UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer

Bleich, A.

Publication date 2008

Link to publication

Citation for published version (APA): Bleich, A. (2008). Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer. Uitgeverij Balans.

General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.

UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)

Download date:01 Oct 2021 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 266

Hoofdstuk 11

Rood met een witte rand

Eind 1972 waren er verkiezingen voor deTweede Kamer.Het vijfpartijen- kabinet onder de Antirevolutionaire premier Barend Biesheuvel was ten onder gegaan aan een conflict van liberalen en confessionelen met de partij van de jonge Drees. De ds’70-ministers wilden de bezuinigingen waar ze vóór waren niet zelf voor hun rekening nemen. Bovendien wil- den ze dat het kabinet ingreep in de lonen,iets waar minister van Sociale Zaken Jaap Boersma (arp) niets voor voelde. Op 29 november werd er gestemd.Netalshetjaarervoortradende‘progressievedrie’,dePartijvan de Arbeid, D66 en de ppr de kiezers tegemoet met een gemeenschappe- lijk program,‘Keerpunt ’72’,en met een schaduwkabinet onder aanvoe- ring van Joop den Uyl. De uitslag was gunstig voor de progressieven, vooral voor de PvdA (van 39 naar 43 zetels) en de ppr (van twee naar zeven). Samen beschikten de drie partijen over 56 Kamerzetels. Ook de vvd had het onder leiding van de ambitieuze jonge politicus HansWie- gelgoedgedaanenkwammetzeszetelswinstop22.Hetconfessionele midden was opnieuw verzwakt,vooral de KatholiekeVolkspartij die met acht zetels verlies op 27 eindigde,een nog niet eerder bereikt dieptepunt. Samenhaddendepartijenuitdegevallenregering-Biesheuvelnogsteeds een kleine meerderheid, maar de PvdA was veruit de grootste partij. Het lag voor de hand dat de drie progressieve partijen prominent bij de (in)formatiewerdenbetrokken. Zowel tijdens die formatie als in het optreden van het kabinet-Den Uyl dat eruit voortkwam manifesteerde zich de nieuwe politieke cultuur diedevoorgaandejarenbijhetLieverdje,inhetMaagdenhuis,opdecon- gressen van PvdA, ppr en D66 en in de ontzuilende media – de Volks- krant noemde zich bijvoorbeeld niet langer katholiek – gestalte had ge- kregen. Tijdens de formatie werd door toedoen van de oude sociaal- democraat Jaap Burger gebroken met voorheen gangbare gebruiken als

266 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 267

omzichtige taal en geheimhouding. Het grote publiek kon de ontwik- kelingen in de formatie vrijwel op de voet volgen. Het kabinet-Den Uyl steunde niet uitsluitend op de progressieven, zoals die hadden gewenst, maar stond wel bekend als het meest linkse kabinet dat Nederland ooit heeft gehad. Het optreden van de ministers viel op door grote openheid naar buiten toe; ook de lossere omgangsvormen sprongen in het oog,zo verdweendeaanspreektitel‘Excellentie’. Het kabinet, dat door zijn aanhangers trots ‘progressief’ genoemd werd, liet slechts weinigen onverschillig: je was ervóór of je gruwde er- van. In die zin was het een vrucht van de polarisatie,het uitvergroten van de politieke tegenstellingen. Tegelijkertijd mocht binnen de regering de afstand tussen progressieve en confessionele bewindslieden niet zo groot worden dat samen regeren onmogelijk werd. Het was aan de pre- mier, Joop den Uyl, om te trachten dit kunststuk te volbrengen. Hij moest zowel teamleider zijn van zijn hele kabinet als herkenbaar voor zijn progressieve achterban, in de woorden van zijn adviseur Herman TjeenkWillink:‘politiserenentevensdepolariseren’.1 Politiseren betekende voor Den Uyl dat hij appelleerde aan ‘(...) het geloof van burgers (...) in de mogelijkheid de maatschappij te verande- ren met behulp van de politiek’.2 Het depolariseren hield in dat hij een brug moest slaan naar de confessionelen in zijn kabinet,wat wellicht zou kunnenleidentotduurzamesamenwerkingmetarpenkvp. Het vormen van een nieuw kabinet was allesbehalve eenvoudig. De PvdA had in februari 1971 weliswaar haar anti-kvp-resolutie ingeslikt, maar in plaats daarvan wilden de Keerpunt-partijen vóór de verkiezin- gen bindende afspraken met de confessionelen over regeringssamen- werking.Als dat niet zou lukken,kon er na het sluiten van de stembussen niet meer over Keerpunt – dat immers bedoeld was als een regerings- programma – worden onderhandeld. Dan zou men streven naar een progressief minderheidskabinet met gedoogsteun van de confessione- len. Den Uyl adviseerde koningin Juliana dus om te komen tot ‘(...) een kabinet,dathetregeerakkoordvandeprogressievepartijentotuitgangs- punt heeft en dat kan rekenen op een constructieve houding van de meerderheid van de Kamer’.3 De meeste andere partijen dachten aan een centrum-links of centrum-rechts meerderheidskabinet. De vroegere voorzitter van het Christelijk NationaalVakverbond (cnv),M.Ruppert, moest als informateur uitzoeken wat de mogelijkheden waren. Zijn voorkeur ging uit naar centrum-links, maar daarbij stuitte hij op twee

267 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 268

problemen: ten eerste wilde ar-fractievoorzitter Biesheuvel niets liever dan opnieuw premier worden met zijn oude kabinet en ten tweede wa- ren de progressieve partijen niet bereid om over Keerpunt te onderhan- delen. Ze wilden niets weten van een ‘ouderwetse rooms-rode’ coalitie. Door vast te houden aan een onverwaterd progressief kabinet hoopten ze ófwel het confessionele midden tot gedogen te dwingen en dan zou het in de toekomst tot samenwerking kunnen komen, óf de progressie- ven zouden in de oppositie doorgaan met polariseren en later met een nieuw schaduwkabinet alsnog de meerderheid veroveren. De hoop op een tweedeling in de politiek en een toekomstige progressieve meerder- heid leefde volop en werd gevoed door de electorale achteruitgang en de verwarring bij de confessionelen. Dat de drie christelijke partijen door onderlinge samenwerking hun nu al jaren durende neergang zouden kunnen stoppen leek anno 1972, gezien de voortgaande secularisering, velenzeeronwaarschijnlijk. Informateur Ruppert kreeg van kvp-leider Frans Andriessen te ho- ren dat die weinig behoefte had aan herstel van de coalitie met de vvd, omdat die ‘de tegenstellingen in de maatschappij vergroot’.4 Dat bracht Ruppert ertoe de koningin een socialistische formateur aan te bevelen, de oude rot in de politiek Jaap Burger. De keus viel op Burger en niet op Den Uyl, omdat laatstgenoemde met handen en voeten aan Keerpunt was gebonden,terwijl Burger mogelijk wel in staat zou zijn programma- tische overeenstemming tussen de christelijke en de progressieve partij- en te bewerkstelligen.Te forceren is een betere term, want met een serie open brieven bracht Burger de confessionelen in het nauw, maar ook zijn geestverwant Den Uyl zette hij onder zware druk.‘Want Den Uyl zag mijtochzo’nbeetjealszijnverlengstuk.Ikzoualdieingewikkeldeverha- lenwaarhijaltijdmeeplachtaantekomen,moetengaanverkopen.Nou, dan had ik meteen wel op kunnen houden.(...) Den Uyl neemt zijn eigen clubteserieus.’5 De twee grootste struikelblokken op het pad van de formateur be- tro^en het program voor het te vormen kabinet en de vraag hoe de frac- tievoorzitters van de drie christelijke partijen ertoe gebracht konden worden het groene licht te geven voor toetreding van geestverwanten tot eenregeringwaarmeezegeenformelebandhadden.Heteerstepuntwist Burger op te lossen met een combinatie van pressie en slimmigheidjes. Over Keerpunt mocht weliswaar niet onderhandeld worden, maar dat betekende volgens Burger niet dat het niet kon worden geïnterpreteerd,

268 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 269

vertaald, enzovoorts. Zoals hij later glunderend verklaarde: ‘Zodra een congres van die onaantastbare wijsheden gaat aannemen waar niet aan getornd mag worden (...) dan vraag je erom belazerd te worden. Dan is het de kunst om de juiste terminologie te vinden om toch te gaan onder- handelen: actualiseren, faseren, uitwerken en overleggen.’6 Na ruim een maand formeren had Burger hier de steen der wijzen gevonden en no- teerdeDenUylineenvanzijnopschrij∫oekjesdeprogramformulevoor het nieuwe kabinet.‘Als program: Keerpunt ’72 zoals geaktualiseerd (...) alsmede het Program op Hoofdzaken van ar/kvp/chu, voor zover daarmee niet in strijd, een en ander in het licht van de konklusies van de formateur d.d. 19/2.’7 Maar nog steeds waren Frans Andriessen, Barend BiesheuvelenArnoldTilanus(chu)nietbereidministersteleverenvoor wat bekend kwam te staan als‘de witte rand’bij het‘rode’kabinet.Zowel kvp als ar was intern sterk verdeeld over de wenselijkheid van regeren met de progressieven. Bij de katholieken tekende zich een meerderheid afdieerwelvoorvoelde,deelsuitovertuiging,deelsomdatmennietbui- tenspelwildekomentestaan. Fractieleider Andriessen sprak tegenover Burger over het belang van ‘depolarisatie’en hij stelde zich tijdens de formatie waar mogelijk soepel op.8 Bij de Antirevolutionairen was een vrij scherpe tegenstelling ge- groeid tussen de meer behoudenden en een vleugel die zich, door het evangelie geïnspireerd,sterk wilde maken voor zaken als ontwikkelings- hulp en sociale rechtvaardigheid. Tot deze evangelisch-radicale stro- ming hoorden onder meer oud-minister van Sociale Zaken Jaap Boers- ma en vicefractievoorzitter Willem Aantjes. Ze konden beschikken over een kleine meerderheid in de ar-Tweede Kamerfractie. Die meerder- heid durfde zich echter niet te laten gelden omdat fractievoorzitter en ar-boegbeeld Biesheuvel met aftreden dreigde als zijn partij het zou wa- gen mee te werken aan een kabinet-Den Uyl.De formatie zat vast en Jaap Burgerbesloottotzijnroemruchte‘inbraak’. HijnodigdeBoersmaenar-senator W.F. de Gaay Fortman uit voor een gesprek en vroeg hun minister te worden in het kabinet-Den Uyl op respectievelijk Sociale Zaken en Binnenlandse Zaken. Boersma had de uitnodiging voor een gesprek gemeld aan Aantjes, maar niet aan Bies- heuvel, hij belde namelijk op een tijdstip, op maandag, waarvan hij wist dat Biesheuvel als – demissionair – premier dan elke week bij de konin- gin zat. Boersma zei ja, een dag later gevolgd door De Gaay Fortman.Als gerenommeerd jurist had die laatste liever Justitie gedaan,maar die post

