Internationale Spectator Jaargang 65 - Nr 9 - September 2011

Home , Dries van Agt, Frans Andriessen, Hans van den Broek, Laurens Jan Brinkhorst, Uri Rosenthal

Internationale Spectator Jaargang 65 - nr 9 - september 2011

Israëlisch-Palestijns conflict: opiniedossier Evaluatie politieopbouw Afghanistan Libië en beëindiging van de oorlog De blinde vlek van de Eurofielen Instituut Clingendael Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV (Assen) namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Haag), dat samenwerkt met het Koninklijk Instituut voor Inhoud september 2011 Internationale Betrekkingen, EGMONT, te Brussel. Verschijnt maandelijks en wordt uitgegeven op de grondslag van een redactiestatuut. Redactiebureau Instituut ‘Clingendael’ COLUMN RESPONS Redactie Internationale Spectator Thomas von der Dunk Karel Koster Postbus 93080, 2509 AB Den Haag De moslims van nu zijn de Bescherming van burgers tel. 070-3245384; fax. 070-3746669 E-mail: [email protected] of katholieken van toen? 429 ook in Libië? 472 [email protected] www. internationalespectator.nl ARTIKELEN IN DEBAT Kernredactie Michiel de Weger Ruerd Ruben Jan Q.Th. Rood (hoofdredacteur) Peter A. Schregardus (eindredacteur) Nieuwe dienders: lessen uit Wat komt er na de MDG’s 474 Gerard J. Telkamp (eindredacteur) politieopbouw in Afghanistan 431 Rolph van der Hoeven & Algemene redactie Carl Ceulemans Dorine van Norren Een reactie 476 E. Bakker, S. Biscop, D. Criekemans, E. Drieskens, L. van den Herik, P. Hoebink, S. de Hoop, Overwegingen over beëindiging W. Hout, M. van Keulen, J.C. Mulder, van oorlogen: de casus Libië 436 FILMRECENSIE C.W.A.M. van Paridon, R. A. Wessel, J.W. de Zwaan. Jan Werts Lisa Vermeer over Abonnementenadministratie Zeven verzwegen plagen: de Wervelwind van woedende Koninklijke Van Gorcum BV Administratie Internationale Spectator blinde vlek van de eurofielen 441 woorden na Sharpeville 478 Postbus 43, 9400 AA Assen René Grotenhuis tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 Zij zijn arm en wij zijn rijk: BOEKBESPREKINGEN E.mail:[email protected] www.vangorcum.nl een sleets paradigma 444 Midden-Oosten: Abonnementsprijzen Dries van Agt & Nederland en België: Willem Aldershoff over NL, de EU en het conflict Particulier € 63,00 De EU blijft Israël hand Instelling € 74,50 Israël-Palestina Student € 48,50 (max. 5 jaar) boven het hoofd houden 480 Studenten-startersabonnement € 26,50 (1 jaar) Dries van Agt, Frans Andriessen, Sam Rozemond over Buitenland: Laurens Jan Brinkhorst & Omtrent CIDI 482 Particulier € 90,25 Instelling € 103,00 Hans van den Broek Frans Schram over Student € 71,00 Betaling via Belgisch gironummer is mogelijk. Erkenning Palestijnse staat redt Conflict tussen Israël en de Abonnementen worden automatisch verlengd, kans op vrede 448 Palestijnen in vogelvlucht 483 tenzij voor 1 december schriftelijke opzegging Jan Wijenberg Hans Schippers over heeft plaatsgehad. Vredesbeleid Midden-Oosten Het Saramacca-project, een Losse nummers 7,95 excl. portokosten € kabinet-Rutte: geen succes 452 gedroomde joodse vestiging in Advertenties Deborah Casalin & Suriname 484 Acquire Media, Zwolle Sandor Quatfass, tel 038-4606384 / Brigitte Herremans Laura Adèr over fax 038-4606318 Palestijnse eenheidsregering: de Waarom de Egyptenaren de [email protected] EU moet ermee samenwerken 456 straat op gingen 486 Foto omslag Alfred Pijpers Joris Kreutzer over Rutger van Hamersvelt Het Palestijnse luchtkasteel 459 Task Force Uruzgan 487 Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar op het redactie-adres. Overig ISSN 0020-9317 Internationaal ondernemen Ruud Janssens over Alle in dit maandblad uitgesproken meningen en inzichten blijven geheel voor verantwoor- Maaike Okano-Heijmans & Wereldhegemonie, tot elke prijs 488 delijkheid van de schrijvers. Huub Ruël Ben Hoetjes over Niets uit deze uitgave mag worden verveel- Commerciële diplomatie en De bestuurlijke kaart van Europa 490 voudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, internationaal ondernemen: Joep Boerboom over fotocopie, microfilm, of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke koopman versus dominee in de EU-analyse voor dummies 491 toestemming van de uitgever. nieuwe economische

©2011, Koninklijke van Gorcum, Assen wereldorde 463 SIGNALEMENTEN 492 Alle auteursrechten ten aanzien van de inhoud van Winand Quaedvlieg RAPPORTEN, BROCHURES, deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Herziening van de OESO- BOEKEN EN VARIA 495 Richtlijnen voor Multinationale SUMMARIES 498 Ondernemingen 468

Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Column Thomas von der Dunk

De moslims van nu zijn de katholieken van toen?

