Arkusz OTWOCK (561)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz OTWOCK (561)

Warszawa 2009 Autorzy: Halina Kapera*, Leszek Kruk*, Krystyna Wojciechowska**, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MG śP – Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A) – Bogusław B ąk*** Redaktor regionalny (plansza B) – Joanna Szyborska-Kaszycka*** Redaktor tekstu – Joanna Szyborska-Kaszycka***

* – Krakowskie Przedsi ębiorstwo Geologiczne „ProGeo” Sp. z o.o., ul. Szlak 10/5, 31-161 Kraków ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN…

Spis tre ści I. Wst ęp – L. Kruk ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – L. Kruk ...... 4 III. Budowa geologiczna – L. Kruk ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – H. Kapera ...... 9 1. Piaski i Ŝwiry ...... 9 2. Kopaliny ilaste ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – H. Kapera ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – H. Kapera ...... 16 VII. Warunki wodne – L. Kruk ...... 17 1. Wody powierzchniowe ...... 17 2. Wody podziemne ...... 18 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby – P. Kwecko ...... 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 23 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 26 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – L. Kruk ...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – L. Kruk ...... 36 XII. Zabytki kultury – L. Kruk ...... 42 XIII. Podsumowanie – L. Kruk, K. Wojciechowska...... 42 XIV. Literatura...... 43

I. Wst ęp

Mapa geo środowiskowa Polski w skali 1:50 000 arkusz Otwock została opracowana w Krakowskim Przedsi ębiorstwie Geologicznym „ProGeo” Sp. z o.o. w Krakowie (plansza A) i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicz- nym w Warszawie (plansza B). Przy jej opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Otwock Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanym w 1997 roku w firmie SEGI-PBG Sp. z o.o. w Warszawie (Strengel- Martinez i in., 1997). Map ę wykonano zgodnie z „Instrukcj ą...” (2005), wydan ą przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w u- kładzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii in Ŝy- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B now ą warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni Ziemi”, opisuj ącą tematy- kę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania re- gionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom teryto- rialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zaso- bami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć przydatne w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz edukacji na wszystkich szczeblach nauczania.

W opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z: Centralnego Archi- wum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Regionalnego Banku Danych Hydrogeologicznych „Hydro” w Warszawie, Mazowieckiego Urz ędu Wojewódzkie- go w Warszawie i Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Pa ństwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, starostw powiatowych w Otwocku i Mi ńsku Ma- zowieckim oraz urz ędów gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w trakcie prac terenowych. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Otwock okre ślaj ą współrz ędne od 21 °15’ do 21 °30’ długo ści geograficznej wschodniej i od 52°00’ do 52°10’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie obszar arkusza nale Ŝy do województwa mazowieckiego, powiatów otwockiego (gminy: Celestynów, Józefów, Karczew, Kołbiel, Osieck, Otwock, Wi ązowna i So- bienie-Jeziory) i mi ńskiego (gminy: D ębe Wielkie, Halinów i Mi ńsk Mazowiecki). Północno- zachodni niewielki fragment terenu nale Ŝy do Warszawy – dzielnicy Wawer. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie dwóch mezoregionów Dolina Środkowej Wisły i Równina Garwoli ńskiej, wchodz ących w skład Niziny Środkowomazowieckiej (fig. 1). Dolina Środkowej Wisły zajmuje niewielk ą zachodni ą cz ęść obszaru arkusza, pozostała cz ęść zaj ęta jest przez Równin ę Garwoli ńsk ą. Najwy Ŝej poło Ŝone s ą obszary na południowym wschodzie (około 140–150 m n.p.m.) i północnym wschodzie (około 130–135 m n.p.m.). Teren pochyla si ę ku północy i ku zacho- dowi do doliny Wisły. Najni Ŝej poło Ŝone s ą tereny w dolinie Świdra w pobli Ŝu odcinka uj- ściowego rzeki (90 m n.p.m.). Ogólne deniwelacje si ęgaj ą 60 m. W obr ębie arkusza Otwock wyst ępuj ą dwie główne jednostki geomorfologiczne – wysoczyzna polodowcowa oraz dolina Wisły. Wysoczyzna polodowcowa wyst ępuje zwartymi obszarami w południowej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza i poło Ŝona jest na wysoko- ściach około 130–140 m n.p.m. Jest to stosunkowo wyrównana powierzchnia, rozci ęta dolinami denudacyjnymi i erozyjnymi, opadaj ąca ku dolinie Wisły strom ą kraw ędzi ą. W cz ęś ci północno-zachodniej obszaru arkusza wysoczyzna jest silnie zdenudowana. W cz ęś ci środ- kowej i południowej przez obszar wysoczyzny przebiega płytka i stosunkowo szeroka dolina,

wypełniona piaskami akumulacji rzecznej. Na dolin ę Wisły składaj ą si ę równiny tarasów: otwockiego, karczewskiego, janowskiego, a tak Ŝe tarasy zalewowe Wisły, Świdra i Mieni.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Otwock na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu

Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.73 – Kotlina Warszawska, 318.75 – Dolina Środ- kowej Wisły, 318.76 – Równina Warszawska, 318.78 – Równina Wołomi ńska, 318.79 – Równina Garwoli ńska Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: 318.92 – Wysoczyzna Kałuszy ńska, 318.95 – Wysoczy- zna śelechowska

Najwi ększ ą rzek ą obszaru arkusza jest Świder, prawobrze Ŝny dopływ Wisły. Obszar arkusza le Ŝy w obr ębie regionu klimatycznego mazowiecko-podlaskiego. Śred- nia temperatura roczna wynosi 7,8–8,1°C, średnia temperatura półrocza zimowego waha si ę od 0,5 do 1,0°C, za ś półrocza letniego wynosi około 14,5°C. Średni opad roczny wynosi 550 mm. Pokrywa śnie Ŝna zalega około 60 dni. Przewa Ŝa cyrkulacja powietrza z sektora zachodniego (Stachý, 1987; Starkel, 1991).

Mimo bezpo średniego s ąsiedztwa aglomeracji miejskiej Warszawy omawiany region charakteryzuje si ę stosunkowo wysok ą lesisto ści ą (około 50% powierzchni arkusza), w drzewostanie dominuj ą sosny. Najwi ększym miastem jest Otwock (około 50 tys. mieszka ńców), który wraz z miastami Józefowem i Karczewem tworzy jeden zespół funkcjonalno-przestrzenny. Korzystny mikro- klimat borów sosnowych sprawia, Ŝe Otwock jest wybitnym o środkiem sanatoryjno- uzdrowiskowym na ni Ŝu polskim. Miasto Karczew jest lokalnym o środkiem przemysłowym. Na obszarze arkusza istnieje kilka placówek badawczych: w Świerku Instytut Energii Atomowej i Instytut Problemów J ądrowych im. A. Sołtana, w Lasku koło Celestynowa Cen- trum Bada ń Wysokoci śnieniowych PAN. W dzielnicy Otwocka Świdrze funkcjonuje najstarsze w Polsce Obserwatorium Magnetyzmu Ziemskiego, a w miejscowo ści Ostrowik znajduje si ę obserwatorium astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego. Miejscowo ść Kołbiel jest ośrodkiem tkactwa ludowego, znanym z wyrobu kobielskich pasiaków, kilimów, a tak Ŝe wy- cinanek. Równocze śnie jest to region rolniczy. Gleby chronione dla rolniczego u Ŝytkowania (klas I–IVa) stanowi ą około 20% wszystkich u Ŝytków rolnych. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zwi ązane s ą z dolinami rzek Świder i Jagodzianka (Kanał Bieliński). Do wa Ŝnych tras komunikacyjnych o znaczeniu mi ędzyregionalnym nale Ŝą drogi War- szawa – Lublin oraz Góra Kalwaria – Mi ńsk Mazowiecki. Przez omawiany obszar przebiega linia kolejowa Warszawa – Lublin. Dobrze rozwini ęta jest sie ć dróg lokalnych. Przez północ- no-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza przebiega ć b ędzie projektowana autostrada A2.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Otwock opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Otwock wraz z obja śnieniami (Baraniecka, 1975; 1976). Omawiany obszar poło Ŝony jest w południowo-wschodniej cz ęś ci niecki warszawskiej, która stanowi środkow ą, najgł ębsz ą cz ęść niecki brze Ŝnej. Nieck ę warszawsk ą tworz ą utwory kredowe, a wypełniaj ą osady zaliczone do trzeciorz ędu i czwartorz ędu. Wśród osadów trzeciorz ędowych wyst ępuj ących w obr ębie arkusza Otwock wyró Ŝnio- no osady: paleocenu, oligocenu, miocenu i pliocenu. Osady paleocenu wykształcone są w postaci margli o mi ąŜ szo ści około 14 m. Powy Ŝej zalegaj ą zaliczane do oligocenu piaski i piaski ze Ŝwirami, lokalnie zawieraj ącymi konkrecje fosforytowe oraz iły. Mioce ński kompleks re- prezentowany jest przez osady lądowe, głównie piaski, mułki i iły, w śród których miejscami

wyst ępuj ą cienkie warstwy w ęgla brunatnego. Osady mioce ńskie odsłaniaj ą si ę na powierzchni w rejonie Ostrowia, Wólki Ml ądzkiej i Woli Karczewskiej (fig. 2). Le Ŝą ce powy Ŝej osady pliocenu stanowi ą mi ąŜ szy kompleks, składaj ący si ę z iłów i mułków z przewarstwie- niami piasków. Utwory czwartorz ędowe pokrywaj ą prawie cały obszar arkusza. Mi ąŜ szo ść ich jest bardzo zmienna i wynosi od kilku do 200 m, najcz ęś ciej kilkadziesi ąt metrów. Najstarsze utwory czwartorz ędowe to osady preglacjalne, wykształcone głównie jako piaski, mułki i iły jeziorne i rzeczne. Zalegaj ące powy Ŝej utwory czwartorz ędu zostały ukształtowane przez złoŜone procesy sedymentacji w okresie zlodowace ń i interglacjałów. Osady zlodowace ń południowopolskich reprezentowane s ą przez gliny zwałowe rozdzielone osadami zastoiskowymi jeziornymi oraz piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Gliny zwałowe tego okresu wyst ępuj ą na powierzchni w rejonie Wólki Ml ądzkiej i Ponurzy- cy. Zawieraj ą one kry osadów mioce ńskich, niekiedy o znacznej mi ąŜszo ści (ponad 35 m) i wykazuj ą zaburzenia glacitektoniczne. Osady interglacjału mazowieckiego to Ŝwiry, piaski i mułki. Podczas zlodowace ń środkowopolskich osadziły si ę kolejne poziomy glin zwałowych, rozdzielone osadami zastoiskowymi, a tak Ŝe piaskami i Ŝwirami. Wyró Ŝniono trzy poziomy glin zwałowych. Osady zlodowace ń środkowopolskich rozprzestrzenione s ą głównie w pół- nocno-wschodniej cz ęś ci omawianego arkusza. W środkowej cz ęś ci znaczne połacie terenu pokrywaj ą piaski rzeczne doliny Zabie Ŝki – Celestynów. Osady zastoiskowe znane s ą m.in. z rejonu Anielinka, gdzie osi ągaj ą mi ąŜ szo ść około 3 m. Gliny zwałowe zlodowace ń środko- wopolskich wyst ępuj ą do ść powszechnie na obszarze wysoczyzny. Mi ąŜ szo ść glin zwało- wych wynosi od 10 do 15 m. W wielu miejscach, np. w dolinie Wisły, jest ona znacznie zre- dukowana. Lądolód zlodowacenia wisły nie pokrył tego obszaru. Podczas zlodowacenia wisły two- rzyły si ę piaski rzeczne tarasów: karczewskiego, otwockiego i janowskiego, wyst ępuj ące na powierzchni w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. U schyłku plejstocenu i w holocenie na starszych utworach piaszczystych uformowały si ę wydmy paraboliczne, osi ągaj ące maksymalnie 20 m wysoko ści. Wi ększo ść tych form usy- tuowana jest na tarasie otwockim oraz na terenie wysoczyzny polodowcowej.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Otwock na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (Marks, Ber, Gogołek, Piotrowska, 2006)

Czwartorz ęd Holocen:

Plejstocen (zlodowacenie wisły): Neogen

Plejstocen (zlodowacenia środkowopolskie):

Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

W holocenie na tarasach zalewowych Wisły i Świdra utworzyły si ę piaski rzeczne, na- muły mineralne i organiczne oraz torfy. Najwi ększy obszar wyst ępowania torfów znajduje si ę na terenie tarasu janowskiego pomi ędzy wsi ą Całowanie a Podbiel ą i Łukowcem. Mi ąŜ szo ść torfów dochodzi do 3 m. Na mniejsz ą skal ę torfowiska rozwin ęły si ę w licznych miejscach na wysoczy źnie oraz w dolinie rzeki Świder.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Otwock wyst ępuj ą jedynie kopaliny pospolite. Aktualnie udokumentowane s ą tu 4 zło Ŝa kopalin okruchowych: piasków i piasków ze Ŝwirami oraz 3 zło Ŝa iłów i mułków zastoiskowych z przeznaczeniem dla ceramiki budowlanej. Ich charakterysty- kę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1 (Wołkowicz i in., 2009).