269 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 270

wilde Burger vrij houden voor een andere als progressief bekend staande christelijke politicus, mr. A.A.M. van Agt, oud-hoogleraar strafrecht in Nijmegenensinds1971ministervanJustitieonderBiesheuvel. In volledige eenzaamheid – hij overlegde zelfs niet met Boersma – besloot De Gaay Fortman, die als rector van deVrije Universiteit het no- dige prestige in ar-kring had, om het toch te doen. Hij was er stellig van overtuigd dat een kabinet met progressieven nodig was om de door link- se acties oververhit geraakte maatschappij weer in kalmer banen te lei- den.OokdeedhethemgenoegenomDenUylterwilletekunnenzijn.De Gaay Fortman en Den Uyl kenden elkaar immers al uit de redactie van Vrij Nederland, toen Den Uyl de Antirevolutionaire collega vergeefs had proberen te bewegen de overstap naar de PvdA te maken (‘jij hoort bij ons!’). Ze kwamen na die tijd niet geregeld bij elkaar over de vloer, maar het gevoel van vriendschap was gebleven. Henk van Randwijks weduwe Ada organiseerde na Henks dood jaarlijks op vijf mei bij haar thuis in Il- pendam een reünie waar oud-illegalen met wie zij zich verbonden voel- de kwamen. Tot die bezoekers hoorden Joop den Uyl en vanaf 1972 ook DeGaayFortman.9 Biesheuvel was witheet van woede over de desertie van het tweetal en ook onder deachterban van de arrommeldehethevig.MaarBiesheuvel kon er niets meer tegen ondernemen,hij had zojuist moeten kiezen tus- sen aanblijven als demissionair premier en het Kamerlidmaatschap en hadvoorheteerstegekozen.OpvolgerAantjesvondweliswaarook‘datze dat zo niet konden doen, helemaal buiten de fractieleiding om’,maar hij voelde wel voor een kabinet met progressieven en hij had een zwak voor Burger. Na de nodige verwikkelingen schaarde de ar-fractie zich in meerderheid (acht tegen zes) achter het kabinet-Den Uyl.Aantjes was te- leurgesteld dat het besluit maar met zo’n kleine marge genomen kon worden. Tot zijn grote opluchting zei een van de felste tegenstanders :’ ‘Voorzitter, u mag tegen de pers zeggen dat de Antirevolutionaire fractie het kabinet steunt. Dat is het besluit dat genomen is en dat staat.’10 Be- houdend of evangelisch-radicaal,de mannenbroeders van de ar hecht- ten aan betrouwbaarheid. De grote vraag waarvoor Burger stond na zijn geslaagde interventie in de ar was of hij eenzelfde actie bij de kvp zou gaanproberen.AlseerstewildehijVanAgtinviteren.Hijsprakerovermet Hans van Mierlo,die net als Den Uyl nauw bij de formatie was betrokken enVan Agt nog kende uit hun beider studietijd in Nijmegen.Van Mierlo waarschuwdeBurgerdathij‘eenblauwtje’zoulopen,‘wantVanAgtiseen

270 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 271

katholiek en die keren het om: eerst de gemeenschap, dan de persoon, dus die doen dat niet op eigen houtje.Toch wilde ik het wel proberen, ik heb Dries gepolst, gezegd: Burger gaat aan jou hetzelfde vragen als aan Boersma.Jezouhetkunnendoen.Jezultmoeitehebbenhettedoenzon- der je fractievoorzitter, maar je schrijft juist geschiedenis als je dat door- breekt. Hij moest lachen en zei:“Ik denk dat ik dat niet opbreng.”Burger heeft die tegenslag niet hoog opgespeeld en heeft bij de kvp de lijn via de fractievoorzittergekozen.’11 Van Agt bevestigde dat hij door Burger was aangezocht.‘Ik was in het kabinet-Biesheuvel vergelijkenderwijs een links mannetje. Ik was voor di^erentiatie tussen soft en hard drugs, ik was voor zo weinig en zo mild mogelijk toepassen van het strafrecht.Dat heeft Joop vermoedelijk doen denken:datiseenlinksekvp’er,diemoetenwehebben,plusBoersmaen nog een enkeling.ToenBurger met die twee, Boersma en Gaius geslaagd was,kwam hij bij mij aan,maar ik heb het anders gedaan.Ik heb gezegd: ik voel daar wel voor – ik had de smaak te pakken –,maar ik doe het niet zonderinstemmingvanmijnfractievoorzitter.Andriessenwashelemaal niet anti een links kabinet. Het heeft geen gloedvolle betogen geëist om dietoestemmingtekrijgen,datgingvrijvlot.’12 Toch zou het na de eerste successen van Burger nog twee maanden duren voor het kabinet-Den Uyl gereed was. Burger zorgde zelf voor een niet geringe complicatie door plotseling te komen met de eis dat kvp en ar erin moesten berusten dat de derde christelijke partij,de chu,buiten de nieuwe regering bleef.Hoewel dit uit elkaar spelen van de drie confes- sionele partijen uiteraard paste in de polarisatiestrategie van de progres- sieven, is niet erg duidelijk op wiens initiatief Burger deze drieste stap nam.Bij de fractie van de PvdA overheerste de verbazing.Sommige soci- alistische Kamerleden, zoals de aanstaande minister voor Ontwikke- lingssamenwerking Jan Pronk, waarschuwden dat de chu geen breek- punt mocht worden.Ook Den Uyl was verbluft.Hij noemde de brief van Burger over de chueen‘groteverrassing’en een‘grotegok’.Het leek hem ‘naarbuitentoenietgoedverkoopbaardatwehetopde chlatenmisluk- ken’.13 De betrekkelijk conservatieve Christelijk Historischen maakten van de gelegenheid gebruik om zelf definitief af te haken.Andriessen enAan- tjes wilden niettemin door, maar een meerderheid in de kvp ging – tij- delijk – dwars liggen. Burger restte nu toch echt weinig anders dan zijn opdrachtterugtegeven.BinnendePvdAontstondhierendaarlichtepa-

271 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 272

niek. ‘Wij hebben ons bot opgesteld’, meende Ed van Thijn.14 Maar de schade bleek mee te vallen. Andriessen en Aantjes handhaafden hun voorkeur voor een kabinet met links. De informateurs Dries van Agt en Wil Albeda, bekende voorstanders van regeren met links, maakten bin- nen een week de weg vrij voor de formateurs Burger en Ruppert. En ter- wijlsommigePvdA’ersnogzatentemokkenovereenteveelaancompro- missen, maakten de twee formateurs hun karwei onverstoorbaar af, al bleef de formatie spannend tot het laatste moment.Er was overeenstem- ming bereikt over een verdeling van tien progressieven en zes confessio- nelen. Den Uyl, Van Mierlo en ook ppr-fractievoorzitter Bas de Gaay Fortman (de zoon van Gaius) vonden dat in het te vormen progressieve kabinet alleen ministers mochten zitten die aªniteit hadden met het progressieve gedachtegoed.Dat zou volgens hen ook voor de zes confes- sionele bewindslieden moeten gelden.Maar Jaap Burger had op dit punt een andere mening.‘In dat kabinet moest voor het gezicht een conserva- tief zitten, dat was heel duidelijk. En dat schenen Den Uyl, de fractie en Van Mierlo niet te begrijpen.’Burger stelde voor Landbouw de conserva- tieve kvp’er Tiemen Brouwer voor en voor Verkeer en Waterstaat Tjerk WesterterpdieinderoemruchteNachtvoordemotie-Schmelzerhadge- stemd.Burger:‘TjerkWesterterpwaseenopportunist,zeidenDenUylen Van Mierlo. Nou, daar hadden ze gelijk in, daarom nam ik hem juist. Tjerk zou naar gelegenheid net zo conservatief of progressief zijn als de omstandigheden zouden verlangen, zolang hij maar in het kabinet zat.’ Het meningsverschil liep hoog op, bij Burger thuis spraken de drie er tot diepindenachtoverzondertotovereenstemmingtekomen.’sOchtends ontving Den Uyl een brieΔe van Burger met de volgende tekst:‘Joop, het volgende is à prendre ou à laisser. MinistersWesterterp enTiemen Brou- wer. Indien jullie aΩaken gaarne voor 4 uur bericht (...).’ Met tegenzin gingen detweeprogressievevoormannen akkoord.DenUylschreefBur- ger nog dat hij erbij bleef ‘(...) dat beide namen in combinatie het pro- gressievekaraktervanhetkabinetaantasten’.15 Hoeweldezeaanvaringinhetgeheelvandeformatievan1973nieteen van de spectaculairste was, is ze wel van belang. Het realisme en het kor- date optreden van Burger verhinderden het ontstaan van een slepend debat over de vraag of de progressieve partijen de benoeming van minis- ters uit christelijke hoek mochten vetoën.Juist zo’n debat over personen zou de sfeer bij de poging tot formatie van een tweede kabinet-Den Uyl in1977totaalverzieken.

