UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer

Bleich, A.

Publication date 2008

Link to publication

Citation for published version (APA): Bleich, A. (2008). 1919-1987 : dromer en doordouwer. Uitgeverij Balans.

General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of , Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The . You will be contacted as soon as possible.

UvA-DARE is a service provided by the library of the (https://dare.uva.nl)

Download date:23 Sep 2021 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 481

noten

Noten inleiding

1 H.D.TjeenkWillink,‘SpeechbijopenstellingvanhetarchiefvanDr.J.M.denUyl’op zaterdag1mei1993,iisg,Amsterdam,inprivéarchiefHermanTjeenkWillink. 2AnetBleich,Een partij in de tijd. Veertig jaar Partij van de Arbeid 1946-1986,Amster- dam,DeArbeiderspers,1986,p.157. 3 Willem Otterspeer,‘Een mozaïek van wrakhout. Een biograaf moet meer schrijver dan historicus willen zijn’,in Bespottelijk maar aangenaam.De biografie in Nederland,Ar- jenFortuinenJokeLinders(red.),Amsterdam,BasLubberhuizen,2007,p.98. 4 Elly Kamp in gesprek met Sam Dresden,‘Een bespottelijk genre, de biografie, maar ikbenerdolop’,in:Bespottelijkmaaraangenaam,p.27. 5DoekoBosscher,De biografie als loden last, Amsterdam, De Bezige Bij, 2005, p. 19. WellichtheeftBosschernietoverhethelearchiefvanDenUylkunnenbeschikken. 6 TjeenkWillink,idem,speech1mei1993. 7 Deze uitspraak, zo kenmerkend voor de man met een missie die Den Uyl was, is ge- citeerddoorTjeenkWillink,idem.

Noten hoofdstuk 1

1 ‘IndeKlas’,opstel,inArchiefJ.M.denUyl;nr.86uitdeInventarisvanhetarchiefvan Johannes Marten den Uyl (1919-1987) 1927-1987,opgesteld door Cees Smit,Stichting be- heeriisg,Amsterdam,1993. 2Idem. 3 ArchiefDenUyl,nr.89. 4 GesprekmetMapSchut-DenUyl,14november2000. 5 De informatie over de grootouders van Joop den Uyl en het huwelijk van zijn ou- ders is ontleend aan de doctoraalscriptie van Onno Reichwein,‘J.M. den Uyl, Gerefor- meerd af, socialist geworden, calvinist gebleven’; Utrechtse historische cahiers, Jaargang 19(1998),nr.4,p.14,15.Voortsaan:KlaasdenUyl,WaarkomenaldieUyltjestochvandaan? In eigen beheer uitgegeven familieboek over het geslacht Den Uyl (teruggaande tot 1801), 1994, p. 32 e.v. En aan Frans Nypels, Kees Tamboer, ‘Het leven van Joop den Uyl, Calvinisttegenwilendank’,indeHaagse Post van24maart1973. 6 GesprekmetMapSchut-DenUyl. 7 ‘Eenautotochtje’,inArchiefDenUyl,nr.86. 8 ‘Opdeboerderij’,inArchiefDenUyl,nr.86.

481 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 482

9 GesprekmetMiepdenUyl-in’tVeld,op26oktober2001. 10 ‘Opdeboerderij’. 11 GesprekmetMapSchut-DenUyl. 12 Idem;zieookReichwein,p.18. 13 AdriaanMorriën,‘HetliterairelevenvanJoopdenUyl’,HaagsePost, 12januari1974. 14 Archief Den Uyl,nr.86. 15 ZieAgnesAmelink,Degereformeerden,Amsterdam,Bert Bakker,2002.De schrijfster schetst de ontwikkeling van het gereformeerde geloofsleven vanaf de Doleantie tot in detweedehelftvandetwintigsteeeuw. 16 GesprekmetMapSchut-DenUyl. 17 Hilversumschekerkbode,14december1929. 18 GesprekDoekoBosschermetLiesbethDenUyl-VanVessem,23april1990. 19 Zie onder andere L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoor- log,deel1,Voorspel,’s-Gravenhage,1969;HermanLangeveld,HendrikusColijn1869-1944, deel 2 1933-1944 Schipper naast God, Amsterdam, Balans, 2004; Piet de Rooy, Republiek vanrivaliteiten,Nederlandsinds1813,Amsterdam,MetsenSchilt,2002/2005,p.169e.v. 20 De Standaard, 17 februari 1933, geciteerd in L. de Jong, Voorspel,p.167.De Standaard, 24februari1933. 21 DeStandaard,4maart1933. 22 Ben van Kaam, Parade der mannenbroeders, Wageningen, 1964, p. 202. Zie voor een beschrijving van de opstand ook J.H.C. Blom, De muiterij op de Zeven Provinciën, Bus- sum,Fibula-VanDishoek,1975. 23 IschaMeijer,‘DeVeteraan’,Intermagazine,9september1982. 24 Frans Nypels, Kees Tamboer, ‘Calvinist tegen wil en dank, het leven van Joop den Uyl’,Haagse Post,24maart1973. 25 ArchiefDenUyl,nr.114. 26 GesprekmetMapSchut-denUyl. 27 Idem. 28 ‘MijnJoopisafgedwaald’,interviewmetA.H.denUylinEva,1966,p.15-16. 29 Zie voor de opvoedkundige inzichten binnen het gereformeerde volksdeel Jacques Dane, De vrucht van bijbelsche opvoeding. Populaire leescultuur en opvoeding in protes- tants-christelijkegezinnen1880-1940,Hilversum,Verloren,1996. 30 ‘Opstandigheid’,inArchiefDenUyl,nr.85. 31 Idem. 32 Programma van het Christelijk Lyceum in ’t Gooi, Lage Naarderweg nr. 47, 1935- 1936.InArchiefDenUyl,nr.88. 33 Archief Den Uyl,nr.91. 34 Idem. 35 ‘Gedichten’(zo luidt de titel van dit opstel,waarvoor Joop een 8 heeft gekregen,met deaantekening:‘Overhetgeheelgoedwerk’),inArchiefDenUyl,nr.85. 36 ‘Gedichten’.Het citaat over de droom komt uit een stuk over Slauerho^ dat Den Uyl naar aanleiding van de dood van de dichter, in 1936, heeft geschreven, waarschijnlijk vooreigengebruik.Archiefstuk85. 37 H.Marsman,‘ParadiseRegained’,inArchiefDenUyl,nr.85. 38 J.deKadt,Hetfascismeendenieuwevrijheid,Amsterdam,1939,p.48. 39 Idem,p.51. 40 Léon Hanssen, Sterven als een polemist; Menno ter Braak 1902-1940; deel 2 1930-1940, Amsterdam,2001,p.326e.v.

482 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 483

41 MennoterBraak,Denieuweelite,DenHaag,1939,p.28. 42 ‘Avondwandeling’,in Archief Den Uyl, nr. 85. Joop kreeg een 7+ voor dit opstel met deaantekening:‘Inhoudgoed,vormontbreektnogalwataan!Nauwkeurigheid!’ 43 Idem. 44 ZieA.A.de Jonge,Crisis en critiek der democratie,Anti-democratische stromingen en de daarinlevendedenkbeeldenoverdestaatinNederlandtussendetweewereldoorlogen.Assen, 1968,p.129 en 292.Ook: L.M.H. Joosten,Katholieken en fascisme in Nederland 1920-1949, Hilversum/Antwerpen,1964. 45 ArchiefDenUyl,nr.85. 46 ‘Nationalisme’,z.j.,ArchiefDenUyl,nr.85. 47 ‘Politieke Verkiezingen in Nederland’, 26 januari 1934, in Archief Den Uyl, nr. 85. Joop krijgt een 7 voor dit opstel.Kennelijk gaan zijn opvattingen de leerkracht te ver,zo- als blijkt uit het handgeschreven commentaar:‘Over ’t geheel goed geschreven. Maar – is alles nu zo slecht? Doen alle partijen zo minderwaardig? Ook de AR? En nog een enke- leandere?Jegeneraliseertteveel.’ 48 J.M.Den Uyl,‘Goed lezen is scheppend bezig zijn’,rede bij de installatie van de Bibli- otheekraadop15oktober1975in:J.M.DenUyl,Inzichtenuitzicht;opstellenovereconomie enpolitiek,Amsterdam,BertBakker,1978,p.196e.v. 49 BesprekingvanDebikkelvanDietKramerinArchiefDenUyl,nr.85. 50 ‘IndeKlas’. 51 Agenda1934/35,inArchiefDenUyl,nr.85. 52 ‘Indeklas’.

Noten hoofdstuk 2

1 ArchiefDenUyl,nr.1189. 2 InterviewmetMapSchut-denUyl;ArchiefDenUyl,nr.1186. 3 ‘MijnJoopisafgedwaald’.Interviewmetmevr.A.H.denUylinEva (1966),p.14-17. 4 Peter Jan Knegtmans, Een kwetsbaar centrum van de geest. De universiteit van Amster- damtussen1935en1950.Amsterdam,AmsterdamUniversityPress,1998,p.58. 5 Reichwein,p.32,33. 6IschaMeijer,Deveteraan;FransNypels,KeesTamboer,Calvinisttegenwilendank. 7 ArchiefDenUyl,nr.96. 8Idem. 9Idem. 10 ArchiefDenUyl,nr.44. 11 Geciteerd in: Erhard Busch, Karl Barth aan de hand van zijn brieven en autobiogra- fischeteksten,Nijkerk,Callenbach,1978,p.111. 12 Idem,p.129.Venicreatorspiritus:Kom,scheppervandegeest. 13 De levende God. Preken en voordrachten van Karl Barth, uitgezocht en ingeleid door W.J.Aalders,vertalingvands.P.G.vanderHooft,Amsterdam,TenHave,1936,p.54,55. 14 Karl Barth, Een beroerder Israëls, vertaling C.G. van Niftrik, Nijkerk, Callenbach, 1948,p.282. 15 IschaMeijer,Deveteraan. 16 J. M. den Uyl,‘Wat heeft het socialisme aan de gereformeerden te zeggen?’ in: Hon- derd jaren SSR, Gedenkboek 1886-1986, Societas Studiosorum Reformatorum, 1986, p. 170;Meyer,Deveteraan. 17 KarlBarth,Dekerkenhet‘DerdeRijk’,nummer11uitdeserie‘Onzetijd’,J.P.vanBruc- cen,J.EykmanenK.H.Miskotte(red.),Callenbach,Nijkerk,1938,p.44. 483 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 484

18 GesprekmetRienkVisser,26november2000. 19 GesprekDoekoBosschermetJovanderHoeven,14juni1990. 20 ‘Amsterdam (van gereformeerde studentenvereniging naar open jongerenvereni- ging)’in:HonderdjarenSSR. 21 GesprekBosschermetJovanderHoeven. 22 ArchiefDenUyl,nr.52. 23 Idem. 24 ArchiefDenUyl,nr.114. 25 Dagboek Joop den Uyl, iii, ‘Pogingen tot Tegenbewijs’,19 februari 1943, in Archief DenUyl,nr.4. 26 Gesprek met Rienk Visser; gesprek Doeko Bosscher met Liesbeth den Uyl-Van Ves- sem,23april1990. 27 ArchiefDenUyl,nr.119. 28 Archief Den Uyl,nr.1210. 29 Idem. 30 GesprekmetRienkVisser. 31 Archief Den Uyl,nr.118,brief van Simon de Jong van 10 augustus 1938.Het volledige citaat luidt: ‘Ik zal je niet, zoals Wim al wel gedaan zal hebben, een schone, lieflijke maagd toewensen, want ik vertrouw erop dat je die wel eens zult tegenkomen, en als je die hier niet vindt, kan ik je slechts de raad geven om naar Finland te gaan (...). Vertel maaraanWim,wanneerjedieeensziet,datinFinlandslechtsaardigemeisjeszijnendat zegraagmetjepratenenuitgaan.’ 32 Memorandum van de tocht gehouden van Maandag 19 Juli – Donderdag 4 augus- tus,inArchiefDenUyl,nr.111. 33 Idem. 34 BriefaanMoeder,Niek,Ger,RenenMapvan25juli1937,inArchiefDenUyl,nr.71. 35 Memorandum. 36 ArchiefDenUyl,nr.112. 37 ArchiefDenUyl,nr.114,nr.116. 38 ArchiefDenUyl,nr.114. 39 ‘ConfrontatiemeteenanderIk’,inArchiefDenUyl,nr.114. 40 GesprekmetRienkVisser. 41 Losseaantekening,inArchiefDenUyl,nr.114. 42 Brief Jo van der Hoeven van 20 april 1938.‘We–datzijnallesocii–hebbendusno- dig: 1.goed geschreven z.g.‘serieuze stukken’2.werkelijk geestige z.g.‘kolder’-stukken; 3 schetsjes (...) Je begrijpt waar ik naar toe wil.Kun je in één dezer rubrieken – en dat zal wel de eerste zijn – voor het nummer van Juni iets presteeren?’ In Archief Den Uyl, nr. 116. 43 LibertasexVeritate,novemberendecember1938. 44 E. Kuitert,‘Bij de Jaarwisseling; iets over de geestelijke situatie van SSR’, Libertas,ja- nuari1939. 45 Libertas,juni1939;idem,februari1940. 46 Libertas,februari1939. 47 Libertas,november1939;idem,december1939. 48 G. Schmidt, ‘Kerkelijke Pers’, Libertas,november1938.HetcitaatvanBarthisdoor ondergetekendeuithetDuitsvertaald. 49 RadiotoespraakvansirNevilleChamberlainop27september1938. 50 J.M.denUyl,‘Oorlogsvoorbereiding’,Libertas,oktober1938. 51 Idem. Met de Amerikaanse deelname aan de Wereldoorlog wordt hier op de Eerste Wereldoorloggedoeld. 484 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 485

52 P.W.Smits,‘JuisteArgumentatie’,Libertas,november1938. 53 J.M.denUyl,‘Geloofskeuze’,Libertas,december1938. 54 DenUyl,‘Geloofskeuze’,idem. 55 A.Zeegers,‘Kapitalistischeoorlogsdreiging?’,Libertas,februari1939. 56 Idem. 57 J.M.denUyl,‘LettresdeCachet’,Libertas,november1939. 58 J.Couvée,Herleving,jaargang11,nr.21.Innr.23gingCouvéenogmaalsopdecontro- verserondNiemöllerin. 59 F.H.VeldhuyzenvanZanten,‘EenKeuze?’Libertas,november1939. 60 G.Schmidt,‘KerkelijkePers’,Libertas,december1939. 61 K.J.Nieuwenhuis,‘LettresdeCachet’,Libertas,december1939. 62 J.MeilofIJben,‘LettresdeCachet’,Libertas,januari1940. 63 J.v.d.Hoeven,‘Moderneoorlogspropaganda’,Libertas,januari1940. 64 J.M.den Uyl,‘Verweer’,Libertas,januari1940. 65 K.J.Nieuwenhuis,‘OphetKruispunt’,Libertas,maart1940. 66 G.Schmidt,‘Lettres de Cachet’,Libertas,maart 1940.De brief van Karl Barth aan een Franse predikant was in Nederland gepubliceerd in het Algemeen Weekblad voor Kerk en Christendom,2februari1940. 67 GesprekmetBettyWeijl,7februari2001. 68 De enige auteur in Libertas met uitgesproken pro-Duitse opvattingen was Karel Nieuwenhuis. 69 GesprekDoekoBosschermetJovanderHoeven. 70 Conceptbriefaan‘WaardedeJong’,inArchiefDenUyl,nr.93. 71 HetticketvoordeTrajanusbevindtzichinArchiefDenUyl,nr.110. 72 Schrijven van de ‘Kgl. Niederl. Konsul’ te Kiel van 30 augustus 1939, in Archief Den Uyl,nr.1195. 73 Den Uyl is niet daadwerkelijk in militaire dienst geweest. Hij kreeg op 10 december 1937 voorlopige vrijstelling wegens broederdienst. Deze voorlopige vrijstelling werd op 13 augustus 1938 door de commissaris der koningin vervallen verklaard. Al eerder, in maart 1938,was Joop opgeroepen voor een keuring.Hij werd ingedeeld bij het vierde re- giment veldartillerie, tweede depot bereden artillerie, vierde depotafdeling, derde de- potbatterij, als gewoon dienstplichtige. Tegen dat laatste tekende Joop in een brief aan de van Defensie, in het archief in concept aanwezig, bezwaar aan.‘Ondergete- kende had de Oªciersopleiding aangevraagd’. De (volgens een potloodaantekening niet verzonden) brief illustreert Den Uyls indertijd nogal elitaire instelling. Zo schreef hij te menen‘dat hij als academisch gevormde zijn land beter kan dienen als oªcier dan als gewoon soldaat’. Ook gaf hij ‘sterk de voorkeur (...) aan de opleiding aan één der scholen voor reserve-oªcieren boven het doorbrengen van de diensttijd temidden van personen, van welker merendeel hij tengevolge van opvoeding en onderwijs sterk ver- schilt’.Voorts kondigde Joop aan dat hij om studieredenen waarschijnlijk twee keer om uitstelvandeeersteoefeningzouverzoeken. Op 29 juli 1939 ontving hij een brief van het ministerie van Defensie, waarin hem een jaar uitstel werd verleend, met als extra clausule dat hij in geval van mobilisatie wel zou worden opgeroepen. Na zijn terugkeer uit Kiel, eind augustus, gebeurde dat niet. Klaarblijkelijk wel in januari 1940, maar op 19 januari – waarschijnlijk vrijwel onmid- dellijk – kreeg hij van de commandant van de vierde depotafdeling groot verlof. ‘De houder van het zakboekje vertrekt van zijn korps naar Hilversum’,vermeldde de verlof- pas. Alle hier aangehaalde stukken betre^ende de militaire dienst bevinden zich in Archief DenUyl,nr.108. 485 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 486

74 Brief van habil. Walther Ho^mann, 2 november 1939 in Archief Den Uyl, nr. 1195. Onder dit inventarisnummer zijn ook Joops collegekaart (Benutzungskarte 401) en zijn tijdelijk lidmaatschap van de Wissenschaftlicher Klub te vinden, alsmede een getuig- schrift, ondertekend door Andreas Predöhl,waarin wordt bevestigd dat‘Herr Johannes Marten den Uyl aus Hilversum (...) vom 19. Juli 1939 bis zum 29.August 1939 in der Ab- teilung Marktbeobachtung des Instituts fürWeltwirtschaft an der Universität Kiel tätig [war]. Er hat die ihm übertragenen Arbeiten mit grösstem Fleiss und mit guter Sach- kenntnis ausgeführt.’In zijn brief toont Ho^mann zich verheugd weer iets van Den Uyl te horen (het is aan te nemen dat de brief een antwoord is op een verzoek van Den Uyl om een getuigschrift). Hij verontschuldigt zich dat een getuigschrift over een zo korte periode niet al te uitvoerig kan zijn en zegt dat Den Uyl misschien later nog eens naar Kiel kan terugkeren. Hij eindigt met zeer vriendelijke groeten, ook namens de overige medewerkers. 75 ‘Duitsland.GedankenundErinnerungen’,aantekeningeninArchiefDenUyl,nr.85. 76 Idem. 77 ‘Die Grundsätze der deutschenAussenhandelspolitik mit besonderer Berücksichti- gungdesÜberseehandels’,inArchiefDenUyl,nr.97. 78 ‘Probleme der niederländischen Wirtschaftspolitik’, kladversie van de lezing die Joop den Uyl op 6 juli 1939 gaf voor de Arbeitskreis van Ho^mann,inArchief Den Uyl,nr. 1201. 79 Briefvan18april1940,inhetbezitvanSaskiaNoorman-DenUyl. 80 Joops notitie was in het Duits: ‘Rein bleiben und reif werden ist die schwerste und höchsteLebenskunst’.InArchiefDenUyl,nr.114. 81 Dagboekaantekeningen,3 december 1939 en 4 december 1939 inArchief Den Uyl,nr. 1. 82 LosseaantekeninginArchiefDenUyl,nr.42. 83 ‘Troost’, z.j., waarschijnlijk december 1939 (januari 1940 werd Joop opgeroepen, maarkreegmeteengrootverlof).InArchiefDenUyl,nr.1205. 84 Brief18april1940,inbezitvanSaskiaNoorman. 85 Brief13oktober1940,inbezitvanSaskiaNoorman. 86 ‘Tekenoefening’,ongepubliceerd, z.j., maar gezien de plek in het archief, tussen en- kele andere gedichten van half mei 1940, ongetwijfeld ook uit die dagen. Archief Den Uyl,nr.42.

