlichtingendiensten verstoren’, aldus kwestie’ ingaan. In 2009 verklaarde hij echter een brief van de BVD aan Kruisinga: M. van der Kooij, ‘Valse bescheidenheid van tegenover de auteur dat hij niet door de BVD de BVD’, Binnenlands Bestuur, 10 januari 2003, te lezen op www.binnenlandsbe- stuur.nl [zgeraadpleegd op 28 februari 2012]; interview met Roelof Kruisinga, 24 was bespioneerd, maar dat het omgekeerde het juli 2009, Wassenaar. geval was. Nadat Kruisinga in 1967 was ingegaan 49 Van der Kooij, ‘Valse bescheidenheid van de BVD’, Binnenlands Bestuur, 10 januari op een uitnodiging om als staatssecretaris van 2003, te lezen op www.binnenlandsbestuur.nl [geraadpleegd op 28 februari 2012]. 50 Zie voor een uitgebreide beschrijving van deze kwestie: N. Brummelman, Duiven Volksgezondheid naar de Sovjet-Unie te gaan, die vrede vertolkten? De vereniging ‘Nederland-USSR’ 1963-1977 (ongepubliceerde had de BVD hem benaderd met de vraag of hij doctoraalscriptie, Universiteit Nijmegen, 2000). 51 Brummelman, Duiven die vrede vertolkten?, 88, 89 en 92. de dienst wilde rapporteren over zijn reis en 52 Interview met Roelof Kruisinga, 24 juli 2009, Wassenaar. zijn contacten in Oost-Europa. Dat was volgens 53 Op de vraag van de auteur waarom hij dan nu wel met deze verklaring wilde Kruisinga het begin geweest van een langdurige komen, antwoordde hij: ‘Ik had er toen geen zin in om dat te zeggen. Nu is het allemaal al zo lang geleden, en er is zo weinig over van de Sovjet-Unie dat ik dat relatie met de BVD, die tot en met het einde van nu wel wil zeggen. En bovendien ben ik al 87 dus….’ de Koude Oorlog zou hebben geduurd.53 ‘Hij doorbrak de goede sfeer van camaraderie’ 409

Helaas is het niet mogelijk de verklarin- eenmaal op om hem een boekje te overhandigen gen van Hoekstra en Kruisinga te verifiëren. namens voormalig adviseur van het Pentagon Zolang de AIVD geen toestemming geeft om Daniel Ellsberg, die tijdens de manifestatie een de archieven in te zien, zal er altijd een waas voordracht had gehouden en Kruisinga op die van geheimzinnigheid over de kwestie blijven manier voor zijn aftreden wilde bedanken. Hij hangen. Wel lijkt er weinig reden om te twijfe- schreef: ‘18 maart 1978, To Mr. Kruisinga. With len aan Kruisinga’s verklaring dat hij nooit een profound admiration for your courageous stand, voorstander was van het communisme maar your ‘no’- at the moment when it was making slechts voor een meer ontspannen verhouding a major difference to human survival! Dan. met het Oostblok pleitte.54 Zo was hij in de eerste Ellsberg’.61 plaats afkomstig uit de Christelijk-Historische Na zijn aftreden vertrok Kruisinga naar het Unie (CHU) die de overheid als dienares van buitenland. ‘Ik had er een beetje genoeg van God beschouwde en zeer hechtte aan de banden hier. Ik was teleurgesteld’, stelde hij later in een met het Oranjehuis.55 In de tweede plaats was hij interview.62 Hij week voor enkele jaren uit naar niet onbekend met het inlichtingenwerk. Tijdens Genève waar hij tot 1982 vicepresident van de de Tweede Wereldoorlog werkte Kruisinga voor Wereldgezondheidsorganisatie was. Vanaf juni de Geheime Dienst Nederland waar hij rappor- 1981 keerde hij weer terug in de Nederlandse ten opstelde over onder meer de eenheden en politiek als senator voor het CDA. Deze func- militaire installaties van het Duitse leger in het tie vervulde hij tien jaar. Vanaf 1990 was hij noorden van Nederland; tevens was hij behulp- vervolgens werkzaam als consul-generaal van zaam bij de vermenigvuldiging en verspreiding Nederland in