1. Piaski i Ŝwiry

Zło Ŝa kopalin okruchowych rozpoznano w dwóch rejonach. We wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza w rejonie miejscowo ści Kołbiel udokumentowano zło Ŝa zwi ązane z plejstoce ń- skimi osadami strefy moreny czołowej i z osadami wodnolodowcowymi. W zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza zło Ŝe „Karczew B i C” udokumentowano w obr ębie osadów akumulacji rzecznej.

Zło Ŝe „Karczew B i C” rozpoznano w kategorii C 2 (Karczewska, 1973) na powierzchni 77,88 ha. W opracowaniu z 1973 roku do zło Ŝa zaliczono tylko wyst ępuj ące w górnej cz ęś ci profilu piaski drobnoziarniste z niewielk ą domieszk ą frakcji Ŝwirowej. Zalegaj ące poni Ŝej utwory Ŝwirowo-piaszczyste z otoczakami zaklasyfikowano jako kopalin ę towarzysz ącą, któ- rej obliczone szacunkowe zasoby nie zostały zatwierdzone. W uzupełnionej dodatkiem dokumentacji (Karczewska, 1974) rozszerzono zakres bada ń, wł ączaj ąc do serii zło Ŝowej pełny profil utworów okruchowych. Zło Ŝe nie zostało zagospodarowane, przez co w planie zagospodarowania przestrzennego miasta Karczew cz ęść udokumentowanej powierzchni przeznaczono pod zabudow ę. Zaistniała wi ęc konieczno ść aktualizacji zasobów w nowych granicach (Makowiecki, 2000). Aktualnie zło Ŝe „Karczew B i C” tworz ą dwa pola o ł ącznej powierzchni 40,41 ha. W polu B (południowym) o powierzchni 19,40 ha kopalina, o mi ąŜ szo ści od 12,6 do 29,3 m (średnio 18,7 m), le Ŝy pod nadkładem o grubo ści od 0,4 do 3,4 m. W polu C (północnym) o powierzchni 21,01 ha seria zło Ŝowa ma mi ąŜ szo ść od 8,9 do 17,5 m ( średnio 14,9 m), a grubo ść nadkładu waha si ę od 0,2 do 7,0 m ( średnio 2,3 m). Nadkład w obu polach tworz ą piaski zaglinione lub glina piaszczysta. Zło Ŝe jest zawodnione.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Wydobycie Wiek Kategoria Zastosowanie Klasyfikacja Numer bilansowe zagospodarowania (tys. t, tys. Przyczyny Rodzaj kompleksu rozpoznania kopaliny złó Ŝ zło Ŝa Nazwa zło Ŝa (tys. t, tys. m3*) zło Ŝa m3*) konfliktowości kopaliny litologiczno- na mapie Klasy Klasy zło Ŝa surowcowego wg stanu na rok 2008 (Wołkowicz i in., 2009) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Karczew B i C p, p Ŝ Q 12062 C2 N – Sb, Sd 4 B Z 2 Anielinek i(ic) Q 70* C1+B Z – Scb 4 A – 3 Anielinek II i(ic) Q 240* C1+B G* – Scb 4 A – 4 Kołbiel I pŜ Q 328 C1* Z – Sd 4 A – 5 Kołbiel II i III* pŜ Q 367 C1* Z – Sb, Sd 4 A – 6 Kołbiel IV p Q 48 C1* N – Sb, Sd 4 B Z 7 Anielinek III i(ic) Q 177* C1 N – Scb 4 A –

Rubryka 2 * – zasoby według dokumentacji (brak złoŜa w bilansie) Rubryka 3 – p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry, i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej 10 Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C1, C2,zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7 – zło Ŝa: N– niezagospodarowane, G* – eksploatacja faktycznie zaniechana mimo wa Ŝnej koncesji, Z – zaniechane Rubryka 9 – kopaliny: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 – Z – konflikt zagospodarowania terenu

Parametry charakteryzuj ące jako ść kopaliny zestawiono w tabeli 2. W polu B dominuj ą piaski, za ś w polu C – piaski ze Ŝwirem. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie, jednak ze wzgl ędu na zró Ŝnicowan ą granulacj ę osadu konieczne jest sortowanie i kruszenie nadziarna. Zło Ŝa „Kołbiel I”, „Kołbiel II i III” oraz zło Ŝe „Kołbiel IV” udokumentowano w obr ę- bie utworów o tej samej genezie i wykształceniu litologicznym. S ą to plejstoce ńskie osady wodnolodowcowe i lodowcowe w strefie moreny czołowej. Budowa zło Ŝa i jako ść kopaliny jest zmienna. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od około 5 do 16 m. Słabo wysortowane osady piaszczyste zawieraj ą przewarstwienia gliniaste, a frakcja Ŝwirowa tworzy nieregularne gniaz- da. Nadkład o grubo ści od 0,1 do 0,5 m stanowi gleba i lokalnie piaski zaglinione. Zło Ŝe „Kołbiel I” (Jesionek, 1976) rozpoznano kart ą rejestracyjn ą na powierzchni 3,17 ha. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa dochodzi do 16 m, średnio 12,6 m. Nadkład stanowi gleba. Zło Ŝe jest suche. Dla zło Ŝa „Kołbiel II” pod koniec lat siedemdziesi ątych opracowano kart ę rejestracyjn ą, do której w 1980 roku sporz ądzono aneks (D ębowski, 1980), przyjmuj ąc dla zło Ŝa nazw ę „Kołbiel II i III”. Zło Ŝe składa si ę wi ęc z dwóch przylegaj ących do siebie pól. Powierzchnia zło Ŝa w obszarze II wynosi około 4,10 ha, a w obszarze III – 2,32 ha. Średnie mi ąŜ szo ści serii zło Ŝowej wynosz ą odpowiednio 4,6 i 5,6 m. ZłoŜe jest suche. Zło Ŝe „Kołbiel IV” (D ębowski, D ębowska, 1982) rozpoznano kart ą rejestracyjn ą na obszarze przyległym do wyeksploatowanego wcze śniej wyrobiska. Zło Ŝe ma powierzchni ę 0,46 ha. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od 4,5 do 8,4 m. Średnia grubo ść nadkładu wynosi 0,3 m. Zło Ŝe jest suche. Kopalina z powy Ŝszych złó Ŝ, ze wzgl ędu na słab ą jako ść , wykorzystywana była głów- nie dla drogownictwa i dla budownictwa na cele lokalne. Podstawowe parametry górniczo-geologiczne i własno ści jako ściowe kopaliny w udokumentowanych na arkuszu zło Ŝach zestawiono w tabeli 2.

2. Kopaliny ilaste

Zło Ŝa „Anielinek”, „Anielinek II” i „Anielinek III” udokumentowane zostały w obr ębie płata utworów zastoiskowych. Seri ę zło Ŝow ą buduj ą warstwy iłu słabowapnistego, przewarstwione mułkiem. Średnia zawarto ść minerałów ilastych wynosi około 55%. Kopalina charakteryzuje si ę wysok ą plastyczno ści ą i wymaga schudzania. Czynnikiem szkodliwym s ą konkrecje marglu wyst ępuj ące w stropowej cz ęś ci profilu. Z uwagi na zmienne zamarglenie kopalina ma ograniczone zastosowanie i nadaje si ę jedynie do produkcji cegły pełnej niskich klas i gatunku.

Tabela 2 Zestawienie najwa Ŝniejszych parametrów górniczo-geologicznych i jako ściowych złó Ŝ okruchowych parametry górniczo-geologiczne parametry jako ściowe zawarto ść gęsto ść mi ąŜszo ść zawarto ść Nr grubo ść ziaren nasypowa serii pyłów zło Ŝa Rodzaj powierzchnia nadkładu < 2 mm w stanie Nazwa zło Ŝa zło Ŝowej warunki mineralnych na kopaliny zło Ŝa od–do < 2,5 mm* zag ęszczonym od–do hydrogeologiczne mapie śr. od–do śr. śr. [ha] [m] [%] [t/m 3] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0,4–3,4 12,6–29,3 zło Ŝe cz ęś ciowo 0,3–1,1 80,9–94,3 1,83–1,90 pole B 19,40 1,9 18,7 zawodnione 0,6 91,1* 1,86 1 Karczew B i C p, p Ŝ 0,2–7,0 8,9–17,5 0,2–1,4 56,0–77,4 1,90 – 2,00 pole C 21,01 zło Ŝe zawodnione 2,3 14,9 0,4 67,1* 1,96 0,1–0,3 0,40–16,0 4 Kołbiel I pŜ 3,17 zło Ŝe suche – 31,6–69,0 – 0,3 12,6

12 pole II 4,10 śr. 4,6 3,8–6,9 60,0–74,2 5 Kołbiel II i III pŜ 0,5 zło Ŝe suche brak danych 4,9 66,1 pole III 2,32 śr. 5,6 0,2–0,4 6 Kołbiel IV p 0,46 4,5–8,4 zło Ŝe suche śr. 9,0 śr. 76,2 śr. 1,80 0,3

Rubryka 3 – p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry

Tabela 3 Zestawienie charakterystycznych parametrów jako ściowych i technologicznych złó Ŝ surowców ilastych parametry jako ściowe kopaliny parametry wyrobu woda skurczliwo ść zawarto ść nasi ąkliwo ść wytrzymało ść Nr zło Ŝa zarobowa wysychania margla temperatura w wyrobach na ściskanie Nazwa zło Ŝa mrozoodporno ść na mapie od–do wypału od–do śr. śr. [%] [°C] [%] [MPa] [cykle] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2 Anielinek śr. 22,5 śr. 7,7 śr. 0,16 950 12,2 23,9 – 6,7–9,9 7,7–16,9 32,6–45,2 3 Anielinek II śr. 24,0 śr. 0,17 1000 20 8,8 12,6 27,5 1000 9,6–13,2 20,8–44,2 25 0,18–0,32 7 Anielinek III 21,6–23,4 9,4–10,4 950 12,4–13,6 25,2–34,5 25 (> 2mm: 0,02–0,06) 900 12,8–14,0 20,9–32,6 25

Zło Ŝa „Anielinek” i „Anielinek II” udokumentowano w kategorii C 1, a jako ść kopaliny rozpoznano w kategorii B. Zło Ŝe „Anielinek” (Markowska, 1966) ma powierzchni ę 2,78 ha, mi ąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę od 3,2 do 8,4 m. Nadkład o grubo ści do 4 m stanowi ą piaski i gliny piaszczyste, lokalnie torf. Podło Ŝe stanowi ą piaski ró Ŝnoziarniste zaglinione lub gliny piaszczyste. W serii zło Ŝowej wyst ępuj ą dwa lokalne poziomy wodono śne. W zło Ŝu „Anielinek II” (Kabza, 1985) o powierzchni 3,39 ha mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi 2,3–11,6 ha. Do nadkładu o grubo ści do 5,5 m wł ączono gleb ę, piaski ró Ŝnej granulacji, glinę zwałow ą oraz stropow ą warstw ę iłów o zawarto ści margla powy Ŝej 0,4%. W podło Ŝu wyst ę- puj ą mułki piaszczyste i gliny zwałowe. Seria zło Ŝowa jest sucha.