272 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 273

De benoeming van Brouwer en Westerterp heeft voor het kabinet- Den Uyl geen problemen opgeleverd. De minister van Landbouw moest al vrij snel wegens ziekte worden vervangen;zijn plaats werd ingenomen door ex-kvp-voorzitter Fons van der Stee. De rol die Westerterp zou gaan vervullen, was door Burger goed ingeschat: als het voortbestaan van het kabinet en dus zijn eigen positie als bewindsman op het spel stonden stelde hij zich steeds soepel op. Zoals Bram Stemerdink – eerst staatssecretaris, daarna minister van Defensie in het kabinet-Den Uyl – ironisch opmerkte: Westerterp was lid van de Vereniging Westerterp Vooruit.16 Begin mei kwamen de ministers van het beoogde kabinet bij elkaar voor pre-constituerend beraad. Zo’n vergadering van de ministerraad nog vóór het kabinet beëdigd was, was een novum. Het was bedoeld om zekerheid te krijgen dat alle ministers konden leven met de door Burger uitgedokterde programformule. Dat bleek het geval. Op vrijdag 11 mei zou de nieuwe regering, na ruim vijf maanden formeren, dan eindelijk worden beëdigd. De avond ervoor dreigde nog eenmaal crisis. Den Uyl had Marcel van Dam een post als staatssecretaris in het vooruitzicht ge- steld.Van Dam,prominent Nieuw Linkser en medeopsteller van de anti- kvp-resolutie, was in brede kring bekend vanwege zijn televisie-optre- den als vara-ombudsman.Zo iemand wilde Den Uyl er ook bij hebben. Maar het viel niet mee om Van Dam onder dak te brengen. Harry van Doorn (ppr) wilde hem niet als staatssecretaris bij Cultuur,Recreatie en Maatschappelijk Werk, beducht als hij was om door de rap van de tong- riem gesneden PvdA’er te worden overschaduwd. Tjerk Westerterp had geen bezwaar, maar diens politiek leider Frans Andriessen wilde Van Dam niet als waakhond bij een van‘zijn’ministers en liet dat Den Uyl in niet mis te verstane bewoordingen weten. Daarop praatte Van Mierlo met Hans Gruyters en die stemde ermee in omVanDam er opVolkshuis- vesting als tweede staatssecretaris bij te nemen naast Jan Schaefer. Dat was op 10 mei. Marcel van Dam: ‘Die avond zat ik bij Den Uyl op de ka- mer, want Gruyters had inmiddels gezegd: ik vind het prima. Maar toen ging Burger dwars liggen, hij had geen zin meer om dat nog op het nippertje te regelen. Hij belde waar ik bij zat en zei: “Joop, ik begin er niet meer aan,’t is veel te laat,dat doen we wel na de beëdiging.”Joop zei: “Geensprakevan,wedoenhetvanavondnog.”“Neendatdoenweniet,ik ben hier de formateur, dat maak ik uit.”En Den Uyl weer:“Weetje wat je doet, Jaap, bel dan de koningin maar dat het morgen niet doorgaat.”Hij

273 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 274

legde de telefoon neer en zei tegen mij:“Marcel, je wordt binnen vijf mi- nuten teruggebeld. Niet door Burger, door Ruppert.”En verdomd, zo is het ook gebeurd. Het was puur pokeren van Den Uyl, daar hield hij van. Maarwateentrouwookvandieman.’17 Vreemd genoeg werd een van de architecten van het kabinet-Den Uyl in zekere zin slachto^er van de succesvolle formatie. Hans van Mierlo had zitting in beide schaduwkabinetten. Hij had belangstelling voor zo- wel Buitenlandse als Binnenlandse Zaken. Voor dat eerste departement hield Den Uyl ondanks de druk uit de hoek van Nieuw Links vast aan zijn oudevertrouwelingMaxvanderStoel.VanMierlowashetdaarmeeeens; D66 en hijzelf wilden evenmin iets weten van dreigen met uittreden uit de NAVO. Het zou dus Binnenlandse Zaken worden. Maar zodra Burger De Gaay Fortman had weten te winnen voor een plek in het progressieve kabinet, hing hij bij Van Mierlo aan de telefoon met de mededeling dat Gaius het alleen zou doen als hij Binnenlandse Zaken kreeg (of Justitie, maar daar moest,zoals gezegd,Van Agt komen).VanMierlo:‘Burger zei: “Ik meld je dit zonder ook maar enigszins van jou te verwachten dat je plaats voor hem maakt.Alleen vind ik wel dat je moet weten wat het ge- volg is als we hiervoor geen oplossing vinden; dan kan ik het schudden.” Ik heb toen gezegd: ik hoef geen minister te worden, ik blijf in de Kamer, dan kan ik mijn partij laten zien wat het inhoudt om regeringspartij te zijn. Burger was mij ontzettend dankbaar, want anders had hij niet kun- nenslagen.’ Van Mierlo was van plan om als fractievoorzitter veel het land in te gaan om met zijn aanhangers van gedachten te wisselen over het kabi- netsbeleidenomveelmetDenUyltepraten.‘Wanttothemhadikteallen tijde toegang,er was een grote vertrouwelijkheid tussen Joop en mij ont- staan.’ Maar de D66-fractie aangevuurd door Jan Terlouw, zag weinig in dezevoornemens.Diewildevasthoudenaaneenstriktdualisme – dere- gering regeert,de Kamer controleert.Bij de botsing tussenVan Mierlo en Terlouw speelde ook teleurstelling mee over het in november geleden verlies. De Democraten waren in 1971 van zeven naar elf zetels gegaan, maar vielen een jaar later weer terug naar zes. Hans Wiegel en zijn vvd hadden D66 keer op keer afgeschilderd als‘bijwagen van de PvdA’en niet zonder succes.VolgensVan Mierlo was D66 helemaal geen‘bijwagen’,de samenwerking met de PvdA had op belangrijke punten als NAVO en ge- zondheidszorg juist geleid tot bijstelling van het program van de socia- listen. Maar tegen de beeldvorming van:‘die grote PvdA met in haar kiel-

274 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 275

zog het kleine D66’,kon hij niet op. Om de irritatie onder de eigen geest- verwanten niet verder te laten oplopen besloot hij zich als fractievoorzit- ter terug te trekken ten gunste van JanTerlouw.Ten tijde van het kabinet- Den Uyl wasVanMierlo gewoon Kamerlid en klankbord van de premier. ‘ToenikJoopverteldedatikweggingalsfractieleider,zagikhemletterlijk verbleken. We waren zo aan elkaar gewend geraakt.’18 De D66-fractie steunde ook onder Terlouw het kabinet, maar de verstandhouding tus- senDenUylenTerlouwwerdnooithartelijk. Op 11 mei 1973 werd een droom werkelijkheid die Joop den Uyl van jongs af aan had gehad: ‘Ik word later minister-president’, had hij als schooljongen zijn zusje Map toevertrouwd en zijn aanstaande,Liesbeth, had hij ooit gevraagd of ze deze wens bezwaarlijk vond.Burgers formatie ‘van een macabere schoonheid’ (Hans Wiegel) leverde een regering op, die uniek was in de Nederlandse politieke geschiedenis. Het kabinet was parlementairnochextra-parlementair:hethadbindingmetdedriepro- gressievefracties(PvdA,D66,ppr),maarnietmetdievankvpenar,die het alleen‘gedoogden’.Het‘rode kabinet met de witte rand’trad aan on- derhetmotto:‘spreidingvaninkomen,kennisenmacht’.Hethaddeam- bitie de samenleving te hervormen, de ongelijkheid te verminderen, emancipatie van ‘de zwakkeren’ te bevorderen. Zo’n uitgesproken stre- ven naar andere maatschappelijke verhoudingen was in Nederland niet eerder regeringsbeleid geweest. Het kabinet-Den Uyl wilde de samenle- ving ook niet van bovenaf zijn wil opleggen, het wilde regeren in voort- durende samenspraak met de‘gewone mensen’.De ministers beschouw- den zichzelf niet als verheven persoonlijkheden (‘excellenties’),maar als gewone politici die hun werk deden in het licht van de openbaarheid. Naar de wekelijkse persconferentie van de minister-president, vrijdag, na afloop van de ministerraad, werd door de media verlangend uitgeke- ken. De grote openheid had mede als e^ect dat alle conflicten,botsingen en incidenten meteen op straat lagen,waardoor de regering al snel de re- putatiekreegvaneen‘vechtkabinet’. Zeker in het begin was dit een nogal overtrokken beeld,de sfeer in het kabinet was goed, er heerste zelfs‘iets van kameraadschap (...) tussen de ministers onderling’, oordeelde bijvoorbeeld De Gaay Fortman.19 Hij dacht niet zonder ontroering terug aan zijn vijfenzestigste verjaardag die op 7 mei 1976 – een vrijdag – door het kabinet gevierd werd.‘Om klok- slag 12 uur heeft Joop geschorst en een alleraardigste toespraak tegen mij gehouden,werkelijkheelbijzonder.Daarnaverscheendehuisbewaarder