Noten hoofdstuk 3

1 Dit gedicht schreef Joop den Uyl onder het pseudoniem Ernst Noack voor Libertas exVeritateindeherfstvan1940.ArchiefDenUyl,nr.114. 2 GesprekmetRienkVisser. 3L.deJong,HetKoninkrijkderNederlandenindeTweedeWereldoorlog,deel4,p.451. 4 Wichert ten Have, De Nederlandse Unie. Aanpassing, vernieuwing en confrontatie in bezettingstijd,1940-1941.Amsterdam,Prometheus,1999,p.232. 5 VergelijkPietdeRooy,Republiekderrivaliteiten,p.199. 6 VergelijkTenHave,p.235. 7 G. Ruygers, ‘De verhouding Nederland-Duitsland. De nuchtere feiten’. De Unie,16 november1940,geciteerdbijTenHave,p.308. 8 Citaat bij L.de Jong,Het Koninkrijk der Nederlanden in deTweedeWereldoorlog,deel4, p.555.

486 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 487

9 VanKaam,Paradedermannenbroeders,p.74. 10 De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog,deel4,p.557.Ten Have,DeNederlandseUnie,p.250. 11 De Jong, idem, p. 770, 771. Zie ook Hans Blom, Geschiedenis van de joden in Nederland,Amsterdam,Balans,1995. 12 Dagboekaantekeningvan29april1940inArchiefDenUyl,nr.1. 13 Idem,15mei1940. 14 Mei1940,losblaadjeinArchiefDenUyl,nr.42. 15 Libertas ex Veritate, juni 1940, J. van der Hoeven,‘Bij het einde van de parlementaire democratie’. 16 Idem,J.M.denUyl,‘KerkelijkePers’. 17 BriefJovanderHoevenaanJoopdenUyl,4juli1940,inArchiefDenUyl,nr.1210. 18 J.M.denUyl,‘KerkelijkePers’,Libertas,juni1940. 19 AantekeningenvoorartikelinArchiefDenUyl,nr.5. 20 Geciteerd in DickVerkijk, Radio Hilversum 1940-1945; De omroep in de oorlog,DeAr- beiderspers,1974,p.94. 21 Losse aantekening in Archief Den Uyl, nr. 5. Het Antirevolutionaire partijorgaan De Standaard kreeg pas later met oªciële ondertoezichtstelling te maken,maar hield vanaf half mei 1940 rekening met de belangen, inzichten en instructies van de bezettings- macht. 22 Zie onder meer G.J. Schmidt,‘OpVerkenning’, Libertas,oktober1940;C.vanProos- dij,‘Studentenpers’, Libertas, november 1940; A. Zeegers, redactioneel commentaar, Li- bertas, november 1940 en J. van der Hoeven,‘Recensies’, Libertas,december1940.Bram Zeegers volgde in november Jo van der Hoeven op als hoofdredacteur en preludeerde in zijn redactioneel commentaar op een mogelijk verbod van Libertas exVeritate.In janua- ri 1941 werd het blad inderdaad zondere nadere opgaaf van redenen verboden. Hoofd- redacteur Zeegers werd in het voorjaar van 1941 gearresteerd en zat drie weken gevan- gen. 23 J.M.denUyl,‘KerkelijkePers’,Libertas,oktober1940. 24 J.G.vanderPloeg,‘Eennieuwegemeenschap?’,Libertas,oktober1940. 25 J.M.denUyl,‘ArmoedeenhetHogere’,Libertas,november1940. 26 Met de hand geschreven exemplaar van lezing Joop den Uyl‘over kritiek der geeste- lijkeenpolitiekesituatie’,inLeiden,19november1940,ArchiefDenUyl,nr.114. 27 Idem. 28 BriefK.J.Nieuwenhuis,Lisse,18september1940,ArchiefDenUyl,nr.1184. 29 ExpreskaartvanH.Berkhof,ArchiefDenUyl,nr.1211. 30 J.M.denUyl,‘Rancuneusidealisme’,Libertas,december1940. 31 PeterJanKnegtmans,Eenkwetsbaarcentrumvandegeest,p.105,108,162. 32 Protest Contactcommissie van Amsterdamse Studentenverenigingen, in ssra-ar- chief,bewaardophetGemeentearchiefinAmsterdam. 33 Idem. 34 DeJong,Koninkrijk,deel4,p.773e.v. 35 J.M.den Uyl,‘KerkelijkePers’,Libertas,december1940. 36 J.M. den Uyl,‘Kerkelijke Pers’,gepubliceerd in Werkschrift, 8ste jaargang, april/mei 1988.Deze aflevering was bedoeld voor het nummer van januari 1941 van Libertas exVe- ritate.Voorditnummerkonverschijnenwashetbladechterverboden.Hetlaatstaange- haalde citaat van Den Uyl komt uit een Naschrift, dat hij maakte toen duidelijk was ge- worden dat het januarinummer niet (op tijd) zou verschijnen. Mogelijk is het zijn be- doeling geweest het artikel illegaal te verspreiden, maar dat is voorzover bekend niet

487 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 488

doorgegaan. De publicatie in Werkschrift in 1988 werd mogelijk, doordat mederedac- teur J. Schoonderbeek zijn exemplaar toestuurde aan de redactie van dit blad. Den Uyls artikel is daar voorzien van een inleiding en commentaar van Kees Kok. Zie ook Reich- wein,‘J.M.denUyl,Gereformeerdaf,socialistgeworden,calvinistgebleven’,p.62e.v. 37 Brief A. Zeegers aan Nico Nieboer, 23 januari 1941, in archief ssra,nr.758.41,Ge- meente-archiefAmsterdam. 38 KaartA.ZeegersaanJoopdenUyl,24januari1941,ArchiefDenUyl,nr.118 39 ConceptbriefJ.M.denUyl,Hilversum,24januari1941,inArchiefDenUyl,nr.118. 40 ‘De levenskunst der jongeren.De haardvuren brandend houden’.Rede H.Colijn,De Standaard,16februari1941. 41 Bedoeld wordt Arthur Seyss-Inquart; Van Dam was in het College van Secretaris- sen-Generaalverantwoordelijkvoorhethogeronderwijs. 42 Ontwerpprotest tegen maatregelen tegen joodse studenten in Archief Den Uyl, nr. 118. 43 ‘Aan alle afdelingen’; kort overzicht van de gebeurtenissen ten aanzien van het pro- testvraagstuk.Archiefssra,nr.758.57. 44 Dagboekaantekeningvan2mei1941.‘Toendestaking.DeafrossingdoordeSSlever- de grote ontnuchtering,goeddoende vereenvoudiging van detegenstellingen op.’InAr- chiefDenUyl,nr.1. 45 BriefW.F.Schut,h.t.praeses,en Dike Lans,h.t.abactis ii,namens het Unie Bestuur, Utrecht,28oktober1941inArchiefssra,nr.758.46.OokinArchiefDenUyl,nr.118. 46 BriefDenUyl,Hilversum,29oktober1941,inArchiefssra,nr.758.46. 47 Dagboek,11november1940,inArchiefDenUyl,nr.1. 48 Dagboek,8januari1941,idem. 49 Dagboek,26september1941,idem. 50 GesprekmetSaskiaNoorman-denUylenXanderdenUyl,11maart2002. 51 GesprekRienkVisser. 52 Dagboek,20juni1942,ArchiefDenUyl,nr.1. 53 Dagboek,24juni1942,idem. 54 Elly Hartzema kreeg een relatie met Cees van Proosdij, een vriend van Joop uit de ssra. Ze bleven met z’n drieën nauw bevriend, later kwam Liesbeth daar ook bij. Ze gingen met z’n vieren zeilen en kwamen geregeld bij elkaar op bezoek.Saskia Noorman herinnert zich dat ze graag over de vloer kwam bij deVan Proosdij’s,ze waren altijd har- telijk. Het huwelijk van Cees en Elly, die beiden arts waren geworden, hield echter geen stand. Op latere leeftijd heeft Elly Hartzema zich van het leven beroofd. Den Uyl was daar volgens Saskia zeer door aangeslagen.(Gesprek Saskia Noorman-den Uyl,11 maart 2002.) 55 Vergelijk A.L. Sötemann, Querido van 1915 tot 1990. Een uitgeverij,Amsterdam, Que- rido,1990,p.92-97. 56 TelefonischgesprekmetWoutervanOorschot,22januari2002. 57 GesprekmetBettyWeijl. 58 Brief Jo van der Hoeven aan Joop den Uyl,18 september 1941,in Archief Den Uyl,nr. 118. 59 Dagboek,25september1941,ArchiefDenUyl,nr.1. 60 Dagboek,12september1941,idem. 61 Idem. 62 Dagboek,27juni1942,idem. 63 Dagboek,2juli1942,idem. 64 Dagboek,28juni1942,idem.

488 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 489

65 Dagboek,27juni1942,idem. 66 Dagboek,28juni1942.idem. 67 Dagboek,26september1941,idem. 68 Brief Leonie Norden aan Joop den Uyl, 10 augustus 1942, in bezit van Saskia Noor- man-denUyl. 69 Dagboek,8september1942,ArchiefDenUyl,nr.1. 70 Idem. 71 Dagboek,26september1942,idem. 72 Brief Leonie Norden aan Joop den Uyl, 18 augustus 1942, in bezit van Saskia Noor- man-denUyl. 73 Dagboek,13oktober1942,ArchiefDenUyl,nr.2. 74 Dagboek,30december1942,idem. 75 ‘Betalingsbalans en internationale kapitaalbewegingen’; scriptie voor doctoraal- examenEconomiedoorJ.M.denUyl.InArchiefDenUyl,nr.97 76 Brief van E.G. Norden-Wol^ aan Joop den Uyl, 30 mei 1946, in bezit van Saskia Noorman-den Uyl. De brief is gericht aan ‘beste Joop’.Volgens Saskia Noorman heeft den Uyl de moeder van Leonie na de oorlog verschillende malen geholpen. Ze bleven periodiekmetelkaarincontact. 77 BriefE.G.Norden-Wol^,22januari1943;briefE.G.Norden-Wol^,28januari1943. 78 Dagboek, 27 januari 1943,Archief Den Uyl, nr. 2; gesprek met Saskia Noorman-den Uyl. 79 AdriaanMorriën,‘HetliterairelevenvanJoopdenUyl’,HaagsePost,12januari1974.

Noten hoofdstuk 4

1 DagboekJoopdenUyl,2maart1943,inArchiefDenUyl,nr.2. 2 Idem,31maart1943. 3 Er zijn brieven bewaard van Bannier aan de Duitse gevolmachtigde bij het Rijksbu- reau Chemische Producten, A. de Haen. In een daarvan verzoekt Bannier om een per- manente Sperre (een document dat joden vrijstelde van deportatie) voor een zekere David Mossel,wegens‘onmisbaarheid’.Ook vroeg hij De Haen te bemiddelen nadat een andere medewerker was gearresteerd,en stuurde hij in het voorjaar van 1943 medewer- kers die voor het verrichten van dwangarbeid naar Duitsland dreigden te worden afge- voerd op ‘een korte vakantie’. Archief Rijksbureau voor Chemische Producten 1940- 1947,nr.73,74,bewaardinhetNationaleArchief,DenHaag. 4 Frans Nypels, Kees Tamboer, ‘Calvinist tegen wil en dank’, Haagse Post.Deauteurs baserenzichondermeeropeengesprekmetOttoMontagne,dienietmeerinlevenis. 5 TelefonischgesprekmetWoutervanOorschot. 6 AgendaJoopdenUyl1943,inArchiefDenUyl,nr.1198. 7 DagboekJoopdenUyl,1september1943,inArchiefDenUyl,nr.2. 8 Simone Koudijs,‘De talenten en zelfverzekerdheid van Liesbeth den Uyl’, Opzij,de- cember1988. 9 Liesbeth den Uyl-VanVessemheeft een aantal verhalenbundels geschreven met een sterk autobiografisch karakter, zowel over haar jonge jaren als over haar latere leven als vrouw van Joop den Uyl. De drie bundels, Ik ben wel gek, maar niet goed, Beppie van Ves- sem en Een rimpeltje meer of minder zijn door L.J.Veen uitgegeven onder de titel Alle ver- halen. Over de zondagsschool schrijft ze in het verhaal ‘Geloof’ (Liesbeth den Uyl, Alle verhalen,Utrecht/Antwerpen,1990,p.191,192).

489 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 490

10 GesprekDoekoBosschermetLiesbethdenUyl,23april1990. 11 LiesbethdenUyl,‘GoudenVlek’,inAlleVerhalen,p.124. 12 GesprekmetAtieKöbben-vanVessemenAndréKöbben,18januari2002. 13 Koudijs,‘DetalentenenzelfverzekerdheidvanLiesbethdenUyl’,Opzij. 14 Liesbeth den Uyl,‘Pim de Gluiper’,in: Alle verhalen,p.198,199;idem,‘IndeHoek’,p. 103,104;idem,‘Directeur’,p.122. 15 GesprekmetAtieKöbben-vanVessemenAndréKöbben. 16 Idem. 17 Idem; gesprek Doeko Bosscher met Liesbeth den Uyl; gesprek met Saskia Noor- man-denUyl. 18 GesprekmetAtieKöbben-vanVessemenAndréKöbben. 19 LiesbethdenUyl,‘GoudenVlek’,in:Alleverhalen,p.126. 20 Idem,p.129,130,131. 21 GesprekmetAtieKöbben-vanVessemenAndréKöbben. 22 TelefonischgesprekmetWoutervanOorschot. 23 Zowel Milo Anstadt als Betty Weijl hebben mij verzekerd dat Liesbeth van Vessem vóór ze een relatie met Joop den Uyl kreeg een verhouding met Geert van Oorschot heeft gehad. In zijn dagboek heeft Den Uyl beschreven dat hij, toen hij dit ontdekte, te- leurgesteld was en er Liesbeth verwijten over maakte (Dagboek Joop den Uyl,12 februa- ri 1944; 12 maart 1944; 1 april 1944; in Archief Den Uyl, nr. 2). Atie Köbben-van Vessem wist niets van de verhouding metVanOorschot,wel herinnerde ze zich hoe Liesbeth al- tijd vertelde datVanOorschot had gezegd:‘Joop ik heb een vrouw voor jou.’Dat zij niet op de hoogte was van Liesbeths verhouding met Geert van Oorschot verklaarde ze uit degewoonteomoverzulkegevoeligedingenhetzwijgentebewaren. 24 DagboekDenUyl,19januari1944. 25 Idem. 26 Idem,12maart1944. 27 GesprekmetRienkVisser. 28 GesprekmetAtieKöbben-vanVessemenAndréKöbben. 29 Idem. 30 FransNypels,KeesTamboer,‘Calvinisttegenwilendank’. 31 GesprekmetAtieKöbben-vanVessemenAndréKöbben. 32 GesprekDoekoBosschermetLiesbethdenUyl-vanVessem. 33 LiesbethdenUyl,‘MijnTas’,in:Alleverhalen,p.134. 34 BriefJ.vanVessemvan15februari1944inArchiefDenUyl,nr.52. 35 GesprekmetMapSchut-denUyl. 36 Idem. 37 GesprekmetAtieKöbben-vanVessemenAndréKöbben. 38 OngepubliceerdgedichtJoopdenUyl,inArchiefDenUyl,nr.5. 39 Dagboek,16maart1944,inArchiefDenUyl,nr.2. 40 Dagboek,19januari1944. 41 Dagboek,21maart1944. 42 Dagboek,12maart1944. 43 Dagboek,21maart1944. 44 GesprekDoekoBosschermetLiesbethdenUyl. 45 AdriaanMorriën,‘HetliterairelevenvanJoopdenUyl’. 46 ‘Uitnodiging van J.M. den Uyl, Econ. en Elisabeth J. van Vessem, waarin zij kennis gevenvanhunvoorgenomenhuwelijk’.InArchiefDenUyl,nr.73. 47 AldezegelukwensenzijntevindeninhetArchiefDenUyl,nr.1187.

490 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 491

48 GesprekmetAdriaanMorriën. 49 GesprekDoekoBosschermetLiesbethdenUyl. 50 GesprekmetAdriaanMorriën. 51 GesprekmetAtieKöbben-vanVessemenAndréKöbben. 52 GesprekmetAdriaanMorriën. 53 GesprekmetSaskiaNoorman-denUyl. 54 AdriaanMorriën,‘HetliterairelevenvanJoopdenUyl’. 55 Dagboek,27augustus1945,ArchiefDenUyl,nr.2. 56 GesprekmetSaskiaNoorman-denUyl. 57 FransNypels,KeesTamboer,‘Calvinisttegenwilendank’. 58 Dat blijkt uit een kladbegroting over de periode 1 september 1944 tot 31 augustus 1945,inDagboek,31augustus1945,ArchiefDenUyl,nr.2. 59 GesprekmetBettyWeijl. 60 GesprekDoekoBosschermetJovanderHoeven. 61 ‘Aan den lezer’,in De Nieuwe Vrijheid, z.j.Aangezien het om een illegaal blad gaat, is het moeilijk de precieze datum vast te stellen.Aan de inhoud te oordelen moet het gaan om een nummer uit de tweede helft van 1944; België en het zuiden van Nederland zijn bevrijd.Ookzijndeartikelenuiteraardnietondertekend. 62‘Deillegaliteitnadeoorlog’,inDe Nieuwe Vrijheid, vermoedelijk begin 1945. Dit nummer bevat ook een artikel over‘het koloniale vraagstuk’,waarin een lans wordt ge- brokenvooreenonaΩankelijkIndonesië. 63 GesprekDoekoBosschermetJovanderHoeven. 64 Idem. 65 Volgens Saskia Noorman is de verstandhouding met Van Oorschots broer Adri wel goedgebleven. 66 Milo Anstadt, Kruis of munt, Autobiografie 1920-1945, Amsterdam/Antwerpen, Contact,2000,p.317. 67 GesprekmetRi≈aDiatlowicki,15februari2002. 68 Anstadt,Kruisof munt,p.296. 69 Gesprek met MiloAnstadt. 70 Idem. 71 Gesprek met Lidy Dallinga,9 november 2001.Dallinga is de naam van Lidy’s tweede man,Arnold Dallinga.Ook MiloAnstadt vermeldde dat er‘iets’was geweest tussen Joop en Lidy.Zelf had hij‘een scharreltje’gehad met Liesbeth,maar‘dat stelde niets voor’.Aan de bijzondere betrekking tussen Joop en Lidy en ook aan de hechte vriendschap tussen de Anstadts en de Den Uyls kwam tegen 1948 een eind, volgens Lidy Dallinga omdat ‘Liesbeth er absoluut niet meer tegen kon’. Saskia Noorman dateert het eind van de vriendschap tussen haar ouders en de Anstadts in 1947.Volgenshaar is er inderdaad een periode geweest dat haar ouders‘wat losser leefden’,maar was dat niet in het laatste be- zettingsjaar,maardeeerstepaarjaarnadeoorlog. 72 Anstadt,Kruisofmunt,p.319,320. 73 GesprekmetSaskiaNoorman-denUylenXanderdenUyl. 74 Gesprek Doeko Bosscher met Liesbeth den Uyl-van Vessem. Deze uitlatingen van Liesbeth den Uyl waarmee ze leek te suggereren dat haar man in de oorlog nou ook weer niet zo’n held was geweest, hebben ertoe bijgedragen dat Bosscher zijn onderzoek naar Den Uyls leerjaren heeft gestaakt. Toen hij een goede kennis van Den Uyl vroeg welke waarde deze hechtte aan dit oordeel van Liesbeth,raadde de kennis hem aan haar woor- den te negeren. ‘Mevrouw Den Uyl was immers al ziek, haar geheugen waarschijnlijk niet meer betrouwbaar en haar geestelijk evenwicht wankel.’ Deze reactie van iemand

491 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 492

uit Den Uyls omgeving sterkte Bosscher in de gedachte – die al bij hem had postgevat – dat het te vroeg was om onbevangen over het leven van Den Uyl te kunnen schrijven. (Zie Doeko Bosscher, De biografie als loden last, Heemstede, 2005.) Het is zeker waar dat Joop den Uyl ook nu nog tegenstrijdige emoties weet op te roepen.Toch is het jammer datBosscherzichdoordeopmerkingvanLiesbethendereactiedaaropenigszinsuithet veld heeft laten slaan. Het kan niet verbazen dat Liesbeth den Uyl de griezelige en span- nende kanten van het illegale werk meer waardeerde dan de veel behoedzamere Joop. die haar immers juist om haar aan roekeloosheid grenzende moed bewonderde.Dat zij hem geregeld verwijten maakte en zich over bepaalde eigenschappen van haar man be- klaagdezaldelezerreedsbekendvoorkomen. 75 GesprekmetBettyWeijl. 76 GesprekmetSaskiaNoorman-denUylenXanderdenUyl. 77 Dagboek,14augustus1944,inArchiefDenUyl,nr.2. 78 Anstadt,Kruisofmunt,p.330,331.