Zło Ŝe „Anielinek III” (Makowiecki, 1998) rozpoznano w kategorii C 1 na powierzchni 3,65 ha. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi 2,0–11,6 m. Nadkład o grubo ści 0,2–1,7 m stanowi piasek i glina zwałowa. Podło Ŝe stanowi ą gliny zwałowe lub piaski zaglinione. Poziom wodono śny wyst ępuje poni Ŝej sp ągu zło Ŝa. Parametry charakteryzuj ące jako ść kopaliny i wyrobów ceramiki budowlanej zestawiono w tabeli 3. Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano na podstawie obowi ązuj ących wytycznych dokumentowania złó Ŝ kopalin (Wytyczne, 1999) i analizy przyrodniczo-krajobrazowej. Z punktu widzenia ochrony złó Ŝ, wszystkie zło Ŝa zaliczono do klasy 4, tj. powszechnie wyst ępuj ących i mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych ogranicze ń. Pod wzgl ędem konfliktowo ści eksploatacji górniczej w odniesieniu do środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego, wi ększo ść złóŜ zaliczono do klasy A, tj. złó Ŝ małokonflik- towych. Do klasy B, tj. złó Ŝ konfliktowych zaliczono zło Ŝa „Karczew B i C” i „Kołbiel IV”. W planie zagospodarowania przestrzennego miasta Karczewa zło Ŝe „Karczew B i C” przyle- ga do terenów zabudowy miejskiej i planuje si ę dalsze powi ększanie tych terenów. RównieŜ złoŜe „Kołbiel IV” znajduje si ę obecnie w obszarze gospodarki komunalnej przeznaczonym pod budownictwo zagrodowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Otwock nie prowadzi si ę koncesjonowanej działalno ści wydobywczej ani przetwórstwa z ni ą zwi ązanego. W rejonie Anielinka eksploatowane były iły i mułki zastoiskowe, z których produkowana była cegła pełna i dziurawka klasy 50. Nie- czynna obecnie cegielnia zlokalizowana była w pobliŜu wyrobiska zło Ŝa „Anielinek”. Zło Ŝe „Anielinek” eksploatowane było od 1939 roku – w ostatnim czasie przez Przed- si ębiorstwo Ceramiki Budowlanej w Jedlince k/Łukowa. Eksploatacja i produkcja zako ńczo-

ne zostały w 1988 roku. Wyrobisko nie zostało zrekultywowane, obecnie jest to niezagospo- darowany zbiornik wodny. Zło Ŝa „Anielinek II” i „Anielinek III” są własno ści ą przedsi ębiorstwa Gazomonta Ŝ SA z siedzib ą w miejscowości Z ąbki. Zło Ŝe „Anielinek II” eksploatowane było sezonowo na podstawie koncesji udzielanej przez Wojewod ę Siedleckiego z okresem wa Ŝno ści do 2022 roku. Utworzony obszar i teren górniczy, o to Ŝsamej powierzchni 4,03 ha, odpowiada powierzchni zło Ŝa. We wrze śniu 2001 roku z powodu braku zbytu na cegł ę zaprzestano produkcji i eksploatacji zło Ŝa. UŜytkownik nie przewiduje wznowienia eksploatacji i produkcji. Zło Ŝe „Anielinek III” nie zostało zagospodarowane z powodu braku zgody na zmian ę u Ŝytkowania gruntów w planie zagospodarowania przestrzennego gminy Kołbiel. Kopaliny okruchowe eksploatowane były w zło Ŝach zlokalizowanych w rejonie miejscowo ści Kołbiel. Eksploatacja została zaniechana w latach 90. Obszar ten jest zdewastowany w wyniku nieprawidłowej wybiórczej eksploatacji. Nie ma mo Ŝliwo ści ustalenia w jakim stopniu wyrobiska udokumentowanych złó Ŝ zaz ębiaj ą si ę z wyrobiskami prowadzonej tu od kilkudziesi ęciu lat niekoncesjonowanej eksploatacji. UŜytkownikiem zło Ŝa „Kołbiel I” był Wojewódzki Zarz ąd Dróg i Mostów w Otwocku. Wydobycie zostało zaniechane z powodu złej jako ści kopaliny na pocz ątku lat 90. Rekulty- wacji nie przeprowadzono. Obecnie w najgł ębszej cz ęś ci wyrobiska znajduje si ę zbiornik wodny. Zło Ŝe „Kołbiel II i III” eksploatowane było przez prywatnego u Ŝytkownika od 1977 roku, pocz ątkowo bez koncesji, a nast ępnie na podstawie koncesji obowi ązuj ącej od 2002 roku. Obszar i teren górniczy nie zostały ustanowione. Znaczn ą powierzchni ę zaniechanej eksploatacji zarasta kilkunastoletni drzewostan. W wyniku przeprowadzonej wizji terenowej w ob- rębie zaniechanych wyrobisk stwierdzono dwa świe Ŝe punkty nielegalnej eksploatacji. Zło Ŝe „Kołbiel IV” nie zostało zagospodarowane. Obszar zło Ŝa graniczy z du Ŝym nie- zrekultywowanym wyrobiskiem wcze śniejszej niekoncesjonowanej eksploatacji. Równie Ŝ wst ępnie rozpoznane zło Ŝe „Karczew B i C” nie zostało zagospodarowane. Poza rejonem eksploatacji w miejscowo ści Kołbiel w granicach arkusza piaski eksploatowane były w wielu miejscach, o czym świadcz ą w ró Ŝnym stopniu zachowane stare wyrobiska. Lepiej zachowane zaznaczono na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny. Okresowo czynne punkty niekoncesjonowanej eksploatacji piasków stwierdzono podczas wizji terenowej w miejscowo ściach Podrudzie, Malcanów, Dyzin, Kołbiel i Celestynów. Dla powy Ŝszych punktów sporz ądzono karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na terenie obj ętym arkuszem Otwock brak jest znacz ących perspektyw surowcowych. Północno-zachodnia cz ęść arkusza jest silnie zurbanizowana, a pozostały obszar podlega ró Ŝ- nym formom ochrony krajobrazowej oraz ochronie gleb wysokich klas bonitacyjnych. Istotne znaczenie dla tego terenu maj ą walory przyrodniczo-krajobrazowe i baza sanatoryjna. Z powy Ŝszych powodów brak jest mo Ŝliwo ści udokumentowania surowców mineralnych o znaczeniu przemysłowym, znaczenie lokalne mog ą mie ć tylko czwartorz ędowe osady okruchowe. Poza rejonem Anielinka, Kołbieli i Karczewa, gdzie wyst ępuj ą udokumentowane zło Ŝa, obszar arkusza nie był przedmiotem prac poszukiwawczych. W archiwalnych opracowaniach surowcowych (Czochal, 1985) i inwentaryzacjach gminnych perspektywy wyznaczone były na podstawie wizji terenowych odsłoni ęć i lokalnie wykonanych sondach. W opracowaniach brak jest informacji o mi ąŜ szo ściach i jako ści kopaliny. Perspektywy dotycz ą obszarów wyst ępowania surowców okruchowych. Ich przydatno ść jest ograniczona ze wzgl ędu na prawie całkowity brak osadów piaszczysto-Ŝwirowych. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą głównie piaski drobno- i średnioziarniste, buduj ące wydmy lub tworz ące płaty przewianych piasków eolicznych zło Ŝonych na osadach rzecznych lub glinach zwałowych. Osady eoliczne charakteryzuj ą si ę dobrym wysortowaniem materiału, sprawdzon ą jako ści ą i wyst ępuj ą w korzystnych warunkach górniczo-geologicznych. Znajdu- ją powszechne zastosowanie w budownictwie do zapraw i wypraw tynkarskich, a tak Ŝe do produkcji betonów komórkowych i produkcji cegły wapienno-piaskowej. Obszary perspektywiczne wyznaczono na podstawie materiałów archiwalnych i analizy Szczegółowej mapy geologicznej (Baraniecka, 1975; 1976) uzupełnionej aktualn ą wizj ą tere- now ą punktów eksploatacji kopaliny. Wyznaczono 7 obszarów perspektywicznych dla surowców drobnookruchowych w formach wydmowych: w północnej cz ęś ci arkusza w rejonie miejscowo ści Wólka Ml ądzka, Malanów, Glinianka (Wełniak, Czochal, 1996b) i Podrudzie (Czochal, 1985), w centralnej cz ęś ci arkusza w rejonie miejscowo ści Jatne i Dyzin (Wełniak, Czochal, 1996a) i w połu- dniowej cz ęś ci arkusza w rejonie miejscowo ści Ponurzyca (Lichwa, 1986). Mi ąŜ szo ść pia- sków eolicznych na obszarach perspektywicznych wynosi od kilku do kilkunastu metrów. Na obszarze obj ętym arkuszem wyst ępuj ą liczne wydmy, które mogłyby stanowi ć baz ę surowcow ą na lokalne potrzeby przemysłu budowlanego, ale z powodu ich poło Ŝenia na terenie zwartych kompleksów le śnych, na obszarach chronionego krajobrazu oraz ze wzgl ędu na

ochron ę tych form przed degradacj ą podj ętą przez władze niektórych gmin (np. gminy Wi ą- zowna) zrezygnowano z wyznaczenia perspektyw na tych obszarach. Brak jest podstaw do wyznaczenia perspektyw dla surowców ilastych. Kopalin ą wyko- rzystywan ą przez przemysł ceramiki budowlanej s ą osady zastoiskowe. S ą to iły i mułki na- przemianlegle warstwowane. Ich jako ść i przydatno ść jest bardzo zmienna. W udokumentowanych na obszarze arkusza zło Ŝach eksploatacja została zaniechana głównie z przyczyn ekonomicznych (brak zbytu i słaba jako ść wyrobów) lub nie została podj ęta ze wzgl ędu na ochron ę gleb lub brak zgody na zmian ę u Ŝytkowania terenu. Prace poszukiwawcze (Doma ń- ska, 1982) prowadzone na obszarze przyległym do udokumentowanych złó Ŝ na cz ęś ci rozpo- znanego terenu były podstaw ą do udokumentowania nowego zło Ŝa „Anielinek III”. Na pozo- stałym obszarze negatywna ocena tych bada ń wynika z braku ci ągło ści serii zło Ŝowej b ądź oceny jako ściowej kopaliny. Czynnikiem dyskwalifikuj ącym jest wysoka zawarto ść margla ziarnistego. Na omawianym obszarze nie wyznaczono obszarów prognostycznych ani perspektywicznych dla torfów, gdy Ŝ zgodnie z krajow ą inwentaryzacj ą potencjalnej bazy zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996), brak jest tu wyst ąpie ń torfów o znaczeniu surowcowym. Rozległe torfowiska tarasu Wisły pomi ędzy wsiami Całowanie i Podbiel zostały zmeliorowane i są u Ŝytkowane rolniczo. Nie zostały one uj ęte w inwentaryzacji potencjalnej bazy zasobowej.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Cały obszar arkusza znajduje si ę w zlewni rzeki Wisły. Główn ą rzek ą jest Świder – prawobrze Ŝny dopływ Wisły. W rejonie miejscowości Ml ądz do Świdra wpada rzeka Mienia, jego prawobrze Ŝny dopływ. Południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza, poło Ŝona w Dolinie Środkowej Wisły, odwadniana jest przez sie ć rowów naturalnych i melioracyjnych, b ędących dopływami Kana- łu Bieli ńskiego (Jagodzianki). Stan jako ści wód powierzchniowych kontrolowany jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie, zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa punkty monitoringowe

Kołbiel na rzece Świder i Karczew – pow. oczyszczalni w Otwocku na Jagodziance. Jako ść wód w obu punktach oceniono jako niezadowalaj ącą (IV klasa) (Stan..., 2008). W roku 2008 dokonano oceny jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, zgodnie z za- pisami Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (http://www.wios.warszawa.pl/portal/pl/19/236/Monitoring_rzek_w_2008_roku.html). W obr ębie arkusza oceniano rzeki Świder (punkt kontrolno-pomiarowy w Ml ądzu) i Jagodzianka (punkt kontrolno- pomiarowy Karczew – uj ście do Wisły – arkusz Piaseczno). W obydwu rzekach stan wód oceniono jako zły.