Slovenië. In 2000 nam hij afscheid van De Ploeg.56 Dit illegale blad was in 1943 en trok hij zich terug uit het openbare leven. opgericht door enkele Groningse studenten die wilden ‘opwekken tot bezinning op onze Na het aftreden van Kruisinga naoorlogse taak’. Hierbij werd fel geageerd tegen het communisme en gepleit voor een krachtig ‘Zo groot is de invloed van de massabewe- gezag onder leiding van het Oranjehuis.57 Na de ging, dat degenen die in onderonsjes achter de Tweede Wereldoorlog was Kruisinga enige tijd schermen over deze levenskwesties wensen te in militaire dienst.58 Tot slot was hij als staatsse- beslissen, voor de draad moesten komen, ook al cretaris van Sociale Zaken en Volksgezondheid hadden zij het liever onder elkaar willen plooien. lid van het kabinet-De Jong dat als gevolg van Het aftreden van de minister van Defensie het neerslaan van de Praagse Lente in 1968 de defensie-uitgaven met 225 miljoen gulden ver- 54 Van der Kooij, ‘Valse bescheidenheid van de BVD’, Binnenlands Bestuur, 10 januari hoogde.59 2003, te lezen op www.binnenlandsbestuur.nl [geraadpleegd op 28 februari 2012]. Wat de vermeende invloed van Wolff op het 55 M. ten Hooven en R. de Jong, Geschiedenis van de Christelijk-Historische Unie 1908- besluit van Kruisinga om af te treden betreft: 1980 (Amsterdam 2008) 263, 266 en 293. 56 In de redactie zaten: M.A. Boers, M.J. Hartgerink, H. Hommes en A.J. van der volgens Dick Engelen, historicus en eveneens Leeuw: Memoires van R.J.H. Kruisinga betreffende zijn activiteiten ten tijde van oud-medewerker van de BVD – die in tegenstel- de Tweede Wereldoorlog in o.a. Friesland ten behoeve van de Geheime Dienst ling tot Hoekstra voor zijn boek over de BVD wél Nederland (GDN), Tresoar, Leeuwarden, 348, inv.nr, 6466. 57 Zie voor het eerste nummer van De Ploeg, juli 1943: http://resources2. toegang kreeg tot de archieven van de dienst – is kb.nl/010435000/pdf/DDD_010438189.pdf dat ‘niet erg waarschijnlijk’.60 Volgens Kruisinga 58 Hij was dienstplichtig militair van 1951-1953: Parlement&Politiek, http://www. parlement.com, geraadpleegd 9 februari 2011. zelf is het juist dat Wolff enkele malen bij hem 59 Hellema, Buitenlandse politiek van Nederland, 243. is langsgeweest, maar dat was ná zijn aftreden. 60 D. Engelen, Frontdienst. De BVD in de Koude Oorlog (Amsterdam 2008) 221. De initiatiefgroep ‘Stop de Neutronenbom’ 61 Het boekje dat Kruisinga ontving had als titel: Papers on the War (New York 1972). D. Ellsberg was in de jaren zestig werkzaam als adviseur van het US State organiseerde van 17 tot 19 maart 1978 in Department, dat in de jaren zeventig in de publiciteit kwam door de Pentagon Amsterdam een internationaal congres tegen Papers te lekken naar de New York Times. De Pentagon Papers vormden een ge- heim dossier van duizenden pagina’s van het Pentagon waarin de Amerikaanse het wapen, het Internationale Forum geheten. betrokkenheid in de Vietnamoorlog werd toegelicht. Uit deze documenten Wolff wilde Kruisinga als spreker, maar deze bleek dat de Amerikaanse overheid al vroeg wist dat de oorlog waarschijnlijk wees dit verzoek of omdat hij vond dat de ma- niet te winnen was en veel doden en gewonden zou kosten. De opdracht is door de auteur gekopieerd tijdens het interview met R.J.H. Kruisinga, 24 juli 2009, nifestatie ‘te veel in communistische handen’ Wassenaar. was. Na 19 maart zocht Wolff Kruisinga nog 62 Interview met R.J.H. Kruisinga, 24 juli 2009, Wassenaar. 410 Leon van Damme

Duizenden demonstran- ten betoogden op 18 maart 1978 in Amsterdam tegen de neutronenbom.

