Den Uyl, Lay-Out
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer Bleich, A. Publication date 2008 Link to publication Citation for published version (APA): Bleich, A. (2008). Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer. Uitgeverij Balans. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:01 Oct 2021 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 266 Hoofdstuk 11 Rood met een witte rand Eind 1972 waren er verkiezingen voor deTweede Kamer.Het vijfpartijen- kabinet onder de Antirevolutionaire premier Barend Biesheuvel was ten onder gegaan aan een conflict van liberalen en confessionelen met de partij van de jonge Drees. De ds’70-ministers wilden de bezuinigingen waar ze vóór waren niet zelf voor hun rekening nemen. Bovendien wil- den ze dat het kabinet ingreep in de lonen,iets waar minister van Sociale Zaken Jaap Boersma (arp) niets voor voelde. Op 29 november werd er gestemd.Netalshetjaarervoortradende‘progressievedrie’,dePartijvan de Arbeid, D66 en de ppr de kiezers tegemoet met een gemeenschappe- lijk program,‘Keerpunt ’72’,en met een schaduwkabinet onder aanvoe- ring van Joop den Uyl. De uitslag was gunstig voor de progressieven, vooral voor de PvdA (van 39 naar 43 zetels) en de ppr (van twee naar zeven). Samen beschikten de drie partijen over 56 Kamerzetels. Ook de vvd had het onder leiding van de ambitieuze jonge politicus HansWie- gelgoedgedaanenkwammetzeszetelswinstop22.Hetconfessionele midden was opnieuw verzwakt,vooral de KatholiekeVolkspartij die met acht zetels verlies op 27 eindigde,een nog niet eerder bereikt dieptepunt. Samenhaddendepartijenuitdegevallenregering-Biesheuvelnogsteeds een kleine meerderheid, maar de PvdA was veruit de grootste partij. Het lag voor de hand dat de drie progressieve partijen prominent bij de (in)formatiewerdenbetrokken. Zowel tijdens die formatie als in het optreden van het kabinet-Den Uyl dat eruit voortkwam manifesteerde zich de nieuwe politieke cultuur diedevoorgaandejarenbijhetLieverdje,inhetMaagdenhuis,opdecon- gressen van PvdA, ppr en D66 en in de ontzuilende media – de Volks- krant noemde zich bijvoorbeeld niet langer katholiek – gestalte had ge- kregen. Tijdens de formatie werd door toedoen van de oude sociaal- democraat Jaap Burger gebroken met voorheen gangbare gebruiken als 266 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 267 omzichtige taal en geheimhouding. Het grote publiek kon de ontwik- kelingen in de formatie vrijwel op de voet volgen. Het kabinet-Den Uyl steunde niet uitsluitend op de progressieven, zoals die hadden gewenst, maar stond wel bekend als het meest linkse kabinet dat Nederland ooit heeft gehad. Het optreden van de ministers viel op door grote openheid naar buiten toe; ook de lossere omgangsvormen sprongen in het oog,zo verdweendeaanspreektitel‘Excellentie’. Het kabinet, dat door zijn aanhangers trots ‘progressief’ genoemd werd, liet slechts weinigen onverschillig: je was ervóór of je gruwde er- van. In die zin was het een vrucht van de polarisatie,het uitvergroten van de politieke tegenstellingen. Tegelijkertijd mocht binnen de regering de afstand tussen progressieve en confessionele bewindslieden niet zo groot worden dat samen regeren onmogelijk werd. Het was aan de pre- mier, Joop den Uyl, om te trachten dit kunststuk te volbrengen. Hij moest zowel teamleider zijn van zijn hele kabinet als herkenbaar voor zijn progressieve achterban, in de woorden van zijn adviseur Herman TjeenkWillink:‘politiserenentevensdepolariseren’.1 Politiseren betekende voor Den Uyl dat hij appelleerde aan ‘(...) het geloof van burgers (...) in de mogelijkheid de maatschappij te verande- ren met behulp van de politiek’.2 Het depolariseren hield in dat hij een brug moest slaan naar de confessionelen in zijn kabinet,wat wellicht zou kunnenleidentotduurzamesamenwerkingmetarpenkvp. Het vormen van een nieuw kabinet was allesbehalve eenvoudig. De PvdA had in februari 1971 weliswaar haar anti-kvp-resolutie ingeslikt, maar in plaats daarvan wilden de Keerpunt-partijen vóór de verkiezin- gen bindende afspraken met de confessionelen over regeringssamen- werking.Als dat niet zou lukken,kon er na het sluiten van de stembussen niet meer over Keerpunt – dat immers bedoeld was als een regerings- programma – worden onderhandeld. Dan zou men streven naar een progressief minderheidskabinet met gedoogsteun van de confessione- len. Den Uyl adviseerde