In het jaar 754 werd Bonifatius bij Dokkum vermoord, de Reformatie sloegen katholieken en protestan- en dat was volkomen terecht. De Ierse immigrant was ten immers anderhalve eeuw lang met grote ge- bezig met een uiterst agressieve bekeringscampagne loofsovertuiging de andere partij de hersens in, en in onder de Friezen, waarbij hij er niet voor terugschrok Noord-Ierland doen sommigen dat nog. Ook toen de hun oude gewijde heiligdommen te verwoesten om bekeringsdrang in Europa vreedzamere wegen ging plaats te maken voor de machtssymbolen van een te bewandelen, veranderde één ding niet: het verschijnsel vuur en te zwaard geïntroduceerd vijandig geloof. Een godsdienst bleef, vanuit mondiaal perspectief bezien, paar decennia nadien ging Karel de Grote op dezelfde geheel een intern-Europese zaak. En bij de uitwisse- hardhandige wijze tegenover de Saksen te werk. ling van religieuze opvattingen tussen Europa en de Wat Bonifatius en Karel probeerden, was aan rest van de wereld ging het vooral om een vorm van een samenleving die daarom niet gevraagd had, van eenrichtingsverkeer: wij bekeerden de rest (of deden buitenaf met geweld hun vreemde normen en waar- daar ten minste een hardnekkige poging toe), het om- den op te dringen, en wat de Friezen bij Dokkum gekeerde kwam hoogstzelden voor. deden, kwam derhalve op mentale zelfverdediging Dat is nu anders, en dat is dus wennen. neer. Kerkgebouwen, vastendagen en bidstonden: de Missionarisme anno 2011: dat is niet het missiona- anno 754 in het latere Nederland levende Henken risme van Nederlandse paters en predikanten in de en Ingrids moesten daar weinig van hebben – eigen Oost, die met de door ijverige gelovigen thuis bijeen Leitkultur eerst. Zij waren al eeuwenlang zielsgelukkig gespaarde dubbeltjes en kwartjes ginds zieltjes win- met hun eigen goden, groenten en gebruiken, en blief- nen en kerken bouwen, maar van Arabische imams, den de foute fratsen van die buitenlander met zijn rare die zich om het wel en wee van hun geloofsgenoten in monnikenkapsel en dito monnikensoepjurk zodoende den Europese vreemde bekommeren. niet. Dat de nieuwe politieke correctheid zou gaan En niet alleen dat: die het zelfs wagen aanstoot vergen dat hun oude zonnewendefeest nu voortaan te nemen aan de wijze waarop wijzelf ons over hun kerstmis heette: wat dachten die vreemdelingen wel! Heiligste van het Heilige durven uit te laten en die Die moesten zich maar aan de Friese tradities aanpas- daaraan vervolgens onprettige consequenties verbin- sen, in plaats van omgekeerd. den. De Deense cartoonrel: ditmaal waren het oos- De hedendaagse islam confronteert ons in grote terlingen die zich aan inmenging in onze westerse delen van Europa sinds een decennium met een ver- samenleving bezondigden in plaats van vice versa, zo- schijnsel dat we zelf eeuwenlang ijverig in de rest van als thans in Afghanistan. Het was een voor ons zeer de wereld hebben gepraktiseerd, maar sedert een mil- onverwachte vorm van bemoeienis met andermans lennium thuis ontwend zijn geraakt: religieuze be- wetgeving van buitenaf, een vorm van cultuurimperi- moeizucht van buitenstaanders met inheemse normen alisme die wijzelf vanaf Columbus en Vasco da Gama en waarden, gepaard aan agressieve bekeringsdrang. voortdurend elders hebben bedreven, maar die inmid- Alleen in Spanje, met de Moren, en op de Balkan, met dels dankzij de westerse vinding van de moderne com- de Turken, deed men daarmee na de eigen kerstening municatietechnieken ook even gemakkelijk in omge- nog de nodige ervaring op – ofschoon zowel de kalief keerde richting mogelijk geworden is. in Cordoba als de sultan in Istanbul zich betrekkelijk Als er honderd jaar geleden vanwege locale erger- tolerant opstelde ten opzichte van al die bij de islami- nis over christelijke opdringerigheid eens een wat al tische invasie onderworpen inboorlingen die hardnek- te overijverige Europese missionaris in een Afrikaanse kig persisteerden bij hun christelijke bijgeloof. pan verdween, leidde dat meestal tot een militaire Maar verder hadden de christelijke Europeanen strafexpeditie om die barbaarse inboorlingen mores te bij het uitoefenen van hun eigen godsdienst in het leren. Toen de Chinezen in de zomer van 1900 alle vervolg van niemand last, behalve van elkaar. Vanaf buitenlandse bemoeienis beu waren, en bij de daarop

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 429 uitgebroken Bokseropstand niet toevallig juist een waarom die verontruste andersdenkenden daar nu net hele reeks van Europese zendelingen een kopje klei- níet mee wensen te worden geconfronteerd. ner werd gemaakt, resulteerde dat direct in hardhandig Ook anderszins bestaan er leerzame parallellen ingrijpen om de status quo ante te herstellen: van onze met het Nederland van indertijd, vooral met dat van religieuze cultuurbrengers hadden die heidense hor- koning Willem I. Zoals nu moskeeën met buitenlands den af te blijven. geld worden gefinancierd, zo hadden in toenmalig Voor het omgekeerde – dat boze Afrikanen we- missiegebied Nederland ook uitheemse kloosterordes gens de transatlantische slavenhandel in Amerika vermeer buitenlands geld achter de hand dan inheemse haal kwamen halen – hoefde men in het Westen nooit dorpspastoors. Wat de direct uit Mekka geïmporteerde bang te zijn. Alleen op de Middellandse Zee speelden salafistische imams nu zijn, waren de direct uit Rome christenen en moslims op het terrein van de weder- geïmporteerde jezuïetenpaters indertijd. Waren die lui zijdse godsdienstig gelegitimeerde mensenroof, ten- wel te vertrouwen? Moest er geen eigen Nederlandse einde de eigen galeien te kunnen bemannen, redelijk priesteropleiding komen, zodat dienstdoende geeste- quitte. Maar verder weg kon Europa eeuwenlang on- lijken niet met gevaarlijke ultramontaanse gedachten gestoord zijn gang gaan. Het bloedbad dat Van Heutsz werden geïnfecteerd? met de zegen van Colijn – ‘daar werd iets grootsch ver- In het nieuwe Verenigd Koninkrijk met de Belgen richt’ – in Atjeh veroorzaakte, ja, zelfs de als ‘politio- van 1815, waar de protestantse Noordnederlanders, nele acties’ samengevatte koloniale heroveringspoging die in hun oude Republiek altijd de dienst hadden uit- van 1945-1949, leidde niet tot een even bloederig gemaakt, plotseling tot een minderheid van een kwart Indonesisch antwoord in Den Haag. Dat kwam hoog- van de bevolking waren gereduceerd, was Willem I uit een paar decennia later indirect, met de Molukse als de dood dat de binnenlandse vrede opnieuw door treinkapingen. Dat wat wij aan het andere eind van godsdiensttwisten zou kunnen worden verstoord. de wereld doen ook weleens consequenties hier kan Friese dominees die op de kansel tekeer gingen tegen hebben: daar waren we in het Westen lang niet op be- de lange arm van Rome, die nu dus tot in Den Haag dacht. Het verklaart tevens de ontzetting in Amerika reikte, of Belgische bisschoppen die hun nieuwe cal- na 11 september: grootschalig geweld was anderhalve vinistische landgenoten voor ketters uitmaakten die eeuw lang altijd iets geweest dat werd geëxporteerd – onvermijdelijk in de hel zouden eindigen: dat kon hij niet geïmporteerd. niet hebben. Dat betreft in Europa nu eveneens de godsdienst. Twee vijandige geloven op één nationaal kussen, Zelf sterk geseculariseerd, weten we met religieus en- daar sliep ook de koning niet lekker tussen. Hoe pro- thousiasme in andere culturen geen raad meer, zeker blematisch het was, bleek al meteen bij de aanvang van als het onze eigen kant op komt. Dan wordt het al het Grootnederlandse samenzijn, toen op episcopale snel een bedreiging. Herhaaldelijk worden we zo op- instigatie de meeste Belgische notabelen de nieuwe geschrikt door berichtjes dat een sjeik uit een of ander grondwet die de gelijkheid van godsdienst garandeer- duister Midden-Oosters oliestaatje een paar miljoen de, uitdrukkelijk om die reden verwierpen. Waarna heeft gespendeerd voor de bouw van een wel erg groot Willem I slechts – met het argument dat die gelijk- en triomfantelijk uitgevallen moskee in ons midden. heid niet ter discussie kon staan – door degenen die Hoe durven ze! Speciaal hoge minaretten worden als zich van stemming hadden onthouden als voorstan- een affront opgevat. Zoiets leidt inmiddels al snel tot ders te rekenen, tot een afdoende meerderheid kwam. Kamervragen en massale desertie van de kiezer. Want juist die gelijkheid van godsdienst maakt de es- Het herinnert aan de verkrampte wijze waarop in sentie van de moderne rechtsstaat uit – zelfs ingeval het negentiende-eeuwse Nederland van protestantse van godsdiensten die dat uitgangspunt zelf nog niet zijde op de katholieke emancipatie werd gereageerd: al hebben verinnerlijkt. die grote kerken en hoge torens – dat is toch nergens voor nodig? Zo’n omgebouwde boerenschuur of pak- huiszolder – de omgebouwde moskeegarage van toen Dr Thomas von der Dunk is cultuurhistoricus. – voldoet toch ook aan alle praktische behoeften? Dan is zo’n bakbeest toch een nodeloze provocatie van het tere protestantse volksgevoel? En die processie op de openbare weg – dat kan toch ook wel via een straatje achterom? Maar het zijn juist die uiterlijkheden die de betrokkenen wezenlijk vinden, omdat pas díe hun het gevoel geven er echt bij te mogen horen en geen ver- stoppertje te hoeven spelen – dus ook precies de reden