Noten hoofdstuk 5

1 Gerard Mulder, Paul Koedijk, H.M. van Randwijk. Een biografie,Amsterdam,Nijgh envanDitmar,1988,p.439,440. 2 Idem,p.18,19. 3 Idem,p.296,297. 4 GesprekmetMaxNord,19september2002. 5 DeNieuweVrijheid(eind1944),‘DePolitiekeTaakderIllegaleBeweging’. 6 De‘PolitiekeTaakderIllegaleBeweging’. 7 Idem. 8 Mulder,Koedijk,H.M.vanRandwijk,p.453. 9 Idem,p.467e.v;GerardMulder,PaulKoedijk,Het Parool,Léés die krant.Geschiedenis van het naoorlogse Parool, Amsterdam, Meulenho^, 1996, p. 91; gesprek met Milo An- stadt;gesprekmetBettyWeijl. 10 GesprekmetMaxNord. 11 Het Parool,10juli1945,24juli,20juli,9juli. 12 ‘Stakingsrecht’,Het Parool,22 augustus 1945;Willem Breedveld,John Jansen van Ga- len, Gaius. De onverstoorbare gang van W.F. de Gaay Fortman,Sche^ers,Utrecht,1996,p. 121e.v. 13 ‘Notities bij een Staking’, Vrij Nederland,25 augustus 1945; Paul Koedijk,‘Den Uyl bij Vrij Nederland. Een impressie’.In: Socialisme & Democratie, januari 1989, nr. 1, p. 6 .Tij- dens een redactievergadering op 18 augustus 1945 stelde De Gaay Fortman voor om Den Uyl over de Rotterdamse havenstaking te laten schrijven. Archief Vrij Nederland 1940- 1952,NIOD,nr.571. 14 Gesprek met Milo Anstadt.Vergelijk: Milo Anstadt,‘Den Uyl als journalist’ in John Jansen van Galen en BertVuijsje,JoopdenUyl,Politiekalshartstocht.Eenportretintwintig interviews,VanHolkema enWarendorf,Weesp. 1985, p. 19 e.v. En: Paul Koedijk,‘Den Uyl bijVrijNederland’. 15 Koedijk,‘DenUylbijVrijNederland’,Socialisme&Democratie,p.6. 16 Mulder,Koedijk,H.M.vanRandwijk,p.297-298,458,461. 17 GesprekvanDoekoBosschermetW.F.deGaayFortman,19april1990. 18 W.F.de Gaay Fortman,‘Den Uyl en de Monarchie’,in:John Jansen van Galen en Bert Vuijsje, JoopdenUyl.Politiekalshartstocht,p.203,201.

492 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 493

19 VrijNederland,4mei1946. 20 H.M. Ruitenbeek, Het ontstaan van de Partij van de Arbeid, Amsterdam, De Arbei- derspers,1954,p.257,258. 21 DeRooy,Republiekvanrivaliteiten,p.205. 22 Idem. 23 ArchiefDenUyl,nr.1203. 24 J.M.den Uyl,‘Binnenlands Overzicht; Keerpunt der tijden’,Vrij Nederland,5 januari 1946. 25 Mulder,Koedijk,H.M.vanRandwijk,p.492. 26 J.M.denUyl,‘NadeDoorbraak’,VrijNederland,16februari1946. 27 J.M.denUyl,‘Binnenlandsoverzicht,Vanvorenafaan’,VrijNederland,25mei1946. 28 J.M.denUyl,‘Opzoeknaarbezieling’,VrijNederland,27juli1946. 29 J.M.denUyl,‘Hetrechtomteweten’,VrijNederland,15november1947;J.M.denUyl. ‘De minister en de vetvlek. Een voorbeeld en een voorstel’, Vrij Nederland,14februari 1948. 30 J.M.denUyl,‘AlstroepennaarIndiëgaan’,VrijNederland,28september1946. 31 J.M.denUyl,‘Devolkenspreken’,VrijNederland,7december1946. 32 Brief Henk van Randwijk aan ‘beste Joop’,Batavia, 19 februari 1947, in Archief Den Uyl,nr.130. 33 PetitieaanhetpartijbestuurvandePartijvandeArbeid,inArchiefDenUyl,nr.,1251. 34 Zie voor de Nova Zembla-groep Hans Daalder, Vier jaar nachtmerrie. 1886-1988;DeIndonesischekwestie,Amsterdam,Balans,2004,p.162,164. 35 HenkvanRandwijk,‘OmdatikNederlanderben’,VrijNederland,26juli1946. 36 GesprekmetMiloAnstadt;Mulder,Koedijk,H.M.vanRandwijk,p.592. 37 Breedveld,JansenvanGalen,Gaius,p.120. 38 GesprekDoekoBosschermetW.F.deGaayFortman. 39 Breedveld,JansenvanGalen,Gaius,p.129. 40 GesprekmetMiloAnstadt;‘DenUylalsjournalist’,p.25. 41 Verslagredactievergadering27april1946,inArchiefDenUyl,nr.125(2). 42 Verslag redactievergadering 10 april 1946, Archief Den Uyl, nr. 125(2). Den Uyl deed die uitspraak in een discussie met P.Geyl over de vraag of Vrij Nederland een actie van het Comité Vrij Spanje tegen de dictatuur van Franco moest steunen. Den Uyl meende vanwel. 43 ‘Een nieuw begin’,Atoom,januari 1948; M.P.Vrij,‘Electronen in dienst van de mens, televisie, het wonder der toekomst’, Atoom, februari 1948; J.M. den Uyl,‘Opinie-onder- zoek.Eenveroveringeneengevaar’,Atoom,maart1948. 44 Felix Kersten,Klerk en beul,Amsterdam,Meulenho^,1948,vertaald en ingeleid door J.M. den Uyl; Er waren enthousiaste recensies van N.W.Posthumus in De Nieuwe Stem, januari 1949,p.57,van MiloAnstadt in Vrij Nederland (25september1948)eninhetAlge- meen Handelsblad,18 september 1948.In zijn inleiding noemt Den Uyl Kersten een‘con- sciëntieus en betrouwbaar chroniqueur’.Archief Den Uyl, nr. 946. Zie voor het onder- zoek waar L. de Jong aantoont dat Kerstens beweringen op fantasie moeten berusten: L. de Jong, Tussentijds. Historische studies, Amsterdam, Querido, 1977,p. 131-212. Kersten noemt in zijn boek J. Nieuwenhuis als zijn belangrijkste informatiebron in het bezette Nederland; met diens hulp kon hij zich een beeld vormen van de situatie in Nederland en af en toe met succes bij Himmler interveniëren.Uit het archief van Den Uyl blijkt,dat hij met Nieuwenhuis, die naar Zweden was gevlucht en niet wist of hij zonder gevaar voor arrestatie – hij was vooraanstaand NSB-lid geweest – naar Nederland kon terug- keren, een uitvoerige correspondentie heeft gevoerd, van maart tot september 1948.

493 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 494

Den Uyl adviseerde Nieuwenhuis over hoe hij zijn zaak in Nederland het beste zou kun- nen bepleiten (Archief Den Uyl, nr. 947). Deed hij dat, omdat hij Kersten geloofde, die had verklaard dat hij voor Nieuwenhuis kon instaan (mogelijk was dat ook zo)? Het is ook denkbaar dat er een familierelatie heeft bestaan tussen deze J. Nieuwenhuis en K.J. Nieuwenhuis, de Duitsgezinde medewerker aan het vooroorlogse Libertas ex Veritate. Hoewel dit een intrigerende veronderstelling is, zijn hiervoor geen aanwijzingen ge- vonden. Het betreft in elk geval niet dezelfde persoon, zo blijkt uit een c.v. dat J. Nieu- wenhuis voor Den Uyl heeft opgesteld. Hij was ouder dan de student/scribent en ver- bleef tot januari 1940 in Nederlands-Indië. (Memorandum opgesteld door Jacobus Nieuwenhuis,Stockholm,7maart1948,ArchiefDenUyl,nr.947.) 45 GesprekmetBettyWeijl. 46 GesprekmetMiloAnstadt. 47 Mulder,Koedijk,H.M.vanRandwijk,p.297. 48 B.W.Schaper,‘Amerika,Rusland...EnEuropa?’,VrijNederland,22maart1947. 49 B.W.Schaper,‘DebatoverRusland’,VrijNederland,24mei1947. 50 P. Geyl, ‘Onderwijsdictatuur in Rusland’, Vrij Nederland, 25 januari 1947; ‘Reactie Theun de Vries op Onderwijsdictatuur in Rusland’, Vrij Nederland,8februari1947,met weerwoord van P.Geyl; J.M.den Uyl,‘Kille Kruistocht’,Vrij Nederland,1 maart 1947; J.M. denUyl,‘LinksindemaatofLesseninschijnheiligheid’,VrijNederland,28juni1947. 51 ‘Mededeling van de redactie’, Vrij Nederland, 28 februari 1948; H. M. van Randwijk, ‘Rusland en wij’, 6 maart 1948; B. W. Schaper, ‘De Grote Verzoeking’, Vrij Nederland,6 maart1948;J.M.denUyl,‘Denietgekkedemocratie’,VrijNederland,29mei1948. 52 Dagstaat van J. den Uyl, 9 maart 1948, ’s avonds: Debat met B. Polak over Tsjechië voorPericles,inArchiefDenUyl,nr.1252. 53 Verslagredactievergadering10april1946,ArchiefDenUyl,nr.1252. 54 Brief Den Uyl aan Van Randwijk, Amsterdam, 14 februari 1947; Brief Van Randwijk aan Den Uyl, Batavia, 19 februari 1947; Brief Den Uyl aanVan Randwijk,Amsterdam, 21 februari 1947; Brief Den Uyl aanVan Randwijk,Amsterdam, 27 februari 1947.In Archief DenUyl,nr.130. 55 Henk van Randwijk Memorandum, 15 april 1947, in Archief Vrij Nederland,nr.402, geciteerdinMulder,Koedijk,H.M.vanRandwijk,p.571,572;BriefvanRandwijk,23april 1947,ArchiefVrijNederland,nr.406;Mulder,Koedijk,H.M.vanRandwijk,p.573. 56 Uitgebreid verslag van de bestuursvergadering d.d. 20 december 1947, Archief Vrij Nederland,nr.379. 57 Geciteerd in een brief aan Den Uyl van Otto Montagne,Vlieland,1 juni 1948,Archief DenUyl,nr.985. 58 Brief E.F.Albrecht (WBS) aan‘de heer J.M.den Uyl’,Amsterdam,23 september 1948, ArchiefDenUyl,nr.125(3). 59 Brief J.M.Den Uyl aan‘The Secretary of the InternationalTin Study Group’,Amster- dam,24september1948,ArchiefDenUyl,nr.52. 60 Al tijdens de bezetting hadden de historici J. Romein en N.W.Posthumus plannen gemaakt voor een nieuwe studierichting die moest helpen een eind te maken aan de in oorlogstijd gebleken‘verregaande politieke naïviteit en sociale onkunde van de Neder- landse intelligentsia’ (geciteerd in Piet de Rooy, ‘Oprichters en leermeesters’, in: In de zevende. De eerste lichting hoogleraren aan de politiek-sociale faculteit in Amsterdam,red. J. Goudsblom, P.de Rooy en J.Wieten, Amsterdam, Het Spinhuis, 1998, p. 1.Vergelijk F. Bierlaagh,‘Het zwevende begin van de Zevende Faculteit’,bewerkte kandidaatsscriptie, 1972;A.Geelhoed,‘KroniekvanWensenWerkelijkheid’,aflevering1,Discorsi29,1,1995. 61 J.Barents,‘Wetenschappelijke Notities; De“Zevende Faculteit”’,Socialisme & Demo-

494 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 495

cratie, maart 1948, p. 133. Ook geciteerd in Piet de Rooy, ‘Oprichters en leermeersters’, p. 4. 62 H.M.vanRandwijk,‘Rondomeenkatheder’,VrijNederland,7augustus1948 63 In kort bestek,‘Ketterjacht’, De Nieuwe Stem,oktober 1948; G.van den Bergh,‘De be- noeminginde“zevendefaculteit”derUniversiteitvanAmsterdam’,DeNieuweStem,no- vember 1948;J.Suys,‘Pro domo’,DeNieuweStem,oktober 1948;In kort bestek,‘Een geval vanHoogtewaan’,DeNieuweStem,november1948. 64 Brief Joop den Uyl aan Jan Barents,Amsterdam,5 augustus 1948,Archief Barents,nr. 10, iisg. Met Suys’‘wetenschappelijke onbetrouwbaarheid’ doelt Den Uyl waarschijn- lijkopdiensin1946gepubliceerdeboek DeNieuwePolitiek.Zie De Rooy,idem,p.5 65 Brief Jan Barents aan Joop den Uyl, Amsterdam, 13 augustus 1948, Archief Den Uyl, nr.1213. 66 Colofon Vrij Nederland,22 januari 1949;J.M.den Uyl,‘Werk aan deWinkel’;‘Het Ge- lukbijhetOngeluk;Voorentegenvandespanningen’,VrijNederland,22januari1949. 67 J.M.denUyl,‘DewereldvanFranzKa≈a’,VrijNederland,2oktober1948 68 Deze uitspraak deed Den Uyl halverwege de jaren zeventig in een toespraak voor de Industriebond NVV, wier voorzitter Arie Groenevelt het inkomensbeleid van het kabi- net-Den Uyl kritiseerde, omdat het niet radicaal genoeg zou zijn. Gesprek met Dick Kalk,medewerkervanDenUyl.

Noten hoofdstuk 6

1AnetBleich,Een partij in de tijd. Veertig jaar Partij van de Arbeid 1946-1986,Amster- dam,DeArbeiderspers,1986,p.54. 2 ‘BijdeNieuweJaargang’,Socialisme&Democratie,januari1949,p.2. 3AlfredMozer,‘HetCongresteWroclaw’,Socialisme & Democratie, januari 1949, p. 35 e.v.; ‘Denken in Zwart en Wit’,Antwoord van W.F. Wertheim, idem, p. 38 e.v.; Noot 1, idem;AlfredMozer,‘WroclawendeRest’,Socialisme & Democratie, februari 1949, p. 97 e.v.; Noot redactie, idem, p. 106;Van de redactie, Socialisme & Democratie, april 1949, p. 248. 4 De Pen op Papier,J.M.den Uyl,‘DeVrede van deVijfde Colonne’,Socialisme&Demo- cratie,mei1949,p.315,316. 5Idem. 6 In degemeenteSassenheim,normaalgesproken een oasevan politiekerust,vreesde in 1951 zestig procent van de inwoners voor een nieuwe oorlog. Kees Schuyt en Ed Ta- veerne,‘1950’,Welvaartinzwart-wit,DenHaag,SDU,2000,p.271. 7 ArchiefWiardiBeckmanStichting(opiisg),nr.297. 8 J.M.den Uyl,‘Verstandcontra gevoel,J.de Kadt als politiek denker’,Vrij Nederland,8 november1947. 9 GesprekmetFennavandenBurg,Amsterdam,2003. 10 Idem. 11 C.D.J. Brandt,‘De Ka(d)t met de bel’, Socialisme & Democratie,oktober1950,p.605 e.v. 12 J. de Kadt, ‘Gemeenteraadsverkiezingen’, Socialisme & Democratie juli/augustus 1949,p.398Dea≈ortingC.P.(inC.P.-verdwazing)staatvoorcommunistischepartij. 13 J.M.den Uyl,‘Ter inleiding’,Socialisme & Democratie,november 1949,p.609; H.Vos, J. de Kadt, J.F. de Jongh,‘Zijn wij een democratie? Oftewel: onpleizierige beschouwin- gen’, idem, p. 643-645; ‘Democratie in grote organisaties; In het bijzonder in de Partij vandeArbeid’,idem,p.687-694. 495 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 496

