De Tijden Veranderen, Van Agt Niet

282

Johan van Merriënboer, Peter Bootsma en Peter van Griensven Van Agt, Biografie, Tour de Force

De tijden veranderen, Van Agt niet

door Co Welgraven minister-president van drie kabinetten, in wisselende politieke samenstelling. Hoewel Boekenrecensent bij Trouw. de ouderdom vat op hem heeft gekregen, maakt de CDA’er een vitale indruk, bleek bij de presentatie van het boek waaraan hij zelf Een biografie is als een straatnaam: je krijgt via tientallen gesprekken met de auteurs haar pas als je je verdienstelijk hebt ge- ruimhartig heeft meegewerkt, zonder het maakt, en ook pas na ommekomst van het eindproduct voor zijn rekening te nemen. aardse bestaan. Dit was vroeger althans de Dit is bewust nagelaten, aldus Van Agt, want regel. Sem Dresden schrijft in zijn stan- een niet-geautoriseerde biografie is volgens daardwerk Over de biografie: ‘In verreweg hem per definitie betrouwbaarder (want de meeste biografieën is de beschreven held onafhankelijker) dan een geautoriseerde. dood en vrijwel allen die zich theoretisch De biografie bestaat voor ruwweg 90 pro- met dit genre hebben beziggehouden zijn cent uit het politieke leven van Van Agt, waar- ook de opvatting toegedaan dat alleen over aan in oktober 1982 voor de buitenwacht vrij een dode een goede biografie geschreven plotseling een eind kwam. Aan zijn jeugd en b kan worden.’ Het leven is voltooid, er zijn de eerste stappen in zijn carrière wordt kort geen veranderingen meer mogelijk, pas dan maar voldoende aandacht besteed, net als aan o kan een biograaf onbevangen en met een be- zijn loopbaan na het premierschap — daaruit e zonken oordeel over een persoon schrijven. blijkt overigens dat hij zich als commissaris k Deze lijn wordt steeds vaker verlaten. Zo van de Koningin in Noord-Brabant stierlijk verscheen in 2001 een biografie van Piet de heeft verveeld. Het boek behandelt dus gro- e Jong, minister-president van 1967-1971 en tendeels een afgeronde periode (1971-1982) n inmiddels 93 jaar oud (medeauteur: Johan die al ruim een kwarteeuw achter ons ligt van Merriënboer), en van enkele andere nog — dat maakt een onbevangen blik en bezon- levende (vice-)premiers en gewezen minis- ken oordeel heel wel mogelijk. ters zijn biografieën in voorbereiding. En Het boek is geschreven door maar liefst nu is er dan de biografie van Dries van Agt, drie biografen, allen verbonden aan het de eerste CDA-leider en van 1977 tot 1982 Centrum voor Parlementaire Geschiedenis

