I’VE 22e jrg. nr. 4, december 2004 Tussen Vecht en Eem , \k " 1.' s * SMPWESaPv 'Ia"

m ü

K.

Sa?*» LéJP

M. 's/'J'-p; I '. ! 39HT tfïïS # ö i

' -* --.'V • w m tM - ^ t M a k W /

Tijdschrift voor regionale geschiedenis ‘IN HET SPOOR VAN DE GOOISCHE TRAM De "Gooische tram” heeft zijn spoor door de geschiedenis van ’t

Gooi getrokken. Door de vele ongelukken kreeg deze tram,lN »ET die SPOOR eind negentiende en begin twintigste eeuw tussen Amsterdam en ^ A N £ )£ het Gooi pendelde, zijn bijnaam “de Gooische Moordernaar”. ■ lG o o b c h Dit boek vertelt over mensen die ook maar iets met deze tram te ^ ' kam maken hadden. Niet alleen de belevenissen van reizigers staan er in beschreven, maar ook die van stokers, machinisten en conducteurs. De auteur, Laarder Bep De Boer, speurde ruim 5 jaar lang naar berichten over de Gooische tram. De publicaties bleken talrijk en gingen vooral over de vele ongelukken. Dit met veel foto’s geïllustreerde boek is een chronologische opsomming van nieuwsfeiten en wetenswaardigheden. Wat gebeurde er onderweg, wanneer de conducteur op zijn fluitje had geblazen en de tram in beweging kwam? U kunt het allemaal lezen in ‘In het spoor van de Gooische tram’. ISBN : 90 77285 05-9 Prijs :€ 19,95 inch BTW Te koop bij de erkende boekhandels en via www.uitgeverijvanwijland.nl uitgeverij van wijland

Ook tussen Vecht en Eem:

800jaar Nederlandse bouwhistorie

J. van IJken Oude Bouwmaterialen B.V. Walnootweg 8, 3755 BP Eemnes tel. 035 - 538 9752

www.oudebouwmaterialen.nl TVE 22e jrg. nr. 4, december 2004 Tussen Vecht en Eem Tijdschrift voor regionale geschiedenis

Vs.** , : - t . S-T tv ■rsfcsfc

l. ** / ‘ *

• :* S r V ; ^ *

;V>ï& M i l ? & > M ' . VïSt M |?¥p ,r/vV' ’ ■ p f c U ■ :V;. ■■.:.": i . ■' iv VS?*7»Jf "JT.h ' V m™ 1&5S ■srrst^ --•V

Uitgegeven door de Stichting Tussen Vecht en Eem Redactioneel Inhoud

U wordt met deze jaargang van ons tijd­Ruud Gortzak schrift wel erg verwend: twee dikke num­Onze regio als fietsparadijs 259 mers, (1-2 en 3) en een ‘norm ale’ afleve­Piet Leupen ring^). De laatste hebt u nu in handen.De Naardense Bijbel 265 Maar denkt u alstublieft niet dat deze normaal is: het pièce de résistance is eenJaap Groeneveld De oostgrens van Holland langs in onze ogen belangwekkende bijdragehet Gooi na 1300 268 van Jaap Groeneveld over de grenzen van Holland en het Gooi met Utrecht. Dat isBas de Ligt Oproerigheid der boeren in Gooiland in 1588 287 niet hetzelfde! Dat het artikel langer is dan gewoonlijk verhoudt zich geheelJacqueline tot Lamers de inhoud. Maar u zult natuurlijk nogDe halsstarrige generaal en de arme weduwe 294 meer ontdekken. We proberen in dit nummer ook actueel te zijn: in de boek­Ed van Mensch Goois Museum en Dudok Centrum besprekingen en in het nieuws dat we op­worden Museum Hilversum 297 nemen niet alleen van TVE, maar ook van musea en andere verenigingen in de re­Recensies 300 Cd-rom belicht werken van Dudok gio. De Gooische Tram Misschien vindt u tussen al het heftige Anna’s Hoeve nieuws dat dit najaar over u wordt uitge­ 150 jaar Huizer Haven stort, nog een moment om al lezend in Eddy de Paepe dit nummer de wereld wat kleiner en Lering & Vermaak op Open Dag TVE 306 overzichtelijker te maken. Natuurlijk is dit een illusie, maar, laten we eerlijk zijn, Eva Schild-Schofaerts soms hebben we daar behoefte aan. Activiteitenagenda 308

2005 Viering 35-jarig bestaan 311 P.L. Colofon 312

Illustratie omslag:Abraham offert Isaak, gewelfschildering in de Grote Kerk te Naarden (foto: coil. Fotostu­ dio Vonk, Bussum) Illustraties titelpagina:De wapens van Utrecht (links) en Holland (rechts) op de Leeuwenpaal bij Blaricum- Bijvanck (foto:J.J. Groeneveld)

Het tijdschrift Tussen Vecht en E em is een uitgave van de Stichting Tussen Vecht en Eem en verschijnt vier maal per jaar. Redactieadres Huizerweg 9, 1401 GD Bussum - 035-6918978 - e-mail: [email protected] Uitgever Stichting Tussen Vecht en Eem Opmaak Hans van Gelder en Joop Smids, Eemnes Druk Drukkerij Van Wijland, Laren (NH)

©TVE 2004. Gedeeltelijk overnemen van artikelen is slechts toegestaan met uitdrukkelijke bronvermelding. Geheel overnemen is pas mogelijk na schriftelijke toestemming van het redactiesecretariaat. ISSN 0169-9334

258 TVE 22e jrg. 2004 Onze regio als fietsparadijs De geschiedenis van de rijwielpadenvereniging Gooi & Eemland

Ruud Gortzak

'Halt', riep de agent die midden op hetinmiddels al jaren niet meer in Amster­ smalle rijwielpad stond. Het was zomerdam en neem bijna dagelijks de fiets om 1964. Ik was op mijn scootertje van Am­over de rijwielpaden te rijden. En ik stem sterdam naar Huizen gereden. Op devan harte in met datgene wat het Goois terugweg verdwaalde ik in de buurt Natuurvan Reservaat in 1992 in het Recrea­ Blaricum en kwam, dankzij een daar ge­tieplat! schreef: 'Het Gooi kent een zeer plaatste paddestoel, voorzichtig manoeu­dicht fietspadennet. De combinatie van vrerend op een pad terecht dat naarzowel recreatieve fietsroutes als gewone Naarden voerde. Na een paar honderdfietspaden en wegen die voor fietsers ge­ meter dwong de politieagent mij te stop­schikt zijn maakt het Gooi tot een fietspa­ pen. 'Waar gaan we naar toe, jongeman?radijs'. Je rijdt hier op een rijwielpad. Dat is ver­ Dat niet iedereen altijd zo opgetogen boden, dus ik moet je bekeuren', werdis, bleek in augustus 2002. De milieu­ mij op barse toon meegedeeld. Mijn slap­dienst van de gemeente Hilversum kreeg pe verweer dat ik me op een motor///We/toen een klacht over een aannemer die, voortbewoog maakte weinig indruk opin opdrachtde van het GNR en de Rijwielpa­ diender. 'Noem het hier een fietspad,denvereniging Gooi en Eemland, in het dan weten de mensen tenminste waar zeSpanderswoud op een rijwielpad een on­ aan toe zijn', riep ik nijdig. De gezagsdra­derlaag neergelegd had met daarin een ger gaf geen krimp en ik werd zonderhoeveelheid glassplinters. De geschrok­ enig pardon op de bon geslingerd. kenIn het aannemer had later een toplaag over jaarverslag van de Rijwielpadenverenigingdeze vervuiling aangebracht, omdat hij Gooi en Eemland over 1964 vind ik het mijn glas niet meer weggeveegd kreeg. En overtreding terug. Daar staat te lezen:dat kon, meende genoemde protestant, ‘wederom moeten wij u meedelen dat deecht niet zo. De zaak werd nauwkeurig politie van de verschillende gemeenten,onderzocht en tot tevredenheid van alle waarin onze paden gelegen zijn, genood­gebruikers van genoemd fietspad opge­ zaakt waren enige honderden keren pro-lost. ces-verbaal op te maken tegen degenen die met hun voertuig, motorrijwiel of rij­ wiel met ingeschakelde hulpmotor, overVertrouwen in de toekomst onze paden reden.'Enige honderden ke­ ren.' De rijwielpadenvereniging, waarvanDe Rijwielpadenvereniging Gooi en Eem­ ik het bestaan niet kende, bestond vijftigland, die mom enteel zo'n 110 kilometer jaar. Ik nam me destijds voor nooit meerrijwielpad in de regio onderhoudt, is over een rijwielpad te rijden. sindsdien in samenwerking met het GNR We zijn nu veertig jaar verder. Ik woononverdroten verder gegaan met het ver-

T\E 22ejrg. 2004 259 nieuwen van de rijwielpadstoffering.in feite de overheid reeds 90 jaar heeft Sinds jaar en dag waren de fietspaden ver­geprofiteerd van onze werkzaamheden. hard met een laag kleischelpen, maar dieDat ziet men ook wel. Het gaat meestal mogen thans nog maar in beperkte aan­nog goed. Ze zijn ons goedgezind. We tallen worden opgezogen uit de Wadden­hebben geen overheadkosten. Dat is in zee. Omdat ze tegenwoordig ook in dikkedeze tijden een pre’. lagen onder huizen worden aangebracht‘We zouden wel wat m eer leden willen om vochtoverlast tegen te gaan, en omdathebben. Nu zijn dat er ongeveer 1800. ze in toenemende mate gebruikt wordenOns ledenbestand vergrijst. We hebben bij tuinaanleg, werden ze voor de rijwiel­een ledenwerfactie gevoerd. Die heeft wel padenvereniging veel te duur. Nu isnieuwe er leden opgeleverd. Samen met de een goedkoper alternatief gevonden:fietsenwinkels willen we nu een actie op Grauwacke. Dit paarsrode materiaal is touw zetten waarbij mensen die een fiets afkomstig uit Duitsland en kan, als kopen de een jaar lang gratis lid van onze laag dik genoeg is, waarschijnlijk twintigvereniging kunnen worden. We hopen tot vijf en twintig jaar mee. Of de vereni­uiteraard dat ze daarna betalend lid zul­ ging zelf ook nog zo'n lange toekomstlen worden, maar je ziet ook bij ons, net voor zich heeft? De huidige voorzitter,als bij andere clubs, dat jongeren minder mr. J.C. Posch denkt eigenlijk van wel. bereid zijn om lid te worden van een vere­ Posch zegt: ‘We hebben een lastigeniging. Wie eenmaal lid is. is onze erva­ bestuurlijke periode achter de rug, maarring, is heel enthousiast. De leden zijn alles staat nu weer op de rails. Zo hebbenook trouw. Zij betalen met hun contribu­ we nu een man uit de praktijk, de heerties ongeveer vijftien procent van de on­ De Groot, directeur Ruimtelijke orde­derhoudskosten. Nieuw is dat onze vere­ ning, Openbare werken en Welzijn vanniging het beheer en onderhoud van alle de gemeente Huizen, in ons bestuur. Eenpaden sinds 1 januari 2004, onder ons slagvaardig bestuur is ook beslist noodza­toezicht en volgens onze richtlijnen, laat kelijk. We hebben ons zorgen gemaaktuitvoeren door het Goois Natuur Reser­ over het voortbestaan van de verenigingvaat. Zestig procent van al onze rijwielpa­ vanwege de beknotting door de overheidden ligt binnen dit reservaat. Wij dragen van de onderhoudsbijdragen. We hebbener zorg voor dat de paden allemaal op te maken met bezuinigingen van gemeen­dezelfde manier onderhouden worden. ten en provincie. Een aantal gemeentenHet is nog een proef voor twee jaar, maar heeft al in 2003 per brief laten weten, datiedereen lijkt tevreden met de manier voor 2004 of voor 2005 en later rekeningwaarop het nu gaat. Dus als u vraagt of moet worden gehouden met een 'nullijn'onze vereniging met enig vertrouwen de in de omvang van de subsidies. De provin­toekomst tegemoet kan zien, dan is mijn cie Noord-Holland heeft aangegeven antwoordniet ja.’ te willen overgaan tot verdere verhoging van de subsidie en zelfs aangekondigd te denken aan een verlaging met tien pro­Minder enthousiast cent in 2005 vanwege haar financiële situ­ atie. We moeten nu praten als Brugman,Minder enthousiast betoont zich een van bidden en smeken om geld. Dat is na­de vroegere bestuursleden, mr. M. Tvde- tuurlijk een ernstige ontwikkeling, omdatman uit Blaricum. Hij zegt: ‘Onze opzich-

260 TVE 22e jrg. 2004 ter/uitvoerder Jan van Opzeeland, heeftdelingen. Vroeger moesten we een zaal enkele jaren geleden een ongeluk gehad.huren voor meer dan honderd man. Een opvolger was niet direct te vinden.Toen waren we ook bevreesd voor de Het GNR heeft toen gezegd dat zij het gatmensen die de rondvraag domineerden wel konden opvullen. De huidige voorzit­en het ons als bestuur lastig maakten. Te­ ter is daar grif op ingegaan. Te grif, naargenwoordig komen er niet meer dan mijn idee. We hebben in het verleden al twintig leden en verloopt alles in een ge­ gezien dal tal van rijwielpadenverenigin­moedelijke sfeer. Het zijn buitengewoon gen verdwenen in regionale natuurorga­aardige, vriendelijke, opbouwende bijeen­ nisaties. Ik vrees dal het huidige bestuurkomsten. Maar dat kan natuurlijk nog onze vereniging ook die kant wil opdrij­veranderen. De betrokkenheid van veel ven. Ik, en anderen met mij, zijn het daarleden is nu wel enigszins gezakt, maar niet zo mee eens. De vereniging ligt onsdan willen waarschijnlijk toch weer meer nog altijd na aan het hart. Wij willen demensen meepraten in de vereniging. Pre­ vereniging dan ook behouden, en nietcies uit zoals het hoort. Kijk, als de huidige nostalgie. Er zijn gelukkig nog geenvoorzitter con­ zegt dat de vereniging de hon­ troverses ontstaan, maar dat kan verande­derd wel haalt, dan denk ik dat de naam ren. Als dat gebeurt komen er misschiennog zeker wel tien jaar behouden zal blij­ ook wel meer mensen naar de jaarverga-ven. Maar de zelfstandige vereniging? Ik hoop het in ieder geval. En hoop, zegt men, doet leven.'

S t ó f - * > : ^ 1 - Eerste paddestoel .. De Vereniging voor aanleg en onderhoud van wielerpaden in Gooi en Eemland heeft een lange geschiedenis. Deze vere­ niging werd immers al op 4 maart 1914 C'®*" * # .' T> - opgericht. Later veranderde de naam in s w . z .. Rijwielpadenvereniging Gooi en Eem­ [hi«nn4‘ liü lif E l / j S land, maar het doel waarnaar zij streefde bleef hetzelfde. De vereniging stelde en ■%: ■ stelt zich ten doel 'de aanleg, het onder­

e. • .i. houd en de verbetering van rijwielpaden in Gooi en Eemland. Zij tracht dit doel te * bereiken langs de wettelijke weg en wel door rijwielpaden aan te leggen, te on­ derhouden of dergelijke aanleg te bevor­ deren door de belangen van het rijwiel- toerisme zoveel mogelijk voor te staan'. • De oermoeder van vereniging is mevrouw J. Pos-Greidanus uit Baarn. Zij fietste bij­ Fietspad..... dus niet brommen na een eeuw geleden graag in de buurt (particuliere collectie) van haar woning. De zandpaden door het

TVE 22e jrg. 2004 261 Bestuursleden van de oor­ spronkelijke A.N.W.B. kiezen het ontwerp rooi­ •« : , de eerste paddestoelen in 1919 bij hel SintJanskerk- \ J É f t . hof te Laren. Onder hen waren ook oprichters van de Rijwielpaden i ereni- ging Gooi en Kernland. De eerste paddestoelen V -; > " v i stonden dan ook in het MZgSSmm Gooi. (coll. ANW B) bos en over de hei waren echter niet be­van onze vereniging, de huisarts dr. P.V. paald fietsvriendelijk te noemen. Astro, op het idee kwam om het eerste De diepe karrensporen dwongen haarfietspad van de vereniging over de heide bovendien tot het maken van vreemdevan Baarn naar Laren te bewegwijzeren. capriolen om niet met fiets en al ten valHij bedacht daartoe de paddestoel die te komen. De lange rokken die zij, geheelmet enige correcties door de ANWB in volgens de toen heersende normenbeton werd uitgevoerd. Dit model is in de droeg, (een blote vrouwenenkel goldloop als der jaren aangepast.’ De allereerste onzedelijk), maakten het op- en afstap­paddestoel is met de aanleg van Rijksweg pen er ook niet makkelijker op. Zij over­A 27 verdwenen, maar niet vergeten. Op legde met haar echtgenoot, G.A. Pos,27 april 2004 is ter hoogte van het Sint dagelijks bestuurslid van de AlgemeneJanskerkhof in Laren, op de plek waar in Nederlandse Wielrijders Bond, ANWB,1919 uit diverse modellen het definitieve over haar problemen. Hierbij sprak ze ontwerpde is gekozen, als herinnering aan wenselijkheid uit om een veilige weg deze te plaatsnamenpaaltjes, een monu­ krijgen tussen Baarn en Laren. Niet al­ment onthuld met een verhaal over het leen zou die weg veilig kunnen zijn,ontstaan te­ van de ANWB-paddestoel en een vens zou hij de ware toerist het genot bie­nagemaakte ouderwetse wegwijzer. den door een werkelijk schoon en rustig landschap te peddelen. Haar argumenten vonden bij hem een willig oor. Was Koninklijke het waardering wonder dat het eerste pad dat later zou worden aangelegd van Baarn (nabij Terug kas­ naar de tijden van weleer. De tijd teel Groeneveld) via 't Bluk naar Naardenwaarin heer Pos voortvarend aan de slag liep? Daar werden in 1919 ook de eersteging en tamelijk snel de heren L. André ANWB paddestoelen geplaatst. de la Porte, P. Astro, A. Redele en W. Dic- In het jaarverslag 1978 van de Rijwiel­ke, allemaal vooraanstaande leden van de padenvereniging staat: ‘Het is juist zestigANWB, uitnodigde voor een vergadering jaar geleden dat in het Gooi met de plaat­bij hem thuis. Zij kwamen tijdens die bij­ sing van ANWB-paddestoelen werd be­eenkomst gezamenlijk tot de conclusie, gonnen, nadat de toenmalige voorzitterdat ‘waar de veiligheid voor wielrijders,

262 TVE 22e jrg. 2004 automobilisten, wandelaars op sommigeder, tijdens het twaalf en halfjarig jubile­ wegen, bij voorbeeld de weg door Eem-um. Wel werd al snel een aanzienlijk nes, door het steeds toenemende verkeerbedrag aan particuliere giften bijeenge­ der motorrijtuigen in gevaar wordt bracht. ge­ Op 9 oktober 1915 schreef groot­ bracht, terwijl ook de daardoor opgejaag­meester Jhr. De Ranitz aan de voorzitter de stofwolken het wielrijden minder aan­van de vereniging dat Hare Majesteit de genaam maken, de ANWB wil trachtenKoningin Moeder een bedrag van vijftig speciale wielerpaden te doen aanleggengulden ten behoeve van de vereniging in die streken waar dit mogelijk is, tenbeschikbaar stelde ‘als bewijs van belang­ einde wielrijders rustig en veilig het aan­stelling in uwer vereniging, waarvan zove- gename der schone natuur te laten genie­len genot hebben.’ ten'. De heren wisten dat voor wielerpa- denaanleg een belangrijk bedrag door de ANWB kon worden verstrekt, doch datWerkverschaffing de steun van particulieren, verenigingen of gemeenten voor de aanleg gaarne tege­Hoewel de vereniging het tijdens de eer­ moet zou worden gezien, terwijl in elkste wereldoorlog niet makkelijk had lukte geval voor onderhoud een vereniginghet, een dankzij samenwerking met steunco­ verplichting op zich moest nemen. mités in de regio en met een werkver­ De bijeengekomen heren richttenschaffingsproject, om binnen een jaar hiervoor dus de Vereniging voor aanlegruim dertig kilometer van het ontworpen en onderhoud van wielerpaden in rijwielpadennet Gooi tot stand te brengen. In en Eemland op, zonder de initiatiefneem­een overeenkomst met Stad en Lande van ster ook maar te noemen. Dat verzuimGooiland werd toestemming gekregen werd tijdens het de viering van het twaalfom fietspaden over de bij hen in particu­ en half jarig bestaan goedgemaakt. Me­lier eigendom zijnde grond aan te leggen. vrouw Pos werd met een hartelijke toe­Stad en Lande was de eigenaar van weide­ spraak benoemd tot erelid. In haar dank­gronden en bijna alle woeste gronden in woord herinnerde ze aan het gezegdehet dat Gooi. Deze eigendommen zouden ‘de vrouw waarvan men het minste hoortpas na 11 november 1932 in handen ko­ spreken de beste huisvrouw is. En men nu van de op die datum opgerichte wordt zo over haar in het openbaar Stichting ge­ Het Gooisch Natuurreservaat. sproken, terwijl zij zich er altijd op hadEn ofschoon de totstandkoming van eni­ toegelegd een goede huisvrouw te zijn’.ge paden moeilijkheden heeft opgele­ Of haar dankwoord ironisch bedoeldverd was, - zo wilde de eigenaresse van een vermeldt de historie niet. Dat de vereni­stuk grond grenzend aan het Blindenin­ ging inmiddels de goedkeuring gekregenstituut in 1993 geen toestemming verle­ had om het predikaat Koninklijke te nentoe­ aan het plan om een fietspad over rei! is wel terug te vinden in de archieven.haar grond te laten lopen, omdat de Daar blijkt ook uit dat het ledenaantalwaarde in van de grond er aanzienlijk door 1915 tot 191 leden en begunstigerszou was dalen - mocht de vereniging meestal gegroeid, maar dat dit aantal niet echtgrote medewerking ondervinden van de hard groter werd. ‘Het aantal leden eigenaren is waarover de rijwielpaden lo­ schandelijk klein’, constateerde het pen. lid van het hoofdbestuur H.J. van Voorst Va­Hoewel. Oud-bestuursleden herinne-