275 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 276

van het Catshuis met ... de whisky. “Eén”,zei Joop. Gruyters, bij wie dat glas zeer snel verdwenen was,protesteerde:“President,u heeft ons zoveel goede kwaliteiten van onze collega voorgehouden, u heeft zijn karakter geprezen zoals anderen alleen maar in het hiernamaals kan gebeuren, dan kunt u toch niet met één glas whisky volstaan.”“Nou vooruit dan”, zei Den Uyl. Voor die toespraak was ik Joop echt dankbaar. Als hij van mensenhield,konhijookgoedoverzepraten.’20 De Gaay Fortman was de nestor van het kabinet,Den Uyl was toen hij premier werd drieënvijftig, Jan Pronk was met drieëndertig jaar de ben- jamin, maar ook Ruud Lubbers (Economische Zaken),Wim Duisenberg (Financiën), Dries van Agt, Jos van Kemenade en Jaap Boersma waren dertigers of begin veertigers, destijds ongewoon jong voor een minister. De mare dat er door dit kabinet flink gedronken werd, klopt maar half. Tijdensministerradenwerderpasomhalfzeseenglassherrygeserveerd. Max van der Stoel ging vlak voor half zes altijd even weg om een glaasje porttedrinken,wantdathaddenzeniet.21Welwerdervaaknaafloopvan de kabinetsvergadering stevig doorgezakt,soms in het Catshuis,soms in de kelder bij Wim Duisenberg aan de Gentsestraat in Scheveningen. EvenalsthuisbijdepremierstondookbijDuisenbergeenpingpongtafel, waarDenUylzijnkrachtengretigenaltijdevenfanatiekbeproefde.Henk Vredeling, vertelde Duisenberg,‘kwam een keer om vier uur in de och- tendbijmijaandedeurbellen.“Isdebarnogopen?”,vroeghij.’22 Minister van DefensieVredeling was de meest drankzuchtige van het gezelschap. Hilarisch is het verhaal van de speurtocht naar de bewinds- mandiezoekwastoenhijhetcontractoveraanschafvandeF16moestte- kenen. De hoogste ambtenaar op Defensie, secretaris-generaal G. Peij- nenburg,doorkruisteDenHaagenLeidenopzoeknaarVredelingentrof hem ten slotte in kennelijke staat in een Leids café. Na enig tegenstrib- belen – ‘ik regel dat maandag wel’ – liet hij zich meevoeren en bleek nog net in staat zijn handtekening te zetten.23 Ook Ruud Lubbers en Jan Pronk lustten wel een slokje en kwamen daardoor een enkele keer in moeilijkheden. Maar de publieke moraal was geëvolueerd sinds de tijd dat het kabinet-Cals met pijn in het hart afscheid nam van minister Smallenbroek omdat hij met iets teveel op een geparkeerde auto had ge- raakt. Nu ondergingen de aangeschoten ministers manmoedig de blaas- test of de bloedproef en premier Den Uyl streek met vaderlijke hand de plooien glad. Dat moest hij ook doen toen Henk Vredeling zich door de bekende interviewster Bibeb Lampe van Vrij Nederland had laten verlei-

276 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 277

den tot laatdunkende uitspraken over Max van der Stoel ‘met z’n bene- pen bekkie’.De twee mannen hadden inhoudelijk geen problemen met elkaar, maar verschilden sterk qua temperament. Van der Stoel was het type van de Britse gentleman, beleefd, ingetogen, consistent in denken en handelen, met een voorkeur voor het understatement.Vredeling was impulsief, niet wars van krachttermen, een wat barokke figuur. Net als Den Uyl had hij een gereformeerde achtergrond. Van der Stoel was be- hoorlijkbeledigddoorhetBibeb-interview.Vredelingboodhemexcuses aan, maar moest zich toch in deTweede Kamer verantwoorden.Tevoren had Den Uyl hem ernstig toegesproken.‘Hoe kan je dat nou doen, als er nou één is die weet dat er geschreven staat: “Zet Here wacht voor mijne lippen, behoed de deuren voor mijn mond....”Ik zeg: ja Joop, natuurlijk ken ik dat:“...opdat er mij te gener stond iets onbedachtzaams zou ont- glippen.”’24 Zo leverde ook het gereformeerde erfgoed, de gedeelde ken- nis van psalmen,een bijdrage aan het voortbestaan van het kabinet-Den Uyl. Berucht waren de eindeloze vergaderingen van het kabinet. Minister F.H.P.(Boy)TripvanWetenschapsbeleid (ppr) heeft in zijn aantekenin- gen beschreven hoe Joop den Uyl te werk ging als er een lastig punt op de agenda van de ministerraad stond. Om te beginnen tilde hij zo’n punt over de middagpauze heen, wat hem de gelegenheid gaf om tijdens de lunch de verschillende hoofdrolspelers apart te nemen voor een wande- lingetjeindetuinvanhetCatshuis.Omhetbesprokenetelatenbezinken stelde Den Uyl het moeilijke agendapunt vaak uit tot het einde van de middag.Kwam men er dan nog niet uit,dan kon de avondpauze worden gebruikt voor overleg met specialisten en politieke geestverwanten in de Kamer. Als het verschil van mening hoog bleef oplopen, werd er ook ’s avonds nog een paar keer geschorst. Progressieve en confessionele mi- nisters overlegden onderling. Trip schildert de gang van zaken tot in de bijzonderheden. De progressieve bewindslieden waren op de zolder van het Catshuis bijeen. ‘Na een poosje komt Joop jachtig de zolderkamer binnen.Hij praat nu heel anders dan in de vergadering:“Jongens,luister eens even, de zaak ligt zo...”En hij weet precies te melden hoe zwaar de confessionelen aan deze zaak tillen. En dan begint de discussie onder de progressieven, de ministers van de Partij van de Arbeid, D66 en de ppr. (...) Welke concessies kunnen we wel en niet doen? Is deze zaak nou ei- genlijkweleenkabinetscrisiswaard?Iedereenkrijgteeneerlijkekanszijn mening te geven.(...) Joop gaat eens polsen bij de confessionelen (...).Hij

277 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 278

blijft lang weg. (...) Er wordt opnieuw koªe gebracht (...). De vermoeid- heid weegt zwaar,maar er móét een oplossing komen.Fractievoorzitters worden uit hun bed gebeld.’Een enkele keer duurde het crisisberaad tot in de ochtend.‘Dan verschijnt ineens de secretaris van de ministerraad die als enige geduldig in de vergaderzaal heeft zitten wachten en zegt sta- tig:“De minister-president wil de vergadering hervatten.”Iedereen veert op,Joop is eruit,maar wel goed opletten hoe hij nou de conclusie formu- leert... klaarwakker zit iedereen weer in de vergaderzaal: confessionelen en progressieven kijken elkaar verontschuldigend aan. De voorzitter zegt:“Ik heropen devergaderingen stelu voor alsvolgt teconcluderen...” En dan wordt woord voor woord genotuleerd (...) de haarscherp gefor- muleerde conclusie van wat in zulke lange en moeizame besprekingen werd bereikt. Joop kijkt triomfantelijk rond en zegt, zeker van zijn zaak: “Wenstnogiemandhetwoord?”Niemandwilofdurftdatendanvolgter een heel erg harde klap ter begeleiding van de woorden:“Aldusbesloten, devergaderingisgesloten.”’25 Het langdurige vergaderen stond de collega-ministers van Den Uyl nog jaren later helder voor ogen. Jos van Kemenade (PvdA, Onderwijs) was de enige die vond dat het beeld van voortdurend ’s avonds doorver- gaderen overdreven was.‘Er werd wel eens lang gediscussieerd, maar al- tijd tot diep in de nacht, dat is helemaal niet waar. Ik heb wel eens de zon zien ondergaan en opkomen in het Catshuis, maar dat waren toch rela- tieve uitzonderingen.’26 Dries vanAgt daarentegen kon de lezing van Boy Trip volmondig bevestigen. ‘Och mensen toch! Verschrikkelijk was dat. Daar heb ik een paar jaar van m’n leven verloren, in termen van gezond- heid.Als het moeilijk was,en het was vaak moeilijk,dan vergaderde Joop door totdat iedereen uitgeput was behalve hijzelf. Ik herinner me dat menigmaal gebeurd is dat in de nacht en soms wel diep in de nacht aan tafel werd geroepen: “Joop beslis maar iets! Maar we willen nu naar huis!”Dan had ie ze zover als hij ze wou krijgen.’Zelf had VanAgt overi- gens niet veel moeite met deze exercities;‘ik had een goede conditie,was ookeenvandejongeren,enikbeneennachtmens,’savondsbenikop m’n best.’27 Ook in het archief van Den Uyl is af en toe een noodkreet te vinden, zoals dit kattebelletje van minister van Landbouw Van der Stee: ‘Joop.Ik geloof dat het voor de sfeer een ramp zou zijn als het nachtwerk wordt.Fons.’28 Hans Gruyters kon, als de beraadslagingen eens een keer vlot verlie- pen, plagerig tegen Den Uyl zeggen: ‘President, uw avondvergadering

