4 DANSEN OM DE BRUID Staatse Plannen Om Groningen Te Veroveren
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
4 D ANSEN OM DE BRUID Staatse plannen om Groningen te veroveren (1587) In een brief van 1 mei 1592 informeerden burge- meesters en raad van Groningen stadhouder Fran- cisco Verdugo over de bewegingen van het Staatse leger in de noordelijke gewesten. De opsteller van dit schrijven, stadssyndicus dr. Wilhelmus Hammonius, wees erop dat het uiteindelijk allemaal om de stad Groningen ging: ‘Deze stad is de bruid waarom men danst’.1 Vriend en vijand waren ervan overtuigd dat het bezit van deze stad beslissend was voor het be- heersen van alle gebieden die nu het noordoostelijke deel van Nederland uitmaken. Dat gold in feite voor de hele periode waarin Groningen aan de kant van Filips II stond en de Ommelander heren de zijde van de Unie van Utrecht hielden (1580-1594). Tijdens de bewerking van de archieven van de Friese stadhouders stuitten de archivarissen op een bundel stukken die aantekeningen bleken te bevatten over een militaire operatie, die in 1587 door Willem Lodewijk op touw was gezet om Groningen in han- den te krijgen.2 Een onderzoek naar de achtergronden Portret van Francisco Verdugo (1531-1595). van deze gebeurtenis bracht een andere vondst aan het De Spaanse kolonel Francisco Verdugo kwam in de zomer van licht: een – waarschijnlijk – in de stad Groningen zelf 1581 aan het hoofd van een koninklijk leger naar het noorden geschreven plan om Stad en Lande te veroveren. om de stad Groningen bij te staan tegen de Staatse troepen die zich in de Ommelanden genesteld hadden. Hij vervulde 4.1 V ERRAAD EN R EDUCTIE aanvankelijk de functie van plaatsvervangend stadhouder, maar werd pas per 1 juli 1585 officieel als gouverneur van Groningen, Gedurende de veertien jaar die liggen tussen het ‘Ver- Friesland, Drenthe en Lingen aangesteld. raad van Rennenberg’ (1580) en de ‘Reductie van Gravure uit Pieter Chr. Bor, Nederlandsche oorlogen (Amsterdam Groningen’ (1594) zijn van Staatsgezinde zijde ver- 1679-1684). Groninger Archieven, THAG 4397. DANSEN OM DE BRUID 518 schillende – vergeefse – pogingen ondernomen om markt.4 Groningen was eeuwenlang de plaats geweest de stad Groningen te bemachtigen. Men heeft het ge- waar Stadjers en Ommelanders handel dreven en er probeerd met hele en halve belegeringen (1580, 1581 was geen Groninger die zich kon voorstellen dat het en 1591) en met enkele listige aanslagen (1585 en ook anders zou kunnen. 1587). Zoals bekend slaagden prins Maurits en zijn Zolang de stad door iedereen als het vanzelfspre- neef Willem Lodewijk er pas in juli 1594 in de stad te kende handelscentrum (de ‘stapelplaats’) van de regio veroveren. ‘Te reduceren’, zoals men destijds zei. Met werd beschouwd, was dit alles goed gegaan. Maar in deze ‘reductie’ werd bedoeld dat Groningen werd de voorbije decennia hadden zich ontwikkelingen ‘teruggebracht’ tot de Unie van Utrecht waarvan het voorgedaan die maakten dat er nogal wat af te dingen door het ‘verraad van Rennenberg’ was losgeraakt. was op de stelling die aan de basis lag van het Gro- Dit traditionele woordgebruik verhult de werke- ninger stapelrecht. In de dertiende eeuw hadden de lijke gang van zaken. In tegenstelling tot de meest kooplieden die gebruik maakten van de Groninger prominente vertegenwoordigers van de Ommelan- markt, met elkaar afgesproken dat daar de ‘hoghes- den heeft de stad Groningen de Unie van Utrecht ten markeden’ zouden zijn voor het verhandelen van niet ondertekend en heeft ze alleen gedurende de Ommelander producten. De kooplieden waren dus eerste tien jaren van de Nederlandse opstand wat overeengekomen dat ze geen Ommelander waren van halfhartig meegedaan met de strijd tegen de Spaanse de producenten of tussenhandelaren zouden opko- koning. Ze heeft de grootst mogelijke moeite gehad pen voordat die in Groningen ter markt waren ge- met het bepalen van haar positie ten aanzien van de bracht. Op die manier zou iedereen een eerlijke kans gebeurtenissen die zich afspeelden in de zuidelijke krijgen en zouden ook goede prijzen kunnen worden Nederlanden en de westelijke kustgebieden. Vooral gemaakt.5 In de loop van de eeuwen was de situatie de laatstgenoemde streken waren voor Groningen echter ingrijpend veranderd. Steeds vaker kwam het van minder betekenis. De stad was minder op Hol- voor dat plattelandsbewoners zelf producten opkoch- land en Zeeland geörienteerd dan op haar directe ten en verhandelden buiten de Groninger markt om. omgeving – Westerlauwers Friesland, Drenthe en Zolang dit binnen de perken bleef was dat niet zo’n de Ommelanden – en op Oost-Friesland, Westfalen, probleem. Halverwege de zestiende eeuw lijken de Nedersaksen en de Nederrijn.3 handelsactiviteiten in de Ommelanden echter ex- Bij de positiekeuze ten aanzien van de opstand plosief te zijn toegenomen. Een uit 1560 daterende tegen de koning van Spanje speelde de religiekwestie memorie stelt dat er ‘vroeger’ niet meer dan vijf of ook in Groningen wel een zekere rol, maar deze was zes kooplieden in een dorp waren, maar dat er ‘tegen- toch niet zo belangrijk dat men andere belangen daar- woordig’ wel 150 of meer zijn.6 