430 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Michiel de Weger

Nieuwe dienders: lessen uit politieopbouw in Afghanistan

Dit jaar is het tien jaar geleden dat de Westerse inter- 1 Lage kwaliteit ventie in Afghanistan begon. Bij de installatie van een Diverse bronnen wijzen op de lage kwaliteit van het nieuwe Afghaanse overheid werd ook een begin gemaakt optreden van de ANP. Twee structurele verklaringen met de opbouw van een nieuw politieapparaat. In de worden genoemd. Op een enkele persoon na waren schaduw van alle aandacht voor gevechten, aanslagen, ANP-agenten allemaal analfabeet3 en verstandelijk militaire missies en politiek getouwtrek hebben velen vol niet zeer begaafd, wat uiteraard maakte dat opleiding overgave geprobeerd een Afghaanse Nationale Politie én optreden buitengewoon eenvoudig bleven. Mannen (ANP) in het leven te roepen. Daar mankeert tien jaar die volgens de criteria te oud waren voor de dienst bij later nog van alles aan. Welke lessen vallen te leren, zowel de ANP, werden toch door internationale politie op- in Afghanistan als bij nieuwe interventies? geleid, want anders gingen ze zonder opleiding op po- litieposten staan om het werk te doen dat ze toch al Over politieopbouw en internationale politiemis- jaren deden.4 sies bestaat veel internationale – beter gezegd: Angelsaksische – literatuur, die voor een groot deel uit 2 Corruptie gevalstudies bestaat over politie(her)vorming en de Het verschijnsel corruptie wordt veelvuldig vermeld. rol van de ‘internationale gemeenschap’. Nederlands Om hun lage salaris aan te vullen, vroegen veel ANP- onderzoek op dit terrein is schaars; publicaties hebben leden ‘tolgeld’ of verkochten ze hun uitrusting. Taliban zich tot nu toe vooral gericht op afzonderlijke politie- en criminelen konden de lokale politie gemakkelijk missies.1 Een onderzoek naar Afghanistan probeerde omkopen.5 Aan de ANP verstrekte middelen hielden de vraag te beantwoorden wat voor dat land de beste de commandanten zelf of een en ander werd onder keuze uit ‘politiemodellen, het politiesysteem en poli- ‘vriendjes’ binnen de organisatie verdeeld of privé ge- tiestrategieën’ zou zijn.2 bruikt.6 Vermoedelijk bestaan er tot op hoog niveau Dit artikel richt zich hoofdzakelijk op het niveau banden tussen politici, bestuurders en (drugs)crimi- van politiek, diplomatie, militaire en politiële strate- nelen. Zo was de medio juli door zijn lijfwacht ver- gie en aansturing. Daarbij put ik ook uit het jarenlang moorde halfbroer van de Afghaanse president Karzai volgen van de ontwikkeling van de ANP in de pro- volgens sommige media een van de grootste drugsba- vincie Uruzgan en de Nederlandse en internationale ronnen van Zuid-Afghanistan. Ook de zwager van de inspanningen daarvoor. Allereerst beschrijf ik de be- voormalige gouverneur Jan Mohammed Khan werd langrijkste problemen van de ANP, met voorbeelden als drugsbaron bestempeld; hij was ook nadat hij uit die de lezer kunnen helpen zich een concreter beeld zijn ambt was gezet, één van de machtigste mannen te vormen van de praktijk. Vervolgens presenteer ik in de provincie. Khan had ook grote invloed op ‘kolo- vijf (clusters van) aanbevelingen hoe in het vervolg dit nel’ Matiullah, zijn neef en commandant van de zoge- soort problemen zoveel mogelijk kan worden voor- naamde snelwegpolitie, die onder andere de route van komen. Tarin Kowt naar Kandahar moest beveiligen, de weg waarover de Nederlandse militairen op grote schaal Problemen bevoorraad werden. Er waren ook veel beschuldigin- Over de onvolkomenheden van de Afghaanse poli- gen dat politie en leger drugstransporten begeleiden, tie wordt in wetenschappelijke studies en in de (in- terwijl ze slechts 5% van de papaver-productie vernie- ternationale) media veel geschreven. De situatie in tigden.7 Uruzgan kreeg vooral aandacht in Nederland. Vijf grote probleemgebieden kunnen worden onderscheiden.

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 431 3 Onbetrouwbaar instrument gekeken dan alleen naar de ANP (en het ANL). Ook De interne discipline en de betrouwbaarheid van de particuliere organisaties en de internationale militai- ANP als instrument van de civiele autoriteiten zijn ren dragen bij of zijn ten minste een indicator van de laag. Zo wordt er in veel bronnen op gewezen dat problematiek. Zo is er een wildgroei van particulie- agenten vaak niet op hun post zijn. Bekend is ook re – zowel Afghaanse als buitenlandse – beveiligers, het probleem van het vasthouden van personeel (re- omdat de overheid niet voldoende bescherming biedt. tentie). Het verloop bij de politie lag tussen de 15 en De laatste jaren probeert de Afghaanse – en ook de 40% per jaar.8 Dit bood weer mogelijkheden voor cor- Nederlandse – regering de rol van deze bedrijven terug ruptie: veel agenten stonden nog op loonlijsten, ter- te dringen. wijl ze in feite al uit dienst waren getreden of waren Dat het zo ver heeft kunnen komen, duidt er echter omgekomen. Veelzeggend is ook dat een deel van de op dat deze particuliere organisaties door hun klanten ANP-agenten niet op het (Nederlandse) kamp in geschikter werden bevonden – en in ieder geval ook Tarin Kowt opgeleid wilde worden, omdat zij dan als beschikbaar waren, beide in tegenstelling tot de ANP. té pro-Westen of pro-Kaboel zouden overkomen. In Meer nog dan deze bedrijven hebben buitenlandse dat geval zouden zij zich zorgen moeten maken over en Afghaanse militairen de afgelopen tien jaar politie- hun eigen veiligheid en over de veiligheid van hun taken uitgevoerd. Zo voerden in Uruzgan Nederlandse familieleden die in het dorp woonden en die zij niet of Afghaanse militairen regelmatig arrestaties uit. Dat tegen aanslagen zouden kunnen beschermen.9 Bij het Taliban of andere personen ‘simpelweg’ kunnen wor- Afghaanse Nationale Leger (ANL) was de interne den aangehouden, wijst er zelf al op dat meer sprake is discipline groter en de retentie hoger, terwijl de ANL- van politieel dan militair optreden. Bij dit soort acties militairen door kazernering minder werden bedreigd. werd echter door de in gevechtshandelingen getrainde militairen vaak met teveel geweld gedreigd of werd dit 4 Lage status teveel gebruikt, zoveel zelfs, dat de Afghaanse rege- Veel bronnen wijzen erop dat de ANP onder de be- ring en de leiding van de buitenlandse militairen in de volking weinig vertrouwen geniet en een lagere sta- loop der jaren zijn gaan aandringen op terughouden- tus heeft dan het leger. In een peiling gaf gemiddeld der optreden, dit om de steun van de bevolking niet 80% van de Afghaanse bevolking aan de ANP te verte verliezen. Zo wordt ook vaak gewezen op het ruwe trouwen, maar dit percentage was significant lager op optreden van special forces. Politie-eenheden zijn door het platteland en in het zuiden dan in de steden en in hun opleiding en motivatie minder geneigd geweld te het noorden van het land.10 Waarschijnlijk kregen de gebruiken. Snellere opbouw van een goede, ruim be- onderzoekers hier veel sociaal wenselijke antwoorden, schikbare politie had de rol van particuliere en mili- want in veel bronnen wordt een stuk negatiever over taire organisaties strikt beperkt kunnen houden. de ANP gesproken. Een vaak genoemde verklaring voor het gebrek aan vertrouwen is dat de ANP bekend Aanbevelingen staan als ‘kleine soldaatjes’. Zo kwamen politiemensen In politieke discussies over nieuwe Nederlandse po- in Uruzgan uit een bepaalde streek of uit een bepaal- litiemissies ligt vaak ten onrechte de nadruk op trai- de clan en waren feitelijk ook zo geplaatst en ston- ning en begeleiding van (nieuwe) Afghaanse, veelal den klaar om een eventuele aanval van de Taliban op lokale dienders. In werkelijkheid hebben in landen hun gebied af te slaan. Aan politietaken zoals wij die als Afghanistan eenvoudige agenten en hun directe kennen, zoals regeling van het verkeer, bestrijding van leidinggevenden weinig invloed en zijn ze ook niet handel in verdovende middelen, het oplossen van wo- gewend zelf beslissingen te nemen. Zij voeren op- niginbraken, deed men nagenoeg niets.11 Doordat veel drachten uit en interpreteren wat lokale leiders en ANP-posten daar gesitueerd waren waar de Taliban dorps- of regionale commandanten willen. Zolang met regelmaat metterdaad aanvielen, waren er ook in deze corrupt zijn, is de kans gering dat agenten zich Uruzgan veel meer dodelijke slachtoffers onder agen- hieraan kunnen of willen onttrekken. Politieopbouw ten dan onder soldaten te betreuren. in landen als Afghanistan staat of valt dus met goed en effectief beleid van de interveniërende landen ten 5 Andere diensten geschikter opzichte van politici, bestuurders, lokale leiders én Om de problemen bij de politieopbouw in Afghanistan hogere politiecommandanten. Training en begelei- goed te kunnen begrijpen, moet echter verder worden ding van agenten hebben wel meerwaarde, maar tegen