2. Wody podziemne

Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczy ński, 1993, 1995) omawiany obszar znajduje si ę w obr ębie regionu mazowieckiego (I), subregionu centralnego (I1). Charakterystyk ę stopnia zawodnienia i jako ści wody opracowano wykorzystuj ąc Map ę hydrogeologiczn ą Polski w skali 1:50 000 arkusz Otwock (Perek, 1997) oraz dane z Banku Hydro. Na obszarze arkusza Otwock wyst ępuj ą dwa pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. Główne znaczenie u Ŝytkowe ma pi ętro czwartorz ędowe, wyst ępuj ące na przewa- Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza. Brak wód tego pi ętra na cz ęś ci Równiny Garwoli ńskiej pomi ędzy miejscowo ściami Dziechciniec i Kołbiel oraz na niewielkim obszarze w pobliŜu miejscowo ści Podrudzie. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne charakteryzuje si ę zmienn ą mi ąŜ szo ści ą i zró Ŝnico- wanymi warunkami hydrogeologicznymi. W strefie doliny Wisły, obejmuj ącej zachodni ą cz ęść obszaru arkusza, główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaskami i Ŝwi- rami pochodzenia rzecznego i rzecznolodowcowego. MiąŜ szo ść utworów zawodnionych waha si ę od 20 do 40 m. Zwierciadło wód podziemnych, przewaŜnie swobodne, wyst ępuje na gł ęboko ści poni Ŝej 5 m. Wydajno ści potencjalne zmieniaj ą si ę od 30 do 120 m 3/h. We wschodniej cz ęś ci arkusza w obr ębie Równiny Garwoli ńskiej wody podziemne zwi ązane s ą z piaskami ró Ŝnoziarnistymi, miejscami z domieszk ą Ŝwirów, wyst ępuj ącymi mi ędzy glinami zwałowymi lub iłami zastoiskowymi. S ą to osady rzeczne i rzecznolodowco- we o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści od 5 do 20 m. Zwierciadło wody ma najcz ęś ciej charakter napi ęty. Wydajno ść potencjalna pojedynczej studni zawiera si ę w przedziale 10–50 m 3/h. W obr ębie arkusza Otwock czwartorz ędowe utwory wodono śne charakteryzuj ą si ę znaczn ą zmienno ści ą warto ści współczynnika filtracji, która waha si ę od około 1 do

70 m/24h. Zasilanie poziomów czwartorz ędowych odbywa si ę poprzez bezpo średni ą infiltra- cj ę lub te Ŝ poprzez przes ączanie przez utwory półprzepuszczalne w nadkładzie. Zasadnicz ą baz ę drena Ŝu stanowi dolina Wisły, a lokalnie – dolina rzeki Świder. Wody podziemne w utworach trzeciorz ędowych s ą słabo rozpoznane. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne zwi ązane jest z piaskami drobno- i średnioziarnisty- mi miocenu i oligocenu. Mioce ński poziom wodono śny nie ma charakteru ci ągłego. Mi ąŜ- szo ść utworów zawodnionych zawiera si ę w przedziale 5–30 m. Zwierciadło wody jest napi ę- te. Na obszarze arkusza Otwock poziom mioce ński nie jest uj ęty studniami wierconymi. Poziom oligoce ński stanowi główny poziom u Ŝytkowy tam gdzie brak jest u Ŝytkowych poziomów wodono śnych w obr ębie utworów czwartorz ędowych. Mi ąŜ szo ść utworów zawodnionych zawiera si ę w przedziale od 10 do ponad 50 m. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty i stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 0 do 15 m p.p.t., a miejscami powy Ŝej powierzchni terenu. Wydajno ści potencjalne pojedynczej studni zawieraj ą si ę w przedziale 30–50 m 3/h. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne powszechnie eksploatowane jest na obszarze arkusza przez wodoci ągi komunalne. Najwi ększe uj ęcia komunalne ujmuj ące wody tego pi ętra zlokalizowane s ą w: Otwocku, Józefowie, Adamówce, Celestynowie, Bocianie i Regucie. W Karczewie funkcjonuje du Ŝe uj ęcie czwartorz ędowe dla zakładów mi ęsnych. Jedyne du Ŝe uj ęcie wody pi ętra trzeciorz ędowego zlokalizowane jest w miejscowo ści Glinka. Na mapie zaznaczono uj ęcia o wydajno ści eksploatacyjnej powy Ŝej 50 m 3/h. Chemizm wód czwartorz ędowych i trzeciorz ędowych jest mało zró Ŝnicowany. Jedynie w wodach pietra czwartorz ędowego mo Ŝna zaobserwowa ć nieco wy Ŝsze zawarto ści suchej pozostało ści siarczanów i chlorków, co świadczy o wpływie antropopresji. Podwy Ŝszona jest równie Ŝ zawarto ść Ŝelaza i manganu. Według Kleczkowskiego (1990) na arkuszu Otwock występuj ą dwa Główne Zbiorniki Wód Podziemnych (GZWP) (fig. 3). Są to zbiorniki o charakterze porowym. Pierwszy z nich, wyst ępuj ący na całym obszarze arkusza, to trzeciorz ędowy zbiornik GZWP nr 215A – Sub- niecka Warszawska, drugi to czwartorz ędowy zbiornik GZWP nr 222 – Dolina środkowej Wisły, zajmuj ący zachodni ą cz ęść obszaru arkusza. Zbiornik ten został udokumentowany (Oficjalska i in., 1996) i okre ślono dla niego stref ę ochronną. Jego szacunkowe zasoby dyspo- zycyjne wynosz ą 616,68 tys. m3/d, a średni moduł zasobów dyspozycyjnych okre ślono na 247 m3/24h/km 2. Przebieg granic zbiornika został zmodyfikowany w stosunku do przyj ętych granic (Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Otwock na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215A – Subniecka warszawska (cz ęść cen- tralna), trzeciorz ęd (Tr); 222 – Dolina rz. śr. Wisła (Warszawa – Puławy), czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz

przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Otwock, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnych zawarto ściach (mediany) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść przeci ętnych zawarto ści w przeci ętnych (median) w glebach glebach na (median) w obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu Otwock glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Otwock

Metale N=21 N=21 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 8–42 22 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–5 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 7–130 20 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–9 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–5 1 3 Pb Ołów 50 100 600 4–18 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Otwock 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 21 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 21 wy Prawo wodne, Cr Chrom 21 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 20 1 o ochronie przyrody; je Ŝeli u trzymanie aktualnego Cd Kadm 21 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 21 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 21 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 21 2) Pb Ołów 21 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 21 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- arkusza Otwock do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 20 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró-

bowanie w siatce 5x5 km oraz „Atlasu geochemicznego Warszawy i okolic 1:100 000” (Lis, 1992) − opróbowanie w siatce 1x1 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperatu- rze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania były metale, których źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Próbki mineralizo- wano w kwasie solnym w ci ągu 1 godziny. Do analiz gleb prezentowanych w „Atlasie geochemicznym Polski” stosowano HCl 1:4 w temp. 90 °C, natomiast w „Atlasie geochemicznym Warszawy”, zastosowano HCl 1:5 w temp. 95 °C. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV- AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwa- rantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach anali- tycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2, czy 1 próbka na około 1 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A i B zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Przy klasyfikacji wyniki bada ń geochemicznych odniesiono do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w w/w Rozporz ądzeniu, zgodnie z zaleceniem „glebę lub ziemi ę uznaje si ę za zanieczyszczon ą, gdy st ęŜ enie co najmniej jednej substancji przekracza warto ść dopuszczaln ą”.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą ni Ŝsze od przeci ętnych zawarto ści (mediany) tych pierwiastków w glebach obszarów niezabudowanych Polski lub im równe. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 20 spo śród badanych próbek gleb spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie. Do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz zadrzewio- nych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 8, ze wzgl ędu na wzbogacenie w cynk (130 mg/kg). Kon- centracja wyst ępuje przy głównej drodze na terenie zurbanizowanym ( Świerk), ma charakter antropogeniczny i zwi ązana jest prawdopodobnie z du Ŝym nat ęŜ eniem ruchu samochodowego. Z uwagi na zbyt nisk ą oraz nierównomiern ą g ęsto ść opróbowania, dane prezentowane na mapie nie umo Ŝliwiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993; 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi ar-

kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 15,4 nGy/h do 55,9 nGy/h. Średnia warto ść wynosi 29,1 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w zakresie od 9,5 do 48,8 nGy/h i średnio wynosz ą 30,8 nGy/h. W zachodniej cz ęś ci badanego obszaru przewa Ŝaj ą osady rzeczne wypełniaj ące dolin ę Wisły. Naj- wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (40–50 nGy/h) charakteryzuj ą si ę holoce ń- skie mady wyst ępuj ące wzdłu Ŝ południowej cz ęś ci profilu pomiarowego. Ni Ŝszymi warto- ściami promieniowania (ok. 25 nGy/h) cechuj ą si ę plejstoce ńskie osady rzeczne (piaski i Ŝwi- ry, lokalnie mady) fazy młodszego dryasu zalegaj ące wzdłu Ŝ środkowej cz ęś ci profilu, a najni Ŝszymi (<20 nGy/h) – plejstoce ńskie piaski i Ŝwiry rzeczne wyst ępuj ące na północy. Cz ęść wschodnia obszaru jest zbudowana głównie z glin zwałowych zlodowacenia środkowopolskiego, które charakteryzuj ą si ę warto ściami promieniowania gamma od około 30 nGy/h do ok. 50 nGy/h. Ni Ŝsze dawki promieniowania gamma (10–25 nGy/h) zarejestrowane w profilu wschodnim s ą zwi ązane z holoce ńskimi osadami rzecznymi (piaski i Ŝwiry), piaskami eolicznymi, a tak Ŝe z torfami. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od 0,6 do 7,2 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego – od 0,0 do 4,4 kBq/m 2.

561W PROFIL ZACHODNI 561E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5776781 5779689 5771602

5775862 5769501 m m 5767393 5773825 5765832 5771888 5763868 0 5 10 15 20 25 30 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h

25 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5776781 5779689 5771602

5775862 5769501 m m 5767393 5773825 5765832 5771888 5763868 0 2 4 6 8 0 1 2 3 4 5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Otwock (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 2007 nr 39, poz. 251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpa- dów (DzU nr 61, poz. 549 z dnia 5 marca 2007 r.). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegóło- wienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp wyrobisk, w których mo Ŝna lokalizowa ć składowiska. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izoluj ącej.

Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, w tym równie Ŝ obszarach pozbawionych naturalnej izolacji, zaznaczono tak Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania opadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z odpowiednimi władzami oraz uwzgl ędnienia dokumentów planistycznych dotycz ących zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk podziemnych s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiert- niczych, których profile geologiczne wykorzystano przy wydzielaniu terenów POLS.

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Otwock Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Perek, 1997). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczo- nymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Dominuj ącą jednostk ą geomorfologiczn ą wymagaj ącą bezwzgl ędnego wył ączenia z mo Ŝliwo ści składowania odpadów jest dolina rzeki Świder wraz z tarasami. Na obszarze obj ętym arkuszem Otwock bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: ─ obszary o zwartej zabudowie, szczególnie tereny Otwocka i Józefowa b ędących siedzi- bami urz ędów miasta; Karczewa – siedziby urz ędów miasta i gminy, Celestynowa, Koł- bieli – siedzib urz ędów gmin oraz zwarta zabudowa miejscowo ści: Glina, Glinianka, Rudzienko, Pogorzel, Dabrówka, Regut, K ąty, Zabie Ŝki i Całowanie, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Bagno Całowanie” PLH 140001, „Ł ąki Ostrówieckie” PLH 140050, „Bagna Ce- lestynowskie” PLH 140022, „Dolina środkowego Świdra” PLH 14025 (ochrona siedlisk) i „Bagno Całowanie” PLB 140011 (ochrona ptaków), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ rezerwaty przyrody: „ Świder” (krajobrazowy); „Pogorzelski Mszar”, „ śurawinowe Ba- gno”, „Czarci Dół”, „Szerokie Bagno” (torfowiskowe); „Na Torfach” (faunistyczny); „Celestynowy Gr ąd”, „Bocianowskie Bagno” (le śne), ─ obszary bagienne, podmokłe i ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ obszar ochronny udokumentowanego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 222 „Dolina rzeki środkowej Wisły” (Oficjalska i in., 1996),