TV E 2 2 e jrg . 2004 263 ren zich dat het wel vaker lang duurdezwierf. Dat was me wat. Alle autoriteiten voor eigenaren overstag gingen enbijeen, in­ maar geen brug. Gelukkig hebben stemden met een rijwielpad over hunwe, veel te laat natuurlijk, die brug toch grond. Gemeentebesturen betoondendie dag nog kunnen plaatsen.’ Mr. Tyde­ zich meestal makkelijker bereid tot sa­man kan er nog hartelijk om lachen. menwerking bij de totstandkoming van nieuwe paden. En die samenwerking werd alleen maar hechter toen er steedsPlezierige bezigheid vaker gemeentelijke diensten werden ge­ privatiseerd en het in goede conditie hou­Inmiddels is het, op een klein rudimen­ den van de paden graag aan de rijwielpa­tair clubje in Drente na, de laatste vereni­ denvereniging overgelaten werd. Naging de in Nederland die zich daadwerkelijk tweede wereldoorlog, toen veel rijwielpa­bezig houdt met het in stand houden van den er verwaarloosd bij lagen en er heeleen fietspadennet en af en toe zelfs over­ wat onderhoud gepleegd moest worden,gaat tot het aanleggen van nieuwe paden. ging het verkrijgen van het benodigdeAsfalt zal daarbij, als het aan de rijwielpa­ geld niet altijd van een leien dakje.denvereniging ligt, nooit in de natuur ‘Gelukkig kregen we een penningmeesterterechtkomen. ‘Vroeger’, herinnert mr. die tevens bankdirecteur was. Die heeftTydeman zich, ‘werkten we met leem- ervoor gezorgd dat onze vereniginggrind, een maar dat was op een gegeven ogen­ krediet kon krijgen. Daarmee kondenblik we op. We zijn toen overgestapt op klei- het achterstallig onderhoud wegwerken’.schelpen uit de W adden. Daar was niet ‘Met de provincies Noord-Holland iedereenen gelukkig mee, want die schelpen Utrecht liep het overleg over subsidieszijn in kalkhoudend terwijl de hei zuurhou- de jaren daarna overigens niet altijd evendend is. Bij het Sint Janskerkhof heeft dat makkelijk’, weet mr. Tydeman zich te her­nog eens tot het merkwaardige verschijn­ inneren. ‘Vooral met de provincie Noord-sel geleid dat er een zeedistel in de hei Holland liep het nogal eens stroef. Daargroeide. Maar er was gewoon geen ander beseften ze niet altijd dat in het Gooi, vermateriaal in die tijd. Als tussenproduct van Haarlem, ook fietspaden liggen. hebben En we het nog met fijne rode steen­ met het ministerie moesten we soms ookpuin geprobeerd, maar daar zat veel glas lang onderhandelen, vooral toen in, daar dus kregen we klachten over lekke een minister zat, nee ik noem geen na­banden, en toen we daarna gebrande men, die transpirerende fietsers maar viesmijnsteen probeerden, bleek dat ook vond. We hadden heel wat argumentengeen succes. Tegenwoordig hebben we nodig om overtuigend te zijn. Ach ja,dus ik de Grauwacke. En die substantie zal heb wat meegemaakt met de vereniging,er voor zorgen dat het voor de fietsende waar ik nu erelid van ben. Ik herinnernatuurliefhebber me een plezierige bezig­ nog dat we zo'n twintig jaar geleden heid bij blijft. Want daar doen we het als ver­ Soest een houten brug in een fietspadeniging natuurlijk allemaal voor. Mensen zouden plaatsen. Alle hoogwaardigheids­een plezier bezorgen. Dat was en is het bekleders waren al enige tijd aanwezig,voornaamste.’ maar de brug kwam maar niet. Toen hoorden we van de politie dat door SoestRuud Gortzak is oud-journalist van Dc een verdwaalde kraan met een brugVolkskrant

264 T\/E 22e jrg. 2004 De Naardense Bijbel Piet Leupen

Er is in dit najaar een merkwaardig feno­woordkeuze, economisch woordgebruik, meen in ons land te constateren: ondankskortom het handhaven van sfeer, vorm en alle ontkerkelijking en secularisatie ver­ophouw van het origineel moeten in de schenen in één maand - oktober - maarNederlandse vertaling zo goed als het kan liefst twee integrale bijbelvertalingen.behouden blijven, daarom sprak ik hier­ Eind oktober deNieuwe Bijbelvertalingboven van het ‘Nederhebreeuws’ en en twee weken daarvóór de in de titel ‘Nedergrieks’.ge­ Dit lijkt allemaal erg moei­ noem deNaardense bijbel. U zult zich wel­ lijk en vergezocht. Vandaar dat Willem licht afvragen, waarom in dit tijdschrift opeens aandacht besteed wordt aan een bijbelvertaling. Maar het in dit verband SPpafi bijvoeglijk gebruiken van de stad Naarden blijkt, zoals we nog zullen zien, voldoende aanleiding om speciaal aan dit boek aan­ - \ dacht te besteden. De ondertitel in het boek geeft aan wat de bedoeling van de auteur, Pieter Ousso- ren. Hervormd (moeten we nu Protes­ tants zeggen?) predikant in Utrecht, en van zijn adviseurs is geweest: ‘de volledige tekst van de Hebreeuwse Bijbel en het Nieuwe Testament.’ De uitgangspunten 1 voor deze vertaling worden uiteengezet door Klaas Smelik in een van de bijlagen achter in het boek. Het voert te ver om 1 - hier dieper op in te gaan, maar in het al­ V,. , gemeen zou men kunnen zeggen, dat we F f -"i■ m hier te maken hebben met een ‘Neder- hebreeuwse' en ‘Nedergriekse’ bijbel waaruit hardop moet worden gelezen. De hèafii tekst houdt rekening met onze adem: wat op één adem wordt voorgelezen, staat ook •• _ op één regel. Zij probeert zo goed moge­ lijk aan te sluiten bij de talen waarin de bijbel geschreven werd: het Hebreeuws,Abraham offert Isaak, gewelfschildering in de Aramees en Koinè-grieks (het post-Grote Kerk te Naarden klassieke Grieks). Woordvolgorde (foto: en collectie Fotostudio Vonk Bussum)

TVE 22ejrg . 2004 265 Ouweneel in de televisierubriekK n evel op zaterdag op 16 oktober jongstleden de vertaling als elitair bestempelde. Nogal - é i kort door de bocht, omdat hij even later vertelde dat er ook nog een nieuwe versie van deStatenvertaling zou verschijnen, waarnaar hij zeer uitkeek. Alsof het archa- ische Oud-Nederlands van die vertaling niet elitair zou zijn! Het beste is om de Naardense Bijbel gewoon ter hand te nemen en (hardop) erin te gaan lezen. Mij is het in ieder geval zeer bevallen, maar ja, misschien ben ik een ouderwets man dieL in ukas 8: 8 toch liever de Statenvertaling (‘wie oren heeft om te horen, die hore’) of die van Ousso- ren (‘wie oren heeft om te horen, die moet horen’) leest dan ‘wie oren heeft om te horen die moet goed luisteren’ van de Nieuwe Bijbelvertaling. Er is natuurlijk nog veel meer over te vertellen, maar dat I M i moet elders gebeuren, niet in een regio- L. . \ ■ naal-historisch tijdschrift. - cv Het wordt nu dus tijd aandacht te be­ Mozes ontvangt de Tafelen der Wet, gewelf­ steden aan Naarden. Waarom wordt dezeschildering in de Grote Kerk te Naarden vertaling zo genoemd? Zeker, de vertaling(foto: collectie Fotostudio Vonk Bussum) werd vrijdag 15 oktober 2004 in de Grote Kerk gepresenteerd, maar dat is niet de belangrijkste reden. De oorzaak ligt in de keuze van de illustraties bij deze bijbel.de Ze schilderingen veel en nauwgezet is ge­ zijn alle 23 ontleend aan de gewelfschilde­kopieerd. In een aparte bijlage geven zij ringen in de Grote Kerk aldaar. De in hetdaarvan een aantal voorbeelden. De hui­ boek opgenomen foto's van de gewelf­dige kunsthistorische conclusie dat deze schilderingen lijken soms wat minderschilderingen een gebrek aan creatieve scherp en roodbruin/grijsgroene kleurenspankracht en artistieke zelfstandigheid overheersen, maar ik kan van hieruit zoudenniet laten zien getuigt volgens hen van goed beoordelen of dat aan de schilderin­een m oderne visie en zal ‘de’ middeleeu­ gen of aan de druktechniek ligt. Ik benwer iner zijn tijd volstrekt niets gezegd heb­ in ieder geval zeer tevreden over. ben. Die was tevreden als hij begreep wat Miriam van Kampen en Truus vaner verbeeld werd: de verlossing van de erf­ Bueren lichten in een artikel een en an­zonde door Christus. Er is iets voor te zeg­ der toe. In een uitgebreid notenapparaatgen, al begint er bij mij altijd iets te krie­ citeren zij ook het artikel over de restaura­belen als er over ‘de’ middeleeuwer ge­ tie dat H. Janse voor TVE heeft geschre­sproken wordt. Die bestaat niet. ven.' Zij komen tot de slotsom dat er inDe gewelfschilderingen dateren uit het

266 TVE 22e jrg. 2004 begin van de zestiende eeuw (men neemtzus' gebed in de hof van Gethsemane on­ aan dat zij in 1518 gereed zijn gekomen)gebruikelijk is en voor zover bekend el­ en zijn van de hand van een onbekendeders niet voorkomt. kunstenaar - zeker niet van Jacob Corne-Als deze historicus zulke - vaak voor­ lis/. van Oostsanen, zo verzekeren beidekomende - typologiën ziet, vraagt hij zich kunsthistorici met argumenten. steeds af, hoe het komt dat christenen Ze vormen afgezien van de laatsteeeuwenlang zo’n omgekeerde, verdraaide schildering (het Laatste Oordeel) steedsvoorstelling van zaken konden hebben. een hij elkaar passend paar van één voor­Alle beelden uit het Nieuwe Testament stelling uit het Oude en één uit het Nieu­zijn immers gevormd naar het voorbeeld we Testament. De religieuze bedoeling isvan die uit het Oude Testament, want het duidelijk. De passages uit het Oude Testa­Nieuwe Testament is veel jonger dan het ment moeten gezien worden als vooraf­Oude. Het zijn actualisaties van oudtesta­ beeldingen, prefiguraties, van het Nieuwementische verhalen met Jezus van Naza­ Testament, of, anders gezegd, de voorstel­reth als centrale persoon. De typologieën lingen uit het Nieuwe Testament zijn degeven dus in werkelijkheid precies het te­ vervulling van die uit het Oude. Zo gendeel staat van wat ze willen zeggen; de voor­ naast de bespotting van Elisa de bespot­stellingen uit het Oude Testament zijn ting van Jezus, naast de hemelvaart vangeen /prefiguraties van die van het Nieu­ Elia die van Christus, naast Mozes die dewe, maar de beelden van het Nieuwe zijn tafelen der Wet ontvangt, de uitstorting/zosrfïguraties (nabootsingen) van die van van de heilige Geest. Ook de zeer beken­het Oude Testament. de parallel van Abraham die gereed staat zijn zoon Isaak te offeren en Christus’ kruisdraging ontbreekt niet. Beide schrijvers merken nog op datNoot de 1. H. [arise, 'De restauratie van de gewelfschilde­ combinatie van Mozes die bidt voor de ringen in de Grote Kerk te Naarden’, 7 7TE’ overwinning op de Amalekieten met Je­(1977) pp. 90-96.

Plannen Tijdschrift TVE 2005 TVE zal na een paar afwijkende jaargangen in 2005 weer vier keer uitkomen. In verband met TVE’s jaarprogramma zal dit zijn in de maanden maart, mei, september en december. We hopen hiermee duidelijkheid te creëren. Het nummer van mei zal onder anderen aandacht besteden aan het 35-jarig bestaan van onze stichting. Het september-nummer zal aandacht besteden aan het thema van de Open Dag: 50Jaar Vestingmuseum Naarden. Zie ook pagina 311. Bijdragen voor het nummer van mei worden verwacht voor 31 december a.s., te sturen aan het redactiesecretariaat. Zie colofon op pagina 312.

De redactie

TVE 22e jrg. 2004 267 De oostgrens van Holland langs het Gooi na 1300 Jaap Groeneveld

Over de grenzen van het Gooi is veel ge­De oudste grenzen procedeerd en geschreven. Menigeen, en niet de eerste de beste, heeft er het hoofdDe grens van Holland en Utrecht aan de over gebroken. Helaas is een aantaloostkant au­ van het Gooi loopt tegenwoor­ teurs, waaronder Enklaar, te kort doordig de langs de huidigeGooiergracht. Dat is bocht gegaan. In deze bijdrage zalniet wor­ altijd zo geweest. Vanwege het veen, den aangetoond dat het Baarnse Veenom de en turf, en de macht is er veel onenig­ de Vuursche meer dan een eeuw bij Hol­heid geweest over het grensgebied tussen land hebben gehoord en dat de grensde bisschoppen van van Utrecht en de graven het Gooi in die tijd niet dezelfde wasvan als Holland met hun belanghebbende die tussen Utrecht en Holland. Hier volgtingelanden. Als men het wil hebben over een totaalbeeld van de geschiedenisde van grens van het Gooi, dan komt men op de grenzen langs de oostkant vande hetvraag wat de omgrenzing van het ge­ Gooi tussen ca. 1300 en 1719. Het isbied het van hetNaerdincklant was, zoals het resultaat van een behoefte aan ophelde­onder beheer was van abdij de van de ring van een opmerkelijk grensverloopVrouwen op van Elten, en waarover later een kaart van de landm eter Lucas Jansz.graaf Floris V zijn rechten kon laten gel­ Sinck uit 1619 en andere kaarten. den. Het Over die tijd kan men slechts specu­ artikel tracht voorts een bijdrage te leve­leren, want grenzen waren in de middel­ ren in het meer op waarde schatten eeuwen van niet scherp gedefinieerd. Er zijn kaarten en die van anderen, waarinwordt soms gesuggereerd, zoals hieron­ het bewuste grensverloop tot nu der toe ook nog zal blijken,tijnsplicht dat meestal voor incorrect wordt gehouden.zou kunnen wijzen op heerlijke verhou­ Hieronder zal gebruik worden dingen. ge­ In dit geval met de abdij van El­ maakt van een overzichtskaart, waaropten. Dat hoeft echter niet het geval te alleen de werkelijke historische grenslij­zijn. Hier laat ik het erbij, dat de omgren­ nen zijn aangegeven. Voor het beterezing be­ ergens lag in de venen en moerassen grip zal gebruik worden gemaakt vanrond de het Gooi, langs de Vecht, bij Maar­ num mers van de huidige grenspalentensdijk, achter Soest en langs de Eem. langs de Gooiergracht, hoewel de num­Kortom, niet exact gedefinieerd. m ering van recentere datum is (1723). Zie gp 1 t/m 17 op de overzichtskaart.Oostholland Als bij Eemnes Eemnes wordt genoemd, dan wordtEen be­ oude specificatie van een grenslijn doeld het hele gebied van de tegenwoor­vindt men in 1331. Op 29 augustus werd dige gemeente. Waar nodig wordt expli­verordend door bisschop Jan van Diest, ciet onderscheid gemaakt tussen Eemnesdie als een zwakke bestuurder bekend Binnen, Eemnes Buiten en Eembrugge.stond, dat de inwoners Eembrucghevan

268 TVE 22e jrg. 2004 en Emenesse zich moesten honden aanen de Eemnessers hadden belang bij en de belofte om niet te gaan wonen aanervaring de in het ontginnen en gebruiken andere kant van‘alsulke pale ende grafte,van deze grond. Op 20 en 21 oktober als sgreven raed van Holland ende1339 die werden docum enten opgemaakt van Goyland nu gheghanghen endewaarin ghc- allerhande zaken werden gere­ graven hebben int vene doer ons ervegeld. ons Graaf Willem IV van Holland bood o n d a n c k eOvertreding n s werd bestraf tde ‘sccpcnc en die ghebure van Emenis- met verbeurd verklaring van alle bezits ein' aan om een stuk land te pachten in het Sticht. De tekst zegt niets over dehet veen, waarvan de omgrenzing op vol­ exacte loop van de grens, maar dat wordtgende wijze werd bepaald:‘over die roe later duidelijk. Toen de grens was getrok­in Ghoyland ligghende. op tnorende C ken, waren de Eemnessers afgesneden[= 100] roeden breet, up tzuytende Ilf van blijkbaar reeds door hen gebruikte[= 300] roeden bret, ende dar roei echt grond. De graaf van Holland had er doirgaende'?na­ Dit gebied werd laterOost- tuurlijk belang bij hel gebied te laten hollandont­ genoemd. Deroe. elders ookree ginnen en er inkomsten uit te ontvangengenoemd, is te begrijpen als de eerderge-

PROVINCIE UTRECHT GEMEENTE KEMNES.

StU»»l va* 1; 5o,UOO

--- Pf*

P o 1

Hugo Surmgtr t* Leeuwarden

3076 JSoju/ers /JjO Iftmc/ners Alb. 1: De gemeente Eemnes in 1865 volgens Otto Suringar Ill (coll.van Ijken). De Wakkerendijk wordt hier Hoogc Weg genoemd.

TVE 22cjrg. 5001 269 noem degrafte, die we moeten verstaan parket. Met de dringende behoefte om als Ree o f Wakkersweg’ in een later von­op hogere grond te komen, zaten zij tus­ nis.3 Dat is de latereWakkerendijk, afge­ sen het water en twee vuren, de graaf en leid vanWakkersweg, waarin duidelijk dede bisschop, ingeklemd. Dit leidde na­ aanduiding van de grensfunctie door­tuurlijk tot problemen. Blijkbaar was een schemert (vergelijkRading en ‘wacken ’ aantal van hen verhuisd naar het om­ = ‘waken ) 4 Er was ook vastgelegd dat deschreven gebied,Oostholland. De krach­ Eemnessers op het land zouden gaan tigewo­ bisschop Jan van Arkel (van 1342 tot nen binnen een jaar na de dood van1364) de accepteerde de afvalligheid niet en zittende bisschop, Jan van Diest. Zijliet de bezittingen van Oosthollandersde zouden dezelfde rechten hebben alsafbranden de in 1346. In 1348 was het weer ingezetenen van Holland en zoudenraak. een Het komt tot een treffen op een eigen parochie stichten. Gerrit van‘gruen velt’ in het ‘wilde Baarnse bos\ Heemskerk, baljuw van Amstelland, werdwaarbij de Eemnessers worden verslagen opgedragen de Eemnessers die in Hol­door de troepen van de bisschop. In 1349 land zouden komen wonen te bescher­beloofde hertog Willem V van Beieren, men. graaf van Holland, aan de bisschop Jan De omgrenzing van het stuk veenvan is Arkel tweemaal dat hij hem niet zal nog duidelijk terug te vinden in het(laten) ver­ hinderen in zijn geestelijke rech­ loop van de huidige grenzen van Eemnesten en hem die‘vrijliken zullen laten ghe- ten westen van de Wakkerendijk. Met eenbruken in onsen en de onser hulper lan­ Hollandse roede van 7,9 m komt menden, op in allen manieren als hi en de sine respektievelijk 790 en 2370 m voor devordere, af­ bisscoppe tUtrecht, dat gehadt standen van de noordwest- en de zuid-hebben, (...) alsoe langhe als die vrede west-punten t.o.v. de Wakkerendijk, duert. res­ Die duurde niet lang, want pektievelijk de lijnenLeeuwenpaal - a, en bisschop Jan wilde niet alleen de geestelij­ gp 6 - b op de kaartAfh. 2. Tegenwoor­ ke heerschappij over dit gebiedje. Hij wil­ dig is dat ten opzichte van de oostkantde daar ook de wereldlijke macht. De van de Wakkerendijk respectievelijk achtergrond in van de twisten tussen de bis­ het noorden(tnorende) ca. 900 m tot schoppen van Utrecht en de graven van Leeuwenpaal en in het zuiden(tzuyt- Holland was dieper en groter dan betrek­ ende) ca. 2250 m tot grenspaal 6. Dit iskelijk een stukje land bij Eemnes. Men gemeten langs de huidige gemeentegren­moet zich realiseren dat de bisschop zeg­ zen. Waar in het noorden nu 110 m meergenschap had over geestelijke aangele­ is, is in het zuiden 120 m minder. Overgenheden in Holland. De geestelijke zo’n afwijking hoeft men zich niet te ver­organisatie in Holland had echter de nei­ bazen na pakweg 700 jaar. Dit is ook afge­ging om zich ook met wereldlijke zaken zien van een korte verschuiving inte de bemoeien. Dat was natuurlijk een grenslijn(inschinkeling) bij de Laarder- doorn in het oog van de graaf. Na ver­ weg te Eemnes. Langs de besprokenschillende verwikkelingen kwam het uit­ grens zijn drieinschinkelingen, die ook eindelijk op 15 mei 1351 tot een'zoen' op overzichtkaart zijn te zien, gp 1-2, tussen gp hen, waarbij de grens in het hier 6-7 en gp 10-11. Er is soms discussie overbesproken gebied werd vastgelegd.b In de zuidrand van dit gebied. 1356 heropende Willem V echter op­ De Eemnessers zaten dus in een moeilijknieuw de twisten met een oorlog, maar de

270 TVE 22ejrg . 2004 + Naarden Leeuwenpaal ;14^-2ooré?2racMraa/-Eem ■ O) + = oude NH kerk, (RK kerk tot 1580)

Aardjesben

mi N( gp 'jkaardej f T weg k \ \ l? • TfTEemnes Buiten o> /Zuidwendl' BV /C / • «o w r r & / % i «5- / o I -- . (V /öp 4 § /+Eemnes Binnen op/gp-5 1 w 1 _ 3 'Q'.m V ~ V 7*rc3 ~weg x ƒ Drakenburg -~;:V j j^Baarnse /«5 / D Veen ^ y))m Ê^ÊSR> r w

1 rr O m

- Lage Vuursc.be V f x7Warners Hofstee^ ;^3 5 U (Qrakenstein) <-WeerslootB o s b e r g gp 18 ö*

UTRECHT.