278 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 279

komt in gevaar!’29 Oppositieleider Hans Wiegel kon zich voorstellen dat Den Uyls ministers gek werden‘(...) van die man, met zijn doorvergade- ren tot vijf uur ’s nachts’.Maar medelijden had hij niet.‘Als de ministers hadden gezegd:Joop,je kunt het me doen,het is twaalf uur,we gaan naar huis, de groeten – wat dan? Het is toch geen issue voor een premier om bij de koningin te komen: het kabinet is gevallen, want ze wilden gaan slapen?’30 Maar koningin Juliana maakte zich wel een tikje bezorgd over de neiging van haar minister-president om het laat te maken,zoals blijkt uit een opmerking tegen Max van der Stoel: ‘Als meneer Den Uyl er nu maaraandenktdatandereministerseerdermoewordendanhij!’31 IndemarathonvergaderingenzatvanDenUylskantongetwijfeldeen tactisch element: hij wérd minder snel moe dan de anderen en kon zo zijn manoeuvreerruimte vergroten. Dat is echter zeker niet het hele ver- haal. Den Uyl was zijn levenlang al dol op uitvoerige debatten en hij hield ervan een kwestie van alle kanten te bekijken om zo tot een optimaal be- sluit te kunnen komen. Relus ter Beek was ten tijde van het kabinet-Den Uyl buitenlandwoordvoerder in de Tweede Kamer voor de PvdA. Later, van 1989 tot 1994, was hij minister van Defensie in het derde kabinet- Lubbers, met Wim Kok als vicepremier. Ter Beek was bij uitstek in staat de manier waarop Den Uyl en Kok tot een besluit kwamen te ver- gelijken.‘Alsje bij Kok kwam met een probleem’,aldusTer Beek,‘en je had al een oplossing paraat, dan luisterde hij heel welwillend: “Ja, prima.” Kwam je bij Joop met een probleem waarvan je zei: ik dacht het zo op te lossen – oplossing a,zal ik maar zeggen – dan begon Joop meteen:“Nee, zo kan het niet,het moet helemaal anders,heb je hier en daar wel aan ge- dacht?” Na een minuut of twintig zei jij dan:“Nou Joop, ik geloof inder- daad dat jouw aanpak beter is.”Waarop Joop dan zei:“Dat zeg je nou wel, maar nu ik er nog eens over nadenk, in dat a van jou zat ook wel iets.”En danbegonhetdusweerhelemaalopnieuw.’32 Fons van der Stee heeft de stijl van leiding geven van Den Uyl fraai on- der woorden gebracht. ‘Ik heb wel eens tegen hem gezegd: dit kabinet neemt geen besluiten,het is een debatingclub die pas ophoudt als de zon opgaat.’33 Het eindeloze debatteren werd beslist niet alléén als vermoei- end ervaren, ook als spannend, zelfs inspirerend.‘Het was een fantasti- sche tijd’,meende Marcel van Dam achteraf.‘Ik kan niet precies zeggen waardoor dat kwam,maar iedereen stond open voor nieuwe dingen,was ook bereid risico’s te nemen. Never a dull moment. En zo wilde Den Uyl het ook. Hij had altijd in z’n achterhoofd: hoe kunnen we de mensen er

279 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 280

zoveel mogelijk bij betrekken? En dat lukte ook, de belangstelling voor politiekwasindietijdwerkelijkenorm.’34 OokWimMeijer,staatssecreta- ris van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk tijdens het kabinet- Den Uyl, had bewondering voor de stijl van Den Uyl.‘Hij zag problemen alruimvantevorenopzichafkomenennamerrustigdetijdvoor.Hijliet iedereen aan het woord en wachtte z’n moment af. Een buitengewoon goede methode om de boel bij elkaar te houden en toch ongeveer uit te komen waar je wilt.Door eindeloos varianten te bedenken,je kwam met een voorstel,dat werd afgewezen,dan ging hij aan de slag,was aan het to- veren, daar was hij zeer bedreven in.Zijn inzet was om z’n kabinet op één lijn te krijgen, maar daarbij nam hij niet met elke uitkomst genoegen. Daar lag ook de irritatie bij de andere partijen, vooral de confessionelen, want aan het einde van zijn goochelpartij kwam er altijd iets uit de hoge hoed dat een beetje meer naar de PvdA tendeerde dan naar het CDA of D66.’35 ‘Het was een heel bijzonder kabinet’,zei Jos van Kemenade.‘Het werd gedoogd door kvp en ar, wat het grote voordeel had dat je voor alles moest knokken in de Kamer. Dat maakte het spannend, ook spannend voor de burgers. Ik vond de sfeer heel goed, zeker de eerste jaren.Wat ik vooral goed vond was dat er inhoudelijk gediscussieerd werd,echt zwaar gediscussieerd. Dat is wat ik me voorstelde bij: het land besturen. Soms waren de discussies fel, maar behalve misschien helemaal op het laatst metVanAgtwarenzenooitpersoonlijk,nooitkwaadaardig.’36 Den Uyl – zoveel is duidelijk – speelde bij de besluitvorming in zijn kabinet onbetwist de hoofdrol. Hij genoot daarvan en had minder dan ooit de neiging om kwesties waaraan hij ook maar enig belang hechtte te delegeren. De antwoorden die hij gaf op vragen uit een (concept)enquê- te, opgesteld door Vrij Nederland-journalist Joris van den Berg, spreken boekdelen. Op de vraag: ‘Wat heb je nodig op de weg naar succes? Wat gold met name voor u?’antwoordde respondent Den Uyl: a) overtuiging b) bekwaamheid c) volharding, een reactie waaruit zowel zel≈ennis blijkt – hij beschikte inderdaad over die eigenschappen – als zelfver- trouwen. Op de vraag:‘Zou het werk dat u doet evengoed door anderen (een ander) gedaan kunnen worden?’luidde het antwoord kort en goed: ‘Nee.’37 Er waren maar een paar ministers met wier werkzaamheden Den Uyl zichniettotindedetailsbemoeideendiewarendaardanooktrotsop.‘Ik had niet het probleem waar anderen onder zuchtten’, aldus De Gaay

280 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 281

Fortman,‘elke dag opgebeld worden over je eigen werk:“heb je hier wel aan gedacht?”,“zou je niet nog ’s met die en die praten?”’ De neiging tot bemoeizucht van de minister-president was door Gaius in de kiem ge- smoord.‘Eén keer,in het begin,is het gebeurd dat de progressieven von- den dat zij konden bepalen welke socialist burgemeester van Deventer moest worden. De ministerraad benoemde een ander dan mijn kandi- daat. Ik heb toen gezegd:“Ik zal het besluit ten uitvoer leggen en tevens aan de koningin meedelen, dat ze een brief kan verwachten dat ik aftreed.” Den Uyl schrok zich zichtbaar kapot. Trip, die tegenover hem zat, zei me later dat Joop reageerde alsof er een aanslag op hem was ge- pleegd.’38 Het besluit werd teruggedraaid, de kandidaat van De Gaay Fortmanwerdalsnogbenoemd. Jos van Kemenade:‘Joop bemoeide zich met ministers als er proble- men waren. Ik kreeg veel ruimte van hem, zowel inhoudelijk als wat het geld betreft.Je had wel eens behoefte om te horen of het goed ging,maar zo zat hij niet in elkaar.Je merkte dat het niet goed ging,als hij zich ermee ging bemoeien.’ De enige vrouw in het kabinet, minister van Volksge- zondheidenMilieu,IreneVorrinkmoesthij,aldusVanKemenade,‘regel- matig helpen. Maar dat deed hij nooit bij mij, ook niet bij Wim Duisen- bergofMaxvanderStoel.’39 Die laatste bevestigde nog eens dat Den Uyl ‘bij alle departementen een beetje geneigd was om persoonlijk na te gaan of alles gebeurde zoals het was afgesproken. Maar ik heb heel duidelijk gemaakt dat ik daar niet van gediend was.’40 Van der Stoel trok dus,zoals steeds,zijn eigen lijn.Wel was er uiteraard zeer geregeld contact met Den Uyl, al was het maar om- dat vanuit partij en Kamerfractie bij vlagen druk werd uitgeoefend om hetbuitenlandsbeleidin linkserichtingbijtestellen.Vander Stoelwaak- te er vooral voor dat het Nederlandse navo-lidmaatschap niet in het ge- ding kwam. In Den Uyls archief bevinden zich brieven en brieΔes met een hoog ‘Joop, houd je roer recht’-gehalte. Bijvoorbeeld: ‘Joop. Wat Bram [Stemerdink,ab] ook gezegd moge hebben – het lijkt mij dringend nodig (...) dat je vanavond uitdrukkelijk meedeelt dat dit kabinet vast- houdtaanNAVO (politiek+militair).Max.’41VanderStoelkonwatbetreft de navo op de steun van Den Uyl rekenen. Op andere punten van bui- tenlands beleid, zoals Vietnam en de coup van generaal Augusto Pino- chet in Chili, probeerde de premier veeleer op zijn bekende wijze de mi- nister en de radicalere partijgenoten op één lijn te brengen. Dat kon wel eens lastig zijn, bijvoorbeeld in het geval van Chili, waar de VS de door

281 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 282

Nederland fel veroordeelde coup tegen de socialistische president Salva- dorAllende toejuichten.Van der Stoel,die uiteraard ook tegen die staats- greep was, wilde niettemin de Amerikanen liever niet te zeer voor het hoofd stoten en pleitte voor behoedzaamheid. ‘Verder kunnen we echt niet gaan!’bezwoer hij Den Uyl in een van zijn brieΔes,‘mijn opmerkin- gen vielen slecht bij V. S. ambassadeur.’42 ‘Joop had nogal de neiging te veronderstellen dat hij alles beter kon dan een ander’,aldus de toenmali- ge tegenspeler vanVan der Stoel,Relus ter Beek,‘maar tegen Max van der Stoelkeekhijop;diebewonderdehijomz’nkennisvandeinternationale politiek.Ik weet nog dat hij een keer zei:“Max is in Amerika op de televi- siegeweest,ja,fromcoasttocoast!”DatmaaktegroteindrukopJoop.’43 Wim Duisenberg was politiek een onbeschreven blad toen hij door Den Uyl gepolst werd voor diens (tweede) schaduwkabinet. Hij was kort daarvoor aan de Universiteit van Amsterdam benoemd tot hoogleraar macro-economie, maar van overheidsfinanciën wist hij niet veel. ‘Hij had nog nooit een Miljoenennota onder ogen gehad’, zei zijn collega- econoom en adviseur van Den Uyl Victor Halberstadt.‘De dag nadat hij was gevraagd voor het schaduwkabinet, kwam hij er bij mij een lenen.’44 Aanvankelijk was Den Uyl er dan ook niet helemaal gerust op dat de le- venslustigejongeministertegendezwareportefeuilleFinanciënzouzijn opgewassen. Laat in de avond vóór het pre-constituerende beraad nam Den Uyl het lijstje met de beoogde ministers nog eens door met zijn me- dewerker Henk Beereboom. Op diens vraag of er nog zwakke plekken waren, antwoordde de premier-in-spe dat hij niet helemaal zeker was van Duisenberg. Maar, vervolgde hij,‘dat is geen probleem, want mocht datnietgoedlopen,doeikheterzelfbij’.45 Die moeite heeft hij zich kunnen besparen, want de intelligente communicator Duisenberg ontwikkelde zich al snel tot een krachtig be- windsman die zijn stempel op het financieel-economische beleid wist te drukken. In twee opzichten was hij een belangrijke steun voor Den Uyl; het kwam de premier vaak goed uit als Duisenberg nee zei tegen wensen waar geen geld voor was,waardoor hij niet zelf het progressieve enthou- siasme voor kostbare projecten hoefde af te remmen. De twee hadden intensief contact,‘ook bilateraal.Ik heb dagen en avonden in zijn huis in Buitenveldert doorgebracht. Dat waren heftige debatten, al deed hij het ook wel een beetje om het spel. Een keer hield hij drie weken na zo’n dis- cussiemarathon een toespraak, het was alsof ik mezelf hoorde praten.’46 Duisenberg had een uitstekende relatie met Ruud Lubbers en kon per-