koningin Juliana dus om te komen tot ‘(...) een kabinet,dathetregeerakkoordvandeprogressievepartijentotuitgangs- punt heeft en dat kan rekenen op een constructieve houding van de meerderheid van de Kamer’.3 De meeste andere partijen dachten aan een centrum-links of centrum-rechts meerderheidskabinet. De vroegere voorzitter van het Christelijk NationaalVakverbond (cnv),M.Ruppert, moest als informateur uitzoeken wat de mogelijkheden waren. Zijn voorkeur ging uit naar centrum-links, maar daarbij stuitte hij op twee 267 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 268 problemen: ten eerste wilde ar-fractievoorzitter Biesheuvel niets liever dan opnieuw premier worden met zijn oude kabinet en ten tweede wa- ren de progressieve partijen niet bereid om over Keerpunt te onderhan- delen. Ze wilden niets weten van een ‘ouderwetse rooms-rode’ coalitie. Door vast te houden aan een onverwaterd progressief kabinet hoopten ze ófwel het confessionele midden tot gedogen te dwingen en dan zou het in de toekomst tot samenwerking kunnen komen, óf de progressie- ven zouden in de oppositie doorgaan met polariseren en later met een nieuw schaduwkabinet alsnog de meerderheid veroveren. De hoop op een tweedeling in de politiek en een toekomstige progressieve meerder- heid leefde volop en werd gevoed door de electorale achteruitgang en de verwarring bij de confessionelen. Dat de drie christelijke partijen door onderlinge samenwerking hun nu al jaren durende neergang zouden kunnen stoppen leek anno 1972, gezien de voortgaande secularisering, velenzeeronwaarschijnlijk. Informateur Ruppert kreeg van kvp-leider Frans Andriessen te ho- ren dat die weinig behoefte had aan herstel van de coalitie met de vvd, omdat die ‘de tegenstellingen in de maatschappij vergroot’.4 Dat bracht Ruppert ertoe de koningin een socialistische formateur aan te bevelen, de oude rot in de politiek Jaap Burger. De keus viel op Burger en niet op Den Uyl, omdat laatstgenoemde met handen en voeten aan Keerpunt was gebonden,terwijl Burger mogelijk wel in staat zou zijn programma- tische overeenstemming tussen de christelijke en de progressieve partij- en te bewerkstelligen.Te forceren is een betere term, want met een serie open brieven bracht Burger de confessionelen in het nauw, maar ook zijn geestverwant Den Uyl zette hij onder zware druk.‘Want Den Uyl zag mijtochzo’nbeetjealszijnverlengstuk.Ikzoualdieingewikkeldeverha- lenwaarhijaltijdmeeplachtaantekomen,moetengaanverkopen.Nou, dan had ik meteen wel op kunnen houden.(...) Den Uyl neemt zijn eigen clubteserieus.’5 De twee grootste struikelblokken op het pad van de formateur be- tro^en het program voor het te vormen kabinet en de vraag hoe de frac- tievoorzitters van de drie christelijke partijen ertoe gebracht konden worden het groene licht te geven voor toetreding van geestverwanten tot eenregeringwaarmeezegeenformelebandhadden.Heteerstepuntwist Burger op te lossen met een combinatie van pressie en slimmigheidjes. Over Keerpunt mocht weliswaar niet onderhandeld worden, maar dat betekende volgens Burger niet dat het niet kon worden geïnterpreteerd, 268 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 269 vertaald, enzovoorts. Zoals hij later glunderend verklaarde: ‘Zodra een congres van die onaantastbare wijsheden gaat aannemen waar niet aan getornd mag worden (...) dan vraag je erom belazerd te worden. Dan is het de kunst om de juiste terminologie te vinden om toch te gaan onder- handelen: actualiseren, faseren, uitwerken en overleggen.’6 Na ruim een maand formeren had Burger hier de steen der wijzen gevonden en no- teerdeDenUylineenvanzijnopschrij∫oekjesdeprogramformulevoor het nieuwe kabinet.‘Als program: Keerpunt ’72 zoals geaktualiseerd (...) alsmede het Program op Hoofdzaken van ar/kvp/chu, voor zover daarmee niet in strijd, een en ander in het licht van de konklusies van de formateur d.d. 19/2.’7 Maar nog steeds waren Frans Andriessen, Barend BiesheuvelenArnoldTilanus(chu)nietbereidministersteleverenvoor wat bekend kwam te staan als‘de witte rand’bij het‘rode’kabinet.Zowel kvp als ar was intern sterk verdeeld over de wenselijkheid van regeren met de progressieven. Bij de katholieken tekende zich een meerderheid afdieerwelvoorvoelde,deelsuitovertuiging,deelsomdatmennietbui- tenspelwildekomentestaan. Fractieleider Andriessen sprak tegenover Burger over het belang van ‘depolarisatie’en hij stelde