14 DeRooy,Republiekvanrivaliteiten,p.233. 15 J.C.H.Blom,‘Jaren vanTucht enAscese.Enige beschouwingen over de stemming in Herrijzend Nederland (1945-1950)’; in P.W.Klein en G.N.van der Plaat (red.),Herrijzend Nederland. Opstellen over Nederland in de periode 1945-1950, ’s Gravenhage, Nijho^, 1981, p.125-128. 16 SchuytenTaverne,idem,p.248. 17 SchuytenTaverne,idem,p.64,p.289. 18 Piet de Rooy,Nico Markus,Tom van der Meer,WimVroom,De rode droom,Een eeuw sociaal-democratieinNederland;Eenessayeneenbeeldverhaal,,SUN,1995. 19 De weg naar vrijheid. Een socialistisch perspectief.Rapport van de Plancommissie van de Partij van de Arbeid, Amsterdam, De Arbeiderspers. Den Uyl was secretaris van de Plancommissie,HeinVos,een van de opstellers van het Plan van deArbeid,was voorzit- ter. Mannheim introduceert planning for freedom in Karl Mannheim, Freedom, power and democratic planning, NewYork, Oxford University Press, 1950. De bundel verscheen na zijn dood in 1947. Den Uyl heeft voor De weg naar vrijheid ook kunnen putten uit Mannheims Society in an age of reconstruction (London, 1940, p. 326-381). Zie voor Hayeks aanval op het socialisme: FriedrichA.Hayek,TheRoadtoSerfdom,The Universi- tyofChicagoPress,1944. 20 J.M.denUyl,‘Fundamenteledemocratisering-1957’,in:Inzichtenuitzicht,p.81. 21 PaulKalma,Links,rechtsendevooruitgang,Amsterdam,MetsenSchilt,2004,p.54. 22 J.M.denUyl,‘Fundamenteledemocratisering-1957’,Inzichtenuitzicht,p.80. 23 J.M.denUyl,‘Theorieenbeweging-1956’,idem,p.41,42. 24 J.M. den Uyl, ‘De maatschappelijke orde in socialistisch perspectief’, Socialisme & Democratie,januari1952,p.16,17,18. 25 Idem,p.20. 26 Dewegnaarvrijheid,p.384. 27 J.M. den Uyl, ‘De maatschappelijke orde in socialistisch perspectief’, Socialisme & Democratie,p.26. 28 W.Polak,‘Het“Plan”eenPlan?’,Socialisme&Democratie,maart1952,p.316,318,319. 29 J.M.denUyl,‘HetPaleisendeBlokken’,Socialisme & Democratie,mei1952,p.323.Zie voor de discussie over De weg naar vrijheid ook Bart Tromp, Het sociaal-democratisch programma; De beginselprogramma’s van SDB,SDAP en PvdA 1878-1977,Amsterdam,Bert Bakker,2002,p.293-308. 30 W.Banning,‘Congresindrukkken’, Socialisme & Democratie, januari 1952, p. 67 e.v.; ‘Enkele problemen van de welvaartsstaat; Gesprek tussen W. Banning, ds. J.J. Buskes, H.J. Hofstra, J. de Kadt,Th. J.A.M. van Lier, Fred L. Polak,W.Schermerhorn en J.M. den Uyl’, Socialisme & Democratie, april 1953, p. 231 e.v. ;‘Het karakter van het huidige socia- lisme; voortzetting rondetafelgesprek’, Socialisme & Democratie juni 1953, p. 368 e.v., ci- taatDenUylp.369. 31 J.M.den Uyl,‘Heroriëntering van het Socialisme’,Socialisme&Democratie,mei1952, p. 277. 32 J.M.denUyl,‘Fundamenteledemocratisering-1957’,idem,p.79e.v.,p.87. 33 J.M. den Uyl, ‘De arbeid in de wereld van morgen – 1956’, Inzicht en uitzicht,p.48, p. 52, 55, 53. 34 De aanvaring vond plaats op een conferentie van de WBS over vrijheid en gelijk- waardigheid in de welvaartsstaat., op 11 mei 1957. In het juninummer van Socialisme & Democratie doet J.E.van Dierendonck verslag,‘Vrijheid en gelijkwaardigheid in de wel- vaartsstaat’,p. 411-421. Nog op een ander punt geeft Den Uyl hier blijk van een vooruit- ziende blik:‘Een laatste punt van principiële betekenis betreft de door Den Uyl gestelde

496 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 497

vraag of, terwille van de vrijheidsnorm, bepaalde collectieve bindingen en verplichtin- gen na verloop van tijd niet zouden kunnen worden gemist (...). Als voorbeelden noemdehijdewinkelsluitingswetendeuniformeontslagregelingop65-jarigeleeftijd.’ 35 DeRooy,Republiekvanrivaliteiten,p.235. 36 Jan Bank,‘De theorie van de vernieuwing en de praktijk van de wederopbouw. Het Nederlandsesocialismeindetweedehelftvandejarenveertig’.In:Indienstvanhetgehele volk.DeWesteuropese sociaal-democratietussenaanpassingenvernieuwing1945-1950,Am- sterdam,BertBakker,WiardiBeckmanStichting,1987,p.121. 37 Gesprek met , Den Haag, 7 oktober 2003; gesprek met Fenna van denBurg. 38 R.H. Tawney, ‘Sociale Democratie in Engeland’, Socialisme & Democratie, februari 1950,p.76,77. 39 J.M. den Uyl, ‘Marxisme anno 1959’, Socialisme & Democratie juli/augustus 1959, p. 480,481,483.Ookin:Inzichtenuitzicht,p.89-99. 40 Ook de tot artikel bewerkte inleiding van Ernest Mandel werd in Socialisme & De- mocratie gepubliceerd,in het zelfde nummer.E.Mandel,‘Marxisme anno 1959’,Socialis- me&Democratiejuli/augustus1959,p.462-473. 41 Aneurin Bevan, In plaats van vrees. Uit het Engels vertaald en ingeleid door J.M. den Uyl, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1952. Besproken door W. Banning, in Socialisme & Democratie, januari 1953, p. 63, 64 ; J.M. den Uyl,‘Bevan en het Bevanisme’, Socialisme & Democratie,september1952,p.574,575. 42 TheovanTijn,‘KoudeOorlogindePvdA.HetSociaal-DemocratischCentrum1955- 1959’,in:RudolfdeJong,StiendeRuyter-deZeeuw,B.W.Schaper,TheovanTijn,GerVer- rips, LuukWijmans,Het verbleekte ideaal; De linkse kritiek op de sociaal-democratie in Ne- derland,Amsterdam,BertBakker,1982,p.69-76. 43 Met deze ietwat cryptische formulering duidt Den Uyl op de Duitse herbewapening – de Duitse vijand van gisteren was vandaag de nieuwe bondgenoot tegen de Sovjet- Unie. Nog geen tien jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog was dit voor menig Nederlander, waarschijnlijk ook voor Den Uyl, wel even slikken. Pikant detail: de spd, deDuitsezusterpartijvandePvdA,verzettezichtegendieherbewapening. 44 J.M. den Uyl,‘Om een zuiver democratisch bestel. Het vijfde congres van de PvdA’, Socialisme&Democratie,maart1955,p.176-180. 45 J.M. den Uyl, recensie Sam deWol^,‘Voor het land van belofte’, Socialisme & Demo- cratie,juli/augustus1955,p.416. 46 VerslagvanhetzevendecongresvandePartijvandeArbeid,1959,z.p.,p.71. 47 Tromp,Hetsociaal-democratischprogramma,p.331. 48 Idem,p.308-348. 49 J.J. Buskes, ‘Het hoofdstuk “Samenleving” in het ontwerp-program’, Socialisme & Democratie,september1959,p.508. 50 John Kenneth Galbraith, The aºuent society, 4th edition with a new introduction, Penguin Books, 1987.Dit boek, in 1961 in een vertaling van verschenen bij De Arbeiderspers, heeft een belangrijke rol gespeeld bij de in de jaren zestig aanzwellende kritiek op het verspillende karakter van de consumptiemaatschappij. Galbraith staat kritisch stil bij het contrast tussen particuliere overvloed en publieke armoede. Joop den Uyl heeft zich bij het opstellen van het PvdA-verkiezingsprogramma van 1963‘Om dekwaliteitvanhetbestaan’sterkdoorGalbraithlateninspireren.In1959wasdatechter nogniethetgeval. A.Kloos,‘Het socialistische economische bestel’, Socialisme & Democratie,septem- ber1959,p.509-513.

497 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 498

51 W.Banning,‘Kortereactie’,Socialisme&Democratie,oktober1959,p.563. 52 J. Witsen, ‘Het congres van de ruimte. Indrukken van het zevende congres van de Partij van de Arbeid’, Socialisme & Democratie, december 1959, p. 728. Den Uyl nam hier zijn toevlucht tot een woordenspel, het Latijnse‘radix’,waarvan radicaal is afgeleid, be- tekentwortel. 53 Idem,p.729; F.J.A.van Maanen,‘Klap eens in de handjes.Indrukken van het zeven- de congres van de Partij van de Arbeid’, Socialisme & Democratie, december 1959, p. 733- 736. 54 J.M.den Uyl,‘Eigen en oneigen in socialistische economie’,Socialisme&Democratie, oktober1959,p.564-571. 55 J.M. den Uyl, ‘Tussen dogmatisme en opportunisme, De economie in het nieuwe beginselprogram’,Socialisme&Democratie,maart1960,p.211-216. 56 J.M.den Uyl,‘Kapitalisme en democratie’,Socialisme & Democratie,november1960, p.581-583. 57 Anet Bleich,Eenpartijindetijd.VeertigjaarPartijvandeArbeid1946-1986,p.64-67. 58 J.M.den Uyl,‘Achterstand en achterstelling.De positie van de r.-k in de Nederlandse samenleving’,Socialisme&Democratie,juli/augustus1955,p.358-370. 59 , Het verhaal, Amsterdam, Meulenho^, 2000, p. 117, 118. Joop van Tijn (geenfamilievanEdvanThijn,maarzoonvanBernhardvanTijnvanhetsdc)werdbe- kendalspolitiekredacteurvanVrijNederland. 60 J. v.d. Bergh e.a. ‘De positie van de Partij van de Arbeid in deze tijd’, 1962, z.p. in ArchiefDenUyl,nr.211. 61 Henk Eijsink,‘Den Uyl en deWiardi Beckmanstichting’,in John Jansen van Galen en BertVuijsje,JoopdenUyl,politiekalshartstocht,p.54. 62 J.M. den Uyl, ‘Vijfentwintig jaar na het Plan van de Arbeid’, in: Inzicht en uitzicht, p. 114. 63 J.M.denUyl,‘Dekwaliteitvanhetbestaan’,in:InzichtenUitzicht,p.123. 64 Om de kwaliteit van het bestaan, Verkiezingsmanifest 1963 van de Partij van de Arbeid, uitgavePvdA,1januari1963,p.10. 65 DeRooy,Republiekvanrivaliteiten,p.235. 66 Handgeschreven samenvatting door Den Uyl van kritiekpunten op ‘Om de kwali- teitvanhetbestaan’,ArchiefDenUyl,nr.7(5). 67 BriefvanB.Ram,Amsterdam,8november1962,ArchiefDenUyl,nr.212. 68 KaartjeinArchiefDenUyl,nr.212.

Noten hoofdstuk 7

1 A.Petersen,P.Brattinga,Sandberg.Eendocumentaire,Amsterdam1975,p.138. 2 Aantekeningen met de hand (voor rede of artikel), Archief Den Uyl, nr. 9 (zie aan- vulling). 3 VierdegesprekmetSaskiaNoorman-denUyl,12juli2007. 4 MensenStad.Amsterdamvandaagenmorgen,Amsterdam,DeArbeiderspers,1953. 5 Doeko Bosscher, ‘De oude en de nieuwe stad, Geschiedenis van Amsterdam’, in: Tweestrijdomdehoofdstad,onderred.vanPietdeRooy,Amsterdam,SUN,2007,p.384. 6 Mensenstad,p.9. 7 DoekoBosscher,‘Deoudeendenieuwestad,GeschiedenisvanAmsterdam’,p.382. 8 Mensenstad,p.9. 9 Het gaat om nota’s van eind jaren vijftig,begin jaren zestig van de Dienst Havens en

498 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 499

Handelsinrichtingen en de Dienst PubliekeWerken,aangehaald in: P.E.de Hen e.a. Om het behoud van een explosieve stad. Werk en welvaart in en om Amsterdam 1961-1985, Mui- derberg,Coutinho,1986,p.33-35,37. 10 VergelijkBosscher,‘Deoudeendenieuwestad,GeschiedenisvanAmsterdam’,p.351. 11 ZieBosscher,idem,p.339,340. 12 ZieBosscher,idem,p.378-381. 13 GesprekmetRoeldeWit,3maart2004. 14 GesprekmetTheoQuené,28juni2005. 15 GesprekvanJ.H.MuldermetKeesTamboer,beginjarenzeventig. 16 Inleiding betre^ende enige aspecten van het economisch beleid van de gemeente Amsterdam, gehouden door de wethouder voor de Economische Zaken, J.M. den Uyl, ter gelegenheid van de perslunch op donderdag 14 november 1963 in Hotel Schiller, al- daar,p.1-9. 17 Samenvatting van de besprekingen in het conferentieoord Woudschoten op 2 en 3 oktober1964(inprivéarchiefR.deWit). 18 Samenvatting van de besprekingen in het Evert Kupersoord te Amersfoort op 13 en 14november1964(inprivéarchiefR.deWit). 19 Bouwen aan onze stad.VerslagRaadsfractie PvdA,1 september 1961-31 augustus 1962, FederatieAmsterdamPvdA,p.4. 20 Richter Roegholt, Amsterdamindetwintigsteeeuw,deel 2 (1945/1970); Utrecht/Ant- werpen,HetSpectrum,1979,p.180,181. 21 P.E. de Hen, Omhetbehoudvaneenexplosievestad.WerkenwelvaartinenomAmster- dam1961-1985,p.39. 22 Oriënterend dossier ten behoeve van nieuwe bewindsman. In archief Den Uyl, nr. 658.Na de val van het kabinet-Marijnen kwam onder minister-president een co- alitievanKVP,PvdAenARPtotstand.DenUylwerdministervanEZ.Ziehoofdstuk8. 23 Kort verslag van de op donderdag 10 september 1964 bij de wethouder voor de H.I. gehouden bespreking over de te verwachten luchtverontreiniging bij de vestiging te Amsterdam van een raªnaderij (Mobil Oil). In Archief Den Uyl, nr. 219; Advies van de Coördinatie-Commissie Verontreiniging Water, Bodem en Lucht, 2 oktober 1964. In ArchiefDenUyl,nr.219. 24 P.E. de Hen, Omhetbehoudvaneenexplosievestad.WerkenwelvaartinenomAmster- dam1961-1985,p.40,41. 25 RichterRoegholt,Amsterdamindetwintigsteeeuw,deel2(1945/1970),p.181,182. 26 Memo van J. Mastenbroek, hoofd bureau voorlichting en representatie, 26 februari 1965;telegramGGDaanJ.M.denUyl,25februari1965,inArchiefDenUyl,nr.219. 27 BriefD.J.Vreeken,26februari1965,inArchiefDenUyl,nr.214. 28 RichterRoegholt,Amsterdamindetwintigsteeeuw,deel2(1945/1970),p.185. 29 EvertVerhagen,VanBijlmermeerpoldertotAmsterdamZuidoost,DenHaag,SDU,1987, p.18.Zieook:KeesTamboer,‘Eenstadzonderstraten’,Het Parool,14oktober2003. 30 Verhagen,idem,p.25. 31 RichterRoegholt,Amsterdamindetwintigsteeeuw,deel2(1945/1970),p.314. 32 Verhagen,VanBijlmermeerpoldertotAmsterdamZuidoost,p.27. 33 Jane Jacobs,The life and death of great American cities,NewYork,Vintage Books,1961, p.84-88.Jacobs’kritiek op het‘high modernism’in de stadsplanning wordt met instem- ming aangehaald door James C. Scott, Seeing like a state; how certain schemes to improve the human condition have failed, New Have and London, Yale University Press, 1998, p. 103-146. 34 J.M. den Uyl, ‘Armoede in de Welvaartsstaat’,in: Inzicht en uitzicht,p.129,128,130.

499 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 500

Den Uyl schreef dit artikel als inleiding bij het door de WBS gepubliceerde onderzoek vanG.L.Durlacher,Delaagstbetaalden,Amsterdam,DeArbeiderspers,1965. 35 Inleiding J.M.den Uyl bij‘De bedreiging van het ruimtelijk milieu’,VWO-conferen- tieop26en27februari1965,ArchiefDenUyl,nr.224. 36 BriefW.Sandberg,2februari1964,inArchiefDenUyl,nr.214. 37 Toespraak gehouden door J.M. den Uyl, wethouder van Amsterdam, tijdens de openingvandevieringeeuwfeestVondelparkop1april1965,ArchiefDenUyl,nr.224. 38 Roel de Wit,‘Den Uyl als wethouder’,in John Jansen van Galen en Bert Vuijsje, Joop denUyl.Politiekalshartstocht,p.75-86. 39 Idem,p.81. 40 GesprekmetRoeldeWit. 41 BriefR.J.deWit,21mei1965,inprivéarchiefRoeldeWit. 42 Projecten.Uitgetypte‘boedelbeschrijving’DenUylt.b.v.RoeldeWit,inprivéarchief Roel deWit. 43 P.E. de Hen, Omhetbehoudvaneenexplosievestad.WerkenwelvaartinenomAmster- dam1961-1985,p.102,103.

Noten hoofdstuk 8

1 Handelingen Tweede Kamer, deel ii, Zitting 1956-1957,37ste vergadering, 5 februari 1957,p.2349. 2 Roel de Wit,‘Den Uyl als wethouder’,in John Jansen van Galen en Bert Vuijsje, Joop den Uyl, Politiek als hartstocht, p. 78. De mededeling dat Den Uyl een vergeefse gooi naar hetfractievoorzitterschaphadgedaankomtvanEdvanThijn.EdvanThijn,‘DenUylals totaalpersoonlijkheid’,in Jansen van Galen enVuijsje, p. 304; gesprek met Ed vanThijn, 30augustus2004. 3 Paul van der Steen, Cals, Koopman in verwachtingen, 1914-1971, Amsterdam, Balans, 2004.Hetcitaatstaatopp.330. 4 NotulenministerraadkabinetCals,24november1965. 5 Idem,26november1965. 6 Idem,25maart1966. 7 Idem,5november1965. 8 Idem,29juli1965,27augustus1965,3september1965;VanderSteen,Cals,p.377. 9 VanderSteen,p.375,377. 10 Maarten Schakel,‘Den Uyl als parlementariër’,in Jansen van Galen en Vuijsje, Joop denUyl,Politiekalshartstocht,p.89. 11 BriefW.F.deGaayFortman,’sGravenhage2juni1965,inArchiefDenUyl,nr.6621. 12 IH/IP/Stat.nr.257/65,23 september 1965; Nota nr.806 ’66/Fe/Gr.inArchief Den Uyl, nr.682. 13 Brief24augustus1965,inArchiefDenUyl,nr.662(1). 14 Nota inzake de mijnindustrie en de industriële herstructurering . Gelei- dende Brief. Handelingen Tweede Kamer. Zitting 1965-1966, p. 8424; Nota E/32, 2 maart 1965, van de Directeur-Generaal voor de Energievoorziening aan de Heer Minister, in Archief Den Uyl,nr.675.Verslagbespreking van de Minister met de directies van de par- ticulieremijnenop1december1965,archiefDenUyl,nr.6753. 15 Nota door de inspectie der rijksfinanciën aan Z.E. de Minister, 30 juni 1966,Archief Den Uyl, nr. 6753; Korte samenvatting van de bespreking op 11 oktober 1966 tussen mi- nister Den Uyl en ministerVondeling inzake subjectieve mijnsteun,Archief Den Uyl,nr. 6753. 500 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 501