Bron: Nationaal Archief Den Haag, Rijksfotoarchief: Fotocollectie ANEFO, 1945-1989 – negatiefstro- ken zwart/wit, nummer toegang 2.24.01.05, bestanddeelnnummer 929-6297

bewijst echter dat hier niets te plooien valt. had met tienduizenden guldens, kon tevreden Iedereen moet nu immers erkennen dat reke- zijn.65 Dankzij de neutronenbomkwestie ont- ning dient te worden gehouden met de door de stond er een brede maatschappelijke discussie bevolking tot uitdrukking gebrachte afwijzing over de kernwapenkwestie en maakte de vredes- van de neutronenbom’, zo jubelde de communis- beweging een stormachtige groei door. In 1981 tische krant De Waarheid kort na het aftreden had het IKV bijvoorbeeld al kernen in één op de van Kruisinga.63 Het aftreden van Kruisinga drie Nederlandse gemeenten.66 was voor de vredesbeweging als een kers op een Een ander belangrijk gevolg van de affaire taart, vooral omdat Kruisinga zelf verklaarde rondom de neutronenbom was dat het kabinet zich onder meer te hebben laten leiden door het naar buiten toe niets anders kon doen dan de standpunt van deze organisaties en van de ker- schijn ophouden dat het vertrek van Kruisinga ken. Het heeft de moraal van de vredesbeweging een onbeduidend politiek incident was. Hoewel zonder meer versterkt.64 Ook het Oostblok, dat voor het grootste deel van het kabinet, en dan de acties tegen de neutronenbom gefinancierd met name voor het VVD-smaldeel, overwegin- gen van internationaal-politieke aard zwaar- 63 De Waarheid, maandag 6 maart 1978, voorpagina. der wogen dan morele bezwaren of (buiten) 64 De Graaf, Over de Muur, 91. Voor het overige was de affaire-Kruisinga voor de vredesbeweging uit tactische overwegingen verder weinig meer van nut. Het parlementaire druk, stelde het kabinet achter IKV was er immers alles aan gelegen om via (in)formele contacten binnen met de schermen evenwel alles in het werk om de name het CDA het kabinetsbeleid te beïnvloeden. Gebruik maken van Kruisinga zou – gezien de gebrouilleerde verhoudingen tussen Kruisinga en het CDA – al- Verenigde Staten van productie en invoering van leen maar averechts hebben gewerkt. het neutronenwapen af te laten zien. Alleen op 65 Volgens Hoekstra is uit onderzoek in de archieven van de Oost-Duitse die manier zou voorkomen kunnen worden dat geheime dienst Stasi zelfs gebleken dat het aftreden door deze dienst nog dezelfde avond als een overwinning werd gevierd. Hoekstra, De Dienst, 110. C. het kabinet alsnog openlijk kleur zou moeten Horstmeier, ‘De moeizame betrekkingen tussen de CPN en de Socialistische bekennen. Einheitspartei Deutschlands (SED), 1946-1989, Jaarboek Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen 1998 (Groningen 1999) 213-257, aldaar 244-245. Zie Dat bleek het sterkst in het voorjaar van ook: De Graaf, Over de Muur, 90, 91 en 95. Overigens wordt dit ontkend door 1979. Hoewel Carter in april 1978 besloten had Nico Schouten, destijds woordvoerder en organisator van de organisatie ‘Stop de neutronenbom voorlopig niet in productie de Neutronenbom’. Zie: N. Schouten, ‘Een serieuze geschiedenis van ‘Stop de N-bom’ moet nog geschreven worden’, Groniek. 167 (2005) 299-308, aldaar 306-7. te nemen, was de steun voor dit besluit aan het 66 Er waren 336 kernen: De Graaf, Over de Muur, 98. eind van het jaar in het Amerikaanse congres ‘Hij doorbrak de goede sfeer van camaraderie’ 411