432 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 de stroom in waarschijnlijk niet veel. Wanneer we na maar deze organisaties zijn nog niet volledig ontwik- deze constatering terugkijken op tien jaar politieop- keld, de samenstelling van de ANP is al eerder ver- bouw in Afghanistan, vooral ook op de ontwikkeling anderd, terwijl nu de Snelwegpolitie weer wordt af- in Uruzgan, kunnen de volgende vijf (clusters van) geschaft. Uiteraard hebben onduidelijkheden en aanbevelingen worden gedaan om in de toekomst ef- koerswisselingen op dit strategisch niveau negatieve fectiever te zijn. invloed op de kwaliteit van de politie, haar status en het vertrouwen dat burgers in haar hebben. Ook is er 1 Naast krijgsmacht direct politie opbouwen verband met corruptie en afwezigheids- en retentie- Na militaire interventies duurt het vaak te lang voor- problemen binnen de diensten. Een eerdere en juiste dat de internationale gemeenschap en de lokale leiders keuze voor de inrichting van een Afghaans veilig- voldoende aandacht besteden aan de (her)vorming van heidscomplex had veel problemen kunnen voorkomen. een politieorganisatie. Het beste kan bij het begin van de planning van de militaire interventie direct ook een 3 Negeer noodzaak paramilitaire organisaties paralleltraject op politieterrein worden gestart, en dit niet inclusief het ter beschikking stellen – door de inter- Binnen de ontwikkeling van het Afghaanse veilig- nationale gemeenschap zowel als door de nieuwe au- heidscomplex zoals dat de afgelopen tien jaar heeft toriteiten van het land zelf – van voldoende geld en plaatsgevonden, is te lang te weinig ruimte gegeven mankracht, misschien zelfs evenveel als voor de mili- aan paramilitaire organisaties. Na de start van een taire component, Wanneer gevechten zijn afgelopen, Afghaans leger werd begonnen met de opzet van in kan een (internationale) politiemacht in de genorma- essentie lokale politiekorpsen: de Geüniformeerde liseerde omstandigheden (en om de omstandigheden Politie (AUP). In tegenstelling tot wat vaak wordt aan- verder te normaliseren) dan in steden en dorpen gaan genomen, werd dit deel van de Afghaanse Nationale patrouilleren. Zo had in Kaboel eerder en veel meer Politie locaal gerekruteerd en ingezet, zoals in Uruzgan door lokale en internationale politie kunnen worden per vallei of clan-gebied. In essentie koos de ‘interna- gedaan, en veel minder door militairen. Alleen in het tionale’ gemeenschap hiermee voor een Angelsaksisch zuiden van Afghanistan wordt terecht het accent ge- veiligheidscomplex, dat hoofdzakelijk bestaat uit een legd op militair optreden, al zouden ook daar veel ta- krijgsmacht en lokale politie (en veel particuliere be- ken beter door zwaar bewapende en goed beschermde, veiliging). Het was realistischer geweest snel ook pa- robuuste politie-eenheden kunnen worden verricht. ramilitaire organisaties, in het bijzonder gendarmerie, Dit had aanzienlijk gescheeld in het winnen en be- zoals Afghanistan tot de (burger)oorlogen eind jaren houden van steun onder de lokale bevolking. 1970 ook kende, opnieuw in te voeren. In Uruzgan is namelijk gebleken dat een lokale politie niet geneigd is 2 Creëer een veelzijdig veiligheidscomplex de ook grotendeels lokale drugsindustrie en politieke Alle landen in de wereld kennen in eigen land een corruptie aan te pakken. De wél landelijk gerekruteer- keur aan veiligheidsorganisaties: een veelzijdig vei- de en ingezette Civiele Orde Politie is in dit opzicht ligheidscomplex. Met de installering hiervan zou ook nuttig en is in de loop der jaren ook een steeds grotere in wederopbouwlanden zo spoedig mogelijk moeten rol gaan spelen. Voor deze dienst gelden hogere selec- worden begonnen. In Afghanistan duurde het jaren tie- en trainingseisen. voordat dit goed op gang kwam. Beter is het direct Gezien de omstandigheden in Afghanistan was te beginnen met de opbouw van – om de belangrijk- het beter geweest direct te kiezen voor het continen- ste te noemen – krijgsmachtdelen, politiediensten, in- tale veiligheidscomplex zoals dat door Napoleon werd lichtingen- en recherchediensten, counter-narcotics- en opgezet toen Frankrijk en grote delen van Europa counter-terrorism-organisaties, justitiële instellingen, in omstandigheden verkeerden als Afghanistan in douane, vreemdelingendiensten en belastingdienst. 2001/2002. In de traditionele opzet vallen gendarmes Inmiddels bestaat de ANP uit vijf delen onder de krijgstucht, maken ze deel uit van het mili- (Grenspolitie; ‘Geüniformeerde Politie’ [in veel publi- tair-administratieve systeem en worden ze met gezin- caties de Afghan Uniformed Police of AUP genoemd]; nen in militaire kampen gehuisvest. Traditioneel zijn ‘Civiele Orde Politie’ [COP], die ook wel ‘Afghaanse gendarmeriekorpsen ook verantwoordelijk voor de Gendarmerie’ wordt genoemd; Snelwegpolitie beveiliging van overheidsinstanties en -functionaris- [Highway Police]; en de Criminele Recherche Dienst), sen. Snellere invoering van een Afghaanse, echte gen-