A ft. iV Overzichtskaart van het behandelde grensgebied (auteur). Hoogtelijnen ontleend aan I Y.H. Winuners en R.R. t an Zw eden. De jaartallen geven het bestaan van de grens, het­ zij de grens van Gooiland, hetzij de grens van Utrecht en Holland, sinds die tijd aan, tenzij anders vernield. De grens tussen H olland en L hecht liep sinds 1535 vanaf de Eem langs de hoekpunten a. Leeuwenpaal. gp 6, b. c (Beukenboom), d en 16. Deze bestond zeker tot ca. 1619 en hoogstwaarschijnlijk nog tot 1719.

TVE 22e jrg . 2004 271 uitkomst was dezelfde als in 1351.7Oost- h o lla n kwamd definitief bij U trecht en werd gewoon Eemnes, even afgezien van nu niet relevante lokale details. Dit gaf lange tijd rust in deze contreien.

De Leeuwenpaal In of na 1541 werd in een m emorie in het . > - “■ proces van Johan van Culemborg, heer van de Vuursche, gesteund door de Sta­ ten van Utrecht, eisers in de zaak tegen de inbreuk van de Gooiers op zijn goed, ingegaan op het plaatsen van de Leeu- wenpaal. In 1356 werd op last van bis- schop Jan van Arkel‘tscheytsel tusschen J a iM ; den gestichte ende Goylandt’ gemar­ keerd, dat begon in ‘diephet van de zee zo ver als men gaan kon. Aan het eind werd een paal geplaatst en verankerd.8 De paal werd vanaf die tijdL eopael, nuL eeu - w enpaal genoemd. De roofing van de grenslijn vanaf die paal zuidwaarts ge­ richt, ‘rayende linie recht langes die li­ - mieten van Eemmeness’, linierecht ver­ volgend tot aan het Gooierbos,‘m e t Afb. 3: De enige echte achttiende-eeuwse ooghmerek ende radinge nemendeLeeuwenpaal op anno 2004 naar het westen ge­ sin te Martenstorren (= Domtoren) ’ te zien (foto auteur). De dijk op de achtergrond Utrecht.'1 Men zal uiteraard de paal bijis opgeworpen tegen verkeerslawaai. Dertig laag water hebben gezet. In de aangehaal­jaar geleden had men nog onbeperkt zicht op de meent. Tot tachtig jaar geleden kwam de de sententie wordt ook uitgelegd dat zee nog wel eens op bezoek. ‘Emmenesse buyten sdijcx’ ten noorden van de dwarsdijk‘Zy tw in t’ (later verbas­ terd totZ uidw end, nu ongeveer Laarder- weg) een aanwas van aangeslibd land was,om wordt altijd de rooiïng op de dom die later nog verder aanslibde. Hieruitaangehaald als vanouds zijnde de grens. kan men opmaken dat de zee hier ver Dathet is maar ten dele het geval. Vanaf 1356 land in kwam en dat het kustland uit isslik­ er nog veel te doen geweest om de ken en schorren bestond, vergelijkbaargrens langs hetB aarnse I e e n en D e met de buitendijkse randen van het wad,Vuursche. Bisschop Jan van Diest zou het bijvoorbeeld de zuidkant van de BosplaatBaarnse Veen aan Frederik heren Wer- op Terschelling. nerszoon in leen gegeven hebben om daar turf te steken en het land te ontgin­ Ten zuiden van Eemnes nen. Hij was in 1330 schepen van Het lijkt alsof de grens ten zuiden vanUtrecht, in 1346 ridder en in 1350 schout Eemnes daarmee ook gedefinieerd is. Al-van Utrecht. In 1359 nam zijn zoon Wer-

272 TVE 22e jrg. 2004 ner van Drakenburg voor de tijd vanHerinneringen 28 vervaagden, markeringen jaar De Vuursche in pacht van het kapit­verdwenen en de waarheid werd ver­ tel van St. |an te Utrecht.10 Hij noemdedraaid in de richting van het eigen be­ zich H eer van Diaken burg en Draken-lang. De vele oorlogshandelingen in ver­ stein. Werners (ok Warnars) Hofstede.band met deHoekse en Kabeljauwse twis­ waarnaar heel veel wordt gerefereerd, isten, waarbij veel vernielingen werden aan­ de voorganger vanDrakenslein. Een na­ gericht, zullen geen goed hebben gedaan zaat van hem vroeg opheldering overaan zijn de herinnering, eigendomsbewijzen rechten in het veen, blijkens een gelas-en andere docum enten. In 1471 was er ting van Hertog Albrecht aan Jan Heen-weer een hooglopend conflict. Gooiland vliet, de baljuw van Amstelland en Water­claimde via de procureur van hertog Ka­ land, op 3 mei 1397. Hij moest Frederikrei van Bourgondië (de Stoute) dat de van Drakenburg met twee anderen vanVuursche en hetBaarnse Veen bij Gooi­ het gerecht van Amsterdam de grenzenland hoorden, zoals wel zou moeten blij­ van zijn gebied wijzen'ende geven Vrede-ken uit oude scheidingen, markeringen ric voirs. volcomen oirloff ende consent,en getuigenissen. Zelfs‘meer daertoe, zijnen veen. (...) an te tasten ende die wantte die van Baern geven tijns van hoe­ graven ende te gebruveken tot sijnen renbes­ [hun] venen ende lande der graefly- te proffijte'. Frederik had de graaf vancheit'. De grens tussen Gooiland en Holland lange tijd‘goedertierlijcken ver­ ’ Utrecht zou volgens de Gooiers moeten volgd en dikwijls aangetooncl'hoe dat hijlopen van de Leeuwenpaal via de Vuur­ veen leggende heefft te gader mit onsensche naar Wcrncts hofstede, verder recht goeden luyden ende ondersaten toe tan op de voormaligehofstede van Elten. Govlant’. Hij wilde nieuwe bewijzen van1 lel bleek dat de Hollanders geen deug­ afscheiding verkrijgen, omdat hij grotedelijk bewijs konden tonen en evenmin schade had geleden. Hier is dus een dein­ hofstede konden vinden, tot groot dicatie dat het betreffende veen(het leedvermaak van de Utrechters.11 De Baarnse Veen) op Hollands gebied zouplaats van deze hofstede is nog steeds in liggen. Wat had hij anders met de graafnevelen gehuld. Hij zou ruim genomen van doen? Hij zal aan het graven zijn ergensge­ ten zuiden vanWerners hofstede, gaan rond 1400, want dit wordt aange­tussen Maartensdijk en Soest hebben ge­ haald in een getuigenis uit 1502, waaraanlegen. Hij is wegens de onduidelijkheid de rentmeester van Kennemerland enniet op de overzichtskaart aangegeven. Gooiland herinnerde. De zeer oude Her­De zaak bleef hangen,1 ’ maar er zou toen bert Garbrantsz uit Hilversum, vertelde inreeds overeenstemming zijn dat de grens 1471 dat ca. zeventig jaar eerder Frederikvanouds gezien moest worden langs en in Jansz. van Drakenburg een brede grachthet verlengde vanRee de o f Wakkersweg, begon te graven vanaf de Leeuwenpaal.1"met dien verstande dat het voormalige Bekend is dat hij zijn veen wilde ontwate­Oostholland als een erkende hap daaruit ren en dat uiteindelijk viaDra deken bur­ aan de bisschop was toegekomen. ger Gracht heeft gedaan.13 Wijst dit erop dat de afwatering eerst moest plaats vin­ den via een voorloper van de Gooier-Perikelen in de zestiende eeuw gracht of heeft de getuige zich gewoon vergist? Op 5 november 1502 verschaft de Rent-

TVE 22e jrg . 2004 273 meester-generaal van Kennemerland enricht op de Dom in Utrecht. De/e lijn is Gooiland, Jacob Jacobszoon, inzicht weergegeven om­ in de kaart die is toegeschre- trent de moeilijkheden over de grenzenven aan Cornelis Domisz. en/of Evert van van Gooiland, omdat de Utrechters vol­Schaick.19 Een vereenvoudigde kopie van gens de getuigenissen vele jaren het ver­deze kaart is hier afgebeeld. De Hollan­ onderstelde gebied van Gooiland warenders eisten inmiddels dat de grens vanaf binnengedrongen en in de venen haddende uiterste zuidwestpunt van Eemnes (gp gegraven.1*’ Er worden verschillende 6) ge­ naar deB eu ken b o o (c)m op de Vuur­ tuigen aangehaald, waaronder de reedssche zou lopen en vandaar als eerder ge­ genoemde en ook een voorbeeld waarbijëist. De Geheime Raad wees vonnis op 15 een aantal paardendieven W op erners oktober 1535: Te weten van het midden H o fsted ewerden vastgehouden om latervan de waterloop aan de mond van de in Hilversum te worden opgehangen.Eem, In naar het westen tot aan de Leeu- 1520 dringt bisschop Philips van Bour-wenpaal. Van de Leeuwenpaal zuidwaarts gondië er bij de Staten van Utrecht lijnrecht op op de domtoren,‘regard ne­ aan om advies te geven inzake de schei­mende. tot aan 't uytterste eyndc van de ding van Gooiland en Utrecht.17 OokDorpen van Emenessc; item van 't voor­ Holland was actief. Pieter Aelmansz., se­ schreven uytterste eynde van Emenesse cretaris van Naarden, ging in 1525-1527tot aan de Ree, o f Wakkersweg (punttoe’ incognito op zoek naar de grenzenb), van vandaar zuidwaarts tot aan de beuken­ het Gooi. Hij ontdekte zo dath ode fste d e boom op de Vuursche en dan verder tot van Drakenburg tienden betaalde‘on d e r aan Werners Hofstede. Vandaar gaat het de linde van Baarn waarmee ’, gezegd zou westwaarts helemaal tot aan deWeer, moeten zijn dat deze met haar grondge­langs de Weersloot.20 Dit is duidelijke bied, hetBaarnse Veen, bij Gooiland taal. Daarbij zijn betrokken Cornelis Do­ hoorde. Verder ondervroeg hij een oudemisz. en Evert van Schaick. Meestal wordt inwoner van de Vuursche over het ter deker­ kaart (abusievelijk) gebruikt om aan te ke gaan. Deze antwoordde:‘neen wij en tonen dat al vanouds de hele grens op de hoeren [horen] hier nergens in Stichtdom te is gerooid. Dat gold echter maar kercken, ende souden wij elders vanvoor een deel. Wie goed kijkt ziet naast rechtswegen ter kercken hoeren, dat son­een grensweg (dubbele lijnen) een derde de wesen in Goylant. De getuige, één vanlijn terwijl de grens ten zuiden van Eem­ de zeer weinige inwoners, stelde:‘so n d e nes ook is aangegeven. Dat is het officiële recht nae recht gaen, die Vuvrs waer Hol-parcours van de grens, dat bij inspectie in la n t’. 1536 werd afgelegd volgens het verslag van mr. Everaert Nicolai.'1 De grens Duidelijke grens in 1535 vormde een tamelijk rechthoekige S en Dit was omstreeks 1532 de aanloop naarsneed niet een groot stuk van Eemnes af, het escaleren door de Gooiers met dezoals nog in 1471 was voorgesteld door de procureur van Holland van de onenig­Hollanders. Uitdrukkelijk werd verboden, heid naar deGeheime Raad (ook ge­ ook voor de ingezeten van Gooiland, om noem dSecrete Raad, vergelijkR aad van grond te gebruiken en profijt te trekken, S ta te). Utrecht eiste dat de grens getrok­voordat ze hun eigendomsrechten had­ ken zou worden recht vanaf de Leeuwen-den aangetoond. Diegenen die dat aan paal tot de hoek van het Gooierbos,konden ge­ tonen mochten de betreffende

274 T V E 2 2 e jr g . 2004 STICHT

De Bilt De Bilt

fcstbroek

STICHT Maartensdijk

STICHT

Loosdrecht

.Gooierbos

Amersfoort

Hilvcrsui

Baatn St-lanskerkhof/

Laren Bussum

Blaricum.

Huizen Naarden S .

Afb. 4: Overtrek van de kaart van Cornells Domisz. en /o f Evert van Schaick uit ca. 1539, zuiden boven (ontleend aan De Vrankrijker; zie ook noot 90)

T V E 2 2 e jr g . 2004 275 gronden exploiteren, ongeacht of zijafwijkende in­ gewestgrens.24 Het vonnis laat gezetenen van het Sticht of Holland eenwa­ duidelijke paradigma-verschuiving ren. Het vonnis is duidelijk in zoverre zien.het Eertijds was het eigenlijk onmogelijk de scheiding tussen Holland en Utrechtom grond te gebruiken in het rechtsge­ betreft, hoewel gerept wordt vanL imde i- bied van een andere heer. Met het onder ten van Goyland. De nu ontstane nieuwede heerschappij brengen van het Sticht lim ie t is nog lang te zien op kaarten dieonder Karel V, die tevens in 1528 de bis- afgeleid zijn van de kaart van Hornhoviusschop zijn wereldlijke macht afnam, was (1599), zoals op de kaarten van B.Fz. vaneen situatie geschapen waarin dit moge­ Berckenrode (1621, zie afb. 8 ) ” en W.Jz.lijk werd. Blaeu (1630)23, echter ook met de rechte lijn van deLeeuwenpaal naar de hoek Eemnes in verweer van hetG ooierbos (hele Gooiergracbt), Het vonnis leverde ondanks de duidelijke zoals die door Utrecht werd geïnterpre­taal toch problemen op. In de eerste teerd. Tot in de achttiende eeuw vindplaats bij Eemnes. De Eemnessers hielden men nog afgeleide kaarten met de van vol,nu dat men t an deLeeuwenpaal tot aan

é m •J*aSr:

' j f - s. *U'A •v, m ? ' *'

w u .

Afb. 5: Restant van de onofficiële grens tussen Eemnes Buiten en Blaricum tot 1535 genomen vanaf de Slomeg (foto auteur). Nog steeds is de sloot o f oude kreek, die gericht is op de Leeu­ wenpaal achter de bosjes in de verte, zichtbaar aan weerszijden van de Slotweg. Rechts op de Bouwvenen moet de hofstede Ruysendael hebben gestaan.

276 TVE 22ejrg. 2004 de Z uidw cnd niet lijnrecht behoorde tegrond inO ostveen en Ridderveen, de ve­ rooien, ‘hoewel die niet recht en gaat,nen tussen Hollandse Rading en Lage behoorde [hij] voor 't gerechte scheytselVuursche. Allereerst moet genoemd wor­ gehouden te zvn, also V selve van allen den dat de nieuwe grens tussen Lïtrecht ouden tyden voor het scheytsel beydenen Gooiland (lees Holland) over de Vuur- landen gehouden hadde geweest’. Dit se na inspectie in september 1536 ak­ gaat over deRouwvenen te Blaricum. De koord was bevonden.27 Het gaat te ver om betreffende scheidsloot zou een oudealle verwikkelingen te beschrijven. Uitein­ kreek zijn geweest, die gebruikt was alsdelijk besliste in 1541 Grote de Raad van een natuurlijke grens. Hij is nog steedsM te echelen, namens Keizer Karel V: herkennen in het landschap en op kaar­‘Seggen en verklaren by onse sententie ten. Vanzelfsprekend waren de (looiersdefinitive voor recht, de voorsz. Sententie nu niet meer bereid om dit stuk grondvan af onsen Secreten Rade gegeven, den 15 te staan. Er kwam al snel een akkoord tus­oct. Anno 1535 lestleden, beroerende de sen de partijen. De Eemnessers mochtenLimiten en bepalinge der Landen van de grond die reeds in gebruik was inUtrecht dit en Goyland (...) Dat ’. is ook dui­ gebied behouden tegen een jaarlijksedelijke be­ taal. De grens van 1535 blijft ge­ taling van‘dertig placken erftijns aan ’ de handhaafd. Daarna komen echter twee keizer en twintig aan de rentmeester vanadditionele regelingen aan de orde. Hier Kennemerland [en Gooiland; JG], Zijnu eerst de scheiding van het veen bij het moesten de Gooiers, die grond haddenGooierbos in als onderdeel van het vonnis: dat gebied, met rust laten. Om te voorko­‘Ende aangaande die van Oostveen en men dat vechtpartijen zouden voorvallen,Ridderveen aan ’t oostzyde van Goyer- zoals in het verleden, moesten de Eem­bosch moest ' vanaf de uiterste boom van nessers op hun kosten een rechte diepeh et Gooierbos (gp. 16) en de greppel ko­ scheidsloot van een roede (ca. 8 m)mende vanaf Werners Hofstede een breed graven tussen Leeuwenpaal de en ‘rechte raye en schynbaer scheydsel’ ge­ de Zydw ind (nu Laarderweg). Die ligt er maakt worden in ongeveer dezelfde rich­ nu nog en in feite kan alleen hier gespro­ting als vanouds de greppel langs het ken worden van eengracht. De Eemnes­ veen van hetConvent van Oudwijk, ‘recht sers vanB uitendijk waren hiermee tevre­ op langs het uytterste harde van den sel- den. Dat probleem speelde niet ten zui­ven bossche, (...) continuerende deselve den van deZydwind. N a een inschinke- nieuwe raye linierecht op den selven lin g van ca. 20 roeden (gp 1-2) naar hetcours tot aan> ’t harde van Lapersweg.28 t In oosten moest vanaf hier de grens gerooid1552 stelde deGrote Raad, na een eerde­ worden op de domtoren.sloot, De letter­ re afwijzing. Gooiland in het gelijk we­ lijk zo genoemd, hoefde maar vier voetgens onjuist uitvoeren van het vonnis, i.c. breed te zijn en twee steken diep.23 Ditde grenslijn tussen de hoek vanGooi­ het tweede stuk is sinds jaar en dag het enigeerbos tot aan het harde van Lapersweg. stuk grens van de huidige vier delenDe dat grens was uitgezet langs hetGooierbos op de dom is gerooid.26 door grove misleiding van de landmeter Evert van Schaick. De Gooiers vreesden Oostvcen en Ridderveen zo voor een waarde van ./ 200.000 aan De uitvoering van het vonnis werd ook‘beste venen ’ te verliezen. De voor de af­ aangevochten door de eigenaren bakening van verantwoordelijke commissaris

TVE 22e jrg . 2004 277 Cranevelt had in Hilversum moeite omgelijke regeling als met de Eemnessers in het vege lijf te redden.29 Meth e t ‘ h a rd e de B o u w ren en bij Blaricum en het onder­ van Lapersweg’ zou volgens de eigenarenstreept dat het gebied Hollands bleef, van hetO ostveen zijn bedoeld‘he t h a rd e maar de Gooiers kregen geen recht om van de nieuwe weg’, aan de kant van Hil­ten oosten over ‘rayede ’te graven of enig versum.30 Evert van Schaick gaf, toenprofijt hij te genieten. Zij werden verplicht de eed moest zweren, toe een fout te heb­om de Baarners‘rustelijk en vredelijk te ben gemaakt. De gedane executie werdlaten genieten ende gebrumcken die er­ vernietigd. De fout werd gecorrigeerd venen en [omstreden] landen contentieux, de nieuwe scheiding werd gemaakt zoalsbinnen die Limiten voorschreven, als die nu nog loopt11 (gp-16). Dit werd de haar eygen goederen. ’ grens tussen Gooiland en O het ostveen, In december1542 had Philips II de eige­ niet die tussen Holland en Utrecht. Wan­naren vanO ostveen en vanR id d erveen neer men dat onderscheid maakt, daneen is octrooi verleend om iedereen te het vonnis niet meer verwarrend en val­‘apprehenderen (arresteren) ’ die weder­ len allerhande zaken op hun plaats. rechtelijk Op hun eigendommen aantastte. deze zaak komen we nog terug bij Ondanks de dat het de Gooiers verboden kaart van Sinck uit1619 . was om eigendom over raye de (huidige Hollandse Sloot of Gooiergracht ten oos­ Baarn en de Vuursche ten van deB osberg) te ‘pretenderen en ' In de sententie van 1541, voorafgaandedaar te komen om turf te steken, te plag­ aan het uiteindelijke vonnis, werd gen, de etc., bleven ze dat doen en gingen Baarners het gebruik van de grondennog be­ verder. Ze brachten ook schade toe oosten de rechte lijn tussen de uitersteaan de eigendommen van Jan van Culem- zuidwesthoek van Eemnes (gp 6)h e ent borg, heer van Rijnswoude, de Vuursche, harde van Lapersweg (ca. gp 10) toege­etc.. Zijn gebied lag voorbij de beide ve­ staan. Er wordt gerefereerd aan zekerenen, voorbij wat nu de ‘taartpunt’ van de afspraken die gemaakt waren tussen degemeente De Bilt is (eertijds ook Maar­ Grote Raad en de Baarners‘ha n g en d etensdijk). Tot in de jaren1570 na werden den processe in date den 2s dach processen van gevoerd door Jan van Culem- April 1537’. De Baarners hadden zichborg en zijn weduwe Agatha van Alkema- aanvankelijk ook niet onbetuigd gelatende.32 Bij herhaling moesten de autoritei­ in het proces en in de geweldplegingenten de Gooiers terechtwijzen. In 1591 ver­ tegen de Gooiers: zij doodden er één.zochten de Staten van Holland de Gooi­ Hun strijdlust kwam voort uit de vrees ersdat de grensmarkering opnieuw aan te ca. duizend arme mensen geen mogelijk­brengen en te respecteren. Dagelijks heden van bestaan meer zouden hebbenwerd deze echter gepasseerd voor het ge­ als het Baarnse Veen aan de Gooiers zouwraakte doel.33 De Gooiers leken moeite worden toegewezen, terwijl het daarnate hebben met het onderscheid tussen de wellicht ongebruikt zou blijven liggen.grens Ze van Gooiland en die van Holland. zagen echter op tegen de lange duurHet van taalgebruik was in zekere zin verwar­ het proces en vroegen om de grondrend. in Of was het gewoon ‘boerenslim­ erfpacht te verkrijgen. Dat werd hen toe­heid’, gedwongen door het moeilijke be­ gestaan door Holland tegen een onbedui­staan? De eerder genoemderaye moet dende canon.31 Kortom dit was een soort­worden gezien als een lijn langs de lntidi-

278 TVE 22e jrg . 2004 ge Gooiergracht en de Hollandse Sloot,Perikelen in de zeventiende eeuw terwijl met de limiten de grenslijnen van Holland en Utrecht bedoeld zijn. DezeTwaalfjarig Bestand lijnen zijn o.a. in de kaarten van Hornho-Op basis van de verschillende bronnen vius (1599) en Blaeu (1630) globaal weer­lijkt het dat hetOostveen en hetRidder­ gegeven. De situatie was voorBaarnse het veen het meest attractief waren, want daar Veen, de Vuursche en stukkenRidder- waren de meeste problemen. Er werd ge­ teen en Oostveen vergelijkbaar met sproken over'beste venen’?4 In 1612 Loosdrecht: wel bij Holland, niet bij betmoest P.C. Hooft, de baljuw op het Mui- Gooi. Het was echter geen homogeen dersloten er aan te pas komen. Deze poëti­ verenigd rechtsgebied, zoals Loosdrecht.sche man moest met dreigementen ko-

■ t ■ m ? - - ,J -if.