─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Świder, Mienia, Jagodzianka i mniejszych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jeziora Torfy i pozostałych mniejszych akwenów, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10°, ─ strefy ochrony uj ęcia wód podziemnych w Otwocku, ─ obszary źródliskowe (Wola Karczewska, Gliny).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych wyrobisk przeznaczonych na potencjalne składowiska odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria izolacyjno ści (tabela 4) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Jako miejsca bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych rozpatrywano obszary wyst ępowania glin zwałowych stadiału maksymalnego zlodowace ń środkowopolskich, wyst ępuj ących powszechnie na obszarze wysoczyzny. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od 10 m do 15 m. Są to zwi ęzłe, szare lub szarobr ązowe gliny, miejscami z drobnymi wkładkami piasków i licznymi wtr ąceniami iłów pstrych. Stropowe partie glin s ą odwapnione i piaszczyste. W rejonie Anielinka gliny zwałowe wykształcone s ą w facji ilastej, ku sp ągowi przechodz ą w mułki i iły zastoiskowe. W miejscach, gdzie na powierzchni glin zalegaj ą piaski i piaski ze Ŝwirem rezydualne, piaski lodowcowe lub rzeczne, wła ściwo ści izolacyjne osadów mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). W okolicy miejscowo ści Glinianka, Podrudzie, Rzakta, gliny stadiału maksymalnego zlodowace ń środkowopolskich le Ŝą bezpo średnio na glinach starszych (stadiału przed- maksymalnego, miejscami na glinach zlodowace ń południowopolskich). W rejonach Skorup, Bociana i Starej Wsi gliny zalegaj ą na osadach zastoiskowych (ilasto-mułkowych, miejscami ilastych). Mi ąŜ szo ść tak utworzonych pakietów wzrasta do około 25 m. Gliny o du Ŝych mi ąŜ- szo ściach stwierdzono w profilach otworów wykonanych w Lipowie (14,7 m), Gliniance (20,8 m), Rzakcie (19,6 m), Dobrzy ńcu (15,2 m) i Bocianie (20,6 m). Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenie gmin: Mi ńsk Mazowiecki w rejonie miejscowo ści Podrudzie, Zamienie i Józefów; w gminie Dębe Wielkie w rejonie Celinów, Kolonia–Jędrzejnik; w gminie Wi ązowna w rejonie Zan ęci- na, Dziechci ńca–Malcanowa–Glinianki, Teofilowa, Czarnówki i Rzakty; w gminie Celesty- nów obszary zlokalizowane s ą w rejonie D ąbrówki, Regut i Ostrowa. W gminie Kołbiel s ą to

rejony Siwianka–Stara Wie ś, Gadka, Skorupy, Człekówka, Chrosna, Antoninem-Kąty, a w gminie Osieck na północ i północny zachód od Ponurzycy. W granicach administracyj- nych miasta Otwocka obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w rejonach: Wólki Ml ądzkiej, Jabłonny i Świerku. W rejonie Wólki Ml ądzkiej w ąskie wychodnie pstrych iłów plioce ńskich ze wzgl ędu na stwierdzone w nich zaburzenia glacitektoniczne (ostre wypi ętrzenia strukturalne) zaliczono do obszarów mo Ŝliwej lokalizacji jedynie odpadów oboj ętnych. Wyznaczone obszary maj ą du Ŝe powierzchnie o przewa Ŝnie równinnym charakterze i poło Ŝone s ą przy drogach. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej, niebudz ącej konfliktów społecznych odległo ści od zabudowa ń. Ograniczeniem warunkowym budowy obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowi- ska w granicach wyznaczonych obszarów s ą: b – 8 km strefy buforowe wokół lotnisk w Góraszce i Sobieniu Szlacheckim oraz s ąsiedztwo zabudowy miejscowo ści gminnych, p – poło Ŝenie w granicach Mazowieckiego Parku Krajobrazowego oraz stref jego ochrony, a tak Ŝe na obszarze Mi ńskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, w – obszar najwy Ŝszej i wysokiej ochrony nieudokumentowanego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 215A Subniecka Warszawska. Obszary predysponowane do składowania odpadów wskazane w rejonach: S ępochów, Stara Wie ś – Bocian, Wólka Ml ądzka usytuowane s ą w s ąsiedztwie doliny Świdra. Ze wzgl ę- du na dolin ę i taras zalewowy, cz ęste wcinanie rzeki w tarasy wy Ŝsze i fakt, Ŝe meandruj ący Świder stanowi główn ą o ś drena Ŝow ą tych terenów, jak równie Ŝ to, Ŝe stoki wysoczyzny nad- świdrza ńskiej s ą słabo rozpoznane, obszary te przy wyborze miejsca lokalizacji składowisk powinny by ć rozpatrywane w dalszej kolejno ści. Rzeka Świder i jej dopływ Mienia maj ą równie Ŝ wpływ na stan czysto ści rzeki Wisły, a w okresie wezbra ń takŜe na wody podziemne. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe trwaj ą starania o przywrócenie miastu Otwock statusu uzdrowiska. W „Zarysie Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Miasta Otwock” (Zarys…, 2000) znajduje si ę zapis o nawi ązaniu ścisłej współpracy w ramach aliansu strategicznego z samorz ądem Konstancina-Jeziornej, w wyniku którego powstanie Konstanci ńsko-Otwocka Strefa Uzdrowiskowa. Z chwil ą ustalenia statusu uzdrowiskowego obszary wytypowane do ewentualnego składowania odpadów w granicach miasta Otwocka nie b ędą mogły by ć miejscem inwestycji tego typu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne W okolicach Ostrowa, Woli Karczewskiej, Lipowa, M ądralina, Adamówki i w Wólce Ml ądzkiej na powierzchni terenu wyst ępuj ą osady plioce ńskie. Ogólna mi ąŜ szo ść kompleksu utworów tego wieku znacznie przekracza 100 m. W śród iłów wyst ępuj ą lokalnie soczewki, wkładki i warstwy piaszczyste i pylaste (mułkowate). Wyst ępuj ące na powierzchni analizowanego terenu iły to stropowe partie warstw karczewskich, wykształcone w sposób typowy dla iłów pstrych, o barwie najcz ęś ciej zgniło Ŝół- tej, zielonkawo-niebieskiej, z bardzo licznymi ró Ŝnobarwnymi plamami – rdzawymi, czerwo- nymi, brunatnymi i czarnymi. S ą to osady o wzgl ędnie stałym składzie, w zasadzie bezwapni- ste (Baraniecka, 1975, 1976). Mi ąŜ szo ść osadów warstw karczewskich stwierdzona wiertniczo wynosi 51 m ( Świerk), szacunkowo w strefie wychodni osadów pliocenu w rejonie Świerka mo Ŝe wynosi ć 85 −90 m (przekrój geologiczny – Baraniecka, 1975, 1976). W warstwach karczewskich stwierdzono znaczne zaburzenia w postaci zlustrowa ń, sp ęka ń sko śnych do poziomych oraz znacznych upadów kontaktów warstw i cienkich przewarstwie ń (do 60–70°). Iły mio-plioce ńskie powszechnie uznane s ą za jedne z lepszych naturalnych, izoluj ą- cych barier geologicznych. Ich przydatno ść do tych celów była wielokrotnie potwierdzona badaniami (Wysoki ński (red.), 2007; Majer, 2005; Gawriczenkow, 2005). Iły te charakteryzu- ją si ę znaczn ą zawarto ści ą frakcji iłowej, bardzo niskimi warto ściami współczynnika filtracji (około 1×10 -10 m/s) i nisk ą zawarto ści ą w ęglanu wapnia. Nie przeprowadzano analiz prób iłów wyst ępuj ących na wskazanych obszarach, nie znamy wi ęc ich faktycznych wła ściwo ści izolacyjnych. Niezb ędne jest szczegółowe rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie oceniaj ące charakter warstwy izolacyjnej. Na terenie obj ętym arkuszem wyst ępuj ą one w wypi ętrzonych strukturach i bywaj ą za- burzone glacitektonicznie. Z tych wzgl ędów mimo znacznych mi ąŜ szo ści utworów ilastych (du Ŝo wi ększych ni Ŝ wymagane 5 m) nie zdecydowano si ę wskaza ć tych obszarów jako dopuszczalnych dla lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych. W rejonie Wólki Ml ądzkiej niewielkie powierzchniowo wyst ąpienia iłów pstrych, ze wzgl ędu na silne zaburzenia glacitektoniczne w ich obr ębie przeznaczono na obszar mo Ŝliwej lokalizacji jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Korzystne wła ściwo ści izolacyjne maj ą warstwy zastoiskowe w granicach udokumentowanego zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Anielinek III” (okolice miejscowo ści Bocian). Na

powierzchni 3,65 ha wyst ępuj ą iły i mułki o mi ąŜ szo ści od 2,0 m do 11,6 m ( średnio 4,86 m), pod nadkładem gleby, torfów i piasków o grubo ści 0,2–1,7 m ( średnio 0,61 m). Zawarto ść margli wynosi od 0,18% do 0,34%. Zło Ŝe jest suche. Kopalin ą w zło Ŝu jest twardoplastyczny ił pylasty typu chlorytowego, słabo wapnisty. Szacunkowo zawiera on 55% minerałów ilastych (głównie chlorytów, podrz ędnie beidellitu) (Makowiecki, 1998). Zło Ŝe nie jest eksploatowane. W przypadku podj ęcia decyzji o przeznaczeniu tego terenu pod składowanie odpadów istnieje mo Ŝliwo ść wydobywania surowca w sposób planowy, kształtuj ący skarpy i dno obiektu. Obszary predysponowane do składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne maj ą do ść du Ŝe powierzchnie, o charakterze przewa Ŝnie równinnym i poło Ŝone s ą w pobli Ŝu dróg. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę obiektów w dogodnej, niebudz ącej konfliktów społecznych odległo ści od zabudowa ń. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w wyznaczonych obszarach s ą: p – poło Ŝenie w obr ębie obszarów przyrodniczych prawnie chronionych i stref ich ochrony (Mazowieckiego Parku Krajobrazowego i Mi ńskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu), w – poło Ŝenie w obszarach najwy Ŝszej ochrony Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 215A Subniecka Warszawska (obszary wskazane w rejonach Starej Wsi, Skorup, Chrosnej, K ątów, Regut, Ponurzycy), b – bliskie s ąsiedztwo terenów zabudowanych. Odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne składowane s ą w Otwocku-Świerku. Obiekt uszczelniony jest foli ą PEHD 2 mm, odcieki odprowadzane s ą do zbiornika systemem drena- Ŝu nadfoliowego. Wody opadowe rowem opaskowym odprowadzane s ą do tego samego zbiornika, gaz składowiskowy ujmowany jest o śmioma studniami. Strona formalno-prawna jest uregulowana, składowisko jest na bie Ŝą co monitorowane, nie ma jednak wymaganego pozwolenia zintegrowanego.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najbardziej korzystnymi warunkami geologicznymi dla lokalizacji składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne charakteryzuj ą si ę obszary powierzchniowego wyst ępo- wania pstrych iłów plioce ńskich. Są to obszary wyznaczone w okolicach Ostrowa, Woli Karczewskiej, Lipowa, Ada- mówki, Wólki Ml ądzkiej i M ądralina. Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść wyst ępowania zaburze ń glacitektonicznych, mimo du Ŝej mi ąŜ szo ści osadów plioce ńskich, nie wytypowano tych obszarów do składowania odpadów

niebezpiecznych. Jako miejsca ewentualnego składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne rozpatrywano równie Ŝ obszary wyst ępowania iłów i mułków zastoiskowych. Bardzo korzystny jest wariant przeznaczania na składowisko odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne terenu w granicach udokumentowanego, dotychczas nieeksploatowanego zło Ŝa surowców ilastych „Anielinek III”. Kopalin ą s ą tu iły i mułki o mi ąŜ szo ściach 2,0– 11,6 m ( śr. 4,9 m). Konieczne jest okre ślenie faktycznych wła ściwo ści izolacyjnych osadów i warunków hydrogeologicznych. Według przekrojów hydrogeologicznych, w rejonie Kołbieli, mog ą wyst ępowa ć gliny o kilkudziesi ęciometrowych mi ąŜ szo ściach (20–35 m). Mi ędzy Celestynowem a Kołbiel ą wyst ępuj ą gliny zwałowe przewarstwione warstw ą iłów o mi ąŜ szo ści około 10 m. Ł ączna mi ąŜszo ść tego kompleksu wynosi 30–35 m (Perek, 1997). Warunki hydrogeologiczne na wytypowanych obszarach s ą korzystne. UŜytkowe poziomy wodono śne w osadach czwartorz ędowych wyst ępuj ące na gł ęboko ści 15–50 m i powy- Ŝej 150 m p.p.t. (podrz ędnie 50–100 m) są dobrze izolowane od powierzchni. Stopie ń ich zagro Ŝenia zanieczyszczeniami antropogenicznymi oceniono jako niski i bardzo niski. Bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia poziomów wodono śnych maj ą obszary wyznaczone w obr ębie wyst ępowania iłów plioce ńskich (Adamówek, Wólka Ml ądzka, Ostrów, Lipów, Wola Karczewska, M ądralin). Pozostałe obszary wyznaczono na terenach o niskim stopniu zagroŜenia wód poziomów u Ŝytkowych. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Po wykonaniu dodatkowego rozpoznania geologicznego i hydrogeologicznego, które pozwoli na wybór optymalnej, sztucznej bariery izoluj ącej skarpy i dno, pod k ątem składo- wania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska zaniechanych złó Ŝ kruszyw naturalnych „Koł- biel I, IV” oraz wspólne wyrobisko złó Ŝ Kołbiel II i III. Wyrobiska zaniechanych złó Ŝ surow- ców „Anielinek” i „Anielinek I” s ą zbiornikami wodnymi i z tego wzgl ędu nie powinny by ć miejscem składowania odpadów. Punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowa ć odpowiednie badania geologiczne i hydrogeologiczne. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowane-

go składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Zgodnie z zasadami sporz ądzania MG śP na obszarze arkusza Otwock dokonano uprosz- czonej oceny warunków podło Ŝa budowlanego. Dla powy Ŝszej oceny wykorzystano Szczegó- łow ą map ę geologiczn ą Polski w skali 1:50 000 (Baraniecka, 1975; 1976) oraz mapy topogra- ficzne w skali 1:50 000 i 1:25 000. Waloryzacj ą geologiczno-in Ŝyniersk ą nie obj ęto: lasów, gleb chronionych w klasach I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, obszaru Ma- zowieckiego Parku Krajobrazowego, rezerwatów przyrody, obszarów zabudowanych, a tak Ŝe udokumentowanego zło Ŝa surowców okruchowych „Karczew B i C”. W wyniku waloryzacji wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa uznano rejony, na których wyst ępuj ą grunty spoiste (zwarte, półzwarte i twardoplastyczne) oraz niespoiste, w stanie śred- niozag ęszczonym i zag ęszczonym, w których wody gruntowe wyst ępuj ą gł ębiej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu. Takie warunki na obszarze poddanym waloryzacji geologiczno- in Ŝynierskiej spełniaj ą tereny le Ŝą ce na wysoczy źnie polodowcowej w obr ębie Niziny Garwo- li ńskiej oraz wy Ŝsze cz ęś ci tarasów akumulacyjnych otwockiego i karczewskiego w obr ębie doliny Wisły. Na omawianym obszarze podło Ŝe buduj ą przede wszystkim grunty niespoiste średnio- zag ęszczone, wykształcone w postaci piasków ró Ŝnej granulacji, pospółek i Ŝwirów. Mniejsze powierzchnie zajmuj ą gliny zwi ęzłe piaszczyste oraz piaski gliniaste, wyst ępuj ące płatami na obszarze całej wysoczyzny. S ą to grunty małoskonsolidowane, osadzone w okresie zlodowa-

ce ń południowopolskich oraz w okresie stadiału maksymalnego i stadiału mazowiecko- podlaskiego zlodowace ń środkowopolskich. Zró Ŝnicowane warunki geologiczno-in Ŝynierskie zwi ązane s ą z wychodniami iłów plioce ńskich. Wyst ępuj ą one na wielu niewielkich obszarach w rejonie Wólki Ml ądzkiej, Świer- ka, Woli Duckiej i Glinianki. Iły plioce ńskie nie le Ŝą tu w naturalnej równowadze sił w grun- cie ze wzgl ędu na skomplikowane zaburzenia tektoniczne i glacitektoniczne, którym ulegały (Ber, 2006). Napr ęŜ enia mog ą ujawni ć si ę przy robotach ziemnych lub budowlanych. W terenach takich wymagane jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej przy projektowaniu obiektów budowlanych. Utrudnienia budowlane mog ą wyst ąpi ć w obr ębie równiny tarasy janowskiego, pomi ę- dzy Karczewem a Całowaniem, której powierzchnia zbudowana jest z piasków rzecznych i mad pod ścielonych piaskami. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe piaski, mułki i Ŝwiry rzeczne odznaczaj ą si ę gorszymi parame- trami geologiczno-in Ŝynierskimi, wynikaj ącymi z obecno ści wkładek mułków (frakcji pyla- stej). Wyst ępuj ące w dolinach osady piaszczyste mog ą charakteryzowa ć si ę zró Ŝnicowanymi warunkami geologiczno-in Ŝynierskimi. W warunkach zmiennej akumulacji dolinnej utwory piaszczyste mog ą by ć przewarstwione utworami organicznymi, co stanowi ć mo Ŝe zagro Ŝenie nawet dla lekkich obiektów budowlanych ze wzgl ędu na zró Ŝnicowane osiadanie. Do obszarów o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, zaliczono tereny, na których wyst ępuj ą grunty słabono śne. S ą to przede wszystkim grunty organiczne oraz grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym. Grunty organiczne reprezentowane są przez torfy, namuły i mułki organiczne. S ą to jednocze śnie obszary płytkiego zalegania wód gruntowych (0–2 m). Obszary te wyst ępuj ą w dolinie Wisły, w ni Ŝszych cz ęś ciach tarasów akumulacyjnych janowskiego i karczewskiego, a tak Ŝe w dolinie Świdra i mniejszych rzek. Jako utrudniaj ące lub niekorzystne dla budownictwa przyjmuje si ę wszystkie obszary, na których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Przy wyst ępowaniu omawianych warunków geologiczno-in Ŝynierskich istotnym elementem nieko- rzystnym dla budownictwa mo Ŝe by ć agresywno ść wód gruntowych. Powy Ŝsze rejony zwi ą- zane s ą z obszarem porzuconych dolin rzecznych w centralnej cz ęś ci arkusza. Na obszarze arkusza nie wyst ępuj ą czynne osuwiska (Grabowski (red.), 2007), ale zabu- rzenie naturalnych warunków poprzez działalno ść budowlan ą w rejonie skarp nadrzecznych, przede wszystkim Świdra, mo Ŝe uruchomi ć procesy osuwiskowe i doprowadzi ć do zniszczenia obiektu. Dlatego w terenach zagro Ŝonych wyst ąpieniem takich zjawisk wymagane jest sporz ą- dzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej przy projektowaniu obiektów budowlanych.

Na obszarze arkusza nie wyst ępuj ą tereny o znacz ąco zmienionej rze źbie w wyniku działalno ści człowieka (składowiska, hałdy, du Ŝe wyrobiska poeksploatacyjne).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Formami ochrony przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Otwock s ą: obszary Natu- ra 2000, lasy, gleby chronione klas I–IVa, ł ąki na gruntach organicznych oraz obszary przyrodnicze prawnie chronione: rezerwaty, park krajobrazowy i obszary chronionego krajobrazu. Według Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach chronione grunty rolne klasy I–IVa stanowi ą jedynie około 10% omawianego terenu. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą głównie w dolinie Świdra, pomi ędzy miejscowo ściami Gli- nianka na północy i Kołbiel ą na południu, a tak Ŝe du Ŝym zwartym obszarem w rejonie miejscowo ści Całowanie przy południowej granicy obszaru arkusza. Na obszarze arkusza znaczne powierzchnie zajmuj ą kompleksy le śne (około 50%). Do najcenniejszych nale Ŝą lasy celestynowsko-otwockie, których wi ększa cz ęść znalazła si ę w granicach Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. Park powstał przede wszystkim w celu ochrony szczególnych warto ści przyrodniczych, krajobrazowych i klimatyczno-leczniczych terenu le Ŝą cego w strefie oddziaływania wielkiej aglomeracji warszawskiej. Mazowiecki Park Krajobrazowy, którego powierzchnia wynosi 14 370 ha, składa si ę z dwóch oddzielnych cz ęś ci – północnej, obejmuj ącej lasy wawerskie, których mały fragment znajduje si ę w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza mapy i południowej, obejmuj ącej kompleks lasów celestynowsko-otwockich oraz zespół bagienno-łąkowy torfowiska Całowa- nie. Obie cz ęś ci poł ączone s ą wspóln ą stref ą ochronn ą, w obr ębie której znajduje si ę miasto Otwock, spełniaj ące funkcj ę uzdrowiskowo-sanatoryjn ą. Do najwa Ŝniejszych walorów przyrodniczych Mazowieckiego Parku Krajobrazowego nale Ŝy zaliczy ć znaczne zró Ŝnicowanie form terenu, typowe dla pradoliny Wisły i obszarów starszej akumulacji lodowcowej oraz stosunkowo niski stopie ń przekształcenia krajobrazu. Pi ęknie wykształcone paraboliczne wydmy, o wysoko ści do 20 m, s ą charakterystyczne dla całej cz ęś ci północnej parku oraz dla środkowej partii cz ęś ci południowej. U ich podnó Ŝa powstały liczne torfowiska, cz ęsto z małymi torfowiskowymi jeziorkami. Mazowiecki Park Krajobrazowy stanowi jedno z najciekawszych i najcenniejszych zbiorowisk ro ślinno ści wy- dmowej i bagiennej na ni Ŝu polskim. W lasach Mazowieckiego Parku Krajobrazowego wyst ępuj ą bory suche i świe Ŝe, wil- gotne i bagienne, olsy, ł ęgi i gr ądy. Wyst ępuje tu kilkaset gatunków ro ślin, w tym około 30 chronionych, np.: rosiczka okr ągłolistna, wawrzynek wilcze łyko, grzybie ń biały, irys sy-

beryjski, widłak, orlik, bagno zwyczajne i inne. Park jest równie Ŝ ostoj ą kilkudziesi ęciu ga- tunków ssaków, mi ędzy innymi: łosia, dzika, wydry, kuny, borsuka i ponad stu gatunków ptaków, w tym Ŝurawia, kulika wielkiego, bociana czarnego, błotniaka ł ąkowego, brod źca samotnego i zimorodka. Dla ochrony najcenniejszych fragmentów parku utworzono szereg rezerwatów. Na obszarze arkusza jest ich osiem (tabela 5). Rezerwat przyrody „Pogorzelski Mszar” powstał ze wzgl ędu na ochron ę torfowiska typu wysokiego i przej ściowego oraz wydm poro śni ętych drzewostanem sosnowym. Rezerwatami torfowiskowymi są te Ŝ „Czarci Dół”, „Szerokie Ba- gno” oraz utworzony w 1994 r. rezerwat „ śurawinowe Bagno”. Pierwszy z nich utworzono celem ochrony zbiorowisk torfowiskowych z charakterystyczn ą flor ą i faun ą. W rezerwacie „Szerokie Bagno”, którego tylko północna cz ęść znajduje si ę w granicach obszaru arkusza ochronie podlega torfowisko wysokie typu bałtyckiego oraz fragmenty boru bagiennego i wilgotnego z charakterystyczn ą ro ślinno ści ą zło Ŝon ą z mchów torfowców, krzewinek bo- rówki bagiennej, bagna zwyczajnego, modrzewicy, Ŝurawiny i wełnianki. Rezerwat „Szerokie Bagno” jest jedynym obiektem chroni ącym typowe, dobrze zachowane i du Ŝe powierzchnie torfowiska wysokiego na ni Ŝu Polski środkowo-wschodniej. Dwa rezerwaty „Bocianowskie Bagno” i „Celestynowski Gr ąd” s ą typu le śnego. Pierw- szy utworzono dla zachowania naturalnych borów sosnowych z bogatym runem, rosn ących na zró Ŝnicowanych terenach wydmowo-bagiennych, ze stanowiskami ro ślinno ści torfowiskowej i bagiennej. W drzewostanie sosnowym znaczne domieszki tworzy d ąb szypułkowy i brzoza. Wiele okazów sosny i brzozy osi ągn ęło wymiary pomnikowe. Rezerwat „Celestynowski Gr ąd” jest enklaw ą dobrze zachowanego lasu li ściastego – gr ądu. W drzewostanie wyst ępuj ą mi ędzy innymi: d ąb szypułkowy, brzoza, osika, lipa drobnolistna, grab. Znaczny obszar zajmuje, rzadko spotykany na Ni Ŝu Polskim, zespół gr ądu niskiego z turzyc ą dr Ŝą czkowat ą. W rezerwacie „Na Torfach” celem ochrony jest, zajmuj ące cz ęść centraln ą, zatorfione jezioro zasilane w wod ę przez znajduj ące si ę w jego dnie liczne źródła. Chronione s ą równie Ŝ fragmenty lasu stanowi ące ostoj ę licznych gatunków zwierz ąt chronionych. Z tego wzgl ędu rezerwat ten zaliczony został do typu faunistycznego. Wyst ępuj ą tu: kuna le śna, je Ŝ, pusz- czyk, dudek, dzi ęcioł czarny, padalec zwyczajny, zaskroniec, Ŝmija zygzakowata, w ęgorz i szczupak. W wodach rezerwatu kilkakrotnie obserwowano Ŝółwia błotnego. Dla zachowania naturalnego charakteru rzek Świdra i Mieni (tworz ących liczne mean- dry, przełomy i wodospady) oraz nadbrze Ŝnej ro ślinno ści utworzony został rezerwat „ Świ- der”, zaliczony do rezerwatów krajobrazowych.