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 433 darmerie, ook in dorpen en steden op het platteland, 5 Ga uit van eigen veiligheidscomplex zoals in Uruzgan, was beter geweest voor de kwali- Ontstaan van een verstoord veiligheidscomplex kan ook teit en status van de Afghaanse politie. Het had veel worden voorkomen als ‘buitenlanden’ bij hun assisten- corruptie en de wildgroei van particuliere beveiliging tie meer uitgaan van hoe in eigen land het veiligheids- kunnen voorkomen. complex (en de overheid als geheel) in elkaar zit. Om concreter te zijn: mocht Nederland in een eventuele 4 Maak lokale veiligheidssituatie leidend nieuwe interventie ooit de lead nation voor een pro- De opzet van een nationaal veiligheidscomplex, inclu- vincie worden, dan ware het raadzaam een hoge civiele sief de omvang van de diverse componenten, moet niet functionaris deze provincie te laten leiden. Te denken vanuit de hoofdstad of in internationale onderhande- valt aan een oud-premier of oud-Commissaris van de lingen en niet voor lange tijd worden vastgesteld. In Koningin. Ondanks het concept van defence, diplomacy Afghanistan wisselden de omstandigheden sterk, ook and development (3D) domineerden in de staforganisa- per gebied. De omvang van het leger en ANP-AUP ties in Uruzgan de militairen. Bovendien zou Security, werd echter in essentie centraal, voor de verschillende governance and progress beter weergeven wat allemaal gebieden en voor jaren vastgesteld. Voor Uruzgan le- moet gebeuren. Nu bleven andere veiligheidsdiensten, verde dit een vreemd veiligheidscomplex op. De ANP zoals de politie, sterk onderbedeeld. Ook zijn diplo- was in feite een lokale militie, een zelfbeschermings- maten – met alle respect – niet gepokt en gemazeld leger, en een voortzetting van de strijdgroepen van de in het hele, complexe binnenlandse systeem van civiel verschillende clans en machthebbers die al in het ge- bestuur. Voor zover de veiligheidssituatie dat toelaat, bied aanwezig waren. Hun taak werd maar ten dele zouden ook veel meer experts van andere ministe- overgenomen door het Afghaanse leger, dat betrek- ries en decentrale overheden en uitvoerende diensten kelijk laat en in beperkte omvang naar Uruzgan werd moeten worden ingezet. gezonden. Aan politiewerk deed de AUP niet veel, ook Om terug te keren naar het politiële: veel meer dan omdat kleine criminaliteit en openbare ordeverstorin- is gebeurd, hadden gendarmerie en politie de ruim- gen in deze arme en dunbevolkte provincie nauwelijks te moeten krijgen. In Uruzgan waren veilige, minder voorkomen. Bij het ontbreken van een gendarmerie veilige en echt onveilige gebieden. In gebieden van de werden drugshandel en corruptie niet aangepakt. eerste categorie zou alleen de politie, in de tweede de Hier doorheen liep de aanwezigheid van gendarmerie en in de laatste de militairen mogen wer- Nederlandse en andere buitenlandse, hoofdzakelijk ken. Ieder zou daartoe de benodigde middelen moeten militaire eenheden, waaronder special forces. Deze zorg- hebben: zowel al het benodigd personeel als alle trans- den in 2006 en 2007 voor een grote ommekeer in de portmiddelen. veiligheidssituatie. Taliban werden uit de drie valleien Net als nu weer zal gebeuren in de provin- rond Deh Rawod, Tarin Kowt en Chora verdreven. In cie Kunduz, was het in Uruzgan zo dat politie en het nog steeds door de ‘vijand’ beheerste gebied daar- Koninklijke Marechaussee moesten wachten op mili- buiten waren en zijn nagenoeg alleen Afghaanse leger- taire bewaking om naar half-veilige gebieden te gaan. en ANP-AUP-eenheden en buitenlandse special forces Buiten het kamp werd de ANP-AUP voor een groot actief met gerichte acties, vaak tegen vermeende terro- deel ondersteund door militairen – wat toch ook niet risten, opstandelingen en andere criminelen, maar niet de bedoeling kan zijn. In het gebied was ook geen bui- met permanente aanwezigheid. In de drie valleien is tenlandse politie- of gendarmeriecommandant van nu evenwel géén militaire dreiging en vinden ‘slechts’ dezelfde ‘rang’ actief als de aanwezige leiders van de bomaanslagen op (buitenlandse) militaire colonnes en Afghaanse politie, waardoor de samenwerking met en kleine schietincidenten plaats. Niet alleen wordt dus zeker ook de controle op de lokale politie verbeterd maar een klein deel van Uruzgan beheerst, het daar had kunnen worden. fungerend veiligheidscomplex is ook danig verstoord door een veel te omvangrijke ANP-AUP, afwezige Ter afsluiting ANP-COP (Civiele Orde Politie) en militairen die Tien jaar politieopbouw in Afghanistan heeft veel li- teveel politiële en paramilitaire taken uitvoeren. teratuur en stof tot nadenken opgeleverd. Wat uit dit artikel in ieder geval duidelijk moet zijn geworden, is dat de casus aangeeft dat politievraagstukken bij nieuwe interventies direct ook hoog op de interdeparte-

434 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 mentale agenda moeten worden gezet. Het zou goed Noten 1 Zie H. Sollie, Opbouw en hervorming van inheemse politiekorp- zijn als er, net zoals rondom het thema van militaire sen. Ervaringen van de Nederlandse krijgsmacht na 1989 (scriptie interventies, een netwerk van experts, onderzoeksin- Universiteit Twente, Enschedé, 2009); en H. Sollie & M. de Weger, stellingen en ‘denktanks’ – om toch de wat militaristi- ‘Tussen moeilijk en onmogelijk: de Koninklijke Marechaussee en de (her)vorming van lokale politiekorpsen’, in: Vrede en Veiligheid, sche term te gebruiken – ontstaat om besluitvorming jrg. 38, 2009, nr 3, blz. 348-369. te ondersteunen. Nu zijn deze er veel minder dan in 2 J.L. Hovens, To serve and to protect? Het onvoltooide debat het militaire domein, wat ook een verklaring is voor de over het Afghaanse politiebestel, Breda: Nederlandse Defensie Academie, 2009, Research paper nr 95, blz. 3. in Afghanistan geconstateerde problemen. Verwacht 3 Sollie & De Weger, a.w. noot 1, blz. 359. mag worden dat Nederland en andere landen nog ja- 4 Sollie, a.w. noot 1, blz. 98. ren bij de politieopbouw in dat land betrokken zullen 5 M.J. de Weger, Partner in ontwikkeling: over de ontwikkeling van de Afghaanse overheid, Breda: Nederlandse Defensie blijven. Hopelijk gaat dit over in een fase van goede Academie, 2009, Research paper nr 92, blz. 17. bi- en multilaterale samenwerking tegen de drugs- 6 Sollie & De Weger, a.w. noot 1, blz. 360. smokkel en het terrorisme, want zoals de ervaring van 7 De Weger, a.w. noot 5, blz. 15-17. 8 Ibid., blz. 12 en 17. andere landen leert, zullen die verschijnselen vanuit 9 Sollie, a.w. noot 1, blz. 99. Afghanistan nog lang een probleem voor ons vormen 10 Hovens, a.w. noot 2, blz. 34. – veel langer dan dat Nederlandse militairen in het 11 Sollie, a.w. noot 1, blz. 93. land actief zullen zijn.

Dr Michiel de Weger is docent en onderzoeker aan de Nederlandse Defensie Academie.

– Ingezonden mededeling –

NIEUW VERSCHENEN...

Perspectieven op Midden- en Oost-Europa Een gedeelde ruimte waar het verleden maar geen geschiedenis wordt

De oude orde in Europa mag dan ruim twintig jaar geleden zijn ingestort, de contouren van een nieuwe orde blijven nog uiterst diffuus. Tegenstellingen die lange tijd onder de communistische deken lagen toegedekt, werden plotseling weer zichtbaar.