- v- '' Mui '-•O 0!

y.

- m turn 9 * * * .

______

Afb. (>: Raai t van Sinck uit 1619, zuiden boven, aangaande grenskwestie van datjaar (coll. Natio­ naal Archief, VTH2582; zie noot 38)

TVE 22e jrg. 2004 279 men om de Gooiers te laten stoppen metomdat de Gooiers ook de gelegenheid het steken van turf in hetO ostveen en zouden krijgen om zonder problemen het R id d erveen: geldboete voor de eerstehun vee op de verlaten en dus gebraakte reis, geseling voor de tweede, de galggrond langs de wal en haag te weiden, voor de derde keer.3’ Toe maar! Het tijd­nota bene op de eerder illegaal door stip ligt in het zogenaamdeTwaalfjarig O ostveners ontgonnen grond! Een leuk B esta n d(1609-162i). Men had blijkbaarstaaltje van verkooptactiek, waar Hooft weer tijd voor dit soort zaken door deniet rust helemaal in mee gaat, want hij ziet die voorlopig was teruggekeerd na deeen ver­ bezwaar in de kosten voor de Gooi­ wikkelingen vanO de p sta n tegen d Philips ers. Hij raadt aan om het werk stuksgewijs II. In 1617 escaleerde de zaak verder,en met provisie te realiseren en snel een want de geërfden vanO ostveen beklaag­ begin te maken. Verder adviseert hij om den zich weer over turfsteken, graven aanen beide zijden commissarissen bij de zelfs het wegvoeren van schapen doorrespectievelijke de Staten aan te stellen, die Gooiers blijkens een dossier vanKa­ het 'onderlinge souden mogen handelen en pittel ten Dom‘M Dit dossier wordt doornaer alsulcks ordere (...) op't stuck van Heringa omschreven als‘Stukken betref­ de voorsz. groep o f scheydsel, als tot on­ fende het proces, gevoerd voor het Hderhoudt of van desselves en den goede na­ van Holland door geërfden van Oostveenbil) i schap wierd vereischt. ’ etc. ’ Dit ondersteunt mijn redenering dat het ging om een aangelegenheid binnenActiviteit in 1619 Hollands gebied, die dus bij dat hof thuis­Dat laatste lijkt overgenomen te zijn, want hoorde, hoewel de eisers Utrechters wa­op 5 maart 1619 werd een commissie van ren. De zaak zal wel aangekaart zijn bijgedeputeerden van de Staten van Hol­ het Hof van Holland, maar het is niet totland benoemd op advies vanK am dc er een vonnis gekomen, want dat is niet aan­van Rekeningen. Dit waren gedeputeer­ wezig. Het blijkt dat een jaar later de zaakden Nicolaes van den Bouckhorst, heer in handen is van de Staten van de betrok­van Wimmenum, Nicolaes Wouters, bur­ ken gewesten. gemeester van Haarlem, mr. Adriaen De Staten van Utrecht brachten dePauls, ridder en pensionaris van de stad klachten over aan de Staten van Holland,Amsterdam, en tot slot mr. Nicolaes van die daarop P.C. Hooft om advies vroegen.Kinschot, advocaat fiscaal bij K de am er Hij nam het voor zijn Gooiers op, want vanhij de Rekeningen. De commissie van stelde vast dat de overtredingen weder­Holland had ruime bevoegdheden. Zij zijds waren. Hij adviseerde op 15 juli 1618konden onderhandelen, kaarten en limie­ aan de Kamer Van Rekeningen, om op­ ten laten maken, en alles wat verder no­ nieuw grote misverstanden en daaruitdig was, waarvan zij wel rapport moesten voortkomende onlusten te voorkomen,uitbrengen aan de Staten. Er werd in het dienstig zou zijn‘te maecken [een] overleg met de Utrechters een bijeen­ groepe van suffisante breedte en dieptekomst gepland tussen 10 en 20 April m et beplanting der aerde ter wedersijden1619. In die m aand heeft Lucas Jansz. op te werpen volgens i versoeck der sup­Sinck, cartograaf, kaarten gemaakt van de plianten [= Oostveners] De Oostve- grenzen van het Gooi met het Slicht, ners suggereerden dat de sloot, wallenwaarvan en hier een fragment van één is af­ hagen op Gooise grond moesten komen,gedrukt.33 Dat geeft duidelijk de grens

280 TVE 22e jrg . 2004 tussen Utrecht en Holland aan zoals dieMisschien is is het idee van wallen toen toch gedefinieerd in 1535. Prom inent aanwe­op afwijkende wijze uitgevoerd. De oor­ zig loopt vanaf de uiterste zuidwesthoekspronkelijke kaart zou gemaakt zijn in van Eemnes een lijntje naar hetB lock­ 1620, maar die is verloren gegaan. Als de ings, vanouds aan deLapcrsw eg. Daar­ wal al voor 1619 aanwezig was, dan zou langs staat veelbetekenend'Scheijt tus- Sinck hem net als deGooier schans op de schen Baern en Goijlant’, maar helemaal kaart hebben gezet. Te belangrijk in dit niets is aangegeven van de rare van 1541verband om niet op te nemen. Ergo, de langs hetO ostveen. Mijn vermoeden is R oetersw al, die oostelijk van en parallel daarom dat het wel aangegeven stuk eer­met de lijn tussen grenspalen 8 en 10 ligt, der niet duidelijk genoeg was gedefini­ eerd en dus onderwerp van discussie was. Het is aardig om in dit verband de kaart van Sinck nog beter te bekijken. DeSoest meest westelijke greppel van vier, die schuin de zuidgrens snijdt op de hoek ;Oostveen; van deuiterste boom van het Gooierbos (huidige hoek in grens van Gooiland met ' i?!I grenspaal 16), is exact gericht op de plek waar de ‘nieuwe wech ' de rooiïng op de domtoren snijdt. Vermoedelijk represen­ teert daarom deze dubbele lijn de oude onjuiste grensmarkering die in 1552 ver­ nietigd moest worden. Was hij toch nog deels in het veld aanwezig? Een nauwkeu­ rige vergelijking van de grenslijnen op een hedendaagse kaart laat zien dat het stuk grens tussen Baarn en Gooiland goed overeenkomt met de huidige grens tussen de grenspalen 7 en 10, evenals de overige grenslijnen. Niet duidelijk is wat de definitieve afspraak was tussen Utrecht en Holland. Daarna zijn er geen stukken meer in deze zaak gevonden in het ar­ chief van de Staten van Holland. Wel zijn er documenten in deLetterkast van de -o 2 . it Staten van Utrecht aangaande de zaak in V V - de jaren 1619 en 1620.39 Daarna lijkt het 9R.7- honderd jaar rustig te zijn. De dubbele wallen en de hagen, volgens liet advies Eemnes Ér* van Hooft, zijn niet gerealiseerd. Wel is het opmerkelijk dat deRoeterswal, die Afb. 7: Fragment van de kaart van Sinck (Afb. parallel langs de‘Scheijt tusschen Baern6), de Vuursche en het Baarnse Veen, Hol­ en Goijlant' loopt, pas opduikt op lands de gebied, verduidelijkt met o.a. huidige kaart van 1621 van B.F. van Berckenrode.grensmarkeringen (vergelijk Afb. 2)

TVE 22ejrg . 2004 281 is vermoedelijk gemaakt na april 1619 en voor 1621, hoewel de tijd van verwerking in de kaart wel erg kort is. Sinck was ech­ ter wel goed op de hoogte van de situatie in de omgeving.

Einde van alle onduidelijkheden in 1719?

E én g re n s Kos concludeert dat in het algemeen de E rfgooiers aan het langste eind trokken. Dat mag zo zijn voor het gebied waar de Gooiers hun gronden hadden, ten westen van de huidigeGooiergracht. Met dit overzicht is aangetoond datE rfgooiers de daarbuiten wel meer wilden, maar al inAfb. 8: Fragment van de wandkaart van Hol­ 1535 op hun plaats zijn gezet, en daaraanland door B.F. van Berckenrode, uitgave11! regelmatig moesten worden herinnerd.Jz. Blaeu 1621 (ontleend aan Donkersloot-de In 1719 waren de Staten van Holland Vrij; het zie noot 22). De oriëntatie is hier m et eigenzinnige en ongrijpbare gedoe inhet het noorden boven. De grens van het Gooi is aangegeven, evenals die tussen Holland en Gooi zat. Dit was naar aanleiding van een Utrecht van 1525 tot 1719. De Roeterswal is kwestie binnen eigen gebied, de rechtende streep in het verlengde en ten noorden van de hofstede Oud-Bussem,40 Ook van de Gooierschans hij het Baarnse veen. De speelden er toch nog grensconflicten detailsmet komen ook voor op de kaart van Bleau anderen buiten Holland. Dat is voor uitmij 1630 (zie noot 23). reden om aan te nemen dat de definitie­ ve grensregeling tussen Holland en Utrecht is blijven steken tot 1719. Dit leidde tot het in kaart brengen van land alle viel daarna samen en werd met aller­ gronden en hun gebruik, dus ookhande de details gedocumenteerd op de grenzen van het domein vanE rfgooi­ de kaart van 1723 van Maurits Walraven. Op ers. In 1709 was het resultaat de nam en­gedefinieerde punten werden grenspalen lijst vanE rfgooiers (1708) en de‘Caarte gezet met aan weerskanten de wapens van van Goijland A" 1709’ van Justus vanHolland en Utrecht, gericht naar het be­ Broeckhuijsen. Op basis van die kaart,treffende gebied. Tegenwoordig worden met enige correcties, is uiteindelijk inze vaak abusievelijk allemaal welLeeu­ 1719 besloten om de grens vanafLeeu- de wenpalen genoemd.41 Er is maar één w enpaal bij de Blaricumse meent defini­Leeuwenpaal, de ongenum m erde bij Bla- tief uit te zetten. Merkwaardige uitstulpin­ricum-Bijvanck. Opvallend is de grotere gen langs de grens met hetO ostveen ten dichtheid langs de grens vanOost­ het gunste van de Gooiers werden weer rechtveen. Daar was dat nodig om geen excuus getrokken. Hiermee kwam het eertijdste hebben voor het niet kunnen zien. Vol­ aan Holland toegewezen gebied aangens de definitie van de grens is alleen Utrecht. De grens van Holland en Gooi-het stuk tussen de palen nr. 2 (aan Laar-

282 TVE 22e jrg. 2004 derweg, Eemnes) en nr. 6 (drie-gemeen-zelf maakte zich er in (zijn) deel I van de ten-punt Baarn-Eemnes-Laren, bij hetgerenommeerdeGeschiedenis van Gooi­ voormalige theehuisHeidebloem en cam­ land gemakkelijk van af met een tegen­ ping't Laer, gerooid op de lijn van strijdig de stuk tekst. Daarin wordt de defini­ Leeuwenpaal naar de Domtoren te tie van de grens uit 1535 aangehaald en Utrecht. Voor de geschiedenis van de hijpa­ verklaart onmiddellijk 'ongeveer dit len wordt verwezen naar publicaties vande grens te zijn geweest, die nog de pro­ o.a. Rodenburg en Boekelman41, metvinciën Noord-Holland en Utrecht waarschuwing voor enkele onjuisthedens c h e idZij t moeten hiermee anderen op over de oude tijd. het verkeerde been hebben gezet in late­ re publicaties. Van hen geen woord over On di lidi -lijke geschiedschrij\ ïi ïg de perikelen rond 1619. H et kan ver­ Waren er geen onduidelijkheden meerklaard worden met de aandacht van En­ over de grens van het Gooi en Hollandklaar na voor de rechtsbronnen. Voorts rept 1719, ze zijn blijven bestaan en gevoedhet in Groot Utrechts Placaatboek niet over de geschiedschrijving over de periodede periode tussen medio zestiende eeuw daarvoor. Strikt genom en was de grensen deConventie van juli 1719. van het Gooi, in de zin van grens van hetRaven brengt de zaak van de grenzen gebied van de Erfgooiers min of meer van de kaarten van Hornhovius (1599), duidelijk sinds 1541. VanwegeErfgooi- de Sinck en enkele anderen in 1954 aan de erskwcsties zal de aandacht vooral gerichtorde. Hij suggereerde ten onrechte, dat zijn geweest op de omgrenzing van de dat grens van 1535 al in 1538 en 1541 is gebied. Stilzwijgend en sluipenderwijsherroepen. Hij heeft als zovelen de nade­ heelt iedereen in de afgelopen eeuw aan­re bepaling van de scheiding tussen de genomen dat de grens van Holland Gooiland aan en de Hollandse gebieden van de oostgrens dezelfde was als die van hetde Baarners en Oostveners aangezien Gooi. Tot besluit zullen een aantal au­voor de herziening van de limietschei­ teurs aangehaald worden die op zijnding tussen Utrecht en Holland. Hij minst dit aspect veronachtzaamd hebben.schrijft: ‘Hoe komt het nu dat deze zo Perk (18(56) was sterk op het Gooi ge­kortstondige grens van 1535 eeuwenlang licht. Hij noem de wel het feit dat dehet kaartbeeld bleef beheersen? Wij kun­ Baarners de [Hollandse; JG] grond in erf­nen er slechts naar gissen.' Hij verklaart pacht kregen. Hij zal zich daarom wel im­het met de suggestie dat Hornhovius net pliciet bewust zijn geweest van de situatieals Van de Water abusievelijk de maar ging er verder niet op in. Roden­‘onduidelijke' grensomschrijving van burg, die Enklaars werk heeft bestudeerd1541 heeft aangezien voor dezelfde als en een interessant boekje heeft geschre­die van 1535.43 Hier mag nu worden ge­ ven in 1938, is helaas over het vonnisschreven, van dat Hornhovius, Van Bercken- 1535 heen gelopen als zijnde een ondui­rode en anderen het gebied dat Hollands delijk vonnis. Hij had op basis vanwas, En­ maar niet Goois, precies omlijnd klaars verwijzing naar hetGroot Utrechts hebben. Raven was het slachtoffer van Placaatboek van Van de Water hetzelfdeeen collectieve blinde vlek. kunnen concluderen als hier is gedaanKaarten van Sinck uit 1619 zijn een omtrent de grens van Gooiland en Hol­aantal malen gepubliceerd als illustratie, land tussen 1535 en 1719. Ook Enklaar42maar lijken tot nu toe niet op hun waarde

T V E 2 2 ejr g . ‘2004 283 te zijn geschat. Dekker e.a. maken hetautoriteit van het gedrukte woord in ove­ helemaal bont met‘Deze Hollandse kaartrigens mooie boeken. Het gaat hier juist van de limietscheiding tussen Eemnes omen een nauwkeurige kaart van een land­ het Gooi uit 1619 (...) lijkt de smallemeter, die de grens van 1535 en het stuk strook grond, die in 1535 alsnog aanvan de de scheiding van Gooiland binnen Eemnessers werd toegewezen, niet vanHollands gebied vastlegt dat blijkbaar eer­ harte als Stichts te willen erkennen.’ Daar der nog niet was gedefinieerd. De kaart is ging het niet om en dat was al in 1351zo nauwkeurig dat de verschillende pun­ geregeld. Het zijn in tegenstelling deten en lijnen van de huidige grens en an­ Utrechters geweest die grote moeite had­dere oriëntatiepunten praktisch exact den met het grensverloop. Maar al met overeenkomenal met de huidige situatie. in 1619 benaderen de Staten van HollandDe verklarende tekst onder het linker car­ en Utrecht elkaar als‘goede Vrund endetouche, hoewel moeilijk leesbaar, ver­ Nabuyeren ende Bontgenoten Deze ’. uit­ toont de namen van de eerder genoemde glijder bij de illustratie doet afbreuk aancommissarissen van Holland. In een vol­ Dekker’s overigens goede verhaal. Zo gendeblij­ bijdrage zal nog eens op deze kaart ven onjuiste zaken rondzingen doorworden de terug gekomen.

Ét m «fs

met? Alb. 9: Vredig tafereeltje rond h et kerkje van de Lage Vuursche, dat in 1658 op h et terrein van ’t Huys Drakenstein werd gesticht, door L.P. Serrurrier (1731) naar Cornells Pronk, 1691-1759 (col/. Utrechts Archief)

284 T \E 22e jrg. 2004 Vragen te over tografisch werk’ in Hollandse Studiën, deel 8, Historische Vereniging Holland, Dordrecht 1975 Er zijn nog wel een paar vragen blijvenA. Kos, ‘De ertgooiers en hun gemene gronden; de hangen. Een belangrijke vraag is de posi­namenlijst en kaart (en) 1708-circa 1740 - Wie tie van de mensen die in het omstredenbent u en wat heeft ui' in Historisch- gebied woonden, hoe weinig dat er ookGeogra/isch Tijdschrift, 22 (2004), p. 10-22 J.M.I. Koster-van Dijk,Gooilanders voor de Grote waren. Bekend is dat vanuit Lage Vuur-Raat/ 1470-10711. nwe. serie nr. 3 in de reeks sche gekerkt werd in Baarn, voordat daarVerzamelen en bewerken van de jurisprudentie een eigen kerkje was, en dat in Eemnes van de Grote Raad o.l.v. prof. mr. J.Th. de Binnen gekerkt werd door de bewonersSmidt, faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universi- teil van Amsterdam, 1979 (uit de omgeving) van GroeneveldC. enKoeman,Geschiedenis van de Kartografie in Ne­ Drakenburg. H et was, zoals we zagen, een derland - Zes eeuwen land- en zeekaarten en complex grensgebied waarover nog meerstadsplattegronden, Alphen a/d Rijn 1983 is uit te zoeken op bestuurlijk vlak. J.V.M. Hoe Out, Eemnes in de kaart gekeken, beschrij­ ving van enkele topografische kaarten, catalogus zat het allemaal met deHeerlijkheid van en beschrijving bij tentoonstelling Historische de Vuursche? In hoeverre werd er vanuit Kring Eemnes januari-juni 1999 Utrecht aan de touwtjes getrokken omdatA. Perk, Hortensius over de opkomst en ondergang er Utrechtse grondeigenaren in het spelvan Naarden, serie Werken van het Historisch Genootschap te Utrecht, nwe. serie no. 5, waren en, naar het schijnt, later meer Utrecht 1866 Hollandse (Amsterdamse) eigenaren? M. Raven, ‘De grens GooiSticht van 1535’ in Maandblad van Oud-Utrec.ht, 27 (1954) p. 94-95 Met dank aan de heren JA . Bakker enj.B. Ur. Rodenburg,De grenzen van het Gooi (een his- torisch-geografische verkenning), Hilversum van Ijken voor diverse tips en hulp met1938 hi'onn en ma teriaai. A.C.J. de Vrankrijker,Stad en Lande van Gooiland - Geschiedenis en problemen van de Erfgooiers ing.J.J. (Jaap) Groeneveld is bestuurs- en908-1908, Bussum 1968 W.H. Wimmers en R.R. van Zweden,Archeologische redactielid van TVE. Daarnaast is hij ac­en historisch-geografische elementen in een tief in de Historische Kring Eemnes. natuurgebied, W ageningen 1992 A. van der Zee e.a.,Eemnes - Geschiedenis en ar­ chitectuur, uit de serie Monurnenten-inven- Bronnen tarisatie Provincie Utrecht, U trecht 1999