Dla zachowania równowagi ekologicznej pomi ędzy terenami o znikomej aktywno ści biologicznej, a obszarami czynnymi biologicznie, bogatymi w ziele ń, utworzono obszary chronionego krajobrazu (OChK). S ą to w cz ęś ci centralnej północno-wschodniej Mi ński OChK i w cz ęś ci południowo-zachodniej Nadwi śla ński OChK. Z innych przyrodniczych obiektów chronionych nale Ŝy wymieni ć resztki parków podworskich w miejscowo ściach: Glinki (park z przełomu XIX w. o powierzchni 3 ha, z za- chowanymi alejami i szpalerami lipowymi), Strz ępki (z dwoma pomnikowymi d ębami), Ca- łowanie oraz Gródek. Ponadto w Otwocku przy ulicy Słowackiego znajduje si ę fragment lasu dębowo-sosnowego z bogat ą ro ślinno ści ą runa i stanowiskiem ro ślin obj ętych ochron ą praw- ną (tabela 6). Pomniki przyrody Ŝywej, głównie d ęby szypułkowe, lipy drobnolistne, rzadziej topole, sosny oraz grusza polna znajduj ą si ę głównie w rejonie Celestynowa, Reguta i Otwocka. Po- mi ędzy Otwockiem Małym i Wielkim pomnikiem przyrody jest aleja utworzona z 81 lip drobnolistnych i d ębu szypułkowego (tabela 6). Tabela 6 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Numer Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) na mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 Józefów, Otwock, Wi ą- K – „ Świder” 1 R Józefów, Kołbiel zowna, Kołbiel, Osieck 1978 (238,0) otwocki Otwock Otwock T – „Pogorzelski Mszar” 2 R 1987 (Jabłonna-Górki) otwocki (35,04) Karczew Fn – „Na Torfach” 3 R Karczew 1977 otwocki (21,13) Celestynów L – „Celestynowski Gr ąd” 4 R Celestynów 1987 otwocki (8,35) Celestynów L – „Bocianowskie Bagno” 5 R Bocian 1982 otwocki (68,98) Celestynów T – „ śurawinowe Bagno” 6 R Kołbiel 1994 otwocki (2,33) Celestynów T – „Czarci Dół” 7 R Zabie Ŝki 1983 otwocki (8,75) Osieck T – „Szerokie Bagno” 8 R Ponurzyca 1984 otwocki (76,73) Wi ązowna 9 P Emów 1985 PŜ – d ąb szypułkowy otwocki Wi ązowna 10 P Emów 1985 PŜ – lipa drobnolistna otwocki Wi ązowna 11 P Emów 1985 PŜ – d ąb szypułkowy otwocki Wi ązowna 12 P śan ęcin Rudka 1985 PŜ – d ąb szypułkowy otwocki Wi ązowna 13 P Glinianka 1985 PŜ – 6 d ębów szypułkowych otwocki Wi ązowna 14 P Glinianka 1985 PŜ – 3 jesiony wyniosłe otwocki

1 2 3 4 5 6 Wi ązowna 15 P Kopki 1985 PŜ – d ąb szypułkowy otwocki Wi ązowna 16 P Wola Ducka 1985 PŜ – 2 d ęby szypułkowe otwocki Wi ązowna 17 P Wola Karczewska 1985 PŜ – jesion wyniosły otwocki Otwock 18 P Otwock 1988 PŜ – sosna zwyczajna otwocki Otwock 19 P Otwock 1985 PŜ – d ąb szypułkowy otwocki Otwock PŜ – las d ębowo-sosnowy 20 P Otwock 1985 otwocki (0,78) Otwock 21 P Otwock 1985 PŜ – d ąb szypułkowy otwocki Karczew 22 P Karczew 1985 PŜ – lipa drobnolistna otwocki Karczew PŜ – aleja drzew pomniko- 23 P Otwock Mały 1985 otwocki wych – 81 lip drobnolistnych Karczew 24 P Otwock Wielki 1985 PŜ – 2 d ęby szypułkowe otwocki Karczew 25 P Le śnictwo Torfy 1985 PŜ – sosna zwyczajna otwocki Pogorzel Warszaw- Celestynów 26 P 1985 PŜ – d ąb szypułkowy „Jasio” ska otwocki Pogorzel Warszaw- Celestynów 27 P 1985 PŜ – sosna zwyczajna ska otwocki Kołbiel 28 P Bocian 1994 PŜ – d ąb szypułkowy otwocki Celestynów 29 P Celestynów 1985 PŜ – d ąb szypułkowy otwocki Celestynów PŜ – d ąb szypułkowy „Stani- 30 P Celestynów 1985 otwocki sław” Celestynów 31 P Celestynów 1985 PŜ – 3 d ęby szypułkowe otwocki Celestynów 32 P Celestynów 1985 PŜ – 2 d ęby szypułkowe otwocki Celestynów 33 P Celestynów 1985 PŜ – d ąb szypułkowy otwocki Celestynów 34 P Lasek 1985 PŜ – 3 d ęby szypułkowe otwocki Celestynów 35 P Lasek 1985 PŜ – grusza polna otwocki Celestynów 36 P Strz ępki 1985 PŜ – 2 d ęby szypułkowe otwocki Celestynów 37 P Regut 1985 PŜ – lipa drobnolistna otwocki Celestynów 38 P Regut 1985 PŜ – jałowiec pospolity otwocki Kołbiel 39 P Kołbiel 1994 PŜ – wi ąz szypułkowy otwocki Celestynów 40 P Zabie Ŝki 1985 PŜ – d ąb szypułkowy otwocki Kołbiel 41 P Ponurzyca 1994 PŜ – d ąb szypułkowy otwocki

Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – le śny, Fn – faunistyczny, T – torfowiskowy, K – krajobrazowy – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

W obr ębie arkusza Otwock znajduj ą si ę dwa elementy nale Ŝą ce do Krajowej Sieci Eko- logicznej ECONET (Liro, 1998): wi ększ ą cz ęść arkusza zajmuje fragment obszaru w ęzłowe- go o znaczeniu mi ędzynarodowym 23M – Doliny Środkowej Wisły, a we wschodniej cz ęś ci znajduje si ę fragment korytarza ekologicznego o znaczeniu krajowym 44k – Świdra (fig. 4).

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Otwock na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 – mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 23M – Doliny Środkowej Wisły; 2 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 20m – Warszawski Wisły, 22m – Dolnej Narwi; 3 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 44k – Świdra

Na obszarze arkusza wyst ępuj ą obszary wł ączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”, wyznaczone na podstawie Dyrektywy „Siedliskowej” i Dyrektywy „Ptasiej” (tabela 7): obszar specjalnej ochrony ptaków PLB140011 Bagno Całowanie oraz specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH140001 Bagno Całowanie, PLH140022 Bagna Celestynowskie, PLH140025 Dolina Środkowego Świdra i PLH140050 Łąki Ostrówieckie. Informacje na te- mat sieci „Natura 2000” s ą zamieszczone na oficjalnej stronie internetowej Generalnej Dy- rekcji Ochrony Środowiska (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/).

Na terenie Bagna Całowanie stwierdzono wyst ępowanie zagro Ŝonych w skali Europy siedlisk torfowych, ł ąkowych, murawowych oraz le śnych. Wyst ępuj ą tu zagro Ŝone gatunki ptaków: błotniak zbo Ŝowy, sowa błotna, kulik wielki. Odnotowano tu ponad 500 gatunków ro ślin, a tak Ŝe rzadkie gatunki motyli. Bagna Celestynowskie obejmuj ą fragment pasa wydmowego. Jest to skupisko wydm, wśród których w zagł ębieniach terenu wyst ępuj ą torfowiska. Dominuje ro ślinno ść torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów, rosn ą bory bagienne oraz masowo Ŝurawina błotna i mo- drzewnica zwyczajna. Wyst ępuje tu liczna populacja łosia i Ŝmija zygzakowata. Dolin ę Środkowego Świdra cechuje urozmaicony i malowniczy krajobraz swobodnie meandruj ącej rzeki. Dominuj ą siedliska ł ąkowe i zaro ślowe, wyst ępuj ą te Ŝ lasy ł ęgowe. Doli- na Świdra stanowi wa Ŝny korytarz migracyjny i miejsce wyst ępowania bobra i wydry, a tak Ŝe 12 gatunków płazów, w tym kumaka nizinnego. Łąki Ostrówieckie chroni ą kompleks ł ąk świe Ŝych i zmiennowilgotnych. Obszar po- przecinany jest licznymi starorzeczami, które w wi ększo ści zarosły ro ślinno ści ą szuwarową, kilka jednak zachowało form ę zbiorników wodnych. Wyst ępuj ą tu populacje licznych bez- kr ęgowców. Starorzecza s ą miejscem gniazdowania m.in. kropiatki, rybitwy czarnej i tracza nurog ęsi. Na u Ŝytkowanych fragmentach ł ąk gniazduj ą czajki, kszyki, kulki wielkie, rycyki i krwawodzioby. Na porzuconych ł ąkach wyst ępuje m.in. derkacz i g ąsiorek. Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ Nazwa obszaru Kod punktu obszaru Powierzch- w obr ębie arkusza Lp. obsza- (symbol oznacze- obszaru Długo ść Szeroko ść nia obszaru Kod Woje- ru nia na mapie) Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS wództwo 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH Bagno Całowanie E N mazo- Karczew 1 B 3 447,51 ha PL073 otwocki 140001 (S) 21°20’24” 52°00’47” wieckie Celestynów PLB Bagno Całowanie E N mazo- Karczew 2 F 4 214,09 ha PL129 otwocki 140011 (P) 21°21’00” 52°00’01” wieckie Celestynów Celestynów PLH Bagna Celesty- E N mazo- 3 B 1 037,0 ha PL129 otwocki Kołbiel 140022 21°25’56” 52°01’44” wieckie nowskie (S) Osieck Otwock PLH Dolina Środko- E N mazo- Wi ązowna 4 B 1 475,7 ha PL129 otwocki 140025 wego Świdra (S) 21°28’32” 52°05’06” wieckie Celestynów Kołbiel PLH Łąki Ostrówiec- E N mazo- 5 B 954,6 ha PL129 otwocki Karczew 140050 kie (S) 21°15’20” 52°02’00” wieckie

Rubryka 2 – B – specjalny obszar ochrony bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, F – obszar specjalnej ochrony, całkowicie zawieraj ący w sobie specjalny obszar ochrony Rubryka 4 – S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Tereny obj ęte arkuszem Otwock były zasiedlone ju Ŝ w okresie paleolitycznym. W czasie neolitu wykształciła si ę tu odr ębna, mazowiecko-podlaska grupa kultury amfor kulistych, a nast ępnie łu Ŝyckiej. We wczesnej epoce br ązu grupa mazowiecko-podlaska kultury trzci- nieckiej zajmowała ju Ŝ całe Mazowsze. Prowadzone tu prace wykopaliskowe potwierdziły ci ągło ść osadnictwa na tych terenach od czasów neolitycznych po nowo Ŝytne. Na omawianym obszarze nie ma obiektów archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków. W okolicy Całowania znajduje si ę stanowisko archeologiczne ze śladami osad wielo- kulturowych. Spo śród obj ętych ochron ą konserwatorsk ą obiektów zabytkowych najliczniejsz ą grup ę stanowi ą budynki mieszkalne powstałe głównie w pierwszej ćwierci XX w. lub w latach 1926–39, tylko nieliczne pochodz ą z ko ńca XIX w. W samym Otwocku znajduj ą si ę 153 obiekty zabytkowe. Ze wzgl ędu na skal ę mapy zaznaczono tylko nieliczne. Do najcenniejszych nale Ŝą : ratusz, budynek stacji kolejowej, willa z ogrodem (1930 r.), drewniany budynek obserwatorium magnetyzmu ziemskiego (1915–20), zespół szpitalny dawnego sanatorium miasta stołecznego Warszawy (1911–1929), dawny budynek s ądu (1928 r.), zespół Wojsko- wego Sanatorium Przeciwgru źliczego, kaplica z 1935 r. Do innych obiektów podlegaj ących ochronie konserwatorskiej na obszarze arkusza nale Ŝą : drewniany dworek z XIX w. w Gródku, drewniany klasycystyczny dworek z lamusem i oficyn ą oraz pozostało ści ą parku z XIX w. w Rudzienku, zespół pałacowy z II poł. XIX w. wraz z parkiem w Kołbieli, drewniany dom chałupa z II poł XIX w. w S ępochowie, drewnia- na willa z 1905 r. i zespół dworski z 1869 r. wraz z parkiem w Celestynowie. W Adamówce oraz w Siwiance znajduj ą si ę zabytkowe młyny wodne z pocz ątku XX w. Najcenniejsze zabytkowe obiekty sakralne to: XVIII-wieczny ko ściół pw. św. Wita i XIX-wieczna kaplica cmentarna w Karczewie, neogotycki ko ściół z renesansowym ołtarzem i rokokow ą chrzcielnic ą w Kołbieli. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę liczne obiekty upami ętniaj ące walki z roku 1920, a tak Ŝe z okresu II wojny światowej.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Otwock charakteryzuje si ę du Ŝym zró Ŝnicowaniem pod wzgl ę- dem zagospodarowania przestrzennego. Zachodnia jego cz ęść jest terenem intensywnej urba- nizacji, szczególnie silnie rozwijaj ącej si ę w rejonie Józefowa, Otwocka i Karczewa. Środko-