Het succes van de voor in de waagschaal wilde stellen. Veel gewichtiger Ommelander handel ondergroef de positie van de was de traditionele suprematie van de stad Gronin- Groninger markt en begon een bedreiging te wor- gen over de ‘Friese Ommelanden’. Alle Groningers, den voor de stedelijke kooplieden. Onder druk van zowel de leden van het leidinggevende patriciaat als de handelaren nam het stadsbestuur dwangmaatrege- de gildebroeders en het ongeorganiseerde volk, waren len die moesten garanderen dat de goederenstromen ervan overtuigd dat het bestaan van hun stad – en dus als vanouds naar Groningen zouden blijven lopen. ook van henzelf – afhankelijk was van de Groninger Door dit beleid joeg het stadsbestuur de plattelands- DANSEN OM DE BRUID 519 bevolking echter tegen zich in het harnas. De grote De beslissing werd geforceerd door de dramatische Ommelander hoofdelingen, die zich in hun streven gebeurtenissen die vanaf de eerste week van februari naar erkend adeldom gehinderd zagen door de domi- van het jaar 1580 in buurprovincie Friesland plaats- nante stad, maakten graag gebruik van het ongenoe- vonden. De Staten van dat gewest – gereformeerden gen dat onder hun ‘onderzaten’ leefde. Gesterkt door gaven hier de toon aan – vermoedden dat stadhouder deze anti-stedelijke sentimenten onder de bevolking Rennenberg zich met de koning zou gaan verzoenen wierpen zij zich op als bestrijders van de Groningse en besloten hem een stap voor te zijn. Ze maakten dwingelandij. Deze situatie bepaalde ook de opstel- zich met geweld meester van de blokhuizen te Leeu- ling van de meest invloedrijke Ommelander hoofde- warden, Harlingen en andere steden. Kerkgebouwen lingen in het conflict tussen de Staten en de koning en andere kerkelijke bezittingen werden genaast en van Spanje: zij verwachtten van de Staatsgezinde par- geestelijken verbannen. Vele honderden katholieke tij steun te krijgen tegen de stad en tekenden in 1579 Friezen zagen zich gedwongen huis en haard te ver- de Unie van Utrecht.7 laten. De meesten van hen zochten en vonden hun Pas toen deze Ommelanders eenduidig voor de toevlucht in de stad Groningen. Ofschoon hun aan- opstand van Holland en Zeeland kozen werd het de tal fors is, mag men niet de gevolgtrekking maken dat Groningers duidelijk dat ze niet in hun wankelmoe- degenen die Friesland niet ontvluchtten dus gerefor- digheid konden volharden. Door de opstelling van meerd waren of met de opstand sympathiseerden. De de Ommelander heren werd de opstand een recht- meerderheid van de Friese bevolking was, net als die streekse bedreiging voor Groningens positie8 en zag in Groningen, ‘min of meer’ katholiek. Tegelijkertijd het stadsbestuur in dat het kleur moest bekennen. zag, ook weer zoals in Groningen en Groningerland Mocht er al twijfel zijn geweest bij welke partij, de het geval was, slechts een kleine minderheid van de Nadere Unie of de koning van Spanje, de stedelijke bevolking in het geloof een doorslaggevend motief privileges het veiligst waren, nu de Ommelanders voor het politiek handelen. Vluchten deden daarom eenduidig Staatsgezind waren, moest de stad haar alleen diegenen die inzagen dat zij vanwege hun toevlucht nemen tot de koning. Zo leek het althans. verleden of uitgesproken geloofsovertuiging geen Toch duurde het nog een vol jaar alvorens de Gro- bestaanszekerheid meer hadden in een door gerefor- ningers de knoop doorhakten. Dat kwam doordat meerden gedomineerd Friesland: katholieke geeste- de politieke situatie vertroebeld werd door de religie- lijken die trouw wilden blijven aan het oude geloof, kwestie. Vele vooraanstaande stadjers, onder wie ook gewestelijke en lokale bestuurders, hoge ambtenaren een man als burgemeester Reint Alberda, sympa- en militairen.10 thiseerden op grond van hun gereformeerde levens- Met hun verhalen over de gewelddaden aan gene beschouwing met de opstand tegen de Spaanse ko- zijde van de Lauwers veroorzaakten de Friese vluch- ning. Tegelijkertijd echter waren dezen, net als hun telingen de nodige nervositeit in de stad Groningen. katholieke collega’s, overtuigd van de noodzaak de Zowel katholieke als gereformeerde stadjers hadden stedelijke machtspositie desnoods met geweld te ver- alle reden om bang te zijn. De katholieken vreesden dedigen.9 Het waren juist deze mensen die zich door voor een herhaling in Groningen van hetgeen zich de partijkeuze van de Ommelanders voor een vrijwel in Friesland afspeelde en de gereformeerden waren onmogelijk dilemma geplaatst zagen. benauwd voor een katholieke staatsgreep in reactie DANSEN OM DE BRUID 520 op de Friese gebeurtenissen. Daarop was des te meer als er in Friesland vele katholieken en koningsgezin- kans nu de ‘katholieke’ partij in de stad drastisch ver- den waren achtergebleven, gaven ook in Groningen sterkt was door de aanwezigheid van een berooide en en Groningerland vele gereformeerden en staats- verbitterde schare Friese vluchtelingen.11 gezinden er de voorkeur aan te blijven. We tasten Zo kwam het dat de godsdienst, ofschoon de echter in het duister voor wat betreft hun aandeel in religiekwestie voor de stedelijke politiek van niet de bevolking en hun invloed op de loop der dingen.