Christen Democratische Verkenningen | Zomer 2008 Co Welgraven bespreekt Van Agt, Biografie, Tour de Force 283 van de Radboud Universiteit in Nijmegen. stelling van het KVP-verkiezingsprogramma, Het is de universiteit waaraan Van Agt zelf waarbij Van Agt betrokken was geweest. Ook heeft gestudeerd (rechten) en waar hij hoog- op het gebied van detentie zou je de minister leraar strafrecht was toen de KVP-top hem in progressief kunnen noemen. Levenslange 1971 naar Den Haag haalde. Dat de biografen gevangenisstraf was in zijn ogen zinloos. en gebiografeerde uit hetzelfde nest komen, Hij voelde zich in zijn vakgebied aangetrok- betekent zeker niet dat er sprake is van een ken tot de Coornhertliga, de vereniging van strafrechthervormers. Al met al kon Van Agt eind 1972, toen een De auteurs nuanceren het crisis een voortijdig einde maakte aan het beeld dat Van Agt in zijn kabinet-Biesheuvel, in linkse kringen een potje breken. Tijdens het kabinet-Den Uyl, denken is opgeschoven van waarin Van Agt naast minister van justitie gematigd progressief tot ook vice-premier en dus aanvoerder van het conservatief christendemocratische smaldeel was, kan- telde het beeld: de progressieve jurist kreeg een steeds rechtser imago. Voor een belang- hagiografie, integendeel, het boek bewaart rijk deel was dat toe te schrijven aan de ver- voldoende afstand jegens zijn onderwerp. anderde politieke omgeving: de linksbuiten In de biografie, deels thematisch en deels van het centrumrechtse kabinet-Biesheuvel chronologisch opgebouwd, vallen twee werd bijna automatisch de rechtsbinnen van zaken op: ten eerste nuanceren de auteurs het kabinet-Den Uyl, volgens velen het meest het beeld (gekoesterd door zijn politieke linkse kabinet dat Nederland ooit heeft ge- opponenten) dat Van Agt in zijn denken is had. Maar Van Agt leek inhoudelijk ook op opgeschoven van gematigd progressief tot te schuiven naar de rechterflank: van zijn conservatief — welbeschouwd is er sprake verlichte ideeën hoorde je niet zoveel meer, van een redelijk consistente lijn; en ten hij trad juist naar voren met standpunten die tweede ruimen zij veel pagina’s in voor de je destijds eerder als behoudend zou bestem- strijd die de CDA’er heeft geleverd met de pelen. De minister manifesteerde zich vooral PvdA (en haar voorman Joop den Uyl). Die in de abortusdiscussie. Van Agt kwam in strijd heeft Van Agt getekend; hij is ook van heftig conflict met PvdA-minister van volks- grote invloed geweest op het verloop van de gezondheid Irene Vorrink over zijn voorge- b parlementaire geschiedenis in de jaren ze- nomen sluiting van de Bloemenhovekliniek ventig en tachtig van de vorige eeuw. in Heemstede, die late abortussen uitvoerde. o De man die in juli 1971 minister van justi- Op dit punt leed hij trouwens een nederlaag. e tie werd in het kabinet-Biesheuvel, was een Van Agt verbruide het helemaal bij de k progressieve jurist die op de linkerflank van linkse kerk met zijn oproep tot een ethisch de KVP stond. Van Agt was de linksbuiten in reveil, waaraan Nederland in zijn ogen e deze coalitie van de drie christendemocrati- behoefte had. De term zou anno 2008 wel- n sche partijen KVP, ARP en CHU (die toen nog licht worden gezien als een waardevolle gescheiden optrokken), VVD en DS’70. Zeker poging de hufterigheid te lijf te gaan, maar op het terrein van de zedelijkheidswetge- het pleidooi werd in de jaren zeventig ving hield de bewindsman er verlichte idee- beschouwd als een ongeoorloofde vorm ën op na; dat was al gebleken bij de samen- van fatsoensrakkerij. ‘Het riekte naar re-

Christen Democratische Verkenningen | Zomer 2008 Co Welgraven bespreekt Van Agt, Biografie, Tour de Force 284