16 Nota nr. 129 EK, 6 augustus 1965; ‘een janboel’ schreef Den Uyl bij wijze van com- mentaar op de Nota nr. 119 EK, 12 juli 1965; de vraag over de regeringscommissaris staat met inkt in de kantlijn gekrabbeld van een advies van de Centrale Raad voor de Kern- energie(crk)van28juni1965,inArchiefDenUyl,nr.672. 17 Notulenministerraad,14mei1965;notulenministerraad11februari1966. 18 Notulenministerraad16september1966;notulenministerraad27september1966. 19 GelukstelegramJ.Vreeken,MobilOilN.V.,inArchiefDenUyl,nr.6611. 20 BriefG.A.Wagner,23november1966,ArchiefDenUyl,nr.662(2). 21 Over de betekenis van de‘jaren zestig’,de factoren die leidden tot de rebellie van jon- geren en studenten,de waarde en duurzaamheid van de politieke en culturele verande- ringen die hun oorsprong in ‘the sixties’ vonden, ja zelfs over de a∫akening in de tijd van de jaren zestig, bestaan zeer uiteenlopende opvattingen. Hans Righart noemt vier factoren die doorslaggevend waren voor de opkomst van een internationaal jongeren- protest: het opgroeien van de naoorlogse protestgeneratie (de babyboomers), de we- reldwijde successen van de popmuziek, de weerstand die werd opgeroepen door de Vietnamoorlog, en de uitvergrotende rol van de media, met name de tv. Zie: Hans Rig- hart, De wereldwijde jaren zestig. Groot-Brittannië, Nederland, de Verenigde Staten.Be- zorgd door Paul Luykx en Niek Pas, Universiteit van Utrecht 2004, p. 9 e.v. Zie ook: Rig- hart, De eindeloze jaren zestig. Geschiedenis van een generatieconflict, Amsterdam/Ant- werpen, 1995; James C.Kennedy,Nieuw Babylon in aanbouw.Nederland in de jaren zestig, Amsterdam/Meppel, 1995; Piet de Rooy, Republiek der rivaliteiten,p.238-252.Schuyten Taverne leggen (in Welvaart in zwart-wit) mijns inziens terecht veel nadruk op de toege- nomen welvaart en de mogelijkheden om als toerist en via de televisie meer van de we- reld te zien als factoren die de revolte van de jaren zestig mogelijk maakten. Zij dateren voor Nederland het begin van de jaren zestig in 1965,bij de eerste happenings van Provo enheteindin1977bijdevalvanhetkabinet-DenUyl(p.277,380). 22 ‘“Als Claus niet als een Klaas gekomen was, hadden we hem moeten verzinnen”, schreef Roel van Duyn later’,aldus Richter Roegholt (Amsterdamindetwintigsteeeuw, deel 2, p. 321.) Provo kwam als verschijnsel niet zomaar uit de lucht vallen. Het woord Provo werd voor het eerst gebruikt in het proefschrift vanW.Buikhuisen,Achtergronden van nozemgedrag.Roel van Duyn nam die term over (Roegholt,p.320).De eerste provo’s kwamen voort uit de groep ‘Pleiners’, Amsterdamse jongeren die rondhingen op en rond het Leidseplein, marihuana en LSD gebruikten en contact hadden met kunste- naars die café Eylders frequenteerden, zoals dichter SimonVinkenoog (een van deVijf- tigers) en graficus Aat Veldhoen. Bij hun hang naar ludieke (speelse) acties werden ze ook beïnvloed door het utopische denken van Constant (Nieuwenhuys) die in 1965 zijn blauwdruk voor de ideale stad van de toekomst,New Babylon,in het Haagse gemeente- museumpresenteerde. 23 Notulenministerraad,7mei1965. 24 PaulvanderSteen,Cals,p.340-351. 25 Notulenministerraad,18juni1965. 26 Notulenministerraad,17september1965;idem27augustusen3september1965. 27 PaulvanderSteen,Cals,p.349. 28 Notulenministerraad,15oktober1965. 29 Notulenministerraad,22oktober1965. 30 PaulvanderSteen,Cals,p.350,351. 31 Notulen ministerraad,1november 1965.Dediscussiedieleiddetot dezenogalbizar- re besluitvorming is helaas niet in de notulen terug te vinden.Kabinet en prinselijk paar hadden stuivertje gewisseld. Het kabinet was eerder in, kleine, meerderheid voor een

501 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 502

huwelijkbuitenAmsterdamenhadduslogischerwijsblijmoetenzijndathetpaardaar- van nu ook overtuigd was.Maar Cals kon niet verkroppen dat anderen het paar hadden weten over te halen,en hield daarom,nogal kinderachtig,vast aan het recht van het ka- binetomdeplaatsvanhethuwelijktebepalen. 32 Het Parool,26oktober1965;VanderSteen,Cals,p.351,352. 33 Notulenministerraad,11maart1966. 34 Hans Righart, De eindeloze jaren zestig, p. 224; zie ook Niek Pas, Imaazje! De verbeel- dingvanProvo,1965-1967,Wereldbibliotheek,Amsterdam,2003,p.183,184. 35 Notulenministerraad,15juni1966,17juni1966,20juni1966. 36 De brieven van genoemde afdelingen bevinden zich inArchief Den Uyl,nr.386;ver- slag extra vergadering DB PvdA n.a.v. de verhoging van de inkomens van leden van het koninklijk huis en van leden van deTweede Kamer,z.j.,in Archief Den Uyl,nr.659.Op 5 november 1965 vroeg Den Uyl zich tijdens de ministerraad af of het wetsontwerp over de verhoging van het inkomen van leden van het koninklijk huis wel vóór het huwelijk van Beatrix en Claus moest worden ingediend.Op 3 december bepleitte hij,evenals Bo- gaers, uitstel tot februari, op 3 juni 1966 werd weer tot uitstel besloten, omdat ‘dit mo- ment bijzonder ongelukkig zou zijn in verband met de afgekondigde loonpauze’(notu- len ministerraad, 5 november 1965, 3 december 1965, 3 juni 1966). Op 11 juli 1966 viel het besluit om het wetsvoorstel in de tweede helft van juli in te dienen. De kennelijk door het kabinet gekoesterdehoopdat het voorstelmidden in dezomervakantieniet zou op- vallen,gingnietinvervulling. 37 Notulenministerraad,10juni1966. 38 Notulenministerraad26augustus/29augustus,9september. 39 J. Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940- 1945,DenHaag,Staatsuitgeverij/Nijho^,1965. 40 RichterRoegholt,Amsterdamindetwintigsteeeuw,p.336. 41 KeesTamboer,interviewmetHeinDonnerinHetVrijeVolk,24april1966. 42 JamesC.Kennedy,NieuwBabyloninaanbouw,p.11,21,15,128. 43 Notulenministerraad,18februari1966. 44 Notulenministerraad,6mei1966. 45 Notulenministerraad,13september1966. 46 Notulenministerraad26/29augustus1966,30september1966 47 F.J.A. van Maanen,‘We all live in the red submarine’, Socialisme & Democratie,no- vember1966,p.679. 48 Meer over Nieuw Links in hoofdstuk 10.De tien punten zijn vastgelegd in het eerste programmatische geschrift van de groep, Tien over rood: uitdaging van Nieuw Links aan dePvdA,HansvandenDoel(red.),Amsterdam,PolakenVanGennep,1966. 49 PaulvanderSteen,Cals,p.395. 50 H.A.C.M. Notenboom, De val van het kabinet-Cals; De financiële politiek van de Ka- tholiekeVolkspartijindeparlementaireperiode1963-1976,DenHaag,Sdu,1991,p.99. 51 F.J.A.vanMaanen,‘Weallliveintheredsubmarine’,Socialisme&Democratie,p.680. 52 EdvanThijn,‘Eenmoderneverkiezingscampagne’,Socialisme&Democratie,1966,p. 713,714. 53 Ed vanThijn,‘Den Uyl als totaalpersoonlijkheid’,in: John Jansen van Galen en Bert Vuysje, Joop den Uyl,p.304. 54 Idem,p.303,304. 55 TweedegesprekmetEdvanThijn,30augustus2004. 56 Een getypte tekst met een lofzang van J.Wallageover de in november 1979 overleden VondelingistevindeninArchiefDenUyl,nr.605.

502 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 503

57 EdvanThijn,‘DenUylalstotaalpersoonlijkheid’,p.304. 58 J.M.DenUyl,‘Omtewinnen!’,Socialisme&Democratie,december1966,p.833-845. 59 TweedegesprekmetEdvanThijn,30augustus2004.

Noten hoofdstuk 9

1 AdriaanMorriën,‘HetliterairelevenvanJoopdenUyl’,HaagsePost,12januari1974. 2 BriefJoopdenUylaan‘besteGer’,Amsterdam,z.j.,inbezitvanSaskiaNoorman. 3 Gedichten Elisabeth vanVessem en een gedicht van Joop den Uyl (enquête‘voor E)’, inbezitvanSaskiaNoorman. 4 GesprekDoekoBosschermetLiesbethdenUyl,23april1990. 5 TweedegesprekmetSaskiaNoormanenXanderdenUyl,12juli2007. 6 GesprekmetAgeethScherphuis,30december2004. 7 TweedegesprekmetSaskiaNoormanenXanderdenUyl,12juli2007. 8 ‘Liesbeth’,in: Hans van der Werf, Den Uyl. Profiel van een politicus,H.Meulenho^, Baarn,1975,p.67. 9 GesprekmetLidyDallinga,9november2001. 10 Gesprek met Hedy d’Ancona, 30 september 2004; gesprek met Henk Beereboom, 15oktober2004. 11 Ziehoofdstuk4. 12 GesprekmetMaartenVisser,19oktober2003,gesprekmetEdvanThijn. 13 GesprekmetBarbaradenUyl,14juni2004. 14 GesprekmetAgeethScherphuis,30december2004. 15 GesprekmetMariondenUyl,24juni2004. 16 GesprekmetAndréKöbbenenAtieKöbben-vanVessem. 17 Idem. 18 GesprekmetBarbaradenUyl. 19 GesprekmetMariondenUyl. 20 GesprekmetMartijndenUyl,14juli2004. 21 GesprekmetXanderdenUyl,26mei2004. 22 GesprekmetSaskiaNoorman-denUyl,3februari2004. 23 Sinterklaasgedichtjes,z.p.,z.j.,inArchiefDenUyl,nr.75. 24 Versje J.M. den Uyl voor tachtigste verjaardag van Agatha den Uyl, in bezit Saskia Noorman. 25 GesprekmetBarbaradenUyl. 26 GesprekmetArianedenUyl,29september2004. 27 GesprekmetRogierdenUyl,17februari2005. 28 Reisdagboek van 25 juli tot 13 augustus z.j.Het moet 1965 zijn geweest,want het dag- boek vermeldt dat Liesbeth de kinderen vertelde over de komst van een nieuwe baby, ArchiefDenUyl,nr.7(3). 29 Brief van de eigenaar van Gasthof zur Post in Mariapfarr im Lungau,8 oktober 1965. KaartjeJ.M.denUyl,6oktober1966,ArchiefDenUyl,nr.53. 30 Liesbeth den Uyl,‘Botnische Golf’,in: Alle verhalen,Veen,Utrecht/Antwerpen, 1987, 1990p.161. 31 IschaMeijer,‘Deveteraan’,Intermagazine,september1982. 32 GesprekmetMariondenUyl. 33 IschaMeijer,‘Deveteraan’. 34 GesprekmetSaskiaNoorman-denUyl.

503 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 504

35 GesprekmetBarbaradenUyl. 36 Idem. Dit citaat is ook te vinden in Max Arian en Mirjam de Rijk, ‘De blijvende warmtevanhetUylennest’,DeGroeneAmsterdammer,4januari1995. 37 Tot de talrijke korte films in het oeuvre van Barbara den Uyl (waaronder het met de ADO-Mediaprijs bekroonde Met een zoen van de leraar)hoortookDagboek van het verge- ten, waarvan deel twee aangrijpend verslag doet van de dood van Joop den Uyl, gezien doordeogenvanzijndochter. 38 GesprekmetBarbaradenUyl. 39 GesprekmetXanderdenUyl. 40 GesprekmetMartijndenUyl. 41 GesprekmetRogierdenUyl;RogierdenUyl,FrankBovenkerk,Intermediair. 42 GesprekmetArianedenUyl. 43 GesprekmetBarbaradenUyl. 44 GesprekmetBarbaradenUyl. 45 GesprekmetMariondenUyl.

Noten hoofdstuk 10

1 Ed van Thijn,‘Het Alternatief van de Oppositie’,augustus 1967, in Archief Den Uyl, nr.234(2). 2 GesprekmetHansvanMierlo,19januari2005. 3 Idem. 4 Han Lammers,‘Den Uyl en Nieuw Links’,in: Jansen van Galen enVuysje, Politiek als hartstocht,p.121,122. 5 André van der Louw, De razendsnelle opmars van Nieuw Links, Schoorl, Conserve, 2005,p.29. 6 BriefaanhetpartijbestuurvandePvdA,21februari1967. 7 Bijeenkomst dagelijks bestuur PvdA met vertegenwoordigers van Nieuw Links, Vrij Nederland,25maart1967. 8 Joop van Tijn, Den Uyl: ‘Nieuw Links hecht te weinig aan het biefstuk-socialisme’, VrijNederland,5april1969. 9 André Köbben in: Marja Wagenaar (red.), Herinneringen aan Joop den Uyl,Amster- dam,1988,op.cit.,p.25,26. 10 GesprekmetSaskiaNoorman-denUyl,3februari2004. 11 Idem. 12 GesprekmetHarryvanWijnen,26juli2005. 13 Deze uitspraak is gedaan in een voorgesprek met Kees Tamboer die samen met Frans Nypels een portret van Den Uyl voorbereidde,dat is verschenen in de Haagse Post, 24 maart 1973,‘Calvinist tegen wil en dank’.De aantekeningen van dit en andere voorge- sprekkenzijna≈omstiguithetprivéarchiefvanKeesTamboer. 14 AantekeningenvoorgesprekKeesTamboermetHansvandenDoel. 15 TekstNotaNLaanPB,Het Parool,14september1968. 16 Aantekeningen Joop den Uyl van de fractievergadering op 10 en 11 september 1968, inArchiefDenUyl,nr.30. 17 DenUyl,‘RepliekaanNieuwLinks’,Het Parool,19september1968. 18 AndrévanderLouw,DerazendsnelleopmarsvanNieuwLinks,op.cit.,p.141. 19 Aantekeningen Joop den Uyl van de fractievergadering op 18 september 1968, ArchiefDenUyl,nr.30.

504 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 505

20 Annemieke Klijn, Onze man uit Maastricht,Nijmegen,SUN, 2001, p. 231; André van derLouw,DerazendsnelleopmarsvanNieuwLinks,op.cit.,p.151. 21 GesprekmetMaxvanderStoel,7oktober2003. 22 TweedegesprekmetEdvanThijn,30augustus2004. 23 AndrévanderLouw,DerazendsnelleopmarsvanNieuwLinks,op.cit.,p. 196-200;Verslag12decongresPvdA,6-8maart1969,inArchiefDenUyl,nr. 5962 . 24 W.DreesinNRC,11maart1969. 25 BriefM.vanderStoelaanJoopdenUyl,10april1969,ArchiefDenUyl,nr.5982. 26 AndrévanderLouw,Derazendsnelleopmars,op.cit.,p.200,201. 27 Gesprek met Jan Kooiman, 14 maart 2005. Kooiman was gepromoveerd op een proefschrift over de Amerikaanse manier om verkiezingscampagne te voeren. Hij had datinSanFranciscobestudeerd.EdvanThijnvroeghemin1966ommeetedenkenover de PvdA-campagne in Amsterdam.ViaVanThijn leerde hij Joop den Uyl kennen.Na de dood van zijn vrouw in 1970 verliet Kooiman de politieke arena en werd wetenschappe- lijkmedewerkerinLeiden.Laterwerdhijerhoogleraarbestuurskunde. 28 De studenten bedoelden met die strijdkreet dat behalve hoogleraren ook weten- schappelijk medewerkers,leden van de technische en administratieve staf en studenten iets te zeggen moesten hebben over de gang van zaken op de universiteit als geheel en in de afzonderlijke faculteiten en subfaculteiten. Minister van Onderwijs in het kabinet- De Jong, GerardVeringa,zou met deWetUniversitaire Bestuursstructuur (wub)inbe- langrijke mate aan die wens tegemoetkomen, maar de nieuwe wet ging de radicale stu- dentennietvergenoegeneendeelvandewetenschappelijkestafjuistveeltever. 29 RedeDenUyl,HandelingenTweedeKamer,21mei1969,p.2940. 30 GesprekmetHansKombrink,13april2005. 31 GesprekmetJanKooiman. 32 Protestbijeenkomsttegeninvasiecssr,21augustus1968,ArchiefDenUyl,nr.12;de- bat tussen E. Mandel en Joop den Uyl, 29 november 1968, op initiatief van Politeia Delft in de aula van de TH,Archief Den Uyl, nr. 559; discussieavond op Akhnaton, 27 oktober 1969 tussen J. den Uyl en Ton Regtien onder voorzitterschap van Joop van Tijn, Archief Den Uyl, nr. 561; debat Joop den Uyl met Marius Broekmeyer op 21 november 1969, ge- organiseerddoordeFederatievanJongerenGroepenindePvdA(fjg),Archief Den Uyl, nr.253. 33 Zie voor de geschiedenis van DS’70: H.Vingerling,C.C.Schouten,Democratisch So- cialisten’70;nevenstroomindesociaal-democratie?,Rotterdam,2003. 34 Brief J.M.den Uyl aan‘Waarde Goedhart’,12 mei 1970;Brief F.J.Goedhart aan‘Waar- de Voorzitter’, 14 mei 1970; brief J.M. den Uyl aan de heer F.J. Goedhart, 14 mei 1970; brieΔe‘Max’,ArchiefDenUyl,nr.5943 35 Vingerling,Schouten,DemocratischSocialisten’70,p.124. 36 Idem,p.135. 37 GesprekmetJanKooiman. 38 Idem. 39 J.M. den Uyl, ‘De smalle marge van democratische politiek’, Socialisme & Democratie,augustus1970,p.299-320. 40 Bram Peper,‘De brede marges van socialistische politiek’, Socialisme & Democratie, maart1971,p.135-139. 41 André van der Louw,‘De Partij van de Arbeid: meer dan een kiesvereniging’, Socia- lisme&Democratie,januari1971,p.1-7. 42 NotulenPB PvdA 29juni1970,zieook aantekeningen Den UylinArchiefDen Uylnr. 235,nr.5943. 505 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 506

43 Notulen PB PvdA 25 augustus 1970, zie ook aantekeningen Den Uyl, Archief Den Uyl,nr.235. 44 BriefHansvandenDoelaan‘besteJoop’,31juli1970,ArchiefDenUyl,nr.235. 45 GesprekmetHansvanMierlo. 46 GesprekmetWimMeijer,8december2004. 47 GesprekmetHansvanMierlo. 48 GesprekmetEdvanThijn,30augustus2004. 49 GesprekmetMaxvanderStoel,7oktober2003. 50 Interview met Joop den Uyl in DeGroeneAmsterdammer,2 oktober 1971,zie ook arti- kel J.M.den Uyl in HollandsMaandblad,juni/juli1971. 51 GesprekmetHansvanMierlo. 52 Zie voor beschrijving van en kritiek op dit competetive elitism David Held, Models of democracy,Cambridge,1987,p.144e.v..Heldzetmijnsinziensterechtvraagtekensbijhet democratisch gehalte van een democratiemodel waarbij de invloed van het‘demos’be- perktblijfttothetkiezenvanpolitiekeleiders. 53 Held,idem,p.258,259. 54 GesprekmetWimMeijer. 55 GesprekMarcelvanDammetKeesTamboer,privéarchief Tamboer. 56 GesprekJoopdenUylmetMiekedeHaas,DeTijd,28april1971.

Noten hoofdstuk 11

1 GesprekmetHermanTjeenkWillink,10mei2005. 2IljavandenBroek,Heimwee naar de politiek. De herinnering aan het kabinet-Den Uyl, Amsterdam,Wereldbibliotheek,2002,p.64. 3 Advies van PvdA-fractieleider J.M. den Uyl aan H.M. Juliana, Archief Den Uyl, nr. 16. 4 Chris van Esterik, Joop van Tijn, . Een leven lang dwars,Amsterdam,Bert Bakker,1984,p.212. 5 Idem,p.218. 6 Idem,p.215,216. 7 Aantekeningen Joop den Uyl op 27 februari 1973,Archief Den Uyl, nr. 33. Opmerke- lijk is dat Den Uyl rond deze tijd zijn aantekeningen gaat maken in de onoªciële mo- dernespellingdietoen‘in’was;dusaktualiseren,konklusiesenkoncessies. 8 Aantekening Den Uyl over gesprek Burger/Andriessen op 21 maart 1973, Archief Den Uyl nr. 33. Ook Van Agt, Van der Stoel, Van Thijn en Den Uyls medewerker Henk Beereboom omschreven in gesprekken met de auteur de houding van Andriessen te- genoverhetkabinet-DenUylalsaanvankelijkzeerwelwillend. 9 Gesprek Doeko Bosscher metW.F.de Gaay Fortman, 19 april 1990; gesprek met Ada vanRandwijk,27juli2007. 10 Gesprek metWillemAantjes,17 mei 2005;Willem Breedveld en John Jansen van Ga- len,Gaius,p.180e.v.;ChrisvanEsterik,JoopvanTijn,JaapBurger,p.240e.v. 11 GesprekmetHansvanMierlo. 12 GesprekmetA.A.M.vanAgt,17juni2005. 13 Aantekeningen Den Uyl over fractievergadering van 10 maart 1973,Archief Den Uyl, nr.33. 14 Aantekeningen Den Uyl over fractievergadering 28 maart 1972,Archief Den Uyl, nr. 33.