Breuken dwingen doorgaans tot een hernieuwde zelfbepaling en een heroriëntatie op het verleden, processen die zelden probleemloos verlopen. In de afgelopen jaren zijn grenzen verschoven, identiteiten opnieuw geconstrueerd, economische modellen ingevoerd en samenwerkingsverbanden aangegaan.

Nienke de Deugd, Sipke de Hoop Meer informatie en online bestellen: en Stefan van der Poel www.vangorcum.nl of bel 0592 37 95 56 2011. 316 p. € 44,95 ISBN 978 90 232 4755 5 Koninklijke Van Gorcum BV Postbus 43 9400 AA Assen [e] [email protected] www.vangorcum.nl/nieuwsbrief - altijd op de hoogte van de nieuwste uitgaven

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 435 Carl Ceulemans

Overwegingen over beëindiging van oorlogen : de casus Libië

Het is vanuit moreel oogpunt niet onverschillig hoe en belangrijk, heel wat minder aandacht krijgt: wanneer wanneer een oorlog beëindigd wordt. Staakt men de vij- moet een oorlog beëindigd worden? Wat is de eindtoe- andelijkheden te snel, dan dreigt men een schijnvrede te stand die men mag willen bereiken door middel van creëren. Sleept een oorlog echter te lang aan, dan wordt militair geweld? Deze jus post bellum-vraag is vanuit het menselijk leed onnodig verlengd. Dit artikel wil enige ethisch oogpunt bijzonder pertinent. Elk ogenblik ethische reflecties formuleren aangaande de problematiek dat een oorlog langer duurt dan dat die eigenlijk zou van het moreel gepast beëindigen van oorlogen. Allereerst mogen of moeten duren, betekent bijkomende on- wordt nagegaan wat de theorie van de rechtvaardige oor- nodige slachtoffers (zowel bij de combattanten als de log hierover te zeggen heeft; vervolgens worden deze in- non-combattanten). Dat de vraag over het beëindi- zichten toegepast in een actuele casus: de internationale in- gen van een oorlog toch minder vaak gesteld wordt, is terventie in Libië (Operatie Unified Protector). misschien enigszins te begrijpen. Inderdaad, indien de rechtvaardige zaak (d.w.z. rechtvaardigingsgrond voor Jus ad bellum versus jus post bellum het gebruik van geweld) op een nauwkeurige en wel- Over de vraag wanneer het moreel verantwoord is om overwogen manier omschreven is, dan moet ook dui- een oorlog te beginnen, is in de loop van de geschiede- delijk zijn vanaf welk ogenblik ieder verder aanslepen nis al heel wat nagedacht. Denk bijvoorbeeld aan de van het conflict ethisch onaanvaardbaar wordt. Als bij- traditie van de rechtvaardige oorlog.1 Deze eeuwen- voorbeeld een aan de gang zijnde gewapende agressie oude manier van normatief denken over oorlog en is afgeslagen, dan verdwijnt met beëindiging van die vrede stelt dat wie zijn toevlucht wenst te nemen tot agressie ook iedere rechtvaardigingsgrond voor verder militair geweld, moet voldoen aan zes principes (het geweldgebruik door de verdediger.2 Of, anders gezegd, zogenoemde jus ad bellum). Zo moet men in de eer- als de doelstelling zoals die vervat is in de rechtvaar- ste plaats beschikken over een rechtvaardige zaak, zo- dige zaak, namelijk de verdediging tegen een aan de als zelfverdediging. Bovendien dient er sprake te zijn gang zijnde aanval, bereikt is, dan is er voor de verde- van juiste intenties. Dit houdt in dat men de rechtvaar- digende staat geen enkele goede reden meer de oorlog dige zaak niet mag aanwenden als excuus om één of voort te zetten, zonder zelf tot een agressor te verwor- andere verborgen agenda te verwezenlijken. Ook niet den. De vraag is echter of het rechtvaardig beëindi- onbelangrijk is wie uiteindelijk over het geweldge- gen van een oorlog wel zo eenvoudig is als we het hier bruik mag beslissen. Wat herstel en handhaving van voorstellen. de internationale vrede en veiligheid betreft, is dat de VN-Veiligheidsraad; wanneer het gaat om individuele De complexiteit van het beëindigen van of collectieve zelfverdediging, vormen staten – hetzij oorlogen: een morele analogie individueel, hetzij in coalitieverband – een legitieme Wie nagaat op welke manier recente en minder re- autoriteit. Tot slot zijn er de drie ad bellum-principes cente conflicten beëindigd werden, zal gauw merken die aanzetten tot de nodige voorzichtigheid. Beschikt dat de zaken toch wel iets moeilijker liggen. Zo zijn er het militaire instrument in de gegeven omstandighe- inderdaad voorbeelden te vinden van conflicten waar den wel over een redelijke kans op succes? Is het boven- de slachtofferstaat en/of diegene die het opneemt voor dien een proportioneel instrument (is de remedie niet de slachtofferstaat, zich tevreden stelt met het berei- erger dan de kwaal)? En zijn er geen alternatieve, niet- ken van de doelstelling zoals die vervat is in de recht- militaire middelen voorhanden, die met een even gro- vaardige zaak. Denk hierbij aan de Golfoorlog van te waarschijnlijkheid het vooropgestelde doel kunnen 1991 en het Kosovo-conflict van 1999. Telkens werd bereiken (oorlog als laatste redmiddel)? het gebruik van militair geweld gestaakt op het ogen- Met het ad bellum-vraagstuk is er echter onlosma- blik dat de reden waarvoor men de oorlog begonnen kelijk een andere vraag verbonden, die, hoewel even was, was bereikt. In het geval van de Golfoorlog van

436 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Actueel naschrift

Einde aan oorlog in Libië? Na de verzending van dit artikel medio augustus ten behoeve van de opmaak voor het septembernummer van dit blad lijkt er toch nog betrekkelijk onverwacht een einde te zijn gekomen aan de oorlog in Libië en het regime-Khaddafi, Overwegingen over beëindiging van het resultaat van een combinatie van binnenlands verzet en buitenlandse interventie. De analyse van de auteur Carl Ceulemans in bijgaand artikel over ethische afwegingen met betrekking tot het beëindigen van oorlogen, in het oorlogen : de casus Libië bijzonder ook het jus post bellum, heeft daarmee echter niet aan waarde verloren, integendeel.