wa cz ęść obszaru arkusza to tereny w znacznym stopniu chronione ze wzgl ędu na du Ŝe walory przyrodnicze zwartych kompleksów lasów celestynowsko-otwockich, gdzie znajduj ą si ę liczne obiekty rekreacyjne oraz uzdrowiskowe. Natomiast wschodnia cz ęść jest obszarem intensywnej działalno ści rolniczej. Na obszarze obj ętym arkuszem udokumentowane s ą 4 zło Ŝa piasków i Ŝwirów oraz 3 zło Ŝa surowców ceramiki budowlanej. Aktualnie Ŝadne z nich nie jest eksploatowane. Per- spektywy wyst ępowania kopalin ograniczaj ą si ę do piasków. S ą to piaski pochodzenia eolicz- nego, wyst ępuj ące w formie wydm. Na obszarze arkusza Otwock wyst ępują dwa pi ętra wodono śne – czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. Pi ętro czwartorz ędowe ma podstawowe znaczenie w zaopatrzeniu ludno ści i przemysłu w wod ę. Zachodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w obszarze udokumentowanego czwartorz ędowego zbiornika GZWP 222 – Dolina środkowej Wisły. Wody piętra trzeciorz ędowego uj ęte s ą tylko lokalnie i tylko na obszarach, gdzie brak jest uŜytkowego poziomu wodono śnego w utworach czwartorz ędowych. Korzystne na ogół warunki geologiczno-in Ŝynierskie wyst ępuj ą na wysoczy źnie polodowcowej. Utrudnienia budowlane zwi ązane s ą przede wszystkim z płytkim wyst ępowaniem wód gruntowych, co ma najcz ęś ciej miejsce w dolinach rzecznych. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą obszary wł ączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”: obszar specjalnej ochrony ptaków PLB140011 Bagno Całowanie oraz specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH140001 Bagno Całowanie, PLH140022 Bagna Celesty- nowskie, PLH140025 Dolina Środkowego Świdra i PLH140050 Łąki Ostrówieckie. Na terenie obj ętym arkuszem Otwock wyznaczono obszary predysponowane do skła- dowania odpadów oboj ętnych i innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne. Naturaln ą barier ę izoluj ącą dla składowisk odpadów oboj ętnych stanowi ą gliny zwało- we zlodowace ń środkowopolskich. Wyznaczone obszary znajduj ą si ę na terenie gmin: Mi ńsk Mazowiecki, D ębe Wielkie, Wi ązowna, Celestynów, Kołbiel i Osieck oraz w granicach ad- ministracyjnych miasta Otwock. Najmniej korzystny byłby wariant budowy składowisk w bezpo średnim s ąsiedztwie doliny i tarasów Świdra. Konieczne byłoby dodatkowe zabezpieczenie obiektów w celu ochrony wód rzeki. W rejonie M ądralina, Wólki Ml ądzkiej, Lipowa, Adamówki, Woli Karczewskiej i O- strowa wyst ępuj ą pstre iły plioce ńskie. Obszary te wytypowano jako potencjalne miejsca składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, a w przypadku mi ąŜ szo ści utwo- rów izoluj ących ≥ 5 m, tak Ŝe odpadów niebezpiecznych. Jako miejsce składowania odpadów

innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne mo Ŝna rozpatrywa ć teren nieeksploatowanego złoŜa iłów ceramiki budowlanej „Anielinek III”. Wytypowane tereny pod składowanie odpadów charakteryzuj ą si ę korzystnymi warunki hydrogeologicznymi. S ą to obszary o niskim i bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia u Ŝytkowych poziomów wodonośnych. Pod lokalizacj ę obiektów tego typu mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska złó Ŝ kruszyw naturalnych „Kołbiel I”, „Kołbiel IV” oraz wspólne wyrobisko złó Ŝ „Kołbiel II i III”. Konieczne będzie wykonanie dodatkowego rozpoznania geologicznego, które pozwoli na wybór opty- malnego sposobu uszczelnienia obiektu. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe ewentualne nadanie miastu Otwock statusu uzdrowiska spowodu- je, Ŝe na jego obszarze nale Ŝy bezwzgl ędnie wykluczy ć budow ę składowisk odpadów. Walory przyrodnicze obszaru obj ętego arkuszem Otwock i brak przemysłu wywieraj ą- cego siln ą presj ę na środowisko naturalne sprawiaj ą, Ŝe jest to region leczniczo-rekreacyjny dla mieszka ńców aglomeracji warszawskiej.

XIV. Literatura

BARANIECKA M.D., 1975 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Otwock. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BARANIECKA M.D., 1976 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Otwock. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BER A., 2006 – Mapa glacitektoniczna Polski 1:1 000 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZOCHAL S., 1985 – Studium zaopatrzenia lokalnego przemysłu budowlanego w surowiec ceramiczny i kruszywo naturalne woj. siedleckiego – gminy: D ębe Wielkie, Mi ńsk Mazowiecki. Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL w Warszawie. Archiwum PG POLGEOL SA, Warszawa. DĘBOWSKI B., 1980 – Aneks do karty rejestracyjnej kopaliny piaski i Ŝwiry zło Ŝa „Kołbiel II” – zło Ŝe „Kołbiel III”. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Ma- zowieckiego w Warszawie Delegatura w Siedlcach. DĘBOWSKI B., D ĘBOWSKA J., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kołbiel IV” oraz plan racjonalnej gospodarki zło Ŝem. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOMA ŃSKA Z., 1982 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ surow- ców ilastych d/p ceramiki cienko ściennej na terenie woj. siedleckiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GAWRICZENKOW I., 2005 – Iły pozna ńskie jako izolacyjne bariery geologiczne składo- wisk odpadów komunalnych. Przegl. Geol. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/ http://www.wios.warszawa.pl/portal/pl/19/236/Monitoring_rzek_w_2008_roku.html Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JESIONEK M., 1976 – Karta rejestracyjna zło Ŝa – kopaliny piasek – pospółka w miejscowo- ści Kołbiel. Ośrodek Badawczy Dróg Miejskich Wojewódzkiego Zarz ądu Dróg i Mostów, ul. Górczewska 13, Warszawa. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego Wo- jewództwa Mazowieckiego w Warszawie Delegatura w Siedlcach. KABZA E., 1985 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Anielinek

II” w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści w kat. B. Przedsi ębiorstwo Technologiczno- Geologiczne Ceramiki Budowlanej „CERGEO”, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KARCZEWSKA I., 1973 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa piasków budowlanych „Karczew B i C”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, ul. Berezy ńska, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KARCZEWSKA I., 1974 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 2 zło Ŝa pia- sków budowlanych „Karczew B i C”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, ul. Berezy ńska 39, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LICHWA M., 1986 – Studium zaopatrzenia lokalnego przemysłu budowlanego w surowiec ceramiczny i kruszywo naturalne woj. siedleckiego – gmina Osieck. Przedsi ębior- stwo Geologiczne POLGEOL w Warszawie. Archiwum PG POLGEOL SA, War- szawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa.

LIS J., 1992 – Atlas geochemiczny Warszawy i okolic 1:100 000. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MAJER E., 2005 – Ocena wła ściwo ści przesłonowych iłów do budowy składowisk odpadów. Arch. ITB (praca doktorska). MAKOWIECKI G., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Anielinek III” w miejscowo ści Bocian. Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MAKOWIECKI G., 2000 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. C 2 zło Ŝa pia- sków budowlanych „Karczew B i C”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKOWSKA J., 1966 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowca ilastego ceramiki budowlanej dla cegielni Anielinek. Warszawskie Wojewódzkie Przedsi ę- biorstwo Geologiczne. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OFICJALSKA H., WŁOSTOWSKI J., KALIŃSKI I., P ĘCZKOWSKA B., FIGIEL Z., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych GZWP 222 Dolina Środkowej Wisły. Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK W., DEMBEK K., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce, spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy surowcowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz ęść I. Systemy zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz ęść II. Zasoby, jako ść , ochrona zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PEREK M., 1997 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Okuniew (525) wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359).

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU 2003 nr 61 poz. 549). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (DzU nr 32, poz. 284). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008) STACHÝ J., 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Stan środowiska w województwie mazowieckim w roku 2007, 2008 – Wojewódzki Inspek- torat Ochrony Środowiska w Warszawie. STARKEL L. (red.), 1991 – Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa. STRENGEL-MARTINEZ M., NEJBERT K., KOROL K., 1997 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Otwock (561). SEGI-PBG Sp. z o.o. w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity: DzU 2007 nr 39, poz. 251). WEŁNIAK A., CZOCHAL S., 1996a – Inwentaryzacja złó Ŝ kopalin województwa warszawskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska – gmina Celestynów. Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WEŁNIAK A., CZOCHAL S., 1996b – Inwentaryzacja złó Ŝ kopalin województwa warszawskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska – gmina Wi ązowna. Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL w Warszawie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2008 r. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństwowy Instytut Badawczy, Warszawa.

WYSOKI ŃSKI L. (red.), 2007 – Zasady oceny przydatno ści gruntów spoistych Polski do budowy mineralnych barier izolacyjnych. Wytyczne dokumentowania złó Ŝ kopalin, 1999 – MO ŚZNiL, Warszawa. Zarys strategii rozwoju społeczno-gospodarczego miasta Otwocka (praca zbiorowa), 2000 – http://www.otwock.pl/default.asp?ID=105&w=2.

48 P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz OTWOCK (561)

Warszawa 2009 Autorzy: Halina Kapera*, Leszek Kruk*, Krystyna Wojciechowska**, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec***

ISBN…

I. Wst ęp

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

wypełniona piaskami akumulacji rzecznej. Na dolin ę Wisły składaj ą si ę równiny tarasów: otwockiego, karczewskiego, janowskiego, a tak Ŝe tarasy zalewowe Wisły, Świdra i Mieni.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Otwock na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu

III. Budowa geologiczna

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Otwock na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (Marks, Ber, Gogołek, Piotrowska, 2006)

Czwartorz ęd Holocen:

Plejstocen (zlodowacenie wisły): Neogen

Plejstocen (zlodowacenia środkowopolskie):

Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

IV. Zło Ŝa kopalin

1. Piaski i Ŝwiry

2. Kopaliny ilaste

Rubryka 3 – p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

2. Wody podziemne

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Otwock na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

2. Pierwiastki promieniotwórcze

561W PROFIL ZACHODNI 561E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5776781 5779689 5771602

5775862 5769501 m m 5767393 5773825 5765832 5771888 5763868 0 5 10 15 20 25 30 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h

25 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5776781 5779689 5771602

5775862 5769501 m m 5767393 5773825 5765832 5771888 5763868 0 2 4 6 8 0 1 2 3 4 5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Otwock (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza nie wyst ępuj ą tereny o znacz ąco zmienionej rze źbie w wyniku działalno ści człowieka (składowiska, hałdy, du Ŝe wyrobiska poeksploatacyjne).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

XII. Zabytki kultury

XIII. Podsumowanie

XIV. Literatura

II” w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści w kat. B. Przedsi ębiorstwo Technologiczno- Geologiczne Ceramiki Budowlanej „CERGEO”, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.