506 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 507

15 ChrisvanEsterik,JoopvanTijn,Jaap Burger,p.267,268. 16 Gesprek met , 14 oktober 2005; zie voor de opstelling vanWester- terphoofdstuk12overhetconflictinhetkabinetoverdeOosterschelde. 17 Gesprek met , 11 november 2004; zie ook Peter Bootsma enWillem Breedveld, De verbeelding aan de macht. Het kabinet Den Uyl 1973-1977, Den Haag, Sdu, 1999,p.96,97. 18 GesprekmetHansvanMierlo. 19 WillemBreedveld,JohnJansenvanGalen,Gaius,p.208. 20 Idem,p.15. 21 GesprekmetMaxvanderStoel,7oktober2003. 22 GesprekmetWimDuisenberg,29april2005. 23 PeterBootsmaenWillemBreedveld,Deverbeeldingaandemacht,p.40,41. 24 Idem,p.42;gesprekmetHenkVredeling,13oktober2004. 25 TripsaantekeningenwordenuitvoeriggeciteerdinBootsmaenBreedveld,p.31,32. 26 GesprekmetJosvanKemenade,2maart2005. 27 GesprekmetDriesvanAgt,17juni2005. 28 Kladje,aanweziginArchiefDenUyl,nr.6961. 29 BootsmaenBreedveld,Deverbeelding,p.51. 30 HansWiegel,‘Den Uyl als tegenstander’,in Jansen van Galen enVuysje, Joop den Uyl. Politiekalshartstocht,p.173,174. 31 KladbrieΔevanMaxvanderStoelaan‘Joop’,ArchiefDenUyl,nr.6967. 32 GesprekmetRelusterBeek,10februari2005. 33 BootsmaenBreedveld,Deverbeelding,p.48,49. 34 GesprekmetMarcelvanDam. 35 GesprekmetWimMeijer. 36 GesprekmetJosvanKemenade. 37 De enquêtevragen en met de hand ingevulde antwoorden bevinden zich in Archief DenUyl,nr.698. 38 GesprekDoekoBosschermetW.F.deGaayFortman. 39 GesprekmetJosvanKemenade. 40 GesprekmetMaxvanderStoel,7oktober2003. 41 BrieΔe Max van der Stoel,z.p.,z.j.,Archief Den Uyl,nr.6968.Bij een andere gelegen- heid liep Van der Stoel in een brief vooruit op een komend PvdA-congres, waar het NAVO-lidmaatschap verbonden dreigde te worden aan ‘onverwezenlijkbare (en vaak bovendien duidelijk ongewenste!) condities’.Om dit tegen te gaan stelde hij onder meer voor om de bij links populaire Duitse bondskanselier Willy Brandt te vragen ‘om voor een partijpubliek een lezing te houden over de NAVO-problematiek’.Brief Max van der Stoel,’sGravenhage,31december1974,ArchiefDenUyl,nr.711(1). 42 BrieΔeMaxvanderStoelz.p.,z.j.,ArchiefDenUyl,nr.6971. 43 GesprekmetRelusterBeek. 44 GesprekmetVictorHalberstadt,31januari2005. 45 GesprekmetHenkBeereboom,15oktober2004. 46 GesprekmetWimDuisenberg. 47 BrieΔe van Joop aanWim met antwoordWim,18 april 1975,Archief Den Uyl nr.6961; brieΔe Joop aanWim met antwoord,z.j.z.p.,Archief Den Uyl,nr.69610;het archief bevat brieΔes aan en van vele leden van het kabinet-Den Uyl, maar de meeste zijn gewisseld tussen‘Joop’en‘Wim’.Meestalgaathetomhetinschattenvaniemandsstemmingofeen advies aan Den Uyl om eens met deze of gene te praten, zoals:‘Ook om die reden is een gesprekjemetAndriessenwelnuttig’(ArchiefDenUyl,nr.6966).

507 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 508

48 GesprekmetWimDuisenberg. 49 Erik Jurgens,‘Lubbers als KVP-radicaal’,in: Arendo Joustra, Erik van Venetië, ,Managerindepolitiek,Anthos/BoschenKeuningNV,Baarn,1989,p.98. 50 Idem,p.102. 51 Sytze Faber, ‘Lubbers als fractievoorzitter’, in: Joustra, Van Venetië, Lubbers,p.161. FaberciteerthierzijnfractiegenootMaartenSchakel,vanwiedeuitspraaka≈omstigis. 52 GesprekmetHenkBeereboom. 53 GesprekmetRuudLubbers,14april2005. 54 Idem. 55 Breedveld,Jansen van Galen,Gaius,p.184,186; zie ook Peter Bak,Een soeverein leven. BiografievanW.F.deGaayFortman,Amsterdam,MetsenSchilt,2004,p.263. 56 Correspondentieopkladjez.p.,z.j.,ArchiefDenUyl,nr.6971. 57 GesprekmetHermanTjeenkWillink,10mei2005. 58 GesprekmetRuudLubbers. 59 Idem; de oliecrisis, de discussie over de Oosterscheldedam en het conflict rond de abortuskliniekBloemenhovekomennaderaandeordeinhoofdstuk12. 60 GesprekmetDriesvanAgt,17juni2005. 61 KladbrieΔe aan Van Agt, z.p., z.j., niet ondertekend, met bijgeschreven antwoord, ArchiefDenUyl,nr.6962. 62 GesprekmetDriesvanAgt,17juni2005. 63 GesprekmetMaxvanderStoel,7oktober2003. 64 GesprekmetDriesvanAgt,17juni2005. 65 KladbrieΔeinArchiefDenUyl,nr.6961. 66 BriefvanAgtaanDenUyl,’sGravenhage,15november1974,ArchiefDenUyl,nr.7111. 67 GesprekmetHenkBeereboom. 68 GesprekmetDriesvanAgt,17juni2005. 69 Idem. 70 W.F. de Gaay Fortman, ‘Den Uyl en de monarchie’,in Jansen van Galen en Vuijsje, Joop den Uyl,p.201. 71 GesprekDoekoBosschermetW.F.deGaayFortman. 72 GesprekmetMaxvanderStoel,7oktober2003. 73 GesprekmetHansvanMierlo. 74 GesprekmetHarryvanWijnen,26juli2005. 75 GesprekmetDriesvanAgt,17juni2005.

Noten hoofdstuk 12

1 Piet de Rooy,Nico Markus,Tomvan der Meer,WimVroom,De rode droom.Een eeuw sociaal-democratieinNederland,SUN,Nijmegen,1995,p.65. 2 Anet Bleich, Eenpartijindetijd, p. 157,158; zie ook Willem Breedveld,‘J.M. den Uyl, minister-president 1973-1977.Het taaie ongerief’,in: Voor de eenheid van beleid. Beschou- wingen ter gelegenheid van vijftig jaar ministerie van Algemene Zaken,DenHaag,1987,p. 234. 3 KeesSchuytenEdTaveerne,1950;Welvaartinzwart-wit,p.527. 4 ‘Die Tijd Komt Nooit Meer Terug’, in: J.M. den Uyl, Inzicht en uitzicht,p.204-215, citaatp.205. 5 JelleVisser enAnton Hemerijck,‘ADutchmiracle’,Jobgrowth,welfare,reformandcor- poratism in the Netherlands, Amsterdam University Press, 1997, p. 121; zie ook: K. van

508 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 509

Kersbergen,‘De Cultuur van Gelijkheid. De Herverdeling van Inkomen’,in: Illusies van Den Uyl? De spreiding van kennis, macht en inkomen,red.JanRamakers,GerritVoerman enRutgerZwart,Amsterdam,HetSpinhuis,1998,p.69. 6 VergelijkJelleVisserenAntonHemerijck,‘ADutchmiracle’,p.130. 7 Ziehoofdstuk6. 8 Gesprek metWim Duisenberg; Bruno de Haas en Cees van Lotringen,Wim Duisen- berg.VanFriese volksjongen tot Mr.Euro,Amsterdam,Business Contact,2003,p.111; Peter BootsmaenWillemBreedveld,Deverbeeldingaandemacht,p.203. 9 Gesprek met Ruud Lubbers; Peter Bootsma enWillem Breedveld,Deverbeeldingaan demacht,p.204-206. 10 Vergelijk Peter Bootsma enWillem Breedveld,Deverbeeldingaandemacht,p.194,195 enBrunodeHaasenCeesvanLotringen,WimDuisenberg,p.128,129. 11 GesprekmetHermanTjeenkWillink. 12 GesprekmetWimDuisenberg. 13 PeterBootsmaenWillemBreedveld,Deverbeeldingaandemacht,p.209. 14 Gesprek met A.A.M. van Agt. Op de aard van de‘gesmolten emotie’en de motieven vanVanAgtomzichhardoptestellen,wordtverderingegaaninhoofdstuk13. 15 Peter Bootsma,Willem Breedveld,De verbeelding aan de macht,p.195 198;Archief Ed vanThijn,aantekeningenvangesprekkenmetDenUylop11december1975en22janua- ri1976,nr.18. 16 TweedegesprekmetEdvanThijn,30augustus2004. 17 PeterBootsmaenWillemBreedveld,Deverbeeldingaandemacht,p.111,112,108. 18 J.A. van Kemenade, Wakken in het kroos; Opmerkelijke ervaringen uit dertig jaar pu- bliekedienst,’sGravenhage,ElsevierOverheid,2003,p.27-34,citaatp.27. 19 H.Knippenberg,‘Over dubbeltjes en kwartjes.De Herverdeling van Kennis’,in: Illu- siesvanDenUyl?,p.33,34. 20 GesprekmetJosvanKemenade. 21 H.Knippenberg,‘Overdubbeltjesenkwartjes’,p.27. 22 Daudt geeft zijn visie op dit conflict in een artikel met dezelfde titel als het pamflet waarmee hij destijds het opschorten van zijn colleges aankondigde.H.Daudt,Echte po- liticologie. Opstellen over politicologie, democratie en de Nederlandse politiek, Amsterdam, Bert Bakker, 1995, p. 167-174. Het conflict\ tussen Daudt en zijn medewerkers enerzijds en het door studenten en progressieve staf gedomineerde bestuur van de subfaculteit sleeptezichnogjarenlangvoort. 23 J.A.vanKemenade,Wakkeninhetkroos,p.27. 24 GesprekmetMarcelvanDam. 25 GesprekmetHansvanMierlo. 26 BriefDirkAyeltKooiman,Amsterdam,3juli1975;conceptTjeenkWillink,18juli 1975,ArchiefDenUyl,nr.71010. 27 GesprekmetFelixRottenberg,7maart2005. 28 BrievenMaxvanderStoelaanJoopdenUyl(z.p.,z.j),ArchiefDenUyl,nr.6971. 29 NotitieHenkBeereboom,ArchiefDenUyl,nr.739(9). 30 WillemBreedveld,JohnJansenvanGalen,Gaius,p.198. 31 TweedegesprekmetMaxvanderStoel,7maart2005. 32 Tweede gesprek met Max van der Stoel; Brief A. Vondeling aan Ed van Thijn, Joop den Uyl, Max van der Stoel, ’s Gravenhage, 12 april 1976; Brief A.Vondeling aan Ed. van Thijn, Joop den Uyl, Max van der Stoel, ’s Gravenhage, 16 september 1976 (hierin citaat, Roy Jenkins was de Britse voorzitter van de Europese Commissie). Brief A. Vondeling aan Joop den Uyl met kopie van brief aan Ed van Thijn, ’s Gravenhage, 27 oktober 1976, ArchiefDenUyl,nr.711(1). 509 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 510

33 Memo van L.J. Brinkhorst aan Max van der Stoel, 24 november 1967.‘Hij lijkt een weinig evenwichtig man te zijn’,luidt de vertaling van het Franse zinnetje. Archief Den Uyl,nr.774. 34 GesprekmetHenkVredeling. 35 GesprekmetHenkBeereboom. 36 GesprekmetHenkVredeling. 37 Gesprek met Bram Stemerdink.Zie voor een gedetailleerd overzicht van de wapen- leveranties: Duco Hellema,CeesWiebes enTobyWitte, Doelwit Rotterdam. Nederland en deoliecrisis,1973-1974,DenHaag,Sdu,1998,p.22-37. 38 GesprekmetBramStemerdink. 39 TweedegesprekmetEdvanThijn. 40 GesprekmetRuudLubbers. 41 In Doelwit Rotterdam, p. 26, wordt melding gemaakt van een notitie hierover aan DenUyl,diedezeop10oktoberontving. 42 GesprekmetMaxvanderStoel. 43 GesprekmetHenkVredeling. 44 DucoHellema,CeesWiebes,TobyWitte,DoelwitRotterdam,p.67. 45 Aantekeningen Joop den Uyl, Archief Den Uyl, nr. 34; notitie Ed van Thijn over ge- sprekmetDenUylop15november1973:‘BVD-cie: Rabbani formuleert steeds nieuwe eisen’,ArchiefEdvanThijn,nr.13. 46 Ministerraad 16 november 1973, aantekeningen Joop den Uyl, Archief Den Uyl, nr. 6934. 47 Ministerraad 30 november 1973, aantekeningen Joop den Uyl, Archief Den Uyl, nr. 693(4). 48 BrieΔeDenUyl,z.p.,z.j.,aanEd,inArchief EdvanThijn,nr.13. 49 DucoHellema,CeesWiebes,TobyWitte,DoelwitRotterdam,p.115 50 GesprekmetRuudLubbers. 51 VergelijkDucoHellema,CeesWiebes,TobyWitte,DoelwitRotterdam,p.111-113. 52 PeterBootsma,WillemBreedveld,Deverbeeldingaandemacht,p.127 53 GesprekmetRuudLubbers. 54 ‘Socialisme en Vrije Ondernemingsgewijze Produktie’, in: J.M. den Uyl, Inzicht en uitzicht,p.181-195,citatenp.183,189,195. 55 Brief C. van Veen, voorzitter VNO, Den Haag, 17 november 1975, aan Excellentie, ArchiefDenUyl,nr.707. 56 Open brief van negen ondernemers, 13 januari 1976, geciteerd in Peter Bootsma en Willem Breedveld, Deverbeeldingaandemacht,p.130,131 57 D.J.Wolfson en B. le Blanc,‘Een linkse norm’, Socialisme & Democratie, 1976, nr. 2, p. 55e.v.VergelijkookBrunodeHaas,CeesvanLotringen,,p.98-101. 58 Brief Joop den Uyl aan ‘Beste Ien, Ed’, Den Haag, 24 april 1976, in Archief Ed van Thijn,nr.115. 59 Samenvattingfractieweekend,16september1975,Archief EdvanThijn. 60 KaartEdaanJoop,kaartJoopaanEd,z.p.,z.j.,ArchiefDenUyl,nr.696(10). 61 Kattebelz.p.,z.j.,ArchiefDenUyl,nr.6971.

Noten hoofdstuk 13

1 ,‘Den Uyl en deTropen’,in John Jansen van Galen en BertVuysje, Joop den Uyl.Politiekalshartstocht,p.226-242,citaatp.236.

510 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 511

2 Geert Oostindie en Inge Klinkers, Knellende koninkrijksbanden. Het Nederlandse de- kolonisatiebeleid in de Caraïben, 1940-2000;deelii,1954-1975,Amsterdam,Amsterdam Universitypress,2001,p.126. 3Idem,p.169. 4 WillemBreedveld,JohnJansenvanGalen,Gaius,p.229. 5 JanPronk,‘DenUylendeTropen’,JoopdenUyl.Politiekalshartstocht,p.237,239. 6 GeertOostindieenIngeKlinkers,JoopdenUyl.Politiekalshartstocht,p.148. 7 De kleine stappen van het kabinet-Den Uyl.Gesprekken met PvdA-bewindslieden,Wou- terGortzak(red.),,Kluwer,p.12. 8 Anil Ramdas,Ethiekalsvitaalbelang,uitg.Stichting Dr.J.M.den Uyl-lezing,Amster- dam,1993,p.20,30. 9 Geert Oostindie en Inge Klinkers, Joop den Uyl. Politiek als hartstocht,p.166,169.Zie voor meer achtergrond bij de dekolonisatie van ook John Jansen van Galen, Kapotteplantage.Suriname,eenHollandseerfenis,Amsterdam,Balans,1995;voor een kri- tische visie op de rol van de PvdA ten aanzien van Suriname:John Jansen van Galen,Het Suriname-syndroom. De PvdA tussen Den Haag en Paramaribo,Amsterdam,BertBakker, 2001. 10 GesprekmetA.A.M.vanAgt,17juni2005. 11 Frits van der Poel en Frans van derWilt,‘Den Uyl over 100 lange uren’, Het Vrije Volk, 21september1974. 12 Mededeling van Max van der Stoel, 18 september 1974, opgetekend door Den Uyl, Archief Den Uyl, nr. 1150. De herinnering vanVan Agt, die meende dat de Japanners het geld hadden gehouden, is niet juist.Vergelijkde uitspraken vanVan Agt in Peter Boots- ma en Willem Breedveld, De verbeelding aan de macht, p. 227:‘Als dat de uitkomst is van zulk een zware misdaad, dat je nog met een heleboel geld naar huis mag.’Zie voor een precieze reconstructie van de gijzeling van de Franse ambassade ook E.R.Muller, Terro- risme en politieke verantwoordelijkheid: Gijzelingen, aanslagen en ontvoeringen in Neder- land,Arnhem,GoudaQuint,1994,p.168-194. 13 Zie Peter Bootsma, in samenwerking met Hans Dortmans, De Molukse acties, trein- kapingenengijzelingen1970-1978,Amsterdam,Boom,2000,p.75,76. 14 HandelingenTweedeKamer,19september1974. 15 PeterBootsma,DeMolukseacties,treinkapingenengijzelingen1970-1978,p.79. 16 Brief ir. J.A. Manusama aan minister-president J.M. den Uyl, Rotterdam, 13 juni 1975,ArchiefDenUyl,nr.1152. 17 U. Rosenthal, Rampen, rellen, gijzelingen. Crisisbesluitvorming in Nederland,Amster- dam/Dieren,DeBataafscheLeeuw,1984,p.424. 18 Idem,p.410. 19 Brief aan Joop den Uyl, 5 december 1975, Archief Den Uyl, nr. 697(2). 20 Peter Bootsma, De Molukse acties, treinkapingen en gijzelingen 1970-1978,p.150-162, citaatp.162. 21 U. Rosenthal, Rampen, rellen, gijzelingen. Crisisbesluitvorming in Nederland,p.420- 422. 22 Aantekeningen Joop den Uyl voor‘Nota aan alle ministers t.b.v.gesprek met Manu- samac.s.’,19december1975,ArchiefDenUyl,nr.1152. 23 PeterBootsma,DeMolukseacties,treinkapingenengijzelingen1970-1978,p.189. 24 Memo M.H. van Erb aan Deelnemers Aktualiteitenoverleg betr. Aktualiteitenon- derzoek,DeGijzelingsacties,z.p.,z.j,ArchiefDenUyl,7398. 25 Idem.