actionair conservatisme, naar restauratie hij zich de laatste jaren vooral profileert. van opvattingen die men in de jaren zestig Het tweede springende punt in de bio- opgelucht overboord had gegooid’, aldus grafie — dat met het vorige nauw samen- de drie schrijvers. Het ethisch reveil zou de hangt — is de moeizame relatie van Van Agt lijfspreuk van Van Agt en het devies van het met progressief Nederland. De politicus CDA worden. is vanwege zijn veronderstelde rechtse Na de Bloemenhovekwestie nam Van Agt standpunten, zijn ethisch reveil, het air van een andere rol op zich, hij remde de hervor- non-politicus (dixit Den Uyl) dat hij had, en mingsdrift van Den Uyl en de zijnen af, zoals zijn soms weinig daadkrachtig optreden, de invoering van de vermogensaanwasde- beschimpt en gevierendeeld. Dat gebeurde ling, de wet op de ondernemingsraden en de niet alleen ten tijde van het rechtse kabinet- grondpolitiek, waarover het kabinet uitein- Van Agt/Wiegel, maar ook, en misschien wel delijk zou vallen. Ook deze vertragende rol vooral tijdens het kabinet-Den Uyl, dat op- van Van Agt viel slecht in het progressieve vallend genoeg nooit kabinet-Den Uyl/Van kamp. Uiteindelijk ging hij eind 1977 in zee Agt wordt genoemd. Het dieptepunt was met de VVD, voor links het zoveelste bewijs wel het tweede debat in de Tweede Kamer, dat de CDA’er naar rechts was opgeschoven. februari 1977, over de zaak-Menten, de van Was dat nou ook zo? Zijn biografen spre- oorlogsmisdaden verdachte kunsthandelaar ken tegen dat Van Agt als een blad aan de uit Blaricum. Daarin viel de uiterst scherpe boom is omgedraaid. Niet hij veranderde, kritiek op van PvdA-woordvoerder Aad maar de omstandigheden. Onderzoek alles Kosto, die de kwestie veel breder trok en Van en behoud het goede, was altijd zijn motto. Agt hekelde vanwege diens vermeende af- In het strafrecht bleef hij vooruitstrevend. keer van de politiek. In feite zegde de PvdA, In de abortuskwestie werd Van Agt evenmin coalitiegenoot van de christendemocraten, van de ene op de andere dag reactionair het vertrouwen in Van Agt op zonder dat in — ‘dat is hij nooit geworden. Het abortus- een motie van afkeuring vast te leggen. De beleid was en bleef ruim — zeker in de Eu- woede in het kersverse CDA, waarvan Van Agt ropese context — en het uitgangspunt van net tot eerste lijstrekker was gekozen, was de minister was redelijk consistent.’ Ook op onpeilbaar. Het gebeuren had een solidarise- dit punt veranderden de omstandigheden, rend effect op de drie confessionele partijen niet de politicus: ‘Híj was niet opgeschoven, KVP, ARP en CHU, die bezig waren met een b maar Bloemenhove.’ fusieproces en die daarbij onder andere de Begin deze eeuw plakte de burger Van Agt handicap hadden dat de CHU in de oppositie o zich de geuzennaam conservatief op. Hij was zat. De PvdA dreef ze als het ware bij elkaar. e lid van het comité van aanbeveling van de Ed- Een maand later struikelde het kabinet-Den k mund Burke Stichting, een platform voor het Uyl over de grondpolitiek — het is moeilijk verkondigen van conservatieve ideeën. Was om geen verband te zien met het Kamerde- e hij uiteindelijk dan toch opgeschoven? Maar bat over de zaak-Menten. Negen maanden n ook hier brengen de biografen een nuance- later zat er een centrumrechts kabinet; de ring aan. Op heel wat terreinen is bij Van Agt PvdA, de grote winnaar bij de verkiezingen van conservatisme helemaal geen sprake: van mei, had in de ellenlange formatie haar Europese Grondwet, ontwikkelingssamen- hand totaal overspeeld. Ed van Thijn en werking, milieubeleid, de oorlog in Irak en Joop den Uyl onderschatten hun tegenspe- de kwestie-Palestina, het onderwerp waarop ler Dries van Agt en waren ‘buitengewoon