Archief Stad en Lande in het Stads- en Streekarchief te Naarden Noten C. Dekker en M. Mijnssen-Dutilh,De Eemlandsche Leege Landen, U trecht 1995 1. Enklaar, p. 11; eventueel ook Dekker e.a., p. 127 M. Donkersloot-de Vrij,De Vechtstreek - Oude 2. Idem, p. 12-19, voor de aanhaling p. 14 kaarten en de geschiedenis van het kindschap,3. Van de Water, p. 119,Sententie van de Secreten Weesp 1985 Raad..., 15 okt. 1535 T. Coppens,Baarnse lusthoven en hun bewoners.4. Van der Zee, pag. 16-18 Baarn 1990 5. Enklaar, p. 20-21 D. Th. Enklaar,Middeleeuwse Rechtsbronnen van6. Idem, p. 22 Stad en Lande van Gooiland, Utrecht 1932 7. Idem, p. 119-132, Memorie, p. 122, nr. 10 D.Th. Enklaar en A.J.C. de Vrankrijker,Geschiede­ 8. Idem, p. 122, nr. 11; evt. ook Dekker e.a., p. 138 nis van Gooiland, deel 1 (D.Th. Enklaar),De 9. Idem, p. 122-123, nr. 13 Middeleeuwen, Amsterdam 1939 (Facs. herdruk 10. Rodenburg, p. 8 Schiedam 1975) 11. Enklaar, p. 29-30 S. Groenveld en A.H. Huussen jr.,'De zestiende- 12. Enklaar, p. 100-105, Inform atie van de Rent- eeuwse landmeterJaspar Adriaens/, en zijn kar-meester-Generaal van Kennemerland en Gooi-

TVE 23e jrg. 3004 285 land, in het bijzonder p. 102 van 15 oct. 1535, 30 aug. 1536 13. C. Dekker e.a., p. 123-139 26. Rodenburg, p. 39, III 14. Enklaar, p. 57-58, Verslag in het kapittel-27. Van de Water, p. 120 e.v., Verbaal door mr. Eve- generaal, omtrent de onderhandelingen tussen rard Nicolai van de executie van de sententie Holland en het Sticht over de grenzen van Gooi­ van 15 oct. 1535, 24 sept. 1536 land, 13 januari-21 juli 1472 28. Van de Water, 124 e.v., Sententie van de Grote 15. Idem, p. 119-132, Memorie, p. 124, nr. 26 Raad van Mechelen, 21 mei 1541 16. Enklaar, p. 100-105, Inform atie etc., p. 101 29. Perk, p. 247 17. Idem, p .105-106 Sententie van de Secreten 30. Koster-van Dijk, p. 10-11, en Perk, p. 246-247 Raad..., 15 okt. 1535 31. Perk, p. 245-246 18. Koster-van Dijk, pag. 10-11; zie ook D.Th. En­32. Idem, p. 137-150 klaar, ‘Zestiende eeuwsche wandelingen door33. Archief Stad en Lande, Bibliotheek,Memoriaal Nederland’, in: Bijdragen en M ededelingen van van allerhande stukken toeserende de stadt het Historisch Genootschap, 54 (1933), p. 125- Naerden en de Dorpen van Goylandt, ‘Verzoek 172, citaat op p. 138 van de Staten van H olland betreffende de gren­ 19. Kaart De limieten van Gooiland en hel Stichtuit zen 5 augustus 1591 Den Haag, kopie van 8/25 ca. 1539, vermoedelijk gemaakt door Cornelis 1651 (in 1934 door D.H. Smit getranscribeerde Domisz. en/of Evert van Schaick; collectie Hing- versie) man, W H nr. 2579, Nationaal Archief (NA),34. Perk, p. 247 Den Haag, gemaakt in verband met de grens­35. Archief van Stad en Lande, Bibliotheek,Lim ie­ kwestie die liep bij de Geheime Raad en later bij ten van Gooiland 1612(handgeschreven kopie­ de Grote Raad van Mechelen vanaf omstreeks ën uit placaatboeken), p. 162 t/m 164, een brief 1532. Zie ook Groenveld en Huussen. van P.C. Hooft van 9 mei 1612 (het laatste stuk 20. Van de Water, p. 119 e.v., Sententie van de Se­ in het memoriaal) creten R aad..., 15 okt. 1535 36. Heringa,Inventaris Archief Kapittel ten Dom, 21. Groenveld e.a., 140-148, noot 75: ARA (lees NA) nr. 3681, dossier van het proces van 1617-1629 Grafelijkheid van Holland, Rekenkamer nr. 755 (Utrechts Archief; niet bestudeerd, voorlopig b; het stuk telt 44 folio’s, niet genummerd niet toegankelijk) 22. Donkersloot-de Vrij, p. 54-57: W andkaartNova 37. Archief van Staten van Holland, Nationaal Ar­ et accurata totius Hollandiae Westfrisiae top-chief te Den Haag, inv. nr. 52, 5 m aart 1619. graphia door Balthasar Florisz. van Berckenro-38. Lucas Jansz. Sinck,Gaerte daer in vertoont won de, uitgave W.J. Blaeu, 1621. De kaart is opge­ de Limite tusschen Sticht van Utrecht en dragen aan de Staten van Holland en West- Goylant vande Vecht tot aan de Suider Am­ zee, Friesland, die 12 ex. van de oorspronkelijke sterdam 1619, m anuscriptkaart, gekleurd, 125x kaart uit 1620 kocht, waarvan geen bewaard 109 cm, hei noorden onder, Nationaal Archief, gebleven. De koperplaten zijn in 1621 verkochtVTH 2582 (ook 2583 en 2584 met verdraaide aan W.J. Blaeu (fragm ent afgebeeld). In 1651 oriëntatie) zijn de platen aangepast bij Nic. Visscher. De 39. Archief van Staten van Utrecht, Utrechts Ar­ verkavelde omgeving van de Vuursche werd chief, De Letterkast der Staten, inv. nr. 364/85, toen aangegeven, waarbij de grens van Utrecht Reet teil nopende de limieten tusschen Goylant en Holland uit 1535 is gebleven en die van het ende 't Sticht van Utrecht, en 364/219,Raken­ Gooi deels weggewerkt. De Roeterswal was toen de de nadere commissie tot de limietscheydinge niet meer zichtbaar. tusschen Utrecht en het Gooi (niet bestudeerd, 23. Kaart Ultraiectium Dominium, exudit Guiljel- voorlopig niet toegankelijk) mus Blaeuw. In 1630 heeft Willem Jansz. Blaeu, 40. Kos, p. 10-22 zoals hij gewoonlijk wordt genoemd, deze kaart41. o.a. W.A. Boekelman,De Leeuwenpalen in het voor zijn wereldatlasAtlantis A ppendix zorgvul­ Gooi. Laren NH 1985 dig na laten graveren van de kaartEpiscopatus 42. Enklaar & De Vrankrijker, deelMiddeleeuwse 1, Ultrajectinus van B. Fz. van Berckenrode. Geschiedenis, p. 119 (Koeman, p. 62-63 en Out, p. 8) 43. Raven, p. 94-95 24. Donkersloot-de Vrij, 9. 108-109, kaartLa in Hol- 44. T. doppens, p. 16. Afb. 4, en M. Donkersloot-de lande en 12 Feuilles door .... De Roy (niet Du Vrij, p.52-53, Afb. 7, tonen de versie van de kaart Roy) in 1748 van L.J. Sinck uit 1619 met het zuiden boven 25. Van de Water, p. 123 e.v., Accoord tussen Eem- (NA, W H 2582) en C. Dekker e.a., p. 123-139. nes buitendijks en die van Naarden en Gooiland Afb. 66, toont een versie met het noorden links­ over verschillen bij de executie van de sententie onder (NA, W H 2583). Zie noot 38.

286 TVE 22e jrg. 2004 Oproerigheid der boeren in Gooiland in 1588 Bas de Ligt

Nooit in het verloop van de zogenaamdevan het krijgsvolk dat deze landen al zo Tachtigjarige Oorlog heeft de zaak vanlang de onveilig maakte. eendracht De , die opstand tegen Spanje er zo slecht voorge­volgens het devies van de in 1579 geslo­ staan als in het jaar 15SS. Na de afzweringten Unie van U trechtmacht zou maken, van Filips II als landsheer en de moordwas ver te zoeken. De combinatie van op Willem van Oranje was tevergeefsSpaanse dreiging en binnenlandse anar­ steun gezocht bij Frankrijk. De doorchie ko­ was wel geschikt om de nagestreefde ningin Elisabeth van Engeland teonafhankelijkheid lmlp van de noordelijke Ne­ gestuurde graaf van Leicester werd al derlandensnel voorlopig een illusie te laten meer als vijand dan als vriend beschouwd.blijven. Hij verliet ontgoocheld in december 1587Net als in het latere ‘ram pjaar’ 1672 de Nederlanden, een bestuurlijke en mili­was het volkredeloos en leek het land taire chaos achterlatend. reddeloos, maar het allesbeslissendc ver­ De tien jaar daarvoor door de Spaanseschil was in 1588, dat de regering aller­ koning aangestelde landvoogd enminst veld­ radeloos was. ‘Door de militaire heer Panna boekte intussen successuccessen op van Maurits en Willem bode­ succes, met als hoogtepunt de veroveringwijk en door het politieke genie van Ol- van Antwerpen in 1585. Filips II wasdenbarnevelt in ontstond in enkele jaren 1587 al ver gevorderd met de vormingeen levenskrachtige staat met een volko­ van een 'onoverwinnelijke vloot' om eerstmen nieuwe staatsvorm: de Republiek der Engeland klein te krijgen en dan defini­Zeven Verenigde Nederlanden’, aldus de tief zijn gezag te vestigen in noordwesthistoricus H.P.H. Jansen. Maurits was se­ Europa, ook in de opstandige Nederlan­dert 1585, hij was toen achttien jaar oud, den. De door astrologen voor 1588stadhouder voor­ van ffolland en Zeeland. Zijn spelde onheilen leken werkelijkheid neef te Willem Lodewijk was vanaf 1584, worden. toen 24 jaar oud, stadhouder van Fries­ land. Oldenbarnevelt was ‘landsadvocaat’ van Holland vanaf 1586. In Gelderland Weerstand en oproerigheid en Overijssel was sedert 1583 graaf Adolf van Nieuwenaar en Meurs stadhouder; in In de bedreigde landen dwongen de1585 ver­ werd hij dat ook van Utrecht. Van eiste defensieve maatregelen tot het op­de vier genoem den is hij zeker wel de leggen van zware belastingen. Dat veroor­minst bekende. zaakte natuurlijk veel weerstand en op­Adolf van Nieuwenaar was afkomstig roerigheid in onze streken, ook onderuit de het protestantse geslacht der graven boeren, die toch al veel te lijden haddenvan Neuenar in Duitsland, geboren om-

T V E 2 2 e jrg . 2004 287 Wolvenjacht

In het voorjaar en de zomer van het roeri­ ge jaar 1588 leerde Adolf van Nieuwenaar in ieder geval de Vechtstreek kennen. Dat was onder meer bij gelegenheid van een

.... ] door de overheid georganiseerde wolven­ jacht. In het jaar 1587 waren volgens de geschiedschrijver Pieter Bor in zijnO or- sprongh, begin en ven olgh der Neder- landsche oorlogen, beroerten en borger- lijke oneenigheden grote troepen wolven uit Brabant en Vlaanderen door het oor­ logsgeweld verjaagd, en die hadden hun

BL,.I w s

A D O LPH, GRAEF VAX MEURS, de Partij van de Arbeid, het CDA en NIEUWENAER EN ALI»EN,GOUVERNEUR Groen Links in hun ‘Paprika-akkoord' VAN GELDERLANDT EN UITRECHT niet alleen voor legalisering van solt drugs, de gekozen burgemeester en een Europees netwerk van Zeppelins, maar Graaf Adolf van Nieuwenaar (coll. Iconogra­ fisch Bureau, Den Haag) ook voor ‘herintroductie van de wolf in Nederland’ [NRC, 21.01.2002]. Op 22 april 1588 had men duidelijk streeks 1545. Hij was getrouwd m et deandere zorgen. Op die dag was een grote weduwe van de in 1568 op last van Alvamenigte in boeren uit Gooiland bijeengeko­ Brussel onthoofde graaf van Hoorne.men, Als ‘gewapent met roeren en kaesbal- stadhouder van Utrecht was hij aanvanke­ckers online den Wolff te jaegen'. Blijk­ lijk een aanhanger van de politiek baar van hadden die niet alleen een afkeer Leicester. Toen hij het bewind over devan wolven, want ze hadden zich ook drie meest bedreigde provincies op zichschuldig gemaakt aan‘insolenten' (bal­ nam deed hij dat als betrekkelijke vreem­dadigheden, onbeschaamdheden) ten deling. Hij was niet goed op de hoogteopzichle van de jager van de graaf van van de hopeloos-ingewikkelde toestandenNieuwenaar, de Utrechtse stadhouder. hier, die het gevolg waren van de conflic­Die hadden ze‘seer lelijck geslagen ende ten tussen democraten en aristocraten,gesteecken, ende hem drie haesen affge- tussen Calvinisten en meer vrijzinnigen,nomen, dreijgende seer insolentelijck tussen Utrechters en Hollanders. Eigen­den persoon van Sijn Genade [de stad­ lijk schijnt hij door Utrecht vooral te zijnhouder] selver, vol ders sommige van de aangezocht om de groeiende macht vaningesetens des Stichts van Utrecht cloot- Holland in te dammen. Dat was eengeslagen ende doorschoten, sommige ge­ beetje te optimistisch gedacht. slagen ende met insolente woorden ge-

288 TVE 22ejr g . 2004 clreijch t'. Op verzoek van de stadhouderKort na de zo turbulent verlopen wolven­ benoemde het Hof van Utrecht een com­jacht van april 1588, die misschien nog als missie die de zaak zou onderzoeken. Aaneen uit de hand gelopen incident zou de resolutie daarover van 25 april 1588kunnen worden beschouwd, was er in de zijn de bovenstaande gegevens ontleend.Utrechtse dorpen zonder meer sprake Het is (mij) niet bekend wat de oor­van ‘wederspannicheijt van ‘t m eerendeel zaak of aanleiding voor de Hollands-van onze huijsluijden [boeren], die eeni- Utrechtse gewelddadigheden is geweest.gen tijt geleden tot verscheljden reijsen De drijfjacht diende toch een gemeen­[verscheidene keren] tot Hilversum en schappelijk belang. Het is niet ongebrui­andere plaetsen in Goijlant zijn vergadert kelijk, dat in een algehele crisissituatie,geweest, ende aldaer gecomplotteert heb­ zoals die er op dat moment was,g e za g s­ ben egheen schattinge o ff contributie te d ra g ers e nhun dienaren, in dit geval gevende dan die gheene die zij bij tijde van stadhouder en zijn 'jager', als zondebokKeijser Kaerl gegeven hebben ’. Dat was worden gebruikt. Dat is zelfs een beetje duste voor 1555, toen keizer Karel V af­ begrijpen. Maar de reden waaromb de o e ­ stand deed van de regering ten behoeve ren en burgers van aangrenzende provin­van zijn zoon Filips II. Daarna was de be­ cies elkaar hier te lijf gingen is (mij, al­lastingdruk naar toenmalige maatstaven weer) niet duidelijk, vooral niet in hetexcessief toegenomen. licht van de hier volgende feiten. De wederspannigheid uitte zich in het feit dat veel Stichtse dorpen niet meer met hun produkten naar de stad kwa­ Geheim accort men, dat ze zich beschansten en met wachten versterkten. Dat alles gebeurde De bedreiging die uitging van wolvenin ensamenwerking met de boeren uit Gooi­ allerlei vreemd krijgsvolk kwam voor land. de Op marktdagen werd de toegang bevolking op het platteland, zoals al hier­tot de stad belemmerd, werden schuiten voor gezegd, nog bij de zware druk vanberoofd de en marktwaren in beslag geno­ belastingen in deze crisistijd. Het warenmen. Om de zaak niet te doen escaleren, problemen die natuurlijk niet beperkthadden de Staten van Utrecht aanvanke­ bleven tot alleen het Sticht of alleenlijk een nogal coulante houding aangeno­ Gooiland. In december 1587, dus nogmen, maar toen het gewenste effect daar­ ruim voor de ongeregeldheden bijvan de uitbleef werd er tol actie besloten. Op wolvenjacht, was er een geheim ‘accort26 juni 1588 schreven zij aan de Staten off verbont’ gemaakt tussen de boerenvan Holland, hun'Edele, welgeboren, van Loosdrecht en Hilversum in Hollandhoochgcleerde, Ironie, zeer voorsienige enerzijds, en de boeren uit de StichtseHeeren, vrienden ende ghunstige nae- dorpen Westbroek en Achttienhovenb an­ u ijr e n over’, cle uit de han d gelopen si­ derzijds. Zij hadden daarbij besloten be­tuatie: ten eerste om te vragen of die Hol­ lastingbetaling tot op zekere hoogtelanders te niet eens een eind konden ma­ weigeren. Ook werd afgesproken dat ken ze aan de‘conspiratie’ (samenzwering) zich desnoods met geweld zouden verzet­van de Gooilanders, en vervolgens om te ten tegen overheidsingrijpen, en datwaarschuwen, zij opdat‘dese cancker nijet elkaar wederzijds te hulp zouden komenvoort en gaet over die aengrensende dor­ mocht die situatie zich voordoen. pen van U.E.provintie’.

TVE22e jrg. 2004 289 Reactie van Holland de Staten van Holland, natuurlijk met het herhaalde verzoek de Loosdrechters en Op 3 juli kregen de boeren van Loos-Hilversummers tot de orde te roepen en drecht en Hilversum van de baljuw vante ontwapenen. Gooiland te horen, dat ze zich moestenHet is nu wel duidelijk, waarom domi­ onthouden van elke bemoeienis metnee de Claes Jansen,'de dicnaer lot Loos- boeren in het Sticht, ongeacht welke drechf, af­ op 4juli 1588 in de classicale ver­ spraak ze daarmee ook zouden hebbengadering in Amsterdam zich excuseerde gemaakt. Geholpen heeft het niet, want'met seeker redenen dat hij see/ qualick een dag later, op 4 juli, kwamen de Gooi-can commen op die classicale vergade- se boeren die van Westbroek gewapen­ringhe ende derhalven begeert van die derhand te hulp toen de graaf van Nieu­broederen zij willen hem hier in te geval­ wenaar orde op zaken kwam stellen. Bijlen sijn ’. Terzijde: de broederen vonden die confrontatie viel een exemplaar vanhet goed, als het maar geen regel werd... het Hollands-Stichtse boerenakkoord inDe Staten van Holland antwoordden handen van de Utrechtse stadhouder.die Hij van Utrecht op 7 juli. Ze zouden er stuurde dat, samen met de bekentenisvoor zorgen, dat alle verdere problemen van een in Westbroek gevangen genomenbetreffende de oproerigheid in Gooiland Loosdrechtse boer en een lijst‘van de en andere aan Utrecht grenzende gebie­ hooffden ende rotmeesters [hoofdenden van voorkomen zouden worden. Ook een groepje soldaten, hier van oproer­zouden alle complotten en afspraken die kraaiers] van de selve twee dorpen aan ’ tussen de Hollandse en Stichtse boeren

SUVA

~r#m

m m

290 TVE 22e jrg. 2004 mochten zijn gemaakt‘gescheurt ende dingen worden gedaan, opdat de Staten gebroocken’ worden. Alle politie- zouden weten wat hun te doen stond in instanties in Gooiland en omgeving dezewer­ kwestie. Per brief werd de inhoud den daarom gelast de boeren te ontwape­van deze resolutie meegedeeld aan de nen. De hoofdofficieren kregen opdrachtStaten van Utrecht en aan de Utrechtse te achterhalen wie de aanstichters en destadhouder, de graaf van Nieuwenaar. De leiders van de oproerlingen waren. Om­laatste werd bedankt voor‘t goet debvoir dat de Spaanse bedreiging bij dit allesbij hem gedaen'. dat is voor zijn goede niet uit het oog moest worden verlorenplichtsbetrachting. Intussen zeilde de kregen de burgerlijke en militaire autori­Spaanse vloot haar ondergang tegemoet, teiten in de aan het Sticht grenzende ste­zo rond eind juli, begin augustus. den de boodschap, dat zij goed acht moesten nemen'tegens alle periculen van den vijant die \ misschien gebruik zouDe slag bij Westbroek willen maken van de chaotische toestand. Daarbij werd ook nog eens gewezen Het op belang van de ‘slag bij Westbroek’ ‘periculen van inundatie’, die dan ookvan 4 juli 1588 staat natuurlijk in geen Holland zouden treffen. enkele verhouding tot dat van de onder­ Anderhalve week daarna, op 1

T V E 2 2 e jr g . 2004 291 regels genoemd: hoe Adolf van Nieuwe­dens de Opstand bleef het rustig op het naar en Brakel de dorpen waren binnen­Hollandse platteland, de boeren waren gevallen, die zich in de maanden daar­m eer slachtoffer van de oorlogvoering voor hadden beschanst, hoe ze gepoogddan actief deelnemende partij'. Dat lezen­ hadden zich te verdedigen, hoe er enigede ga je al gauw twijfelen, of de beschre­ huizen in vlammen waren opgegaan,ven en gebeurtenissen in het voorjaar en de hoe er aan beide zijden slachtoffers wa­zomer van 1588 wel een oproer genoemd ren gevallen. mogen worden. De bewaarde archiefstuk­ In een studie getiteldHolland in be­ken gebruiken woorden'wederspan- als roering. Oproeren in de 17h en 18d‘nicheijt', 'complotten', ‘conspiratie', ‘re- eeuw (Baam, 1982) zegt de auteur Rudolfbeliije' en, jawel: 'oproer' en ‘oproe- Dekker in zijn Slotbeschouwing op blad­richeijt ’. zijde 143: '(...) valt allereerst de afwezig­ Dekker definieert een‘oproer’ als heid van boeren oproeren op. En dit 'eengeldt lokale actie van een groep van ten­ niet alleen voor de door ons bestudeerdeminste twintig personen die uiting geven periode, ook voor de 17,c eeuw komenaan er protest dat doorgaans gericht is tegen geen boerenoproeren voor.(...) Ook tij­ de overheid en waarbij langer dan een

' | if

Westbroek in 1723 door L.P.Serrurier (coil. Utrechts Archief)

292 TVE 22e jrg. 2004 halve dag, maar niet langer dan tweeBronnen we- en literatuur: ken achtereen de openbare orde wordt Archief van het Hof van Utrecht, inv. nr 4-1, Resolu- verstoord en geweld plaatsvindt' (p. tien van het Hof 1583-1811, fol. 30-32 12/13). Het lijkt er op, dat we de hier be­‘Stukken voor de geschiedenis van de jaren 1588 en schreven gebeurtenissen inderdaad een1589'. In: Ki on ijk van h et Historisch Genoot­ ‘oproer’ mogen noemen, en dat we daar­schap gevestigd te Utrecht, 16 (1860), p. 149- 155, 160-161 mee toch iets tamelijk uitzonderlijks inArchief van de Staten van Utrecht, inv. nr 282-1 onze regionale geschiedenis hebben Resoluties aan­ van de Staten van Holland, 1572-1795, getroffen. inv. nr 23, Nationaal Archief, Den Haag Diarium van Arend van Buchell. Amsterdam, 1907 (Werken Hist. Genootschap, 3e serie, nr 21) F. Brand,‘Wolven onder o nIn: s!’ Historische Kring Onbekende afloop Loosdrecht, 6 (1979), nr. 26 Aleid W. van de Bunt,‘Adolf van Nieuwenaer en Meurs, Stadhouder van Utrecht'. In: Jaarboek Hoe het met de samenzweerders en op­ Oud-Utrecht, 1953, p. 141-158 roerlingen aan beide zijden van de Hol-Rudolf Dekker,Holland in beroering. Op roeren in lands/Utrechtse grens is afgelopen weet de 17,v en 1S‘h' eeuw. Baarn, 1982 ik niet. Ook van de door de Utrechtse stadhouder buitgemaakte naamlijst van ‘rothoofden', de Loosdrechte boeren­ bekentenis en de tekst van het accoord tussen de Gooilanders en de Utrechters heb ik (nog) geen kennis kunnen nemen. Maurits, Willem bodewijk en Oldenbar- nevelt begonnen aan de successtory van de beroemdeTien jaren uit de Tachtigja­ rige Oorlog 1588-1598. De Utrechtse stad­ houder Adolf van Nieuwenaar heeft dat niet meer beleefd. In 1589 al vloog hij de lucht in bij proefnemingen met geschut. Zijn stoffelijke resten zijn begraven in de Grote Kerk van Arnhem.