282 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 283

soonlijk ook goed overweg met Van Agt en kvp-fractievoorzitter An- driessen. Zodoende trad hij ook op als een soort verkenner die Den Uyl op de hoogte hield van de stemming in de confessionele gelederen. Diverse bewaard gebleven kladbrieΔes getuigen ervan. Zo schreef Den Uyl op 18 april 1975: ‘Wim, staat Ruud op knappen? Kan ik doorzetten?’ Duisenberg raadde het af: ‘Hij was aan het eten al erg gespannen.’ Een andere keer kwam er een geruststellend antwoord. Joop: ‘Wat doen we met Ruud? (...) vasthouden aan 4 okt.,maar wat doet-ie?’Wim:‘Hij blijft wel.’47 De goede verstandhouding kon niet verhinderen dat er soms sprake was van enige spanning tussen Den Uyl en zijn minister van Financiën. Den Uyl hechtte veel meer waarde aan het oordeel van de vakbeweging dan Duisenberg en zat wat dit betreft meer op één lijn met zijn minister vanSocialeZakenJaapBoersma(ar),die in de wandeling al spoedig be- kend kwam te staan als‘de elfde PvdA-minister’.Discussies binnen de so- ciaal-economische vierhoek gingen vaak tussen Boersma en Den Uyl aan één kant tegenover Duisenberg en Lubbersaan de andere.Terugblik- kend was Duisenberg daarover een tikje gepikeerd. ‘Een minister van Financiën kan eigenlijk alleen goed functioneren als hij de onvoorwaar- delijke steun heeft van de premier. Daar zat wat spanning, want het hart vanDenUyllageerderbijSocialeZakendanbijFinanciën.Aandeandere kant kwam hij ook uit een gereformeerd gezin en was een zuinig man, dat werkte ook door. Eigenlijk was hij net als ik tegen de verhoging van het minimumjeugdloon,wat door Boersma was doorgedramd.Lubbers en ik waren daar tegen omdat we vreesden dat het de jeugdwerkloosheid zou vergroten.En Den Uyl was er in z’n hart ook tegen want die vond: als je die jongens meer geld geeft, is het enige dat ze nog meer stereotorens aanscha^en.’48 Ruud Lubbers, twaalf jaar lang – van 1982 tot 1994 – een alom ge- waardeerde premier van Nederland, maakte zijn entree in de politiek als minister van Economische Zaken in het kabinet-Den Uyl.Hij was bloed- jong voor een minister, nog net geen vierendertig jaar, toen hij door kvp-fractievoorzitter Frans Andriessen voor die post werd gevraagd. Andriessenwasophemattentgemaaktdooreenkvp-Kamerliddathem kende als voorzitter van de jonge katholieke werkgevers. Maar ook Den Uyl was van verschillende kanten op de veelbelovende jonge onderne- mergewezen.Lubberswasactiefindekringvan kvp-radicalendievanaf het voorjaar van 1967 regelmatig vergaderden in het Haagse café-restau-

283 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 284

rant De la Paix. De groep pleitte in een manifest voor‘een krachtig voor- uitstrevend beleid’,in samenwerking met D66 en de PvdA.49 In februari 1968 viel de groep uiteen; de meerderheid trad uit de kvp om de Politie- ke Partij Radicalen op te richten, de minderheid, onder wie Ruud Lub- bers, besloot in de kvp te blijven.‘Hij was heel eerlijk’,aldus Erik Jurgens, een van de ppr-oprichters. ‘Hij vond het een verkeerde beslissing. Vol- gens hem kon je beter via een grote partij de wereld veranderen.’50 Jur- gens, Lubbers’ studiegenoot Jan Pronk en naar wordt beweerd ook de voorzittervandeIndustriebondfnv ArieGroeneveltdiehemuitdeme- taalsector kende, noemden de vooruitstrevende jonge werkgever tegen- over Den Uyl als iemand die geknipt was voor de witte rand bij diens ka- binet. Wat de nieuwe bewindsman van Economische Zaken ontbrak aan politieke ervaring compenseerde hij met zijn enthousiasme en werk- drift.Van meet af aan gold het adagium:‘Geef Lubbers een probleem en hij komt met dertien oplossingen. Het maakt hem niet uit welke je kiest.’51 DenUylwaardeerdezijninzeteninventiviteit,maarwistzichniet altijd raad met dit springerige ‘zondagskind in de politiek, wie alles aan kwam waaien’.52 Verbaasd en zeer tevreden toonde Den Uyl zich, toen Lubbers met succes met de oliemaatschappijen onderhandelde over een hogeraandeelvoordestaatindeopbrengstvandeaardgaswinning.Lub- bers:‘Toen was hij oprecht aardig,gaf toe dat hij zich vergist had:“Ik wist niet dat je dat zou redden”,zei hij. Ik zei:“Dat is toch een verschil tussen ons,somsbereikjemeermethoningdanmetazijn.”’53 Lubbers omschreef zijn relatie tot Den Uyl als‘een melange’.Vanmeet af aan waren er zowel fricties als positieve ervaringen.Het irriteerde hem zeer dat Den Uyl zich niet altijd bleek te houden aan afspraken die Lub- bersmethemdachttehebben.ZostondindeeersteTroonredevanhet nieuwe kabinet een passage over het maatschappelijk toetsen van parti- culiere investeringen. Lubbers: ‘Tot mijn verbazing zag ik ineens in de gedrukte Troonrede die formulering die ik ontraden had, omdat ik het onnodig antagoniserend vond tegenover werkgevers.’Dat in die Troon- rede voor het eerst de bede ontbrak – waarmee de koningin vroeg om Gods zegen voor het werk van de volksvertegenwoordigers – vond Lub- bers ook niet leuk, maar ‘dat was voorzover ik mij herinner een zakelijk correcte deal tussen Den Uyl, Gaius en Dries’.54 Inderdaad hadden die twee met het schrappen van de bede ingestemd, nadat Den Uyl het on- derwerp aan de orde had gesteld onder het hoofdje: wat verder ter tafel

284 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 285

komt.De Gaay Fortman zei hierover later:‘Hij heeft ons ermee overrom- peld, maar mijn fout is geweest dat ik niet direct gevraagd heb of dit al met de koningin was overlegd.’ Niet alleen een aanzienlijk deel van de confessionele achterban, ook het staatshoofd bleek namelijk erg onge- lukkigmethetachterwegelatenvandebede.55 Niettemin besloot het kabinet het jaar daarop om vast te houden aan deze eenmaal doorgevoerde vernieuwing, ook weer met instemming van De Gaay Fortman en Van Agt, zoals bleek uit een uitwisseling van brieΔes tussen Den Uyl en zijn vicepremier. ‘Dries’,schreef Den Uyl, ‘ik heb gisteravond lang gesproken met Gaius over de slotzin van deTroon- rede. Ook hij was van oordeel dat ons niet anders rest dan dezelfde zin als vorig jaar. Als jij een andere mening bent toegedaan, stel ik het vandaag nog aan de orde (...).Liever doe ik dat niet.’VanAgt schreef terug:‘De op- lossingbijuitnemendheidis:exactdezelfdeformuleringalsvorigjaar.’56 Behalve de vriendelijke toon valt ook de zorgvuldige, om niet te zeg- gen plechtige woordkeus in deze ongetwijfeld toch gehaaste correspon- dentie op. Die liefde voor goed taalgebruik was een van de weinige din- gen die Den Uyl enVanAgt met elkaar gemeen hadden.Den Uyl,de oud- journalist, had een prima taalbeheersing,Van Agt was op dit terrein een ware virtuoos, al moest je houden van zijn wat archaïsche stijl. Den Uyl had er bewondering voor;‘tegenover Herman Tjeenk Willink, zijn poli- tiek adviseur op het departementAlgemene Zaken,liet hij zich eens ont- vallen:‘Een man die zo kan formuleren, die móét intelligent zijn.’57 Ook Ruud Lubbers noemde‘woordkunst’als iets wat hemzelf en Den Uyl na- der tot elkaar bracht.‘Dan waren er zakelijke besprekingen met Duisen- berg, met Jaap Boersma, en dan moest er iets op schrift worden gesteld. Wij vonden allebei: hoe je iets neerschrijft, is heel belangrijk. Dan zaten wetepennen,somsaantweetafeltjes,endanwaserineensveelmeerrap- port tussen Joop en mij dan met Wim en Jaap. Wim en Jaap waren zijn politieke vrienden, maar ik begon echt zijn kunst om iets te formuleren te waarderen en hij begon dat ook met mij te doen. Interessant is dat ve- len mij om mijn taalgebruik kritiseren, ‘wollig’,‘lubberiaans’, dat heeft DenUylnooitgedaan.Integendeel,dievonddatwelknap.’58 Ondanks zijn christen-radicale sympathieën en vooruitstrevende ideeën heeft Lubbers het kabinet-Den Uyl nooit voor honderd procent alsookvanhemervaren.Daarvoorzettedepremiererpersoonlijkenpo- litiek een te zwaar stempel op.‘Het was Den Uyls kabinet, hij zag het niet alseencoalitieregering,maaralseenprogressiefkabinetwaarvandePar-