Christen Democratische Verkenningen | Zomer 2008 Co Welgraven bespreekt Van Agt, Biografie, Tour de Force 285 zwakke onderhandelaars’, concluderen de aan te wijzen. Hier en daar zijn er wel wat samenstellers van dit boek. slordigheden in de sfeer van een verkeerd In de epiloog vellen de auteurs een po- jaartal of een onnodige herhaling van iets dat sitief oordeel over de CDA’er. ‘De rol van twee bladzijden eerder uitvoerig is uitgelegd, politiek leider Van Agt bij de uiteindelijke maar die doen aan de kwaliteit geen afbreuk. fusie van KVP, ARP en CHU is van historisch Het betoog wordt regelmatig opgevrolijkt belang.’ Als lijsttrekker was hij niet de eerste door sappige anekdotes, zoals het plannetje keus, maar hij ontpopte zich als de ideale van koningin Juliana om bij haar abdicatie figuur, die zowel protestantse als katholieke alle gedetineerden een slagroomtaart te be- kiezers aansprak. Onder zijn leiding kreeg zorgen, en het satanische genoegen van prins het kersverse CDA opmerkelijk snel vorm. (en piloot) Bernhard toen Den Uyl op het Hij wist als lijsttrekker de afbrokkeling van nippertje het vliegtuig miste dat hem naar de de christendemocratie te stoppen. uitvaart van de Joegoslavische president Tito Van Agt was een goede minister en een zou vervoeren. Dat Van Agt decennia later de goede voorzitter van de ministerraad. Hij gelegenheid krijgt een toelichting te geven gaf als premier zijn ministers veel ruimte, op wat er in de jaren zeventig en begin jaren vooral vice-premier Wiegel (‘Hij behandelde tachtig in Den Haag gebeurde en zijn rol hem waarschijnlijk op dezelfde manier als daarin (net als andere hoofdrolspelers uit die hijzelf door Den Uyl behandeld had willen tijd trouwens), verstevigt het boek. worden’). Van Agt wist als premier de dissi- Er zijn ook minpuntjes. Voor wie als kran- denten of loyalisten in de CDA-fractie te neu- tenlezer of kijker naar Den Haag Vandaag de traliseren, legde in die functie gemakkelijk politieke carrière van Van Agt heeft gevolgd, contacten met zijn buitenlandse collega’s, bevat de biografie nauwelijks nieuws. Dat is die hem waardeerden, had een groot incasse- trouwens amper een verwijt aan het drietal ringsvermogen, en was zeldzaam ijdel — dat — misschien leven wij in Nederland wel in laatste was een constante in zijn loopbaan. zo’n open maatschappij dat we alles al weten Wat vooral zal beklijven is, naast Van Agts over werk en leven van een minister-presi- cruciale rol bij de totstandkoming van het dent en/of een partijleider. CDA, ‘zijn opmerkelijke open stijl’, conclu- Maar in dit verband is het wel jammer dat deren Johan van Merriënboer, Peter Bootsma de biografen in hun epiloog niet wat dieper en Peter van Griensven. Hij wist op momen- ingaan op de betekenis die Van Agt als pre- ten die hem goed uitkwamen — meestal mier heeft gehad, zeker ook afgezet tegen b via de tv — het publiek te mobiliseren en zijn voorganger Joop den Uyl en zijn opvol- achter zijn beleid of optreden te krijgen. Van ger Ruud Lubbers, beiden tegenstrevers van o Agt was daarin buitengewoon handig. Zijn Van Agt. Wat mag en moet je in Nederland e gedrag werd later gekopieerd door échte van een minister-president verwachten, en k populisten, schrijven de biografen die met heeft Van Agt daaraan voldaan? Hoe trof hij dat accentje aangeven dat de man wiens het land aan, en hoe heeft hij het achtergela- e politieke leven zij hebben beschreven, géén ten? Door dit soort vragen te beantwoorden n echte populist was. had de biografie aan kracht en inhoud kun- En wat beklijft van deze biografie? Ze is nen winnen. Maar door de kundige wijze zondermeer goed geschreven, er is nauwe- waarop het leven van de partijpoliticus Van lijks aan af te lezen dat er drie auteurs aan Agt is beschreven, is dit boek van betekenis hebben gewerkt, er zijn geen stijlbreuken voor de parlementaire geschiedschrijving.

Christen Democratische Verkenningen | Zomer 2008