B. (Bas) de Ligt, geboren in 1984 te Rot­ terdam. is redactielid van de Historische Kling Loosdrecht.

TVE 22e jrg. 4004 293 De halsstarrige generaal en de arme weduwe Jacqueline Lamers

Voor wie heilig gelooft in een groot leiderDe inwoners van de vesting Naarden bele­ en bereid is voor hem te strijden en zelfsven bange maanden. Wie niet genoeg te sterven, is het moeilijk het moment voedselte in huis heeft krijgt het bevel de herkennen waarop hij de wapens moetstad te verlaten. Van wie nog wèl wat heeft neerleggen. Jaren na de Tweede Wereld­wordt door het garnizoen vee gevorderd, oorlog doken er in afgelegen gebiedenop kosten van de stad. Burgers tot 60 jaar nog oudstrijders op, die niet van overgaveworden in januari 1814 gedwongen te hel­ hadden gehoord of er niet van wildenpen we­ bij het hakken van ijs in de grachten, ten. om de belegeraars geen kans te geven de Zo'n man was ook de Franse Generaalstad over het ijs te naderen, maar ook om Baron Quétard de la Porte, in 1813 com­te voorkomen dat deserteurs over het ijs mandant van de stad Naarden. Napoleonsontsnappen. Daarom moeten ook alle lad­ legers hadden zich met grote verliezenders worden ingeleverd. Een man die het moeten terugtrekken uit Rusland: hetzonder be­ ladder probeert, breekt bij zijn val gin van het einde. In november 1813op was het ijs een been en moet zijn poging het bijltjesdag in Amsterdam; de Fransenopgeven. begonnen zich op veel plaatsen in Hol­Generaal Krayenhoff doet in februari land terug te trekken naar het zuiden.verschillende Zo pogingen Quétard de la niet Quétard de la Porte. Op 17 novem­Porte tot overgave te bewegen, maar zijn ber kondigt hij voor Naarden de staatafgezanten van worden met geweervuur be­ beleg af. groet. Vanaf half februari wordt de vesting De belegeraars onder bevel van Gene­regelmatig beschoten. Er vallen ook onge­ raal Krayenhoff, Commandant van laden de granaten in de stad, met daarin Stelling van Amsterdam, houden zich aan­kranten die melding maken van de val vankelijk rustig. De Franse bezetters krij­van Parijs en de benoeming van de Her­ gen de kans nog regelmatig uitvallentog te van Angoulème tot koning van Frank­ doen, om brandstof en voedsel voorrijk. mens Quétard de la Porte wil of kan het en dier te bemachtigen, maar ook om niethet geloven en dreigt ieder die zulke be­ schootsveld open te houden. De herbergrichten niet ongelezen bij hem inlevert Zandbergen wordt in brand gestoken,met bo­ de dood. Ook deze poging van de be­ men worden omgehakt, er wordt geroofdlegeraars om de vesting tot overgave te en geplunderd, enkele buitenplaatsendwingen lij­ mislukken. De Franse comman­ den ernstige schade. De uitvallen eisendant blijft halsstarrig. Er rest Krayenhoff aan de Franse kant ook verliezen, zowelniets anders dan geweld. Er volgen vanaf van doden en gewonden, als door begindeser­ april zware bombardementen en teurs die wel degelijk beseffen dat het Na­beschietingen, die in de stad veel schade poleontische Keizerrijk op instorten staat.aanrichten.

294 TVE 22e jrg. 2004 Op 5 mei 1814 wordt door een trompetterde voor de burgerij in en rondom de t es­ de komst aangemeld van een Franseting is groot. Van de 391 huizen in de stad hoofdofficier, die in opdracht van zijn het er 227 licht of zwaar beschadigd. Voor nieuwe Franse gouvernement van bode­vergoeding van goederen die de Fransen wijk XVIII aan de Generaal Wapencom-gerequireerd of gewoon gestolen hebben mandant van Naarden order geeft de moetbe­ de stad zelf opdraaien. En de stad is zetting van de stad op te geven. Eindelijkarm. Veel gegoede burgers hebben de staakt Quétard de la Porte zijn verzet enstad verlaten of doen dat alsnog. Het Pro­ gehoorzaamt aan het nieuwe Franse ge­visionele Bestuur van Naarden besluit in zag. De tricolore op de toren wordt ver­de vergadering van 16 mei een Commissie vangen door een witte vlag; in de ochtendte benoemen die naar 's Gravenhage zal van 12 mei trekken de Fransen de stadreizen om aan'Z.K. H oogheid Onze Ge­ uit. Twee uur later komen de Hollandseliefde Souverein hulde ' te brengen en de troepen Naarden binnen. inwoners van de stad, die zozeer geleden hebben, in zijn bijzondere protectie aan te bevelen, 'alsmede om eenige Schade Burgerij betaalt het gelag vergoeding te verzoeken voor de ongeluk­ kige Inwooners dezer Gemeente'. De Rust en vrede zijn hersteld, maar de scha­Commissie reist af en hoort in Den Haag

y / / r " / / " Z < 7< 7 e n

^ f r i 'y y y 'A /rZ iy / i ' $ L tc f ~

^ oJL.e> fla y*

U Z m o r l O , 7crZ?

e r f

Het briefje van Truitje Burger (roll. Stadsai chief Naarden)

TVE 22e jrg. 2004 295 tot zijn leedwezen dat Z.K. Hoogheid trouwt de op 23 september 1798 m etjo h an - vorige dag naar Parijs is vertrokken.nis Bij Scheelink uit Pommersheim in Duits­ een tweede bezoek meldt de Commissieland. Als Johannis in 1809 sterft zijn er zich bij de Gouverneur van Holland drievoor kinderen: Geertruy, Joannes en Jaco­ het Noordelijk Gedeelte om advies. bus. De Het zijn de twee jongetjes die Trui Gouverneur acht het gezien de slechteverliest fi­ bij het bombardement van 16 fe­ nanciële situatie van de stad redelijk, datbruari; ze zijn 13 en 9 jaar. Geertruy is Naarden zich met een schriftelijk adresdan al Tl. tot Z.K. Hoogheid wendt, met opgave vanEr zijn enkele verslagen bekend over de schade die beleg en bombardementhet beleg van Naarden. Nog kort geleden hebben aangericht. De Commissie doetheeft in het Stadsarchief er weer een verwor­ de vergadering van 26 mei verslag vanven. zijn Ze vormen over het algemeen een bevindingen, waarop het Provisioneelvrij Be­ zakelijke opsomming van feiten: uit­ stuur van de stad besluit tot een publika-vallen van de Fransen, vorderingen van tie, waarin de inwoners van Naarden voedsel, cn vee en drank, maatregelen van de Bussum wordt gevraagd binnen enkeleCommandant, da­ beschietingen en de gevol­ gen een opgave te doen van de geledengen daarvan. De dood van een dienstmeid schade. wordt in meer dan een verslag als nuchter In het Stadsarchief van Naarden vertol­feit vermeld, maar ook wordt het bombar­ ken deze schademeldingen naast materi­dement van 16 februari door alle schrij­ eel verlies ook veel ander leed dat vers de genoemd,'waardoor de kerk en eni­ inwoners gedurende zes maanden belege­ge huizen veel schade hebben geleden en ring hebben ondervonden. Boerener zon­zijn ook 2 kinderen van een weduwe der wintervoorraden en vee, en burgersdoodgeschoten’. Het lot van Truitje en van wie het huis is verwoest of geplunderdhaar kinderen doet‘het hart van een ie­ doen een kostenopgave van hun der verlie­ wien deezc verbrijzelde kinderen ge­ zen. Sommigen schrijven het verzoek zienzelf; heeft [moest] inkrimpen bij het be­ wie niet kan schrijven tekent onder getui­schouwen van dit waarlijk treurtoneel’. ge met een kruisje. Het leven was hard, maar het moest geleefd worden. Truitje hertrouwt op 31 juli van hetzelfde jaar met de 18 jaar ou­ Persoonlijk leed dere Willem Pronk, van beroep daghuur­ der, wiens vrouw Grietje Elzebos een half Treffend is het briefje van de weduwejaar daarvoor gestorven is. Truitje, van be­ Truitje Burger. Ze schrijft dat ze bij hetroep werkster, overlijdt in 1826, vijftig jaar ‘bommersument’ van 16 februari tweeoud. Willem overleeft haar nog vier jaar. kinderen heeft verloren, alsmede enigOver Truitjes dochter Geertruy is in de beddegoed en meubelen. Ze verkeertNaardense in archieven nog geen spoor te­ een allernaarste rampzalige staat en schatruggevonden. Over schadevergoedingen haar ongeluk op dertig gulden. Wieaan dat de gedupeerden van het beleg wordt leest vraagt zich af hoe het haar verderdoor is het bestuur van de totaal ontredder­ vergaan. de en straatarme stad nog maandenlang Truitje, op 27 januari 1776 Roomsgedelibereerd. Ka­ Maar of Truitje haar dertig tholiek gedoopt als Gertrudinis, dochtergulden heeft gekregen is vooralsnog on­ van Joës Burging en Gertrudis Smelting,duidelijk.

296 TVE 22e jrg. 2004 Goois Museum en Dudok Centrum worden Museum Hilversum Ed van Mensch

Na een lange voorgeschiedenis wordtlend de aanbod aan activiteiten. Het zwaarte­ realisatie van Museum Hilversum steedspunt van de presentatie en activiteiten concreter. De eerste plannen dateren alkomt te liggen bij de leefomgeving. Hil­ uit 1998. Museum Hilversum is ontstaanversum en omgeving als bijzondere plek uit de samenvoeging van het Goois Muse­op het terrein van architectuur, steden­ um, hel regionaal cultuurhistorisch muse­bouw en landschapsiniichting'. um in het oude raadhuis aan de Kerk­Hieronder volgt een korte schets hoe het brink, en het Dudok Centrum, het archi-museum eruit gaat zien. tectuurcentrum in het Raadhuis aan het Dudokpark te Hilversum. Voor het nieuwe museum is achter hetBegane grond oude raadhuis oude raadhuis door de architect Hans Ruijssenaars een nieuw tentoonstellings­Bij binnenkomst wordt de bezoeker ge­ gebouw van drie verdiepingen neerge/et.confronteerd met een breed aanbod. Er De presentatie in het Raadhuis over hetis een winkel, een VW, op de leestafel leven en werk van de architect W.M. Du­liggen de laatst verschenen periodieken dok en de restauratie van het raadhuisover architectuur en historie van Hilver­ blijft op deze plaats gehandhaafd. sum en het Gooi, waaronder natuurlijk Museum Hilversum zal aandacht gaanook het laatste nummer van TVE, en er is besteden aan de architectuur in Neder­een mogelijkheid om bijvoorbeeld een land van na ca. 1880, gekoppeld aankopje de koffie te nuttigen. Voor het zelf­ architectuur in Hilversum en aan de cul­standig zoeken naar informatie over acti­ tuurhistorie van Hilversum en omstreken.viteiten en instellingen in Hilversum is er De middelen die daartoe gebruikt zullenhet infopunt. Hier is op een eenvoudige worden zijn: tentoonstellingen, informa­wijze, in één oogopslag, de gewenste in­ tievel strekking, activiteiten in het muse­formatie te achterhalen. In deze ruimte is um zoals lezingen en discussiebijeenkom­ook de balie waar informatie wordt gege­ sten en zeker ook activiteiten buiten ten, het gereserveerd kan worden voor activi­ museum, zoals excursies en rondleidin­teiten in Hilversum, artikelen uit de win­ gen door Hilversum. kel en de koffie moet worden afgerekend De plannen rond Museum Hilversumen het kaartje kan worden gekocht om zijn verwoord in het bedrijfsplan Museumverder het museum te bezoeken. Hilversum, waaronder de doelstelling: ‘Museum Hilversum wil de bezoeker de waarde van de omgeving laten beleven.Raadzaal Museum Hilversum gaat daarbij uit van een gevarieerd programma met een wisse­Bij bijzondere gebeurtenissen is het mo-

TVE 22ejrg . 2004 297 gelijk om vanaf het bordes aan de voorzij­ de op de eerste verdieping binnen te ko­ men om vervolgens door de fraaie gang naar de oude raadzaal te lopen. In de sfeervolle raadzaal kan worden getrouwd, waarbij aansluitend in dc receptieruimte een drankje kan worden genuttigd. De raadzaal zal ook worden gebruikt voor vergaderen, concerten, symposia, spon- sordiners, openingen, lezingen, ruilbeur­ zen en tal van andere activiteiten en zal ook aan derden worden verhuurd.

Introducderuimte . ita « ! cam

Terug naar de begane grond waar de toe­ gang tot het museumgedeelte is. Nog in het oude gebouw komt de bezoeker van­ uit de winkel in de introducderuimte. De presentatie is een opmaat tot hetgeenDe bovenste nog lege expositieruimte volgt. Met afbeeldingen en voorwerpenvan de nieuwe aanbouw (coll. Museum worden de hoogtepunten van de architec­H ilversum ) tuur in Hilversum en de museumcollectie getoond en wordt duidelijk gemaakt waar het museum voor staat. door de ronde opening in het plafond Na deze introductie loopt de bezoekervanuit de lichtkoepel op het dak. In deze een klein trapje af naar het glazen trap­ruimte is goed de vorm van de platte­ penhuis tussen de oud- en nieuwbouw.grond van de nieuwbouw te zien: een Vanuit dit trappenhuis zijn de muren ruimtevan met twee rechte en twee gebogen de oud- en nieuwbouw goed zichtbaar.wanden. De inhoud van de benedenver­ De architect heeft de opbouw van de bui­dieping bestaat uit drie onderdelen. In tenmuur van oudbouw gekopieerdeen in degedeelte kunnen maximaal 40 perso­ nieuwbouw. Zo is er een duidelijke relatienen een presentatie zien of een introduc­ tussen de twee gebouwen ontstaan. tie De aanhoren. opzet van de oud- en nieuwbouw zijnHet tweede onderdeel is de studieplek verder totaal verschillend. Zo zijn in voor de onder meer de belangrijke doel­ oudbouw veelvuldig ramen aanweziggroep in voor het museum: het onderwijs. tegenstelling tot in de nieuwbouw waarVoor basisscholen zijn er complete les­ alleen de hoeken ramen zijn. pakketten waar klassikaal van gebruik wordt gemaakt onder begeleiding van een gids. In het voortgezet onderwijs Benedenverdieping wordt uitgegaan van zelfwerkzaamheid en mede voor hen is deze studieplek inge­ Deze onderste verdieping krijgt daglichtricht. Ook voor geïnteresseerden zijn er

298 TVE 22ejrg . 2004 in de studieplek tal van gegevens enen af­ lichte verdieping. Door de lichtval beeldingen op te zoeken. Met behulpdoor van de koepel en de ramen in de vier een aantal computers kan met een een­hoeken komt zoveel licht binnen dat op voudige handleiding gezocht wordenzonnige dagen het licht zelfs iets moet naar de vele foto's, zoals bijvoorbeeld wordenvan getemperd. straten in Hilversum, de schilderijencol­ Als openingstentoonstelling is geko­ lectie en andere collectieonderdelen vanzen voor Frank Lloyd Wright in Neder­ het museum en naar informatie over ar­land. Deze belangrijke Amerikaanse chitectuur, over de monumenten in architect Hil­ heeft nooit in Nederland ge­ versum en over de historie van Hilversumbouwd. Zijn invloed op andere architec­ en het Gooi. ten is echter groot geweest. In de ten­ In de overige ruimte wordt aandachttoonstelling wordt naast het werk van besteed aan de stedenbouwkundigedeze ont­ architect vooral ook aandacht be­ wikkeling en het wonen en werken insteed Hil­ aan zijn invloed op het werk van versum. In deze presentatie is in groteNederlandse architecten, zoals op W.M. stappen in beeld gebracht hoe de mensenDudok. Bij de tentoonstelling zal een rou­ hier hebben gewoond, vanaf de prehisto­te door Hilversum beschikbaar zijn, waar­ rie tot nu. door met eigen ogen de beïnvloeding van de architectuur in Hilversum door Frank Lloyd Wright is te verkennen. Begane grond

Op deze verdieping wordt jaarlijks eenO pening wisseltentoonstelling ingericht. Afwisse­ lend met de bovenverdieping zullenDe erhuidige planning gaat uit van de ope­ meestal dus twee nieuwe tentoonstellin­ning van het nieuwe museum in juni gen per jaar zijn. De eerste opstelling op2005. Rond de jaarwisseling zal de aanne­ deze verdieping betreft de bouw vanmer de de werkzaamheden aan de oudbouw uitbreiding door de architect prof. ir. kunnenH.J. starten. Na oplevering van deze M. Ruijssenaars. Te zien zijn de voorge­restauratie en aanpassing kunnen de kan­ schiedenis, de uitgangspunten, het toren ont­ voor de medewerkers en de ten­ werp, de voorbereiding, de bouw entoonstellingen het worden ingericht. uiteindelijke resultaat. Tevens worden opDe architectuurwandelingen zijn al deze verdieping de resultaten getoondwel gestart. Elke zondag is er om 12.00 van het archeologisch onderzoek vanuur de een wandeling langs en vaak in archi­ grond waarop de nieuwbouw nu staat.tectonisch De belangrijke gebouwen in Hil­ verrassende vondsten van deze eerste versum.op­ Voor geïnteresseerden is het pro­ graving in het centrum van Hilversumgrammaboekje aan te vragen bij Museum geven een beeld van de bebouwingHilversum, van Kerkbrink 6, 1211 BX Hilver­ dit gebied vanaf de zeventiende eeuw. sum, tel. 035-6292826, email: museumhil- [email protected].

Bovenverdieping ing. E.E. (Ed) van Alensch is bedrijfslei­ De hoogste verdieping is de meest ruimeder van h et Museum Hilversum.

TVE22t jrg. 2001 299 Recensies

Nieuwe cd-rom belicht werken van DudokHoe werkt de cd-rom? Na aankoop laad je het schijfje in de computer en klikje op installeren. Tot mijn verbazing duurde de installatie zowat tien minuten; aan de rij­ tjes codes die op het scherm voorbijflitsen lijkt het alsof alle afbeeldingen op mijn pc iIiIn i i worden geïnstalleerd! Maar dat is maar schijn. Na installatie staat niet de gehele inhoud op de computer. Het schijfje blijft nodig om de achterliggende plaatjes te raadplegen. De test die ik hieronder be­ schrijf kan worden uitgevoerd tot het mo­ ment dat je de afbeeldingen groot wilt De zout- en zandbunker aan de Oude Havenopvragen.... in De cd moet dus in de kast en Hilversum (coll. Streekarchief te Hilversum) bij het zoeken in de pc.