nagenoeg verdwenen. Van Agt liet de Verenigde that this matter should not be presented as a Staten daarop weten dat Nederland introductie bilateral German-American problem but that the van de neutronenbom slechts zou kunnen over- Alliance should find an answer which will have wegen indien het wapen onderdeel zou zijn van the common support of all its members’.71 de besprekingen over wapenbeheersing tussen de Van België – ook een beoogd stationeringsge- Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Bovendien bied – hadden de Verenigde Staten evenmin veel waarschuwde hij zijn Amerikaanse collega’s dat te verwachten. Sowieso stond de neutronenbom- de opstelling van het Nederlandse parlement kwestie gezien het geringe aantal discussies over steeds afwijzender was. De regering ‘is fighting a dit onderwerp in de Ministerraadnotulen kenne- losing battle’, aldus Van Agt. Volgens het verslag lijk niet hoog op de Belgische agenda. België was van minister van Buitenlandse Zaken Van der hooguit bereid tegenover de Verenigde Staten Klaauw wees Van Agt daarbij nadrukkelijk op ‘het vitale belang te erkennen voor Europa van de vredesbeweging: ‘De campagne tegen de de nucleaire technologie’. Bovendien stond het neutronenbom is oorspronkelijk aan de gang voor de Belgische regering vast dat het geen zin gebracht vanuit communistische hoek, maar is had dat België deze bom zou inschakelen ‘wan- sindsdien door andere groepen overgenomen neer b.v. Nederland zulks zou weigeren’.72 [als gevolg van een] verandering van een gedach- tenproces en daaruit voortkomende opstellingen Dubbelbesluit in de Nederlandse kerken’. Bij een eventueel Amerikaans verzoek aan Nederland in te stem- Het kernwapenbeleid dat de kabinetten Van Agt men met introductie van de neutronenbom en Lubbers na de neutronenbomkwestie zouden zou het Nederlandse advies dan ook ‘afwijzend voeren, werd nadien feitelijk niet meer gewijzigd. luiden’.67 Het werd een laveren tussen buitenlandspolitieke Uiteindelijk besloot president Carter de en binnenlandspolitieke belangen: enerzijds neutronenbom definitief niet in productie te wilde men de eenheid van de NAVO bewaren nemen. Hoewel Kruisinga claimt dat dit be- en de Nederlandse positie binnen het bondge- sluit mede het gevolg was van zijn brief aan de nootschap handhaven, anderzijds wilde men de Amerikaanse president, is dit niet waarschijn- oppositie niet in de kaart spelen door besluiten lijk.68 In hoeverre de opstelling van Nederland te nemen die massale onrust zouden kunnen een rol heeft gespeeld in Carters overwegingen, veroorzaken. Dit werd al snel duidelijk toen de is op basis van Nederlands archiefmateriaal Sovjet-Unie in 1979 een nieuw soort wapen in- eveneens moeilijk vast te stellen. Vast staat wel troduceerde – de zogeheten SS-20 raket. Anders dat het afwijzende standpunt van Nederland dan haar voorgangers kon deze raket diep in de van groot belang was voor de Verenigde Staten. In een gesprek met bondskanselier Helmut 67 Memorandum van C.A. van der Klaauw aan A.A.M. van Agt, 23 april 1979, nr. Schmidt van de Bondsrepubliek Duitsland 18/79. Onderwerp: verslag van besprekingen tussen de Verenigde Staten (vice- president Mondale, amb. Joseph, National Security Advisor Clift) en Nederland noemde de Amerikaanse veiligheidsadviseur (Van Agt, Van der Klaauw en amb. Tammenoms Bakker.) NA, Archief AOK en AZ, Zbigniew Brzeziński behalve West-Duitsland 2.03.01, inv.nr, 8700. ook Nederland en België als de meest waar- 68 Interview met R.J.H. Kruisinga, 24 juli 2009, Wassenaar. Zie ook De Vos, De neutro- nenbom als splijtzwam,74, 116 en 117. 