285 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 286

tij van de Arbeid het hart vormde. Die had een hechte coalitie met de tweeprogressievepartnersendaaromheenzathetberoemdewitterand- je, mensen die nodig waren omdat die drie partijen geen meerderheid hadden.’Met deze positie,die scherp uitgedrukt leek op die van een‘bui- tenlid’ van het kabinet,kon Lubbers leven,‘want ik was zelf een wit rand- je, hoorde niet tot de kern van de kvp’.Er bleven met enige regelmaat botsingen plaats vinden waarbij Lubbers vond dat zijn standpunt ten onrechtenietzwaargenoegwoog.Eenvandievroegeaanvaringenbetrof dealeerdergenoemdeinvoeringvanhetminimumjeugdloonwaarLub- bers fel tegen was wegens het te verwachten negatieve e^ect op de werk- gelegenheid. ‘Ik vond het schandelijk, ik heb gezegd: je zoekt het verder maar uit, ik ga een ommetje in de tuin maken. Ze dachten, geloof ik, dat ik een beetje overspannen was.’Dit geschil speelde zich af tijdens de olie- crisis; bij het verzachten van de gevolgen daarvan werkten Den Uyl en Lubbers nauw samen en Lubbers vond dat ‘interessant, een hele goede tijd’.Doorslaggevend voor de redelijke werkrelatie – die echter tegen het eind van de kabinetsperiode kapot zou gaan – was dat Lubbers niet schroomde om zijn ideeën bij Den Uyl op tafel te leggen.Die was dus wel gedwongen er kennis van te nemen. Hij kon bovendien waardering op- brengen voor de bemiddelende rol waar Lubbers met zijn inventieve geest haast automatisch toe neigde.‘Ik was de bruggenbouwer, altijd de bruggenbouwer, bij allerlei grotere beslissingen: Bloemenhove, de Oos- terscheldedam, de kerncentrales. Zo van: ik heb er nog eens naar geke- ken, we zouden het zus of zo kunnen doen.’Maar volgens Lubbers’waar- neming was het ook weer niet zo dat hij de facto een rol als vicepremier speelde; daarvoor waren er teveel belangrijke zaken – in de eerste plaats deLockheed-a^aire – waarbijhijinhetgeheelnietwasbetrokken.59 De man die oªcieel vicepremier was, mr. A.A. M. (Dries) van Agt, heeft ruiterlijk erkend dat hij totaal niet tegen de minister-president was opgewassen.Van Agt:‘Ik de aanvoerder van het confessionele smaldeel? Min of meer. En meer min dan meer. Er waren twee dingen die mij klein maakten, ook in mijn eigen ogen. Ik was geïmponeerd door Joop, door z’nenormepolitiekeervaring,terwijlikopnulbinnenkwambehalvean- derhalfjaar opJustitiein het kabinet-Biesheuvel.Alseenjochiebijdebo- venmeester,zovoeldeikhetzelf.Tentweedehadikgeenenkeleeconomi- sche scholing en Joop was econoom par excellence, dus ook in dat op- zicht was ik zozeer zijn mindere.Joop overvleugelde mij zeer,maar zeker aanvankelijkvondikhetbestzo.Ikwasjustitie-manenbendatookaltijd

286 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 287

gebleven.Ik ben met onnoemelijk veel meer genoegen minister van Jus- titiegeweestdannadienminister-president.’60 Debescheiden,meegaandehoudingvandeeerstemanvandeconfes- sionelen werd hem door Den Uyl in dank afgenomen. Hij beschouwde Van Agt in het begin als een kundig jurist met het hart op de juiste (pro- gressieve) plaats,die weinig had in te brengen als het over de bredere po- litieke context ging. Hij vond dat al lang best en hield vaderlijk, maar daardoor impliciet nogal hooghartig, rekening metVanAgts gebrek aan greep op het geheel. Illustratief is de volgende uitwisseling van brieΔes. ‘Van der Stoel en ik zitten volgende week Donderdag en Vrijdag in de Europese Raad vast.Watbetreft de M[inister] R[aad] moeten we nog een besluit nemen, òf normaal Vrijdag, jij zit voor, òf zaterdagmorgen (...). Zeg jij het maar.’ Van Agt antwoordde: ‘Op Vrijdag, tenzij de Raad of invloedrijke leden daarvan op grond van het grote verschil in presi- dentiële bekwaamheid liever op zaterdag zaken wil doen.’61 Had Den Uyl over een grote mate aan tact beschikt of over inzicht in de psyche van zijn tweede man,dan had hij ongetwijfeld geantwoord:‘Doen jullie het alsje- blieft op vrijdag.’Wat in dit geval precies de uitkomst is geweest, is onbe- kend, maar het is duidelijk dat Den Uyl er geen moeite mee had dat Van Agtzichzelfwegcijferde.TerwijlvoordegoedeverstaanderVanAgtskorte antwoord een roep om erkenning behelsde:‘Ik kan het toch ook wel,zeg alsjeblieft dat ik dat best kan!’Toegegeven: Van Agt maakte het Den Uyl niet gemakkelijk om in te zien dat zich onder de serene oppervlakte een reservoir aan frustraties begon te vormen.WantVan Agt speelde zijn in- getogen rol consequent en tot op grote hoogte oprecht.Vele jaren nadien gaf hij als commentaar op deze woordenwisseling over het voorzitten van de ministerraad:‘Ik denk dat ik gereageerd heb met: ik kan dat niet zo goed als Joop.Hoe moet ik nou een vergadering voorzitten als half on- kundige? Ik zal het nog sterker zeggen: ik vond het zelfs al beroerd als Joop uit de ministerraad wegliep omdat hij met weet-ik-wie ging telefo- neren – meestal met Wim Kok, de fnv-voorzitter –-, dan was hij een kwartier of zo weg. Hij schoof de hamer naar mij toe, ineens was ik de voorzittereniksmachttenaarhetmomentdathijzouterugkomen.’62 DenUylonderschattenietalleenVanAgtsbehoefteaanerkenning,hij kon zich ook ergeren aan zijn gebrek aan kennis van zaken. Max van der Stoel herinnerde zich een pijnlijk staaltje hiervan uit de ministerraad.‘Ik zat naast Van Agt en Den Uyl zat aan de andere kant naast hem.Van Agt betoogde iets en tot mijn ontzetting zie ik Den Uyl met grote letters op-

287 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 288

schrijven: “onzin”.Alsikdatkonlezen,konVanAgtdatzeker.’63 Dat klopte,zoalsVan Agt bevestigde.‘Ja,dat is gebeurd,ik heb het zelf gezien. Mijn ogen waren toen nog goed, ik kon het zelfs zonder bril lezen.’Zelfs zo’n kastijding liet hij zich in eerste instantie welgevallen.‘Ik was niet tot in de ziel getro^en,ik dacht meteen: daar heeft hij nog wel een beetje ge- lijk in ook.“Onzin” was misschien wel een wat vierkante samenvatting, maar het was zeker geen beste interventie geweest die ik net gepleegd had.’ Berustend besloot hij: ‘Nee, ik voelde me niet serieus genomen, maar zeker in het begin vond ik dat niet zo erg, want ik wás ook niet zijn gelijke.’64 Het is dus niet zo dat de verstandhouding tussen Joop den Uyl en Dries van Agt vanaf de eerste dag slecht of gespannen was. Dichter bij de waarheid komt de vaststelling dat er nauwelijks een verstandhouding is geweest. De twee mannen verschilden zoveel qua karakter dat het niet overdreven is om te zeggen dat ze elkaar voor geen millimeter konden begrijpen.Van Agt was een echte zuiderling,gevormd door het Brabant- se katholicisme,een levensgenieter met een ontspannen levenshouding, géén politiek dier,wel meer dan een tikkeltje ijdel en zeer gesteld op ritu- elen. Hij kon prachtig formuleren en was in de dagelijkse omgang char- mant en attent.Daarmee stak hij in veler ogen gunstig af bij de bromme- rige Den Uyl,altijd bezig en in gedachten verzonken.Van Agt bewonder- de Den Uyls enorme kennis van zaken, maar stond volkomen vreemd tegenover zijn politieke hartstocht en onvoorstelbare werkdrift.Zelf was hij eerder wat lui van aard.Al ver vóór de tijd dat hij vaak‘schoolziek’was tijdens ministerraden, verontschuldigde hij zich geregeld bij Den Uyl voor een of andere absentie.‘Joop,wilde je in je beraad met Minister van Financiën niet storen.Heb de reis naar tandarts Nijmegen aanvaard (...)’, luidt een van die excuusbrieΔes.65 Soms werden het ware literaire mees- terwerkjes, zoals het volgende brieΔe uit november 1974,dat laat zien dat na anderhalf jaar kabinetVanAgts bewondering voor Den Uyl en zijn ge- voel van ondergeschiktheid nog intact waren.‘Aan de heer Minister-Pre- sident in het Catshuis. Amice, Mijn corpus is in staking gegaan: vergeef mijdatikdaaromdesteventhanswendnaarmoederdevrouwinNijme- gen in plaats van naar mijn onverwoestbare broodheer in het Catshuis. Ik maak mij niet aan overdrijving schuldig wanneer ik stel dat de sociaal- economisch-financiële problematiek door mijn afwezigheid niet onop- losbaar wordt gemaakt. Vale, amice, iterumque vale (in vrije, doch ver- antwoordevertaling):kopop,m’nbeste,nogeenskopop.Dries.’66 Ofzou