Mijn pc trekt het allemaal prima en de Wat staat mij als koper te wachten? Dat iseerste zoektocht kan beginnen. Als onder­ altijd de vraag bij de aanschaf van gepers­werp neem ik de zand- en zoutbunkers te schijfjes met informatie. Als boekenlief­aan de Oude Haven, die binnenkort als hebber kan je van tevoren in de winkelwinkel met aquarium zullen worden geo­ alvast verlekkerd bladeren of een boekpend ter voor publiek. Het zoeken kan op zijde leggen, maar bij digitale informatieeen aantal manieren. kan dat niet. Vandaar dus ook deze recen­Zoeken via dekaart van Hilversum... sie. Voor ik achter mijn pc zit moet ik hetdat lijkt me handig. De kaart van Hilver­ doen met de informatie op de achterkant,sum waarop je kunt zoeken is ingedeeld want een boekje als inleg ontbreekt. Veelin een raster. Klik je op een raster dan tekeningen uit de nalatenschap vankomen Du­ deelkaartjes met straatnamen en dok bevinden zich in het archief vanprojecten. het Klik je op een stip dan kom je Nederlands Architectuur Instituut (NAI)bij een project. O m dat de kaart tamelijk in Hilversum. Een ander deel is gedigitali­kleinschalig is klik ik, niet gesteund door seerd en ondergebracht bij het Streekar­een noordpijl, prompt het verkeerde vak chief voor het Gooi en de Vechtstreek.aan. Ik besluit het anders aan te pakken Arie den Dikken en Max Cramer brach­en verder te zoeken in een andere ru­ ten de tekeningen van Dudok’s Hilver-briek. sumse werken bij elkaar. Ze selecteerden De lijst van werken is een volgende op­ de belangrijkste en schreven toegankelij­tie, maar blijkt voor deze zoekopdracht ke teksten. Ruim 250 gebouwen zijnniet op handig, want ik weet het bouwjaar deze wijze gedocum enteerd, zo luidt eenniet. Deze lijst geeft echter een lange deel van de tekst. Dat willen we zien! reeks van alle opgenomen projecten, ge-

300 / ’I 'E22ejrg. 2004 sorleerd opjaar. En ze zijn niet uit 1915, En dan komt fle verrassing van de het jaar van Dudok’s aantreden in Hilver­cd... rechts in de hoek staat een knop sum, dat weet ik zeker. ‘beelden’. Klikje die aan dan krijg je een Dan de rubrieksoorten projecten mis­ pagina met allerlei schitterend beeldma­ schien? Onder deze rubriek staat een lijstteriaal. Een situeringstekening, een paar van verschillende categorieën gebouwen.details, het aanzicht natuurlijk, en verras­ Maar zou ‘mijn’ zoutbunker vallen ondersende doorsneden waarin de werking overheidsgebouwen, stedenbouw, parkenwordt onthuld. En ook prachtige foto's of diverse projecten? Het gebouw heeftvan vlak na de bouw, compleet met de raakvlakken met alle drie, is uniek voorvrachtwagens en werkzaamheden van de Hilversum, waar zou je die onder rang­gemeente. Mijn honger naar beelden is schikken...? Ik weet het even niet. Ik klikmeer dan bevredigd. Zeker als ik zie dat de term overheidsgebouwen en komje indeze plaatjes ook nog kunt afdrukken een uitdagend veld met allerlei typen opge­ A4 formaat. Alleen tegen digitaal gap­ bouwen: aula's, slachthuis, rioolwaterzui­pen zijn ze beveiligd, terecht natuurlijk. vering en...wordt afgeleid. Nieuwsgierig om net zo te bladeren als in een boek klikDe zoektocht naar de bunkers lijkt een ik door en kom de mooiste projectenmoeizaam in traject voor niet te ervaren tekeningen tegen...om je vingers bij afcomputergebruikers. te Maar net als voor likken. Maar niet onze bunkers. boeken geldt dat wie eenmaal de ins en Terug dus! Mijn fout! Had ik van outs bo­ van deze cd-rom heeft verkend zal ven naar beneden gekeken in de indexmerken dat je heel gauw de weg leert vin­ dan had ik eerst de handleiding gelezen,den. Door de bijzondere keuze voor een en dan had ik in de rubriek eronder cd-rommoe­ en de handige vele zoekopties is ten zoeken naar werken. Het staat er toch deze publicatie met zijn schat aan beeld­ gewoon!!! Maar een digitale gebruikermateriaal als een bijzondere aanvulling op ik is ongeduldig, en kiest voor (on)logica,het standaardwerk van Herman van Berg- zo min mogelijk ballast en doorklikken.eijk over Dudok, dat alweer bijna tien jaar En is eigenwijs, zo blijkt. Net als in eengeleden in boekvorm verscheen. Een eye- boek blader ik ook hier van achter openernaar voor mij, en een tip voor het voren...dom dom dom!!! Streekarchief en het NAI om meer van Zoeken naar werken dus gewoon, nethun archieven zo te ontsluiten! als bij de website van Google. De rubriek vrije tekst aangeklikt typ ik de tekst zout­Dudok: Werken in Hilversum bunker... maar... geen resultaat!!! HoeStreekarchief voor het Gooi- en de Vecht­ kan dat??? Staat die bunker niet in Hilver­streek, Gemeente Hilversum 2004, prijs sum? Hij was toch wel van Dudok? Geluk­19,95 kig! De term zandbunker ingevuld geeft Karei Loeff na een klein momentje van de zandloper een klein plaatje én een adres en een bouwjaar: Oude Haven, 1940. De bunkerKarei Loeff (1969) is werkzaam als zelf- is gevonden. Valt ‘gewoon’ onder de stancate­ dig architc1etui irhistoricus. gorie overheidsgebouwen. Een mooi plaatje van de bunker krijg ik vol op het scherm.

T V E 2 2 e jr g . 2004 301 In het spoor van de Gooische Tram IN HET SPOOR Bep de Boer heeft een bijzonder boek VAN DE geschreven. Er zijn al verschillende publi- katies verschenen over de Gooische •^ G O O ISC H E (Stoom) Tram, vaak genoemd‘Gooise iMIL. TRAM Moordenaar’, die vooral het materieel en de dienstuitvoering beschrijven. Wat nu verschenen is, is opmerkelijk in zijn soort, terwijl De Boer helemaal niets met trams als zodanig heeft. Hij had een brandende vraag, zoals wel vaker. Als hij het antwoord gevonden heeft dan resulteert dat meestal in een publikatie. Deze keer was het:‘Waarom komt die tram toch aan die sinistere bij­ n aam ?’. Hij had natuurlijk wel eens over ongelukken gehoord, maar was dat nou lSI» werkelijk zo erg en hoe kwam dat dan? Dat was zo’n zes jaar geleden. Hij weet inmiddels waaraan hij toen begon... Hij speurde als een detective stapels leggers ►. Bv-p (G.L.) D* Boer na van oude kranten van 1880 tot aan 1947 toe, vooral van de Gooi- en Eemlan- der en een aantal lokale kranten langs de trajecten, pagina voor pagina op zoekroepen in het boek terecht gekomen. Zo­ naar berichten over de tram. De Boerals gebruikelijk in het nieuws, dus meestal heeft door oproepen in de krant enongelukken, een maar ook bijna-ongelukken, keer voor de radio ook nog aanvullendezoals een machinist of bestuurder, die informatie ontvangen van familieledennog net bijtijds kon remmen als er een van betrokken slachtoffers. Daaronderkind tussen de rails zat te spelen, of als waren de dochters van de zo tragischeen roes uitslapende dronkelap bijtijds door een ontsporing omgekomen van en al­ de rails was geplukt door een veld­ om geliefde conducteur Schipper, diewachter. in Dan waren er verder andere we­ de tram het huiswerk van kinderen over­derwaardigheden over de tram, zoals jubi­ hoorde. lea. Vandalisme van soldaten uit Kamp Elk bericht is in chronologische volg­Crailoo kwam ook voor, evenals spelen orde per jaar met eigen woorden in he­met achtergelaten wagens. dendaags Nederlands beschreven, somsVaak ging het dus mis en niet zelden verluchtigd met toepasselijke illustratiesop bizarre wijze. Minstens 117 mensen van velerlei aard, die direct of indirectzijn omgekomen door een hardhandige iets met de tram te maken hebben. Bijaanraking met de tram. Hij reed niet sommige recentere gebeurtenissen zijnhard, maar was wel hard in alle opzich­ aanvullingen toegevoegd uit andere ten.bron­ Het wordt aan de lezer overgelaten nen. Een aantal voorvallen is via de om op- te oordelen over de tram, hoewel De

302 TVE 22e jrg. 2004 Boer de sinistere bijnaam niet meer ge­Anna’s Hoeve bruikt. Een pakkende titel In als h e t spoor van de Gooise Moordenaar zat er Ontworpen door gemeentearchitect Du- dus niet in, en met reden. Heel veel men­dok samen met het hoofd plantsoenen- sen hadden het aan zichzelf te dankendienst Meijer en bedoeld als recreatiege­ dat ze slachtoffer werden. In- of uitstap­bied voor arbeiders uit de kleine huizen pen van de rijdende tram heeft menigin Hilversum-Oost, is de 'lustwaranda' been gekost, waarna niet weinigen nogAnna’s Hoeve in de jaren dertig tot stand aan de smerige verwondingen zijn overle­gekomen. Hilversum had het gebied uit den. Doofheid blijkt ook een grote rolparticulier te bezit aangekocht en kon in hebben gespeeld. het kader van de werkeloosheidsregeling H et bijzondere aan dit boek is, zoals28 werkeloze arbeiders met een uurloon De Boer beoogd heeft, dat het vooral ookvan 43 cent aan het werk zetten. Zij groe­ over de mensen op en rond de tram gaat.ven drie vijvers voor berging van gezui­ Deze kroniek laat vooral een tijdsbeeldverd afvalwater, maakten met het uitge­ zien aan de hand van oorzaken en gevol­graven zand drie heuvels (de Berg is 24 m gen van ongelukken. Groter contrastboven met NAP) en beplantten de hellingen. tegenwoordig is haast niet denkbaar.Totaal 130 man hebben aan het project Waar nu zoveel door velen als vanzelf­gewerkt. Het 'wandelhosch ’ 'tot hevorde- sprekend wordt aangenomen, ziet men in deze terugblik gebrekkige omstandighe­ den en voorzieningen, zowel wat betreft de tram en de baan zelf, als de communi­ catie en de hulpverlening. Afgezien van ANNA’s HOEVE KLEIN GEBIED, GROOT VERHAAL een enkel geval waar schade ter plekke werd geregeld, vond De Boer bijna niets over vergoeding van schade, om van smartegeld maar helemaal niet te spre­ ken. Dit werkstuk is een sociaal document geworden, meer dan alleen een kroniek.

Het past in het beperkte scala van publi- < * • * • katies dat gaat over het leven rond de u f ? /-■ trein of de tram. Zowel aan te raden voor de geïnteresseerden die niets met spoor en tram op zich hebben, als degenen die dat wel hebben. Het boek is een uitgave t an Uitgeverij Van Wijland te Laren NH en het is te ver­ krijgen via de erkende boekhandel voor de prijs van 19,95. ISBN: 90 77285 05-9 Een u itg av e van Jaap Groeneveld de Vereniging tot Behoud van Anna’s Hoeve en omgeving, ter gelegenheid van haar twintigjarig jubileum

IV E 22e jro. 2004 303 ring van de volksgezondheid’ is in 1934 Ter ere van dit jubileum is een fraai boek­ opengesteld. je uitgegeven. De redactie heeft veel inte­ Na de oorlog bleek een omvangrijkeressants weten te verzamelen, waarin nieuwe aanplant nodig en moesten eerstuitgebreid wordt ingegaan op de voorge­ de stobben worden verwijderd van deschiedenis bo­ van het stuk woeste grond, het men die in oorlogsjaren voor brandhoutbelang van deze smalle groenstrook als waren omgehakt. Het werd in de jarenonderdeel van de Heuvelrug, hoe het vijftig een bekend recreatiegebied metwordt bedreigd door bebouwing en infra­ speeltuin en pretpark. structuur en tenslotte hoe het als natuur­ Maar in de volgende decennia werdgebied in stand gehouden kan worden. duidelijk dat het afvalwater en andere Hetlo­ formaat nodigt uit om de beschreven zingen ernstige verontreinigingen wandelroute van te maken en de plekken op bodem en grondwater in Anna’s Hoevete zoeken die vergezeld door oude en re­ en het Wasmerengebied hadden veroor­cente foto's zwart/wit en kleur en kaartjes zaakt en bovendien leek Hilversum steedsin de persoonlijke belevenissen en herin­ minder aandacht te hebben voor hetneringen be­ worden genoemd. heer van dit populaire stukje natuur dat een steeds verwaarloosder indruk maakte.Onder redactie van Kees van Aggelen, Om te voorkomen dat het gebied geheelSander Koopman, Ineke Marx-van Daal, zou verloederen is in 1984 de VerenigingGerard Peet, Meijndert Ruitenberg, tot Behoud van Anna's Hoeve opgericht.Christine Tamminga-Smeulders,A n n a ’s Zij ging zelf opruim- en boswerk verrich­Hoeve, klein gebied, groot verhaal, Hil­ ten en had invloed op het tot standversum, Vereniging tot Behoud van An­ komen van een beheersplan door dena’s af­ Hoeve e.o. & Uitgeverij Verloren BV, deling Groenvoorziening. Het beheer2004 is - ISBN 90-6550-789-1 - 144 pagina’s. vanaf 1991 en het eigendom in 1993 doorPrijs 7,95. de gemeente Hilversum overgedragen Eva Schild-Schofaerts aan de Stichting Gooisch Natuurreser­ vaat, waarmee het tot natuurgebied was verklaard. Bedreigingen zoals de gemeen­ telijke plannen (1997) voor verplaatsingDe Huizer Haven - 150 Jaar van de sportvelden en voor nieuwbouw- plannen zijn weliswaar van de baan, maarNaast de festiviteiten ter gelegenheid van aantastingen zullen onvermijdelijk zijnhet als Havenjubileum in Huizen hebben de uitgebreide sanering van Anna’s Hoe­twee organisaties de handen ineen gesla­ ve (verwijdering van de vervuilde grondgen om een ‘gedenkboek’ te doen ver­ van de Speelweide en de vijverbodems)schijnen: het Huizer Museum Het Schou­ en de omgeving zal worden uitgevoerd.tenhuis en de Historische Kring Huizen. Annetta van der Hulst en Klaas Westland De vereniging tot behoud van Anna’shebben het boek geschreven en Ad Klaas- Hoeve wil er voor te zorgen dat het hoesen gaf het zijn fraaie vorm. dan ook als natuurgebied behouden blijftAnnetta van der Hulst schreef het eer­ en is met bijna 1000 leden nog even en­ste deel over de strijd van de vissers om thousiast als twintig jaar geleden toen een ze haven te verkrijgen, diverse plannen met 700 leden startte. en pogingen die het niet haalden en dan

304 7 1 E 22e j iff. 2004 toch uiteindelijk het plan van ir. Van Dig­ gelen, dat wel uitgevoerd kan worden.De Huizer Haven -150 Jaar Dan volgt de strijd tegen de verzanding, de aanpassingen aan nieuwe eisen, de op­ komst van industrie en recreatie tot en met de plannen voor een ‘Nautisch Ha­ venkwartier’. Dit geheel wordt smakelijk gedoseerd Y V . met leuke details. Zo werd een verzoek­ schrift van de‘visterminsen om' vermin­ dering van havengelden niet in behande­ ling genomen. Het was namelijk niet ge­ schreven op gezegeld papier. Trouwens, Huizer Museum Het Schoutenhuis Historische Kring Huizen al was het dat wel, dan was het verzoek toch ook niet gehonoreerd, vermeldde de beslissende instantie er nog bij. En wat te denken van havenmeester Jan Kos, dieLeusden op en Hoogland afgevoerd, maar 93-jarige leeftijd nog zijn functie uitoefen­uit alle Eemlandse gemeenten. Alleen al de. Kom daar nu eens om in onze tijd vanuit het naburige Eemnes kwamen er ruim VUT en prepensioen! 1600 koeien! De tweede auteur, Klaas Westland, Het boek, tenslotte, is voorzien van schrijft over de activiteiten van de vissers,een literatuurlijst en noten. Het is een hun schepen en uitrusting. Het uitven­aanrader voor iedereen, die van de Hui­ ten, de visverwerking, de scheepswervenzer geschiedenis op de hoogte wil zijn. De rondom de haven en de diverse manierenoplage van slechts 700 exemplaren nodigt van rissen worden belicht. Soms wordtu uit om snel naar het Huizer Museum te het een niet deskundig lezer wel eens gaante­ om dit boek te kopen. U kunt dan veel als men schuiten beschrijft alsdaar ook een bijgaande tentoonstelling ‘pluutachtig, met vallend steven, over-bewonderen. naadsgebouwd’ en ook nog voorzien van ‘staande haringschakels ’ (blz. 87). Anneta van der Hulst, Klaas Westland,D e Het rijk geïllustreerde boek vergt somsHuizer haven - 150ja a r. Stichting Huizer wel wat van de ogen: er staan enkele zeerMuseum/Historische Kring Huizen, klein afgebeelde foto's in, die daardoor2004. 132 pp. ISBN 90-804583-6-8, paper­ weinig details laten zien. De foto's van deback, prijs 9.50. Verkrijgbaar bij: Huizer scheepswerf van Schaap (blz. 82) en deMuseum Het Schoutenhuis, Achterbaan m ande (n) makers (blz. 110) zijn daar82, 1271 TZ Huizen; tel. 035-5250223; voorbeelden van. Enkele kleine aanvullin­www.huizermuseum.nl. gen op de tekst: in I 777 worden er bij­ Ja n O ut voorbeeld ook in de binnenhaven van Eemnes veel ‘Huijzer en andere botschui- tc n ’geteld, die daar overwinterden. Zij lagen dus niet alleen op de rede (blz. 17). En bij de evacuatie van het vee op 10 mei 1940 (blz. 58) werd er niet alleen vee uit

TVE 22e jrg. 2004 305 Lering & vermaak op Open Dag TVE

Eddie de Paepe

Zouden jullie eens willen nadenken logie. over De belangstelling voor het verle­ de educatieve dimensie van de lokaleden en begint vaak in het klein, bij de eigen regionale geschiedbeoefening, wasfamilie. de ’En: ‘Geschiedenis is in .' vraag die de Stichting voor Volkshoge- schoolwerk in Nederland voorlegde aan TVE. Kunnen de vele duizenden mensenGeen soap zo spannend die zich daar in en buiten het Gooi mee bezighouden, naast het plezier datVervolgens zij er verzorgde prof. dr. Gerrit aan beleven, er nog iets van leren zoalsSchutte een interessante en onderhou­ meer historisch besef, meer kennis van dedende lezing, waarin hij onder meer be­ historische context, meer maatschappelij­toogde dat lokale geschiedenis'gezond’ ke betrokkenheid? TVE is op twee manie­is. ’Er is geen soap zo spannend of hij ren op deze vraag ingegaan. Er werdhaalt op het niet bij een goed geschiedenis­ de jaarlijkse Open Dag een symposiumboek \ aldus Schutte. Hij verwees onder aan gewijd, onder de titel ‘Lokale meer ge­ naar de KRO-verkiezing van de schiedenis tussen lering & vermaak ’ engrootste er Nederlander, naar de plannen werd een boek uitgegeven, onder dezelf­voor een Huis der Nederlanden, en naar de titel. Hieronder doet Eddie de Paepe,de emancipatie van de lokale geschiedbe­ oud-bestuurslid van TVE, kort verslagoefening. van 'Schrijven over gewone mensen de Open Dag (red.). is leerzamer dan schrijven over de Oran­ jes', benadrukte Schutte, die wel waar­ Lokale geschiedenis tussen lering & schuwde ver­ voor'musealisering'x an het ver­ maak, zo luidde de titel van het symposi­leden: ‘Alsje niet oppast, eindig je bij Dis- um dat de Stichting Tussen Vecht enney-kitsch ’. Eem, de Stichting Omgevingseducatie Daarna volgden drie prikkelende, ge­ Gooi e.o. en de Stichting voor Volkshoge-sproken columns van achtereenvolgens schoolwerk in Nederland zaterdag 15 meiMaud Arkesteijn (voorzitter van de stich­ 2004 organiseerden. ting Omgevingseducatie), Karei Loeff In het fraai gelegen Conferentiecen­(voorzitter van de Historische Kring La­ trum Drakenburg in Baarn heette TVE-ren) en Johan Frieswijk (historicus, werk­ voorzitter Henk Mischielse de uit het helezaam bij de Eryske Akadem ie). Na de kof­ land afkomstige 110 deelnemers, om­fiepauze was het tijd voor een viertal aan­ streeks tien uur 's ochtends, van hartesprekende praktijkpresentaties rond het welkom. Michielse gaf daarbij aan dat hetthema lokale geschiedenis tussen lering symposium mede bedoeld was om warmen vermaak. Alice Geijsel sprak over de te lopen voor het 35-jarig bestaan vande projecten voor omgevingseducatie in TVE, in 2005. Verder constateerde hijhet Gooi en omstreken. De provinciale een grote belangstelling voor de lokalemuseumconsulente en Elke Pluijmen vertel­ regionale geschiedbeoefening én genea­de hoe Historische Kringen zouden kun-

306 TVE 22ejrg . 2004 nen omgaan met erfgoedmateriaal. De inzich over een vijftal interessante work­ Laren geboren schijfster en journalisteshops rond thema’s als het gebruik van Marijke Hilhorst vertelde aansprekenderfgoed-materiaal, buurtgeschiedenis, de over haar succesvolle boekDe vader, de praktijk van omgevingseducatie, op zoek moeder en de tijd. En Benoit Hameleers naar oude wegen rond Drakenburg en van Odyssee stelde beeldend het verbandfamiliegeschiedenis. tussen het elkaar vertellen van buurtge-Aan het eind van de middag volgde schiedenis en sociale cohesie aan de or­nog de presentatie van TVE Cahier 1: de de. 160 pagina’s dikke bundelL o ka le g e ­ schiedenis tussen lering A verm aak. Een hapje en een drankje vormde het besluit Interessante workshops van een zeer geslaagde dag.