511 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 512

26 Memo van S(ecretaris) G(eneraal), z.p., z.j., betr. bedreiging. ‘Via politiekanalen is bij BiZa het bericht doorgegeven dat de familie van (in trein) iets zou beramen tegen de MP of een van zijn schoolgaande kinderen. De evaluatie van het bericht is nog gaande.’ InArchiefDenUyl,nr.696(1). 27 GesprekmetArianedenUyl,29september2004. 28 PeterBootsma,DeMolukseActies,p.197. 29 GesprekmetR.J.Hoekstra,20juni2005. 30 Idem. 31 Idem. 32 GesprekmetMaxvanderStoel,7oktober2003. 33 VerklaringpremierDenUyl,11juni1977,ArchiefDenUyl,nr.788. 34 Handgeschrevennotitiebijverklaringvan11juni1977,ArchiefDenUyl,nr.788. 35 Verklaring J.M. den Uyl, minister-president, Handelingen Tweede Kamer, 14 juni 1977. 36 GesprekmetAndréKöbbenenAtieKöbben-vanVessem,18januari2002. 37 PieterBroertjes,JanTromp.Deprinsspreekt,Amsterdam,Balans,2004,p.33. 38 Idem,p.27,29. 39 Idem,p.27. 40 GesprekmetHenkVredeling,13oktober2004. 41 Idem. 42AantekeningenEdvanThijnovereengesprekmetDenUyl,19september1976, Archief VanThijn,nr.19.(HM:HareMajesteit). 43 GesprekmetBramStemerdink,14oktober2005. 44 GesprekmetWimDuisenberg,29april2005. 45 Brief van de minister-president aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal in: Rapport van de Commissie van Drie. Onderzoek naar de juistheid van verkla- ringen over betalingen door een Amerikaanse vliegtuigfabriek, Den Haag, Staatsuitgeverij, 1976. 46 Brief A.M. Donner, M.W. Holtrop en H. Peschar aan de minister-president, 12 au- gustus1976. 47 PeterBootsmaenWillemBreedveld,Deverbeeldingaandemacht,p.158. 48 Gesprek met , 2 maart 2005. Zie ook: Peter Bootsma en Willem Breedveld,p.149,154. 49 GesprekmetHenkVredeling,13oktober2004. 50 Gesprek met Marcel van Dam,11 november 2004. 51 BriefMarcelvanDamaan‘besteJoop’,2september1976,ArchiefDenUyl,nr.711(1). 52 Brief Den Uyl aan koningin Juliana (‘Mevrouw’), ’s Gravenhage, 7 september 1976, ArchiefDenUyl,nr.711(1). 53 GesprekmetHenkVredeling,13oktober2004. 54 GesprekmetBramStemerdink,14oktober2005. 55 AantekeningDenUyl,12augustus1976,ArchiefDenUyl,nr.35. 56 Het betreft een oªciële bijlage,op het papier van de Commissie van Drie.HugoArl- manenGerardMulderpubliceerdeneroverinVrij Nederland, 2 april 2005, ‘De Nor- throp-a^aire’; via hen kwam de bijlage in handen van ondergetekende. Eerder hebben de onderzoeksjournalisten Geert-Jan Laan en Rien Robijns over de contacten tussen prinsBernhardenNorthropgepubliceerd,onderanderein HetVrijeVolk enHet Parool. 57 Commissie van Drie, de Meuser-Weisbrodconnectie in de Northropzaak, ongepu- bliceerd,augustus1976,p.6. 58 Idem,p.7.

512 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 513

59 Idem,p.7. 60 Idem,p.8,p.9. 61 Idem,p.8. 62 Idem,p.10. 63 Idem,p.12. 64 Geert-JanLaanenRienRobijns,HetVrijeVolk,1februari1977. 65 VragenF.vanderSpek,HandelingenTweedeKamer,Aanhangsel733,vraag1471. 66 Idem,antwoordminister-president. 67 TweedegesprekmetMaxvanderStoel,7maart2005. 68 Brief Juliana aan Joop den Uyl,november 1987,in privéarchief Saskia Noorman-den Uyl.

Noten hoofdstuk 14

1 OngedateerdhandgeschrevenbrieΔevan‘J’aan‘Duis’,ArchiefDenUyl,nr.697(1). 2 GesprekmetHenkBeereboom,15oktober2004. 3 TweedegesprekmetEdvanThijn,30augustus2004. 4 GesprekmetHermanTjeenkWillink,10mei2005. 5 GesprekmetBramStemerdink,14oktober2005. 6 GesprekmetHenkBeereboom. 7 GesprekmetWillemAantjes,17mei2005. 8 AantekeningEdvanThijn,16oktober1974,Archief VanThijn,nr.16. 9 Aantekening Ed vanThijn over gesprek met Den Uyl op 30 januari 1975,Archief Van Thijn,nr.18. 10 Aantekening Ed vanThijn,februari 1975,Archief VanThijn,nr.18; brief Wim A.aan ‘besteJoop’,z.p.,z.j,ArchiefDenUyl,nr.697(3). 11 Roelof Bouwman, De val van een bergredenaar. Het politieke leven van Wilem Aantjes, Amsterdam,Boom,2002,p.206. 12 Idem,p.213,214. 13 Idem,p.219. 14 GesprekmetWillemAantjes. 15 Idem. 16 Arendo Joustra, Erik van Venetië, Ruud Lubbers. Manager in de politiek,Baarn,An- thos/BoschenKeuning,1989,p.147. 17 GesprekmetWillemAantjes. 18 Idem. 19 ArendoJoustra,ErikvanVenetië,Ruud Lubbers,p.148. 20 TweedegesprekmetDriesvanAgt,7december2005. 21 Philip van Praag jr., Strategie en illusie. Elf jaar intern debat in de PvdA (1966-1977), Amsterdam,Het Spinhuis,1991,p.147,148,158,166,167.Zie ook: Piet de Rooy,Niko Mar- kus, Tom van der Meer,Wim Vroom, De rode droom. Een eeuw sociaal-democratie in Ne- derland, Nijmegen,SUN,1995; Frans Becker,‘De jaren 1970-1994’in: Maarten Brinkman e.a., Honderd jaar sociaal-democratie in boek en tijdschrift. Bibliografie van de geschiedenis vandeSDAPendePvdA1894-1994,Amsterdam1994,p.247-257. 22 GeciteerdinPhilipvanPraagjr.,Strategieenillusie,p.158. 23 AantekeningenEdvanThijn,19september1974,Archief VanThijn,nr.15. 24 AantekeningenEdvanThijn,oktober1974,Archief VanThijn,nr.15. 25 Kort verslag fractieweekend, ’s Gravenhage 18 september 1975, Archief Den Uyl, nr. 107. 513 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 514

26 NotulenpartijbestuurPvdA,13oktober1975. 27 Aantekeningen Ed van Thijn, bewindsliedenoverleg, 24 oktober 1975, Archief Van Thijn,nr.17. 28 BriefJoopdenUylaan‘BesteIen,Ed,’24april1976,ArchiefDenUyl,nr.115. 29 Bart Tromp,‘Socialisme, organisatie en democratie. Politiek-sociologische kantte- keningen bij de koers en ontwikkeling van de PvdA’,Socialisme & Democratie,1976,nr.4 , p.155-170,citatenopp.161. 30 W.F. Duisenberg,‘Een alternatief verkiezingsprogram – verantwoording’, Socialis- me&Democratie,nr.5,p.211e.v.Citaatp.211. 31 Aantekening Ed van Thijn van gesprek met Den Uyl op 15 maart 1976, Archief Van Thijn,nr.18. 32 VerslagpartijbestuurPvdA,18en24oktober1976. 33 BriefwisselingEdenJoop.z.p.,z.j.,ArchiefDenUyl,nr.696(3). 34 GesprekmetFelixRottenberg,7maart2005. 35 Philip van Praag jr., Strategie en illusie. Elf jaar intern debat in de PvdA (1966-1977),p. 365,366. 36 Idem,p.174. 37 H. Beereboom, Notitie omtrent de positie van het kabinet, 8 maart 1976, Archief DenUyl,739(5). 38 TweedegesprekmetMaxvanderStoel,7maart2005. 39 GesprekmetRuudLubbers,14april2005. 40 GesprekmetDriesvanAgt,17juni2005. 41 GesprekmetBarbaradenUyl,17juni2004. 42 De filosofie van de vernieuwers op Dennendal, de manier waarop ze getracht heb- ben in praktijk te brengen en de conflicten waartoe dit aanleiding gaf zijn beschreven doorEvelienTonkens,Hetzelfontplooiingsregime.DeactualiteitvanDennendalendejaren zestig,Amsterdam,BertBakker,1999.Citaatopp.113. 43 De conflicten rond Dennendal en de rol van en haar staatssecretaris Hendriks zijn beschreven door U. Rosenthal, Rampen, rellen, gijzelingen,p.313-383. CitaatDenUylopp.345. 44 PeterBootsmaenWillemBreedveld,Deverbeeldingaandemacht,p.170. 45 Aantekeningen Joop den Uyl van gesprek met Van Agt op 26 oktober 1974, Archief DenUyl,nr.34. 46 PeterBootsmaenWillemBreedveld,Deverbeeldingaandemacht,p.171,169. 47 Aantekeningen Den Uyl van vergadering ministerraad 20 mei 1976, Archief Den Uyl,nr.6941. 48 BrieΔe IreneVorrink,z.j.,z.p.,Archief Den Uyl,nr.69611.Anneke Goudsmit: Kamer- lidvoorD66,actiefvoorstandstervanlegaliseringvanabortus. 49 Aldus De Gaay Fortman tegenover Breedveld en Bootsma, in: De verbeelding aan de macht,p.173. 50 GesprekmetBramStemerdink,14oktober2005. 51 GesprekmetMariondenUyl,24juni2004. 52 De brieven over abortus aanVan Agt en een aantal andere politici zijn geanalyseerd doorLodewijkBrunt,Deabortusbrieven,Boom,Meppel,1977. 53 GesprekmetDriesvanAgt,17juni2005. 54 GesprekmetDriesvanAgt,17juni2005. 55 HinkePiersma,DedrievanBreda.DuitseoorlogsmisdadigersinNederlandsegevangen- schap1945-1989,Amsterdam,Balans,2005,p.110. 56 Aantekeningen Ed van Thijn van fractievergadering op 18 januari 1977,Archief Van Thijn,nr.20. 514 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 515

57 Aantekening Ed van Thijn van een gesprek tussen hem en Van Agt op 14 december 1976,ArchiefVanThijn,nr.19. 58 BrieΔeAadKostoaan‘Joop’,z.p.,z.j.,ArchiefDenUyl,nr.69610. 59 Handelingen Tweede Kamer, 23 februari 1977; zie ook Peter Bootsma en Willem Breedveld,Deverbeeldingaandemacht,p.185. 60 GesprekmetDriesvanAgt,17juni2005. 61 BrieΔe z.p., z.j.; brieΔe, 25 februari 1977,Archief Den Uyl, nr. 6964. De Raad is uiter- aarddeministerraad. 62 De opvatting van Philip van Praag jr., dat de kabinetscrisis ‘geen opzet’ was, ‘maar een gevolg van verkeerde politieke inschattingen van zowel de kant van het CDA als van de kant van de PvdA’is mijns inziens onjuist (Philip van Praag jr., Strategie en illusie,p. 235).Dat blijkt uitVanAgts eigen woorden.Ook Piet vanTellingen,destijds als voorlich- ter van de AR nauw betrokken bij de CDA-campagne,zei ervan overtuigd te zijn datVan Agt‘gewoon de aanzet heeft gegeven om het kabinet te laten vallen op de grondpolitiek’. VanTellingenschreef VanAgt hierbij ook een politiek motief toe.Door het kabinet vóór de verkiezingen te laten vallen werd het probleem dat twee CDA-partijen in de regering zaten en één in de oppositie opgelost. Om de indruk tegen te gaan dat het CDA hiermee naar rechts zwenkte, bleef Van Agt tevens verkondigen dat hij een voorkeur had om na de verkiezingen verder te gaan met de PvdA,‘als die partij ophield met z’n exameneisen en het CDA serieus zou behandelen als toekomstige coalitiepartner’.Gesprek met Piet vanTellingen,11mei2005. 63 HandelingenTweedeKamer,22maart1977. 64 Hollands Dagboek, NRC Handelsblad, 9 april 1977, concepttekst hiervan in Archief DenUyl,nr.695.

Noten hoofdstuk 15

1 PhilipvanPraagjr.,Strategieenillusie,p.293. 2 TweedegesprekmetDriesvanAgt,7december2005. 3 GesprekmetPietvanTellingen,11mei2005. 4 TweedegesprekmetDriesvanAgt,7december2005. 5 GesprekmetWimAantjes,17mei2005. 6 Ed van Thijn, Dagboek van een onderhandelaar, 25 mei – 11 november 1977,Van Gen- nep,Amsterdam,1977,p.16. 7 EdvanThijn,idem,p.20. 8 Brief van H.Wiegel aan Hare Majesteit de Koningin, ’s Gravenhage, 31 mei 1977,Ar- chiefDenUyl,nr.7242. 9 Aan de formatie van 1977 is zeer veel aandacht besteed. Zie onder andere Ed van Thijn, Dagboek, Philip van Praag jr., Strategie en illusie, Peter Bootsma enWillem Breed- veld, De verbeelding aan de macht, J.P.van , Repeterende breuken, De machtsstrijd tussenPvdAenCDA,Amsterdam,1992. 10 ZieEdvanThijn,Dagboek,p.22. 11 Notitie van R.J. Hoekstra, Betreft: Openbaarheid kabinetsformatiestukken, 1 juni 1977,ArchiefDenUyl,nr.7242. 12 EdvanThijn,Dagboek,p.32,56,64. 13 GeciteerdbijEdvanThijn,idem,p.34. 14 AlgemeenDagblad,12augustus1977,geciteerdinEdvanThijn,Dagboek,p.98. 15 AantekeningenEdvanThijnop24en26augustus1977,Archief VanThijn,nr.22.

515 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 516

16 AantekeningEdvanThijnop31augustus1977,Archief VanThijn,nr.22. 17 AantekeningEdvanThijn,8september1977,Archief VanThijn,nr.22. 18 EdvanThijn,Dagboek,p.162. 19 Ed van Thijn, Dagboek, p. 163; aantekening Ed van Thijn, 23 september 1977,Archief VanThijn,nr.22. 20 HetVrijeVolk,24september1977,geciteerdinEdvanThijn,Dagboek,p.166. 21 EdvanThijn,Dagboek,p.166. 22 GesprekmetEdvanThijn,april2000;tweedegesprekmetEdvanThijn,30augustus 2004. 23 EdvanThijn,Dagboek,p.179. 24 TweedegesprekmetDriesvanAgt,7december2005. 25 Aantekeningen Ed van Thijn, 3 oktober 1977,Archief Ed van Thijn, nr. 23, in net iets anderebewoordingenook:EdvanThijn,Dagboek,p.181. 26 Over de mening van koningin Juliana staat in Van Thijns niet gepubliceerde dag- boekaantekeningen (bij diens verslag van het gesprek metVeringaop 3 oktober) letter- lijk:‘H.M.:v.AgtopJ“dàtkantochniet.”,’Archief VanThijn,nr.23. 27 GeciteerdinEdvanThijn,Dagboek,p.182,183. 28 EdvanThijn,Dagboek,p.183. 29 GeciteerdbijEdvanThijn,Dagboek,p.186. 30 EdvanThijn,Dagboek,p.186. 31 J.P.vanRijswijk,Repeterendebreuken,p.145,146. 32 TweedegesprekmetDriesvanAgt,7december2005. 33 EdvanThijn,Dagboek,p.193. 34 AantekeningenEdvanThijn,Archief VanThijn,nr.23. 35 EdvanThijn,Dagboek,p.204. 36 BeidegeciteerdinDagboek,p.246,247. 37 Aantekeningen,EdvanThijn,25oktober1977,Archief VanThijn,nr.23; EdvanThijn,Dagboek,p.250,251. 38 Motie-Reckman,archiefPvdA,oktober1977,verslagPartijraad,25oktober. 39 GesprekmetMaxvanderStoel,7oktober2003. 40 GesprekmetJosvanKemenade,2maart2005. 41 GesprekmetHenkBeereboom,15oktober2004. 42 BartTromp,‘Den Uyl als partijleider’,in: John Jansen van Galen en BertVuijsje, Joop denUyl.Politiekalshartstocht,p.105,106,107. 43 Brief Alfred Mozer aan Joop den Uyl, Hoog Keppel, 7 november 1977, Archief Den Uyl, nr. 710(2). Mozer heeft het in deze gedeeltelijk in het Duits gestelde brief over‘eine Mischung aus Feigheit und Arroganz: ich bin doch schlauer als die andern; ich habe nicht nötig Farbe zu bekennen; denn ich werde sie doch übertölpeln: die Meinen und dieAndern.’ 44 GesprekmetHenkBeereboom,15oktober2004. 45 EdvanThijn,Dagboek,p.276. 46 GesprekmetWimAantjes,17mei2005. 47 TweedegesprekmetDriesvanAgt,7december2005. 48 Idem. 49 Met de hand geschreven versie van notitie:‘Wat nu naar buiten toe noodzakelijk is’, 14november1977,ArchiefDenUyl,nr.726(3). 50 Gesprek met Marcel van Dam,11 november 2004. 51 AantekeningDenUyl,14november1977,ArchiefDenUyl,nr.726(3). 52 NotitieHenkBeereboom,14november1977,ArchiefDenUyl,nr.726(3).

516 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 517

53 TweedegesprekmetDriesvanAgt,7december2005. 54 Idem. 55 Kaart H.J.A. Hofland, Amsterdam, 23 december 1977, Archief Den Uyl, nr. 710(2). Onder dit nummer bevinden zich ook de brieven van Carter en Brandt.Tientallen an- derewaarderendebrieveninArchiefDenUyl,nr.733. 56 TweedegesprekmetEdvanThijn,30augustus2004. 57 BijdrageJ.M.DenUyl,HandelingenTweedeKamer,januari1978. 58 TweedegesprekmetDriesvanAgt,7december2005. 59 GesprekmetWimAantjes,17mei2005. 60 GesprekmetRuudLubbers,14april2005. 61 TweedegesprekmetDriesvanAgt,7december2005. 62 GesprekmetHermanTjeenkWillink,10mei2005. 63 Daudt heeft zijn theorie over het slechts bij uiterste noodzaak in de regering halen van de PvdA in 1980 uiteengezet in het essay‘De ontwikkeling van de politieke machts- verhoudingen in Nederland sinds 1946’,in: H. Daudt, Echte politicologie. Opstellen over politicologie,democratieendeNederlandsepolitiek,p.395-415. 64 GesprekmetHansDaudt,2juli2007. 65 PhilipvanPraagjr.,Strategieenillusie,p.341. 66 Martinus Nijho^,‘Het kind en ik’,in: Nieuwe gedichten, Amsterdam, Querido, 1962, p.23.