Eindredactie

1991 was dat de bevrijding van Koeweit, in het ge- beeld op een lopen – wordt ieder verder schadelijk val van het Kosovo-conflict het op laten houden van handelen van het slachtoffer ten aanzien van de agres- de humanitaire wantoestanden in Kosovo. Bij ande- sor onaanvaardbaar. Er is in dat geval namelijk niet re conflicten kan worden vastgesteld dat de staat (of langer voldaan aan de noodzakelijkheidsvoorwaarde. de coalitie van staten) die een rechtvaardige oorlog Dit veronderstelt uiteraard niet dat de agressor plots voert, zich niet tevreden stelt met het bereiken van de al zijn vroegere rechten zou hebben herwonnen. In ‘rechtvaardige zaak’-doelstelling. Denk hierbij aan de elke rechtvaardige samenleving die naam waardig, Tweede Wereldoorlog of, meer recent nog, de oorlo- zal de agressor vervolgd en bestraft worden voor het gen in Afghanistan (2001) en Irak (2003). Zo werd in gepleegde vergrijp. Dit bestraffende en preventieve op- het geval van de Tweede Wereldoorlog algemeen aan- treden (verhinderen dat de agressor opnieuw toeslaat, vaard dat het ‘eenvoudigweg’ terugkeren naar de situ- bijvoorbeeld door hem op te sluiten) ten aanzien van atie ante bellum niet kon volstaan. Met minder dan een de agressor kan, om redenen van onpartijdigheid, niet onvoorwaardelijke overgave van het naziregime kon de bevoegdheid zijn van het slachtoffer zelf, maar van men geen genoegen nemen. Zo was het evenmin een daartoe gecreëerde publieke instanties (politionele en optie de militaire operaties in Afghanistan of Irak te judiciële organen). stoppen op het ogenblik dat de trainingskampen van Voor een staat die het slachtoffer is van een agres- al-Qaida vernietigd waren (Afghanistan) of dat men sie door een andere staat, ligt een vergelijkbare argu- er zich gewapenderhand van had vergewist dat er geen mentatie niet voor de hand.3 Indien we zouden stel- massavernietigingswapens aanwezig waren (Irak). In len dat het legitieme, defensieve geweldgebruik van de beide gevallen werd het noodzakelijk geacht de aan de slachtofferstaat moet stoppen op het ogenblik dat de macht zijnde regimes ten val te brengen. agressie is afgeslagen, schijnen we er impliciet van uit De vaststelling dat het louter bereiken van de doel- te gaan dat er nadien ten aanzien van die agressorstaat, stelling zoals vervat in de rechtvaardigingsgrond niet net zoals dat het geval was bij de individuele agressor, altijd volstaat, roept twee vragen op: 1 hoe is het te de noodzakelijke bestraffende en preventieve maatre- verklaren dat het in sommige gevallen toch gerecht- gelen genomen worden. Nu, dit laatste is in de hui- vaardigd kan zijn de oorlog te laten doorgaan wanneer dige internationale samenleving niet of onvoldoende de ‘rechtvaardige zaak’-doelstelling eenmaal is bereikt; het geval. Hoewel de VN met die bedoeling werden en 2 op welke manier kan de theorie van de rechtvaar- opgericht (het bewaren en herstellen van de interna- dige oorlog ons behulpzaam zijn bij het bepalen van het tionale vrede en veiligheid), beschikt deze organisa- ogenblik waarna voortzetting van de oorlog niet lan- tie niet over een vergelijkbare politieke en politionele ger legitiem is? dwangcapaciteit als een nationale overheid. Dus in- Wat de eerste vraag betreft is het, om te begrijpen dien er zoiets bestaat als internationale rechtvaardig- waarom in sommige gevallen alleen maar het bieden heid, dan zal een individuele staat (of een coalitie van van weerstand tegen een agressie niet kan volstaan, een staten) in sommige gevallen zelf bestraffend moeten goed idee even een beroep te doen op een morele ana- optreden en de noodzakelijke preventieve maatrege- logie in ons dagelijks leven. Stel dat een onschuldige len nemen om te vermijden in de toekomst opnieuw persoon het slachtoffer is van een gewapende aanval het slachtoffer te worden van een agressie. Daarbij kan door een agressor. Er bestaat in dat geval een algemene het gaan om het berechten van de politieke leiders van morele en juridische consensus over het feit dat het de agressorstaat (vgl. de Neurenberg-processen na de slachtoffer het recht heeft elke verdedigende hande- Tweede Wereldoorlog), het opleggen van herstelbeta- ling te stellen die noodzakelijk en proportioneel is om lingen, demilitarisering, het bezetten van een deel van de aanval af te slaan. Vanaf het ogenblik echter dat de het territorium van de agressorstaat, het onder poli- dreiging is verdwenen – de agressor zet het bijvoor-

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 437 tieke voogdij plaatsen van de tegenstander met als doel minder.6 Wie de ambitie heeft een rechtvaardige oor- regimewisseling tot stand te brengen, enz. log te voeren, moet hiermee dan ook terdege rekening Het moge duidelijk zijn dat de meeste maatregelen houden door de oorlog om rechtvaardigheidsoverwe- van bestraffing en preventie verlenging van de vijande- gingen niet te lang te laten aanslepen. lijkheden noodzaken na het afslaan van de eigenlijke Het hebben van goede intenties komt dus in feite agressie. Hierbij bestaat echter wel het reële gevaar neer op het aan de dag leggen van een zekere gema- dat de slachtofferstaat, omwille van zijn partijdigheid, tigdheid en voorzichtigheid (prudentia). Een vrede die meer of minder gaat opleggen dan wat de rechtvaar- meer duurzaam wil zijn dan de vrede ante bellum, moet digheid in een dergelijke situatie vereist. Zo kan het een toestand zijn waarin een beter evenwicht gevonden zijn dat de slachtofferstaat de oorlog te vroeg stopt, wordt tussen orde en rechtvaardigheid. Inderdaad, wie omdat die staat opziet tegen een vaak bijzonder kost- zo snel mogelijk de vijandelijkheden wil beëindigen bare verlenging van de militaire operaties. Het is ook (orde), zonder ook maar oog te hebben voor de ver- mogelijk dat de militaire operaties voortgezet worden eisten van de rechtvaardigheid, loopt het risico slechts voorbij het punt van de morele wenselijkheid, omdat een schijnvrede te creëren. Daarentegen zal iemand dit nu eenmaal in het belang is van de slachtofferpartij met te idealistische rechtvaardigheidsverwachtingen (die op die manier de nieuwe agressor dreigt te wor- de lat vaak zo hoog leggen, dat er vermoedelijk nooit den). een einde zal komen aan het conflict (het eindresultaat zal nooit goed genoeg zijn). Een politieke verantwoor- Goede intenties: op zoek naar een duurzamere delijke met goede intenties zal dus voortdurend een vrede bijzonder moeilijke proportionaliteitsafweging moe- De theorie van de rechtvaardige oorlog, en hiermee ten maken: hoeveel meer oorlog en wanorde moet ik belanden we bij de tweede vraag, is niet blind voor toestaan om een beter, d.w.z. rechtvaardiger, eindresul- de problematiek van het rechtvaardig beëindigen van taat te verkrijgen? Of, anders gesteld, hoeveel onrecht- oorlogen. Sinds enkele jaren gebeurt dit onder meer vaardigheid mag of moet ik tolereren om op die ma- door, naast het traditionele jus ad bellum en jus in bello, nier de oorlog sneller te kunnen beëindigen? Hierbij het ontwikkelen van een volwaardige derde compo- is het belangrijk op te merken dat er geen formule be- nent, namelijk die van het jus post bellum. Wie ech- staat die ons met een mathematische precisie in staat ter aandachtig het jus ad bellum bestudeert, zal mer- stelt te bepalen waar dit optimale evenwichtspunt tus- ken dat de kern van de post bellum-logica hierin reeds sen orde en rechtvaardigheid gelegen is. Paul Ramsey embryonaal aanwezig is.4 Zo wordt binnen het jus ad beschrijft deze afwegingsprocedure treffend, wanneer bellum niet alleen gesteld dat men moet beschikken hij zegt: ‘[T]his may not tell him [de politieke ver- over een rechtvaardige zaak, maar er wordt aan toe- antwoordelijke] what to think, but it is how he will gevoegd dat het nastreven van de doelstellingen vervat think.’7 Het gaat hier, met andere woorden, om een in de rechtvaardige zaak, vanuit goede intenties dient te soort casuïstische richtlijn, die ons moet helpen in een gebeuren. Dit houdt in dat diegene die de rechtvaar- gegeven casus te bepalen wanneer het geweldgebruik dige zaak wil verwezenlijken, gedreven moet zijn door het beste beëindigd kan worden. de wil een betere, meer duurzame vrede te bereiken. Op welke manier ging en gaat de internationale Michaël Walzer, een belangrijk hedendaags verdediger gemeenschap in haar aanpak van het Libische conflict van de rechtvaardige-oorlogtheorie, stelt het als volgt: nu om met de hier besproken afweging tussen orde en ‘And better, [...], means more secure than the status rechtvaardigheid? Is er vooral gezocht naar het zo snel quo ante bellum, less vulnerable to territorial expan- mogelijk beëindigen van het conflict (orde), of was er sion, safer for ordinary men and women and for their bij het zoeken naar een oplossing meer aandacht voor domestic self-determinations. The key words are all rechtvaardigheidsoverwegingen? relative in character: not invulnerable, but less vulnerable; not safe, but safer. Just wars are limited wars.’5 Operatie Unified Protector: orde of Het temperen van te veel idealisme binnen de rechtvaardigheid? traditie van de rechtvaardige oorlog is trouwens niet In navolging van de volksopstanden tegen de aan de nieuw. St. Augustinus, die ook wel beschouwd wordt macht zijnde autoritaire regimes in Tunesië en Egypte als de vader van de rechtvaardige-oorlogtheorie, stelt van eind 2010, begin 2011, was het medio februari onomwonden dat een volmaakt rechtvaardige vrede niet 2011 de beurt aan Libië. Wat aanvankelijk begonnen van deze wereld is. In deze ‘aardse stad’ (in tegenstel- was als een protestactie tegen het regime-Khaddafi ling tot de ‘goddelijke stad’) moet de mens zich tevre- (een regime dat al meer dan veertig jaar standhield), den stellen met een onvolmaakte vrede. Dit is een door escaleerde al vrij snel in een regelrechte burgeroorlog. de mens gecreëerde vrede, die het samenleven in de De opstandelingen slaagden erin het oosten van Libië aardse stad mogelijk moet maken, niets meer en niets onder controle te krijgen (met Benghazi als belang-