Na het goed verzorgde lunchbuffet en de uitreiking van de scriptieprijs vormings­ werk (van de Stichting voor Volkshoge-clis. E.J.J. (Eddy) de Paepe is verslaggever schoolwerk) verdeelden de deelnemersbij de Gooi- en Eemlander.

t i

Volle bak in Conferentiecentrum Drakenburg (foto: mw. G. Michielse)

T V E 2 2 e jrg. L’OO t .307 Activiteitenagenda Eva Schild-Schofaerts

Comeniusmuseum, Kloosterstraat 33, Naarden. Int:Het museum is in deze periode gesloten in verband 035-6943045 / [email protected]. Ope­met de grootscheepse verbouwing/nieuwbouw. In ningstijden: di. t/m za. 10.00-17.00 uur; zo. 12.00-december 2002 zijn de werkzaamheden voor de 17.00 uur. nieuwbouw van dit museum van start gegaan. Naar Comeniusdag vrijdag 1 april 2005 14.00 uur inverwachting de zal deze nieuwe instelling in het juni Grote Kerk Naarden. 2005 de deuren openen. Zie ook pagina 297.

Dienstbodenhuis De Koepel, Landgoed Zonnestraal, Loosdrechtsebos 7 in Hilversum. Inlichtingen 035- 6232990. Openingstijden: iedere zondag 12.00-17.00 uur. Ook groepsrondleidingen over het hele terrein door de heer Schriefer, tel. 06-51362107.

Dudokcentrum, Dudokpark 1 te Hilversum. Inlich­ n as tingen: 035-6292262. Het Dudok Centrum is open op woensdag, vrijdag en zondag van 12.00-16.30 uur.

FIEN (Federatie Industrieel Erfgoed Nederland). Onlangs is de website geopend met informatie over het gasfabriekterrein in de gemeente Hilversum., naast aandacht voor de plannen ook veel aandacht over het verleden. http://www.industrieel-erfgoed. nl/verslagen/gasfabriek/index.htm

Gemeentemuseum Weesp in het stadhuis, Nieuwstraat 41, Weesp. Inlichtingen: 0294- 491245/413750 / www.weesp.nl. Permanent: Voorwerpen die te maken hebben met de geschiedenis van Weesp. Rondleidingen op aan­ vraag door het stadhuis (1772-1776) van Jacob Otten Husly en het museum. 1 / Geologisch Museum Hofland, Hilversumseweg 51, Laren. Inlichtingen: 035-5382520. Openingstijden: di. t/m zo. 13.00 - 16.30 uur. Groepen ook mogelijk op afspraak buiten de openingstijden om. Grote Kerstmarktverkoop zaterdag 19 december,Eén van de glazen hoeken van de nieuwe aanbouw van ook activiteiten voor kinderen. het museum (coll. Museum Hilversum)

Geschiedenisbank, adressengids en informatie van en over de historische verenigingen en instellingenHistorische Kring Ankeveen, ‘s-Graveland en Kor- in Noord-Holland, meer dan 100 historische vereni­tenhoef ‘In De Gloriosa’. Inlichtingen: mevrouw gingen in Noord-Holland hebben in de Geschiede­Van de Velden 035-6562525. Openingstijden: Iedere nisbank hun eigen homepage en nieuwspagina’s.woensdagavond in De Dobber, Kerklaan 89 in Kor- www.geschiedenisbank-nl.nl wordt gecoördineerdtenhoef. Aanvang 20.00 uur. door MuseaalSc Historisch Perspectief Noord- Holland. Agenda. Historische Kring Baerne, Burgemeester Penstraat tussen nr. 2 en 4 in Baarn. Inlichtingen: 035- Goois Museum, Kerkbrink 6, Hilversum. Inlichtin­5430377. Openingstijden: iedere maandag 10.00- gen: 035-6292826. 12.00 uur en 20.00-22.00 uur.

308 TVE 22e jrg. 2004 Historische Kring Blaricum. Oudheidkamer Op deningstijden: Iedere maandagavond 19.30-21.30 uur Deel, Brinklaan 4 in Blaricum. Inlichtingen: de heerop de bovenverdieping van Sporthal De Blijk. Verwaal 035-5314462. Openingstijden: za. 14.00- 16.00 uur en do. 20.00-22.00 uur. Huizer Museum Het Schoutenhuis, Achterbaan 82, Permanente fototentoonstelling uit eigen bezit inHuizen. de Inlichtingen: 035-5250223/ hetschouten- Oudheidkamer aan de Brinklaan 4 in Blaricum. [email protected]. Openingstijden: di. t/m za. 13.30-17.00 uur. Historische Kring ‘Bunscote’. Inlichtingen: de heerTer gelegenheid win het jubileum van de Oude Ha­ C.A. Nelemans, tel. 033-2981685/ www.bunscote.nlten is samen met de Historische Kl ing het boek ‘De Activiteiten: o.a. Werkgroep Klederdracht en cursusHuizer Haven 150 ja a r’ (voor bespreking zie elders klederdracht maken. in dit nummer) en een kalender 2005 uitgeven. Dubbeltentoonstelling De Huizer Haven 150 jaar & Historische Kring Bussum. Huizerweg 54, 1402 ADWater (fototentoonstelling) t/m 26 februari 2005. Bussum. Inlichtingen: 035-6912968. OpeningstijdenHuizen kreeg pas in 1854 een eigen haven, waar­ vrij. 14-16.30 uur. door de visserij en de daarmee verbonden bedrijven zich sterk uitbreiden. Na de afsluiting van de Zuider­ Historische Kring Eemnes. Oudheidkamer, Raadhui­zee verdw'een de grootschalige visserij. slaan 2a te Eemnes, 035-5382375. Openingstijden:De geschiedenis van de Huizer Haven die 150 jaar iedere za. 14.00-16.00 uur. Inlichtingen: de heer R.bestaat wordt belicht aan de hand van vier thema’s: van der Schaaf 035-5386094 of mevrouw M. van derDe zee op. Schaal 035-5317093. Werken op zee, T m 9 april 2005 tentoonstelling van foto’s uit de Werken op de haven en periode 1951 tot 1964. door de Eemnesser 'dorps- Na hel tvcrk. fotograaf Vei mandei Van 23 april tot septemberBij het thema De zee op wordt aandacht besteedt 2005 tentoonstellingVan Zuiderzee tol Ijsselmeer. aan de periode vóór de komst van de haven. Al eeu­ wenlang losten vissersboten op de lage kust hun Hilversumse Historische Kring ‘Albertus Perk’. Post­vangst. Het was een gevaarlijk beroep, want stormen adres: J. van Maerlantlaan 3, 1215 HW Hilversum. en ijsgang verwoesten de boten. Na vele moeilijkhe­ Inlichtingen: de heer hammers 035-6242661. www.den kwam er in 1854 dan eindelijk een haven. Voor hilversum-historie.nl Openingstijden: iedere vierdedie tijd kende Huizen grote armoede. di. van de maand, behalve in dec., juni, juli en aug. in ‘De Akker’, Melkpad 14, tel. 6212447. AanvangKasteel Groeneveld, Groeneveld 2, Baarn. Inlichtin­ 20.00 uur. gen: 035-5420446. Openingstijden: di. t/m vr. 10.00- 17.00 uur en za./zo. 12.00-17.00 uur. Historische Kring Laren, Burgemeester van Nispen­ straat 29 in Laren. Inlichtingen via 035-5312770Kasteel-Museum of Sypesteyn, Nieuw Loosdrechtsedijk via de website: www.historielaren.nl. Openingstij­150 in Nieuw-I,oosdrecht. Inlichtingen: 035- den: Iedere zaterdagmiddag 14.00-16.00 uur. 5823208 / www.sypesteyn.nl Openingstijden: zie web-site of vraag inlichtingen. Historische Kring Gemeente Loenen, postadres: De Vliet 4, 3633 EL Vreeland. Inlichtingen: mevrouwMuiderslot, F. Herengracht 1, Muiden. Inlichtingen: Gerretsen-Cluysenaer 0294-237002. Openingstijden:0294-261325. Openingstijden: ma. t/m vr. 10.00- Iedere eerste dinsdag van de maand tussen 18.30 - 17.00 uur; za./zo./feestdagen 13.00-17.00 uur. 20.30 uur in de vide van de bibliotheek. Museum zonder muren en gemeentegrenzen. Het Historische Kring Loosdrecht. Oudheidkamer, Aca-Erfgoedhuis Utrecht heeft in oktober de website cialaan 2. Nieuw-Loosdrechl. Inlichtingen: de heerj.Collectie Utrecht gelanceerd, waarop een selectie Mol 035-5824841. [email protected] Openingstij­van voorwerpen, monumenten en landschappen de den: Iedere wo. 10.00-12.00 en 20.00-22.00 uur. Iede­ geschiedenis van de provincie Utrecht vertelt, www. re zaterdag 10.00-12.00 uur. collectieutrecht.nl. Rondleidingen in de Oudheidkamer over het verle­ den van I .oosdrecht. Naerdincklant, afdeling van AWN Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland. Voor een arche­ Historische Kring Nederhorst den Berg. Inlichtin­ologische veldverkenning in het Gooi of een vrijblij­ gen: de heer J.E. Jansen 0294-254152 of viavend vondstenonderzoek kan men contact opnemen [email protected] of www.historischekring.nl Ope­met het secretariaat van AWN afdeling Naerdinck-

TVE 22e jrg. 2004 309 lant mew. E.J. Wierenga, tel. 035 - 6834875. bliek te brengen. Tijdens de open dag was in het Streekarchief een tentoonstelling te zien van bijzon­ Nederlandse Vestingmuseum, Westwalstraat 6 tedere archiefstukken over de plaatsen in het werkge­ Naarden-Vesting. Inlichtingen: 035-6945459. bied Ope­ van de dienst: Blaricum, Hilversum, Laren en ningstijden: di. t/m vr. 10.30-17.00 uur en Wijdemeren. za./zo. De dag was een succes. Om ook ande­ 12.00-17.00 uur. ren in de gelegenheid te stellen deze bijzondere ar­ Iedere eerste zondag van de maand: historischechiefstukken te bekijken en zich wellicht daardoor te rondleidingen in uniform. Aanvang 13.30 uur.laten motiveren tot een bezoek is de tentoonstelling nu grotendeels ook digitaal te bekijken op de websi­ Nederlands Instituut voor Beeld en geluid (hette voor­ van het Streekarchief: www.hilversum.nl/ malig Omroepmuseum), Oude Amersfoortsewegstreekarchief. 121-131, Hilversum. Inlichtingen: 035-6885888. Het museum is voor publiek gesloten als gevolgSinger van Laren, Oude Drift 1 te Laren. Inlichtingen: de voorbereiding en de totstandkoming van035-5393939/ het www.singerlaren.nl . Openingstijden: nieuwe museum dat verschijnt op het Mediaparkdi. en t/m za. 11.00-17.00 uur en zo. 12.00-17.00 uur. in 2005 in gebruik wordt genomen. Introducties op de tentoonstelling op donderdagen 30 dec., 27 jan., 24 feb. en 21 mrt. 2005 11.00 uur. Digitale tentoonstelling Streekarchief: Op zaterdagSchilders van Berlijn 1888-1918. Berliner Secession. 30 oktober hield het Streekarchief voor het Gooi14 december en 2004 t/m 24 april 2005. de Vechtstreek een open dag in het kader vanEen de groot overzicht van Berlijnse kunst, 100 werken, Landelijke Archievendag aan het begin van deschilderijen, Week werken op papier en sculptuur. De Ber­ van de Geschiedenis, die liep tot en met 7 novem­liner Secession werd in 1898 onder aanvoering van ber. De dag was bedoeld om de archiefinstellingenMax Liebermann en Edward Munch opgericht en in Nederland onder de aandacht van een groterimpressionisten, pu- neo-impressionisten en expressio­ nisten maakten hun entree.

H et Utrechts Archief, A. N um ankade 199-201, Utrecht, ink: 030-2866611/ info@hetutrechtsarchief. nl presenteert twee beeldbanken on-line. De beeld­ bank Utrecht en omgeving bevat 60.000 foto’s, prentbriefkaarten, tekeningen en prenten van de stad en provincie. De beeldbank spoorwegen bevat 10.000 oude foto’s en prentbriefkaarten uit de col­ lectie van de Nederlandse Spoorwegen.

De Nederlandse Jeugdbond voor Geschiedenis zoekt contact met historische verenigingen/kringen in Noord-Holland. De NBJG zet zich al 45 jaar in om de belangstelling voor geschiedenis en archeologie onder jongeren van 9-26 jaar te bevorderen en wil behalve landelijke ook lokale activiteiten organise­ ren om in samenwerking met lokale organisaties de bekendheid van de doelgroep van archieven, musea, erfgoedhuizen en historische verenigingen/kringen te vergroten. Voor informatie NBJG-coördinator Mi­ ra Spijker [email protected] of www.njbg.nl

Wilt u een vermelding van een activiteit in de perio­ de april - zomer 2005? Zendt u dan spoedig een be- lichtje/e-mail naar het redactiesecretariaat van TVE, Fragment van het programma voor harddra­[email protected]. verijen op het renpark op de heide tussen Bussum, Laren en Hilversum ter hoogte van de halte aan de spoorlijn, 20 augustus 1881 (coll. F. K uijper D zn., 21A )

310 TVE 22e jrg. 2004 2005 Viering 35-jarig bestaan Plannen van het bestuur

Lustrumviering op 27 mei 2005 TVE is opgericht op 22 mei 1970 in het Stadhuis van Naarden. Rond die dag in 2005 willen we de lustrumviering te zelfder plaatse organiseren. B&W van Naarden is bereid daarvoor de Burgerzaal ter beschikking te stellen op vrijdagavond 27 mei 2005. Het programma kent de volgende onderdelen: • Openingstoespraak door dr. J.P. Rehwinkel, burgemeester van Naarden • F eestrede over de geschiedenis van het Gooi e.o. door prof. dr. Piet Leupen • Omkransing door eenmuziekensemble • R ec ep tie\oor donateurs, aangesloten organisaties, subsidiërende gemeente­ besturen, relaties.

Concert Gooise Componisten op 8 mei 2005 In 1995 bij de viering van het 25-jarig bestaan is TVE begonnen met het organise­ ren van concerten rond Gooise Componisten. Daarna zijn nog drie van dergelijke concerten georganiseerd. In 2005 willen wij in het kader van de lustrumviering het vijfdeConcert Gooise Componisten organiseren. Marcus van der Heide, die ook bij de vorige concerten betrokken was, heeft daartoe een interessant plan ingediend. Inmiddels is aan een aantal instanties subsidie aangevraagd. Als de financiering rond komt, zal het concert plaats vinden op zondagmiddag 8 mei 2005.

Open Dag in het najaar 2005 In 2005 bestaat het Nederlands Vestingmuseum in Naarden 50 jaar. TVE zal de Open Dag 2005 organiseren samen met het Vestingmuseum in het najaar, waar­ schijnlijk op zaterdag 17 september, met een programma rond de Naardense ves­ ting en haar plaats binnen het geheel van Hollandse vestingwerken.

Themanummers tijdschrift Redactie en bestuur hebben overleg gehad over de uitgave van een of meer thema­ nummers in 2005. Er wordt gedacht aan twee themanummers: • Een lustrumnummer in mei rond de geschiedenis van het gebied tussen Vecht & Eem (over de invulling daarvan bestaan verschillende interessante ideeën); • Een nummer in september, gekoppeld aan de Open Dag over de Vesting Naar­ den en haar plaats in de Hollandse vestingwerken.

De donateurs van TVE en andere belangstellenden kunnen bovenstaande data nu reeds in hun agenda reserveren.

TVE 22e jrg. 2004 311 Stichting Tussen Vecht en Eem Colofon

De Stichting Tussen Vecht en Eem (TVE) is een samenwerkingsverband van meer dan 30 lokale en regiona­ le organisaties op historisch en aanverwant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op histo­ risch gebied betreffende de streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuurhistorische en karakteristieke waarden. Donateurs van TVE ontvangen het tijdschrift gratis. Web-site: http://www.tussenvechteneem.nl

Donatie / Abonnement e-mail: [email protected]. Abonneren geschiedt door zich aan te melden als donateur. De minimum-donatie bedraagt€ 15,50 per jaar. Aanmelden als donateur kan het eenvoudigst door overmaking van de eerste donatie op Postbank giroreke­ ning 3892084, t.n.v. Tussen Vecht en Eem, onder vermelding van Nieuwe donateur 2004 en volledige naam en adres. Dit bespaart postzegels of telefoonkosten. Ook kan men zich aanmelden bij de penningmeester van TVE, p /a Plantsoen 14, 3755 HJ Eemnes, telefoon 035-5310115 of per e-mail.

Dagelijks bestuur e-mail: [email protected] dr. H.C.M. Michielse (voorzitter) - Huizerstraatweg 37, 1411 GL Naarden - 035-6944091 mr. H. Lustig (secretaris) - Karei Doormanlaan 65, 1271 CB Huizen - 035-5267945 dhr. P. van Oven (penningmeester) - Plantsoen 14, 3755 HJ Eemnes - 035-5310115 dr. J.D.C. Branger - ’s-Gravelandseweg 86/62, 1217 EW Hilversum - 035-6310288 ing. J.J. Groeneveld — Zilverschoon 37, 3755 TH Eemnes — 035-5381609

Algemeen bestuur Vertegenwoordigers van: Historische kringBaerne I Historische kring Bussum I Historische kring Blaricum I Historische kring EemnesI Historische kringIn de Cloriosa Ankeveen, ’s-Graveland, Kortenhoef I Hilver- sumse historische kringA/bertus Perk I Historische kring Huizen I Historische kring Laren I Historische kring Gemeente Loenen I Historische kring Loosdrecht I Historische kring Stad MuidenComité I Stichting Oud Muiderberg I VerenigingWerkgroep Vestingstad Naarden I Historische kring Nederhorst den Berg I Historische kring Weesp I Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland,Naerdincklant afdeling Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hilversum I Stads- en Streekarchief Naarden, Muiden, Bus­ sum en Huizen te Naarden I Stadsarchief Weesp I VerenigingCurtevenne, ’s-Graveland I Vereniging van Vrienden van het Gooi I Dudok Stichting, Hilversum I Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemland I Geologisch Museum Hofland, Laren I StichtingCouleur Locale, Blaricum I Stichting tot bevor­ dering van de belangen van het Goois Museum, Hilversum Hilversum,I Stichting Pas Op! I Stichting Huizer Museum I Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek I Werkgroep klederdrachten Eem- en Gooiland I Singer Museum, Laren I Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmuseum, Naarden I Stich­ tingDe Hof, Hilversum I StichtingWeesp Kijk Uit!, Weesp I StichtingBehoud het Oude Dorp, Huizen I StichtingKarakteristiek Blaricum

Redactie e-mail: [email protected] drs. E.C. Schild-Schofaerts (secretaris) - Huizerweg 9, 1401 GD Bussum - 035-6918978 dr. P.H.D. Leupen (redactie-voorzitter a.i.) - Burg. Lambooylaan 15, 1217 LB Hilversum - 035-6245704 dhr. A. Medema - Gele Plomp 54 - 3824 WK Amersfoort - 035-6957815 (kantoor) ing. J.J. Groeneveld - Zilverschoon 37, 3755 TH Eemnes - 035-5381609

312 TVE 22e jrg. 2004 Uitgeverij Verloren

De Franse Tijd Judith A m sengaen Geertje Dekkers, ‘Wat nu?’, zei Pichegru. De Franse Tijd in Nederland, 1795-1813 (vv 23). 96 blz., ingenaaid, geïllustreerd (deels in kleur), isbn 90-6550-464-8,€10,-

’’ j i i i i * v '*. Verzameld verleden Ook om vóór te lezen > * ' 1 Verzameld uerleden. Veertig gedenk­ tig gedenkwaardige w a a rd ig emomenten en figuren uit de nteneii figurenuit 1 Ise geschiedenis vaderlandse geschiedenis. O nder re­ dactie van Els Kloek (vv 24). 170 blz., ingenaaid, geheel in kleur, isbn 90-6550-465-6, €15,- (voor intekenaren op de reeks €10,-)

Middeleeuwse dokters Erwin Huizenga, Bitterzoete balsem. Geneeskunde, chirurgie en farmacie in de late Middeleeuwen. 62 blz., ingenaaid, geïllustreerd (deels in kleur), isbn 90-6550-835-x, €10,-

Ookom te zingen M arita K ru ijsw ijk en M arian Nesse, Nederlandse jaarfeesten en hun liederen door de eeuwen heen. 288 blz.+cd, gebonden, geïllustreerd, isbn 90-

655° ' 799' x >€ 2 5>~

En om van te genieten! Meer informatie op www.verloren.nl

Postbus 1741,1200bs Hilversum | Torenlaan 25,1211 ja Hilversum | T 035-6859856F 035-6836557| | [email protected] | www.verloren.nl | Onze boeken zijn verkrijgbaar bij ons en in de boekhandel. Bij directe bestellingen worden verzendkosten in rekening gebracht.