69 schijnlijke stationeringsgebieden. Schmidt 69 Gespräch des Bundeskanzlers Schmidt mit dem Sicherheitsberater des ameri- maakte zich zorgen over een nucleair overwicht kanischen Präsidenten, Brzezinski, 27. September 1977 in: I.D. Pautsch e.a. (red.), Akten zur auswärtigen Politik der Bundesrepublik Deutschland,1977 (München 2008) van de Sovjet-Unie in Europa en het West- nr, 257, 1251. Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken 70 H. Schmidt, Menschen und Mächte (Berlijn 1987) 89-90; Aufzeichnung des vreesde de gevolgen die een ‘Nein’ zou hebben Ministerialdirigenten Pfeffer, 1. September 1977. Betr. Neutronenwaffe; hier: Gemeinsame Stellungnahme des Bundesministeriums der Verteidigung und des voor de Duits-Amerikaanse relaties, maar de Auswärtigen Amts. Bezug: a.) Schreiben von Staatsminister Wischnewski an die Bondsrepubliek wilde niettemin alleen instem- Bundesminister der Verteidigung und des Auswärtigen vom 23. August 1977 mit Terminbitte 2. September 1977. Pautsch e.a., Akten, nr, 232, 148 en 1150. men als de rest van de NAVO-lidstaten eveneens 71 Bundeskanzler Schmidt an Präsident Carter, 7 September 1977. Pautsch e.a., 70 akkoord zou gaan. In september 1977 herhaal- Akten, nr, 239, 1178. de Bondskanselier Schmidt dit standpunt in een 72 Ministerraad van vrijdag 7 oktober 1977. Notulen nr. 15. Algemeen Rijksarchief België, Brussel, Online toegang tot de ‘Notulen van de Ministerraad’, te raad- persoonlijke brief aan president Carter: ‘Yet it is plegen via: http://extranet.arch.be/lang_pvminister.html, geraadpleegd op 28 important for the Federal Republic of Germany februari 2012. 412 Leon van Damme

Sovjet-Unie worden opgesteld, was zij mobiel en over een meerderheid van twee zetels beschikte. herlaadbaar, had ze een kleinere foutmarge en Ondanks stevige druk vanuit de CDA-top stem- was ze trefzekerder en accurater.73 Als antwoord den de loyalisten op 1 december 1979 in met een daarop wilde de Verenigde Staten het kernwapen- motie van de linkse oppositie waarin het dub- arsenaal van de NAVO moderniseren en uitbrei- belbesluit werd afgewezen.76 Voor het kabinet zat den met 572 middellange afstandsraketten, in de er vervolgens niets anders op dan slechts onder volksmond kruisraketten genoemd. De bedoeling voorbehoud in te stemmen met het NAVO- was dat deze in West-Europa zouden worden dubbelbesluit: pas in 1981 zou worden bezien of geplaatst; 48 van deze raketten zouden terechtko- al dan niet tot plaatsing van de 48 kruisraketten men in Nederland. Tegelijkertijd kreeg de Sovjet- moest worden overgegaan.77 Unie het aanbod om onderhandelingen te starten over beperking van deze wapens – vandaar dat Conclusie dit het NAVO-dubbelbesluit is gaan heten. De spagaat waarin de Nederlandse rege- In de historiografie wordt relatief weinig belang ring sinds de neutronenbomkwestie verkeerde, gehecht aan het aftreden van minister van wreekte zich onmiddellijk. Hoewel minister Defensie Kruisinga in de kwestie van de neu- van Buitenlandse Zaken Van der Klaauw in tronenbom. Kruisinga zou een ‘labiele persoon- de Ministerraad opmerkte dat het niet erg lijkheid’ zijn die met zijn afwijzende standpunt waarschijnlijk was ‘dat Nederland als enige de binnen het kabinet alleen zou hebben gestaan. modernisering zal kunnen tegenhouden’74, was Uit bovenstaande reconstructie blijkt echter dat het duidelijk dat het kabinet niet om de vredes- de bezwaren van Kruisinga tegen de neutronen- beweging heen kon. Sinds de neutronenbom- bom al langere tijd bekend waren en zelfs