Noten hoofdstuk 16

1 Deze tre^ende omschrijving komt van de oud-hoofdredacteur van De Gelderlander enervarenBinnenhof-watcherMaxdeBok;gesprekmetMaxdeBok,27juli2005. 2 Fransvoor:terugtrekkenombetertekunnenspringen. 3 GesprekmetWimDuisenberg,29april2005. 4 GesprekmetRelusterBeek,10februari2005. 5 Zie voor een uitvoerige beschrijving van opkomst en ondergang van de vredesbe- weging uit de jaren zeventig en tachtig Remco van Diepen, Hollanditis. Nederland en het kernwapendebat 1977 – 1987, Amsterdam, Bert Bakker, 2004.Van Diepen geeft een goed en betrouwbaar overzicht van feiten en ontwikkelingen in en rond de vredesbeweging. Zijn negatieve oordeel over ‘het falen van de vredesbeweging’ waarvan het optreden Nederlandineengeïsoleerdepositiezouhebbengebracht,isechterbetwistbaar. 6 InterviewmetWillemAantjes,HervormdNederland,30september1978. 7 GesprekmetMaxvanderStoel,7oktober2003. 8 Max van den Berg, ‘Van compromis tot: Kruisraketten nee’,in: Tekens in de tijd, 65 jaarJoopdenUyl,Amsterdam,DeArbeiderspers,1984,p.251 9 Idem,p.250,251. 10 GesprekmetMaxvandenBerg,4maart2005. 11 Idem. 12 GesprekmetHansvanMierlo,19januari2005. 13 GesprekmetBartTromp,12mei2005. 14 VergelijkRemcovanDiepen,Hollanditis,p.244-249. 15 GesprekmetBramPeper,18april2007. 16 GesprekmetHermanTjeenkWillink,10mei2005. 17 GesprekmetMaxvandenBerg,4maart2005. 18 Max van den Berg,‘De nieuwe veenbrand en het socialistisch alternatief’, Roos in de vuist,22oktober1979. 517 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 518

19 GesprekmetMaxvandenBerg,4maart2005. 20 J.M. den Uyl,‘De urgentie van een nieuw beleid’, Socialisme & Democratie,septem- ber1980,p.384. 21 JelleVisserenAntonHemerijck,‘Corporatismwithoutconsensus’,in:ADutchmira- cle,p.98-101, 22 GesprekmetRuudLubbers,14april2005. 23 TweedegesprekmetDriesvanAgt,7december2005. 24 In het rapport van RIOD-directeur De Jong werd onder meer gesteld dat Aantjes zich vrijwillig had aangesloten bij de Wa^en-SS en dat hij in een gevangenenkamp in Drenthe bewaker was geweest. In werkelijkheid was Aantjes geen lid geworden van de Wa^en-SS maar van de Germaanse SS, en had hij die stap genomen om zodoende van- uit Mecklenburg terug te kunnen keren naar Nederland. Eerder had hij zich vrijwillig opgegevenvoordeArbeitseinsatz in Duitsland, maar de aanmelding bij de SS was veel- eer een noodgreep en geen actie uit overtuiging. Bovendien had Aantjes eenmaal terug in Nederland geweigerd om daadwerkelijk bij de SS in dienst te treden en was hij daar- om overgebracht naar het kamp Port Natal, niet als bewaker dus, maar als gevangene. Deze onjuistheden zijn gecorrigeerd door een onderzoekscommissie onder leiding van Ch. J. Enschedé, maar toen was het kwaad al geschied. Zie voor een gedetail- leerdebeschrijvingvandevalvanAantjesRoelofBouwman,Devalvaneenbergredenaar, p.295-339. 25 GesprekmetRuudLubbers,14april2005. 26 Idem. 27 Ed van Thijn, ‘Enkele waarnemingen van een verlofganger’, 16 april 1980, Archief VanThijn,nr.91. 28 HansWiegel,‘JoopdenUyl65’,in:Tekensindetijd,p.204. 29 J.M. den Uyl,‘Tegen de stroom in’,verkorte weergave van een 2,5 uur durende rede gehoudenop3mei1981inParadiso,Amsterdam,p.26,30,34. 30 GesprekmetBramPeper,18april2007. 31 TweedegesprekmetDriesvanAgt,7december2005. 32 GesprekmetRuudLubbers,14april2005. 33 Aantekening Den Uyl van gesprek met JanTerlouw,19 juni 1981,Archief Den Uyl,nr. 39. 34 Aantekeningen Den Uyl van gesprek tussen informateurs Lubbers en De Koning en onderhandelaars Den Uyl,Van Agt enTerlouw op 1 juli 1981; idem op 6 juli 1981,Archief DenUyl,nr.39. 35 TweedegesprekmetEdvanThijn,30augustus2004. 36 GesprekmetJosvanKemenade,2maart2005. 37 GesprekmetWimMeijer,8december2004. 38 GesprekmetRelusterBeek,10februari2005. 39 GesprekmetRuudLubbers,14april2005. 40 Brief A.A.M. van Agt aan de leden van de CDA-fractie, ’s Gravenhage, 24 augustus 1981,ArchiefDenUyl,nr.864. 41 WillemBreedveld,JohnJansenvanGalen,Gaius,p.253. 42 EindverslagW.F.deGaayFortmanaandeKoningin,ArchiefDenUyl,nr.864. 43 Willem Breedveld, John Jansen van Galen, Gaius,p.253,254ZieookPeterBak,Een soevereinleven,p.316-321. 44 Brief R.F.M. Lubbers aan J.M. den Uyl, zaterdag 22 augustus 1981, Archief Den Uyl, nr.8182. 45 BriefJoopdenUylaanRuud,23augustus1981,ArchiefDenUyl,nr.818(2).

518 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 519

46 TweedegesprekmetDriesvanAgt,7december2005. 47 Voorstel van de informateurs C. de Galan,V.Halberstadt, 4 november 1981, Archief DenUyl,nr.830. 48 GesprekmetHansvanMierlo,19januari2005. 49 Brief J.M. den Uyl aan C. de Galan enV.Halberstadt, ’s Gravenhage, 30 oktober 1981, Archief Den Uyl, nr. 830; met de hand geschreven commentaar bij notitie De Galan, Halberstadt,ArchiefDenUyl,nr.830. 50 GesprekmetHedyd’Ancona,30september2004. 51 Stukken over het Franse werkgelegenheidsplan plus een notitie van de directeur- generaal voor de arbeidsvoorziening bij SZW over de ‘interessante aspecten’ van dat planbevindenzichinArchiefDenUyl,nr.843(3).EennotavandeSociaalAttachévande Nederlandse ambassade in Brussel van 26 maart 1982, gericht aan de Heer Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid bevat een gedetailleerd overzicht over de stand van zakeninBelgië,ArchiefDenUyl,nr.8404. 52 Door Den Uyl met de hand geschreven notulen van een gesprek met C.vanVeen en W.Kok,z.p.,z.j.,inArchiefDenUyl,nr.843(2). 53 Notitie J. Ritzen over toezeggingen, afzeggingen en tussentijdse afzeggingen voor bijeenkomstop8januari1982,ArchiefDenUyl,nr.843(4). 54 GesprekmetDickKalk,2februari2005. 55 Nota directoraat-generaal voor de sociale voorzieningen,26 november 1981Archief DenUyl,nr.844. 56 BSG/28oktober1981,ArchiefDenUyl,nr.844. 57 GesprekmetHedyd’Ancona,30september2004. 58 GesprekmetDickKalk,2februari2005. 59 Notitie Stafafdeling Wetgeving en Juridische Aangelegenheden, 26 november 1981, ArchiefDenUyl,nr.844. 60 Notitie directoraat-generaal voor sociale voorzieningen,26 november 1981,Archief DenUyl,nr.844. 61 GesprekmetDickKalk,2feruari2005. 62 GesprekmetWimKok,9februari2005. 63 GesprekmetHedyd’Ancona,30september2004. 64 GesprekmetJosvanKemenade,2maart2005. 65 TweedegesprekmetEdvanThijn,30augustus2004. 66 GesprekmetJosvanKemenade,2maart2005. 67 GesprekmetWimMeijer,8december2004. 68 GesprekmetHedyd’Ancona,30september2004. 69 GesprekmetWimMeijer,8december2004. 70 GesprekmetMaxvandenBerg,4maart2005. 71 Idem. 72 VerklaringPartijbestuurPvdA,15april1982. 73 NotulenPartijbestuurPvdA,25april1982. 74 NotulenMinisterraad,6en7mei1982. 75 GesprekmetHansvanMierlo,19januari2005. 76 GesprekmetJosvanKemenade,2maart2005.

519 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 520

Noten hoofdstuk 17

1 Tekensindetijd.65jaarJoopdenUyl,Amsterdam,DeArbeiderspers,1984. 2 Brief van A.A. M. van Agt, ’s Hertogenbosch, 24 december 1984,Archief Den Uyl, nr. 1042.RuudLubbersstuurdeeengelukstelegram,heelDenHaaggafactedeprésencebij deuitreikingvanheteredoctoraatop8januari1985inhetConcertgebouw. 3 GesprekmetJosvanKemenade,2maart2005;J.A.vanKemenade,Wakken in het kroos,’sGravenhage,ElsevierOverheid,2003,p.55. 4 Aantekeningen Den Uyl.‘19/5/’82, 23 uur, kamer Marcel van Dam, VRO’,in Archief Den Uyl, nr. 38; Paul Ruigrok,‘De Lange Nacht op VORO. Een reconstructie van de op- volging van Joop den Uyl’,in Nieuwste Tijd,nr.10,2004; zie voor de beoogde rol van An- dré van der Louw in het kabinet-VanAgt-ii en de kritiek op diens gemeenschapstaken- plan Max van Weezel, ‘Een Rotterdamse vriendenkring als lobby voor André van der Louw’, Vrij Nederland, 26 december 1981 en Max van Weezel, ‘Het gesunde Volks- empfindenvanministerVanderLouw’,VrijNederland,8februari1982. 5 GesprekmetMaxvandenBerg,4maart2005. 6 GesprekmetJosvanKemenade,2maart2005. 7 TweedegesprekmetEdvanThijn,30augustus2004. 8 AantekeningenDenUylvangesprekmetVanThijn,22mei1982,ArchiefDenUyl,nr. 38. 9 Aantekeningen Den Uyl van gesprek met Max van der Stoel, 21 mei 1982, Archief DenUyl,nr.20(2). 10 GesprekmetWimMeijer,8december2004. 11 GesprekmetJosvanKemenade,2maart2005. 12 GesprekmetFelixRottenberg,7maart2005. 13 GesprekmetHedyd’Ancona,30september2004. 14 GesprekmetHermanTjeenkWillink,10mei2005. 15 J. van Tijn en Max van Weezel,‘Net toen ik niet meer zo nodig hoefde, dacht ik: het zoutochbestleukzijnomdoortegaan’,VrijNederland,24augustus1985. 16 GesprekmetHermanTjeenkWillink,10mei2005. 17 EerstegesprekmetEdvanThijn,april2000. 18 Gesprek met Victor Halberstadt, 31 januari 2005; eerste gesprek met Saskia Noor- man-denUyl,4oktober2000. 19 GesprekmetWimKok,9februari2005. 20 Idem. 21 GesprekmetMaxvandenBerg,4maart2005. 22 GesprekmetWimKok,9februari2005. 23 GesprekmetJosvanKemenade,2maart2005. 24 J.A. van Kemenade, Wakken in het kroos, p. 95. Van Kemenade heeft de opvolgings- strijd vanuit zijn optiek uitvoerig en gedocumenteerd beschreven in dit boek,p.85-140. Den Uyl heeft ook aantekeningen gemaakt van twee gesprekken metVan Kemenade in juni en juli 1983, waaruit blijkt datVan Kemenade vraagt om steun vanVan den Berg en partijsecretarisWim vanVelzen voor zijn kandidatuur als lijsttrekker als hij tussentijds zou overnemen. In het gesprek in juli zegde Van Kemenade toe te zullen nadenken, waarbij Den Uyl aantekende: ‘Het verlost mij van grote problemen.’ Aantekeningen gesprek met Van Kemenade, 9 juni 1983 en van gesprek Jos van Kemenade, 3 juli 1983, ArchiefDenUyl,nr.21(2). 25 J.A.vanKemenade,Wakkeninhetkroos,p.96,97. 26 Gesprek met Jos van Kemenade, 2 maart 2005; J.A. van Kemenade, Wakken in het kroos,p.108. 520 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 521

27 Op 28 november spraken Kok en Den Uyl met elkaar over de relatie tussen FNV en kabinet-Lubbers, bij die gelegenheid maakten ze een afspraak voor 3 december over de opvolging.Van dat gesprek waren geen aantekeningen te vinden, maar de conclusie is onontkoombaar dat Kok daar de boot aΩield, want alleen dat verklaart het hartstoch- telijke beroep op Van Kemenade, negen dagen later. Aantekeningen Den Uyl van ge- sprekmetW.Kok,28november1983,ArchiefDenUyl,nr.204. 28 Zie hiervoor J.A. van Kemenade, Wakken in het kroos,p.135-140.Dedriebrieven, twee vanVanKemenade en een van Den Uyl, recapituleren en detail de gang van zaken, waarbij Van Kemenade Den Uyl verwijt hem onvoldoende te hebben gesteund tegen- over Max van den Berg. Den Uyl zegt niet te weten wat hij meer had kunnen doen en meent dat als Van Kemenade was ingegaan op het verlangen om een beroep op Kok te doenomookeenroltespelen,hijzekerlijsttrekkerzouzijngeworden. 29 GesprekmetJosvanKemenade,2maart2005. 30 GesprekmetRelusterBeek,10februari2005. 31 GesprekmetWimKok,9februari2005. 32 Aantekeningen Den Uyl van een gesprek met Paul Kalma, 23 januari 1983, Archief DenUyl,nr.21(1). 33 Aantekeningen Den Uyl van een gesprek met Arbatov (z.p., z.j.,), Archief Den Uyl, nr.29. 34 GesprekmetRelusterBeek,10februari2005. 35 AantekeningDenUyloverlezingHarvard,14oktober1986,ArchiefDenUyl,nr.985. 36 GesprekmetBarbaradenUyl,17juni2004. 37 GesprekmetAgeethScherphuis,30december2004. 38 Liesbeth den Uyl, Ik ben wel gek, maar niet goed, Utrecht/Antwerpen,Veen,1987.Een tweede bundel,Beppie vanVessem,verscheen in 1988; beide bundels werden,samen met een aantal nog niet eerder in boekvorm verschenen verhalen, na de dood van Liesbeth den Uyl nog eens uitgegeven in de verzamelbundel Alle verhalen, Utrecht/Antwerpen, Veen,1990. 39 GesprekmetRelusterBeek,10februari2005. 40 GesprekmetHedyd’Ancona,30september2004. 41 GesprekmetFelixRottenberg,7maart2005. 42 GesprekmetRogierdenUyl,17februari2005. 43 GesprekmetMartijndenUyl,14juli2004. 44 DerdegesprekmetSaskiaNoorman-denUyl,23februari2005. 45 Idem. 46 GesprekmetRi≈aDiatlowicki,15februari2002. 47 GesprekmetLidyDallinga,9november2001. 48 GesprekmetMaxvandenBerg,4maart2005. 49 GesprekmetWimMeijer,8december2004. 50 GesprekmetWimKok,9februari2005. 51 Gesprek met , 5 april 2005. Dick Benschop beheerde na de dood van Den Uyl samen met Saskia het Den Uyl-archief. In het tweede kabinet-Kok was hij staatssecretarisvoorEuropeseZaken,daarnaaanvaarddehijeenfunctiebijShell. 52 Idem. 53 GesprekmetFelixRottenberg,7maart2005. 54 GesprekmetRogierdenUyl,17februari2005. 55 Idem. 56 GesprekmetDickBenschop.5april2005. 57 DerdegesprekmetSaskiaNoorman,23februari2005.

521 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 522

58 GesprekmetDickBenschop.5april2005. 59 GesprekmetArianedenUyl,29september2004. 60 GesprekmetDickBenschop,5april2005. 61 TweedegesprekmetSaskiaNoormanenXanderdenUyl,12juli2007. 62 GesprekmetArianedenUyl,29september2004. 63 GesprekmetDickBenschop,5april2005. 64 TweedegesprekmetSaskiaNoormanenXanderdenUyl,12juli2007. 65 GesprekmetMariondenUyl,24juni2004. 66 Campert droeg dit gedicht voor tijdens de herdenkingsbijeenkomst in De Nieuwe Kerk op 30 december.Het is verschenen in de bundel Rechterschoen,Amsterdam,Bezige Bij, 1992. De tekst luidt: Het was een levende bende/in je huis die donkere ochtend/kin- deren spoelden door de kamers/en vroegen ‘gaat opa al weg?’/het huis wrong van lief- de/de gang riep obstakels op/toen men je wegdroeg/de voordeur wilde klemmen/het huis liet je met moeite gaan/de dageraad kreeg kleur/toen je hem voor het laatst tege- moetging. 67 Programma Nieuwe Kerk: Herdenkingsbijeenkomst J.M. den Uyl, 1919-1987, Ar- chiefDenUyl,nr.106.

Noten tot slot

1 F.Bolkestein,‘De verliesrekening van het kabinet-Den Uyl’,in: Illusies van Den Uyl? De spreiding van kennis,macht en inkomen,red.Jan Ramakers,GerritVoerman en Rutger Zwart,HetSpinhuis,1998,p.118. 2 IljavandenBroek,Heimwee naar de politiek. De herinnering aan het kabinet-Den Uyl, Amsterdam,Wereldbibliotheek,2002,p.180. 3 Politieke wetenschap, Amsterdam, 1990, p. 245. Daalder noemt Jaap Burger als die machteloze stiefvader,maar for the sake of argument kan die hier ook door Den Uyl wor- denvervangen. 4 BriefRemcoCampertaanJoopdenUyl,oktober1987,inprivébezitvanSaskiaNoor- man-denUyl. 5 Zie hoofdstuk 3, p. 11: ‘Je hoeft niet te hopen om eraan te beginnen, je hoeft niet te slagenomdoortegaan.’ 6 Ziehoofdstuk4,p.21. 7 Ziehoofdstuk5,p.23. 8 H.teVelde,‘De stijl van Den Uyl en de opkomst vanVan Agt’,in: Illusies van Den Uyl? De spreiding van kennis, nacht en inkomen, red. Jan Ramakers, GerritVoerman en Rutger Zwart,Amsterdam,p.16. 9 De rode droom. Een eeuw sociaal-democratie in Nederland, red.Piet de Rooy e.a.,1995, p. 65. 10 De gemiddelde burger, aldus W.A. Bonger in zijn klassieke werk Problemen der De- mokratie,‘oordeelt niet zelfstandig, maar is verstandig genoeg zich te laten door hen, die er meer van weten, en waarin hij vertrouwen heeft. Op deze gedachte is de ge- heele moderne demokratie gebouwd.’(W.A.Bonger,Problemenderdemokratie.Eensoci- ologische en psychologische studie, /Batavia, 1934, p. 99.) Op deze opvatting van democratie die uitgaat van een in hoofdzaak passief electoraat, is mijns inziens overtuigende kritiek geleverd door de Britse politicoloog David Held, die deze opvat- ting – kiezers kiezen leiders maar beslissen niet over beleid – ook signaleert bij Max Weber en J. Schumpeter. ‘If one takes the view that the electorate is unable to think

522 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 523

through issues of political importance,why should one believe in the judgement of the electorate when it comes to choosing political leaders with rival claims to competence and imagination? It seems inconsistent and, indeed, dogmatic to consider the electo- rate capable of the latter, while dismissing the implications of this for a more general (and higher) estimation of their overall talents.’(David Held,Modelsofdemocracy,Cam- bridge, 1987, p. 161.) Held formuleert het concept van de participatiedemocratie als volgt: ‘For self determination to be achieved, democratic rights need to be extended from the state to the economic enterprise and the other central institutions of socie- ty.’(Held,idem,p.259.) 11 J.M.denUyl,‘Theorieenbeweging’,inInzichtenuitzicht,p.42. 12 J.M.den Uyl,De toekomst onder ogen.Beschouwingen over socialisme,economie en eco- nomischepolitiek,Amsterdam,BertBakker,1986,p.179.

523