288 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 289

in het royale strooien met Latijnse termen tegenover iemand die welis- waar heel erudiet was,maar geen gymnasiumopleiding had gehad al iets vaneenplagerijtjehebbengestoken? DenUylvanzijnkantzagzichdoorzulkeepistelsbevestigdinhetidee dat hij te maken had met een vreemde vogel waarvan hij niet goed wist wathijermeeaanmoest.Later,toendespanningentussenhentweehoog begonnen op te lopen,zou Den Uyl zich menigmaal wanhopig afvragen: ‘Wat dríjftVanAgt?’67 Dat het ging om zoiets simpels als behoefte aan er- kenning, gemengd met angst om onvoldoende weerwoord te hebben, kwam niet op in het hoofd van de plichtsgetrouwe vroegere calvinist. Toch waren de eerste signalen dat het tussen Den Uyl enVanAgt,c.q.Van Agt en de progressieven wel eens helemaal mis zou kunnen gaan er al vrij vroeg. Zelf noemdeVan Agt twee voorbeelden uit de begintijd van het kabi- netwaarbijhijkoppigweigerdedeprogressievemeerderheidinhetkabi- net tegemoet te komen. Ze hadden allebei betrekking op de vraag hoe om te gaan met dienstplichtigen die gewetensbezwaren hadden tegen de militaire dienst. In één geval lag er bij Justitie een concreet verzoek om twee veroordeelde dienstweigeraars gratie te verlenen, waartegen Van Agt zich verzette.‘Ik zei: ik doe het niet, toen stonden we radicaal tegen- over elkaar,die confrontatie hebben Joop en z’n makkers buitengewoon onaangenaam gevonden.Uiteindelijk moest er toch een compromis ko- men, het kabinet kon moeilijk vallen op twee dienstweigeraars.Maar te- rugkijkend denk ik dat dit een serieuze beschadiging is geweest. Links was gescho^eerd door mijn koppigheid,het viel ze tegen,ik was immers die jongen die überhaupt tegen gevangenisstraf was! En dan verrekt ie ’t, watkrijgenwenou?’ Een soortgelijk conflict deed zich korte tijd daarna voor bij de behan- deling in het kabinet van een nieuw wetsontwerp met betrekking tot ge- wetensbezwaren. Van Agt: ‘Daar heb ik een heel robbertje over gevoch- ten, verscheidene ministerraden achter elkaar.’ Wat meespeelde bij die hardnekkigheid: ‘Dit had nou eens niets te maken met economie of financiën,dit lag op het grensterrein van ethiek,filosofie en recht en daar was ik sterker dan Joop.Ik wou ook wel ’s winnen! Dat is ook gedeeltelijk gelukt.’68 De moeilijkheid bij zulke discussies in het kabinet was dat Van Agt,ookalginghijopzijnponteneurstaan,deprogressievemeerderheid van ministers tegenover zich vond en voor het vinden van een compro- mis aangewezen was op de medewerking van de onvermijdelijke Den

289 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 290

Uyl. Als hij dan nog dwars bleef liggen, gingen bruggenbouwer Lubbers en de zeer invloedrijke De Gaay Fortman zich ermee bemoeien en werd eralsnogeencompromisgesmeed.VandaardatVanAgtineenlaterefase, als hij echt zijn zin wilde hebben,zijn toevlucht nam tot wat hij zelf beti- teld heeft als‘de fait accompli-methode’69, het scheppen van voldongen feiten buiten het kabinet om. Dat het kabinet-Den Uyl het ondanks de non-relatie tussen premier en vicepremier en de lichte ontheemdheid van de meeste confessionele bewindslieden die zich niet voor vol geno- men voelden, toch bijna de volle vier jaar heeft volgehouden, is in hoge mate te danken aanW.F.de Gaay Fortman. Deze eigenzinnige Antirevo- lutionair vervulde achter de schermen de rol van grote verzoener en fei- telijke vicepremier. Gaius was uit overtuiging toegetreden tot dit kabi- net; regeren met de progressieven was in zijn ogen de manier om verdere verscherping van de maatschappelijke tegenstellingen tegen te gaan. Hij kon uitstekend overweg met de jonge minister van Justitie Van Agt, die hij een boeiende persoonlijkheid en een knap verteller vond en hij was dooreenlangdurigevriendschapverbondenmetDenUyl.Inhetkabinet hadden Den Uyl en De Gaay Fortman intensief contact en dat vonden ze allebei zeer plezierig.‘Hij had eerst een idee dat ik bezwaar had tegen laat werken. (...) Toen hij in de gaten kreeg dat ik het helemaal niet erg vond om’savondsomhalfelfmethemtepraten,hebbenwedatnogaleensge- daan. Hij begon dan altijd over wat we net gelezen hadden. Hij las nog terwijl hij minister was, ik las nog terwijl ik minister was (...) en dat wis- selden we dan zo’n beetje uit, meestal over nieuwe dingen die versche- nen, de laatsteWolkers en zo.Die las hij wel,ik ben er na één boek mee ge- stopt, maar ik wist er in elk geval genoeg van om er met hem over te pra- ten. En dan om twaalf uur zei niet hij, maar ik: Nou vind ik dat we toch moeten gaan behandelen waarvoor ik gekomen ben.Dat duurde dan tot een uur of half twee.’70 Waar nodig en mogelijk hielp Gaius op bedaarde wijze met het zoeken naar voor het hele kabinet aanvaardbare oplossin- gen en het bezweren van dreigende crises, al zou dat tegen het einde van deritnietlangerlukken.DeGaayFortmanvondhetspijtigdatDenUyler uiteindelijk niet in slaagde de ‘witte rand’ in zijn kabinet te integreren. ‘Dat heb ik later wel eens tegen hem gezegd. Het gaat niet alleen om het zoeken van oplossingen,dat probeerde Joop altijd.Maar minstens zo be- langrijk is het scheppen van een sfeer van vertrouwen en de minister- president is nu eenmaal de eerst geroepene om dat te doen. Hij had bij- voorbeeld Lubbers tot z’n vriend moeten maken, diens capaciteiten

290 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 291

heeft hij te laat onderkend.’ Dit gezegd hebbende onderstreepte Gaius nogmaals dat over het geheel genomen de verhoudingen in het kabinet ‘niet slecht’waren.‘Er waren geen persoonlijke vijandschappen,behalve misschien tussen Pronk en Van der Stoel. De ellende was natuurlijk dat detweevoormannen,DenUylenVanAgt,elkaarnietlagen.’71 Zou frequenter contact tussen Den Uyl en Van Agt de verwijdering hebben kunnen verhinderen? Menigeen in Den Uyls omgeving was daar heiligvanovertuigd.‘Zedronkenooknooiteseenborrelmetelkaar’,ver- zuchtte Max van der Stoel,‘gewoon een keer een onderonsje als premier en vicepremier’.72 ‘Ik vind dat Joop niet goed heeft omgesprongen met Dries, hij had veel meer bij hem kunnen bereiken’, meende Hans van Mierlo.73 Ook Harry vanWijnen, de journalist die wekelijks met Den Uyl telefoneerde, dacht dat Den Uyl zijn eigen politieke leven had kunnen verlengen als hij in de tijd dat ze samen in het kabinet zaten af en toe‘een normaal menselijk gesprek’ met Van Agt gevoerd had. Van Wijnen me- moreerde dat Hans Gruyters erg zijn best had gedaan ‘(...) om Den Uyl ervan te overtuigen dat hij eigenlijk een broodje kaviaar moest gaan eten metVanAgtengeenbroodjekaas’.74 Dat laatste zou bij de geleerde bon vivant uit Nijmegen allicht wel iets hebben geholpen. Misschien zouden kaviaar, stemmig licht en een fles wijn uit een goed jaar Van Agt ertoe hebben gebracht om zijn eigen ideeën en de dingen die hem dwars zaten open op tafel te leggen.En mis- schien zou Den Uyl dan begrepen hebben dat er tegelijkertijd méér en minder aan de hand was dan hij veronderstelde (minder politieke breek- punten, meer frustraties die langzaam explosief zouden kunnen wor- den).Maarzoishetnietgegaan. Laten we ons die lunchgesprekken – want ze zijn er wel geweest – eens concreet voor de geest halen.Daar zit Den Uyl en werkt zijn broodje naar binnen zonder daar verder op te letten.Ondertussen betoogt hij het een en ander, hopend op een reactie die hem aan het denken zet.Tegen- over hemVanAgt,die,weinig op z’n gemak een hapje neemt,terwijl Den Uyl aan het oreren is. Hij knikt, als blijk van welwillendheid. Secundair alshijis,valthemzovlugnietsinominhetmiddentebrengen.Eenlichte moedeloosheid overvalt hem, wat moet hij inbrengen tegen die wervel- wind aan woorden? Hij knikt nog maar eens. Den Uyl is een beetje ver- baasd en zelfs teleurgesteld dat Van Agt zo weinig weerwerk biedt. Maar hijisnietontevreden,wantblijkbaarisdevicepremierhetmethemeens, hij knikt immers. Zo nadert de lunch zijn einde, Den Uyl gaat vlug weer

291 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 292

aan het werk,Van Agt denkt na over het besprokene en ergert zich. Hoe dichtdezescènevolgoedebedoelingenenonbegripdewerkelijkheidbe- nadert blijkt uit de woorden vanVan Agt.‘Joop had zo nu en dan wel van dieoprispingendathijzijnbestwildedoenommijalsgelijketebehande- len. Dan mocht ik, of moest ik voor beraad à deux op z’n kamer komen op Plein 1814. Daar zat Joop, daar had hij z’n kantoor, daar ging ik zo nu en dan naar toe voor de lunch.Dan gingen we ’s wat zaken bespreken,ja, dat deed hij dan.Hij voerde het woord en dat vond ik ook al prima,want wederom,hij wist het zoveel beter.Het was zelden een beraad van: zullen we het zo doen of op een andere manier? Kortom: ik heb dat kabinet ei- genlijk nooit ervaren als mede van mij; dat kabinet is van óns, dat heb ik nooit zo gevoeld. Formeel was het een beraad van premier en vice-vice- premier, Joop deed daar z’n best voor,op zijn manier.Het lag niet aan het sneetje, tarwesneetje, met het lapje kaas en een glas melk. Daar lag het niet zozeer aan. Voor de lunch is dat best goed genoeg, voor het diner niet.’75

292