door kwestie bestond er immers een breed gedragen een groot deel van het kabinet werden gedeeld. weerzin tegen kernwapens. Bovendien had Van Kruisinga’s vertrek had dan ook vooral te maken Agt rekening te houden met een sterk verdeelde met zijn slechte politieke verstandhouding met CDA-fractie. Zeven fractieleden – de zogeheten vooraanstaande leden van het kabinet, zoals loyalisten75 – hadden zich tijdens de neutronen- Van Agt en Wiegel. Nadat Kruisinga gedwongen bomkwestie inhoudelijk achter het standpunt werd zijn oordeel over de neutronenbom voor van Kruisinga geschaard. Zij vormden voor de zich houden, kwam hij in gewetensnood en trad vredesbeweging een dankbaar breekijzer om de hij af. Zijn vertrek was van groot belang voor politieke speelruimte van het kabinet verder te vredesorganisaties als het IKV en Pax Christi, minimaliseren, temeer daar het kabinet slechts die dit konden claimen als hun succes. Het belangrijkste succes voor de vredesorganisaties bestond erin dat het Nederlandse kabinetsbeleid 73 Van Diepen, Hollanditis, 109-10. 74 Ministerraad van 8 oktober 1979, Agendapunt 3 en van11 oktober 1979, omtrent kernwapens als gevolg van de neutro- Agendapunt 1: Algemene politieke en financiële beschouwingen in de Tweede nenbomkwestie feitelijk niet meer zou wijzigen. Kamer. NA, MR, 2.02.05.02, inv. nr,: 2953. 75 Te weten: Wim Aantjes, Bouke Beumer, , Stef Dijkman, Sytze Faber, Het werd vanaf dat moment schipperen tussen Jan van Houwelingen en Jan Nico Scholten. Zij beschouwden zichzelf als het de belangen van het NAVO-bondgenootschap en geweten van de fractie en vonden dat het CDA geen grijze middenpartij moest de toenemende druk van de (buiten)parlemen- zijn maar de politieke confrontatie diende aan te gaan. De loyalisten hadden vanaf het begin moeite met het centrumrechtse karakter van het kabinet-Van taire oppositie. Of zoals cabaretier Wim Kan het Agt/Wiegel. M. ten Hooven, ‘Een machtspartij met idealen. Een geschiedenis kabinetsbeleid tijdens de oudejaarsconference van het CDA, 1980-2010’, in: G. Voerman (red.), De conjunctuur van de macht. Het Christen democratisch Appèl, 1980-2010 (Amsterdam 2011) 59-108, aldaar 68; Van van 1979 treffend karakteriseerde: ‘Nee, we heb- Merriënboer, Bootsma en Van Griensven, Van Agt, 320. ben geen ja gezegd’. 76 Van Diepen, Hollanditis, 119, 121 en 131. 77 Tot groot ongenoegen overigens van de ambtenaren. Zo schreef een hoge amb- tenaar van Buitenlandse Zaken in een memorandum dat ‘met meer duidelijkheid Drs. L.J. (Leon) van Damme (1982) studeerde geschiede- gesteld [zou] kunnen worden dat de regering niet een stelletje amateuristische nis en internationale betrekkingen aan de Universiteit schooljongens zijn die lichtzinnig met een gevaarlijke mecanodoos spelen, doch Utrecht. Hij was achtereenvolgens werkzaam bij het In- een college van ernstige bewindslieden wier diepgevoelde verantwoordelijk- stituut voor Nederlandse Geschiedenis te Den Haag en heid het is de belangen van het Koninkrijk en deszelfs inwoners te behartigen’. het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie in Aantekening van Wnd. DAV, zonder datum. NA, Archief AOK en AZ, 2.03.01, inv. Amsterdam. Sinds 2010 is hij onderzoeker bij het Cen- nr,: 8700. Zie ook het boek van oud-ambtenaar en diplomaat B.J. van Eenennaam die zich vooral op de discussie binnen het ambtenarenapparaat richtte: trum voor Parlementaire Geschiedenis te Nijmegen. Achtenveertig kruisraketten. Hoogspanning in de lage landen (Den Haag 1988).