438 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 rijkste bolwerk), terwijl de Khaddafi-getrouwe troepen oplossing wordt vrij snel een halt toegeroepen aan het westen in handen hielden. In de weken en maande voor de burgerbevolking bedreigende oorlogssitu- den die volgden, lanceerden beide partijen met wis- atie. Rechtvaardigheidsopvattingen zijn echter vrijwel selend succes offensieven en tegenoffensieven. Begin totaal afwezig in dit voorstel. Zo laat de internatio- juli was geen van beide oorlogvoerende partijen erin nale gemeenschap na om ten aanzien van het regi- geslaagd de patstelling te doorbreken. me-Khaddafi bestraffend en preventief op te treden Vanaf het begin van de Libische volksopstand (zolang Khaddafi aan de macht blijft, kan het conflict werd de internationale gemeenschap ernstig ver- snel weer oplaaien). ontrust door de bijzonder brute repressiemaatrege- In het andere uiterste zou de internationale gelen van het regime tegen de burgerbevolking. Met meenschap zich uitsluitend laten leiden door recht- Veiligheidsraadresolutie 1970 van 26 februari 2011 vaardigheidsoverwegingen, welke implicaties dit ook werd dan ook een onmiddellijke stopzetting van het moge hebben voor de duur van het conflict. Dit zou geweld geëist. Verder werd met die zelfde resolutie een dan bijvoorbeeld betekenen dat de internationale in- wapenembargo ingevoerd en volgde er een doorverwij- spanningen zich voornamelijk zouden richten op be- zing van het conflict naar het Internationaal Strafhof. straffing en preventie. De verantwoordelijken van het Een tweede resolutie, 1973 van 17 maart 2011, legde regime zouden zich dan koste wat kost moeten ver- een no fly-zone op en verleende de mogelijkheid ‘alle antwoorden voor de daartoe bevoegde rechtsinstanties mogelijke middelen’ aan te wenden teneinde de bur- (het Internationaal Strafhof ), terwijl het Libische volk gerbevolking te beschermen, met uitsluiting evenwel na de verwijdering van het regime begeleid zou moe- van het inzetten van een buitenlands bezettingsleger. ten worden bij het uitbreiden en consolideren van een Twee dagen na het aannemen van deze resolutie, op 19 voor alle Libische burgers veilige en stabiele politieke

Ten behoeve van een vrede die duurzamer wil zijn dan de vrede ante bellum moet een beter evenwicht gevonden worden tussen orde en rechtvaardigheid

maart, nam Frankrijk als eerste het initiatief om door omgeving. Afhankelijk van de bereidheid van de be- middel van luchtaanvallen de bepalingen van de VN- volking potentiële post bellum-spanningen tussen di- resoluties te doen respecteren. Hierin werd het spoedig verse bevolkingsgroepen te overwinnen, zal er al dan gevolgd door Groot-Britannië en de Verenigde Staten. niet sprake zijn van een langdurige internationale mi- Uiteindelijk werd op 31 maart besloten alle militai- litaire aanwezigheid. re aspecten van de VN-resoluties samen te brengen Waar op dit ‘orde-rechtvaardigheid’-continuüm onder NAVO-commando, met als naam Operatie kunnen we de internationale inspanning in het con- Unified Protector. flict-Libië tot medio augustus nu situeren? Uit de Vooraleer van start te gaan met de eigenlijke ‘orde- twee Veiligheidsraad-resoluties blijkt overduidelijk rechtvaardigheid’-evaluatie van de reactie van de in- dat het hoofddoel van de internationale gemeenschap ternationale gemeenschap, is het aangewezen vooraf erin bestaat de burgerbevolking te beschermen. Om een soort continuüm te schetsen, waarbij we zo pre- dit doel te bereiken, moet in de eerste plaats de na- cies mogelijk de twee extremen (orde en rechtvaardig- druk gelegd worden op het orde-element. Zo eist de heid) in de context van de casus trachten te definië- Veiligheidsraad dat het geweld onmiddellijk gestaakt ren. Bij het ene uiterste van het continuüm staat het wordt. Tegelijkertijd worden maatregelen genomen ordebegrip centraal. Binnen de context van onze casus die de geweldcapaciteit van de agressor (in casu het zou dit dan overeenkomen met een situatie waarin de regime-Khaddafi) ernstig moeten ondermijnen, in de internationale gemeenschap de vijandelijkheden tus- hoop dat die agressor de futiliteit van zijn gewelddadi- sen beide conflictpartijen zo snel mogelijk wenst te ge onderneming inziet. Denk hierbij aan het opleggen beëindigen, wat ook de implicaties hiervan mogen van een wapenembargo en een no-fly zone, aangevuld zijn op het vlak van rechtvaardigheid. Zo’n extreme met de toezegging de burgerbevolking met alle moge- ordeoplossing zou er bijvoorbeeld in kunnen bestaan lijke middelen tegen aanvallen te beschermen. dat de internationale gemeenschap een zodanige druk Maar ook het rechtvaardigheidsaspect is niet volle- gaat uitoefenen op beide partijen, dat deze op rela- dig afwezig in de VN-resoluties. Dit komt ongetwij- tief korte termijn bereid zijn een staakt-het-vuren te feld het duidelijkst tot uiting in de doorverwijzing van aanvaarden, eventueel gevolgd door onderhandelin- het conflict naar het Internationaal Strafhof. Meer gen over een machtsdeling. Met een dergelijke orde concreet betekent dit dat onderzocht wordt of er spra-

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 439 ke is van mensenrechtenschendingen en/of oorlogs- Conclusie misdaden, en dat de daders zich voor dat Hof zullen Het beëindigen van een oorlog is vanuit ethisch oog- moeten verantwoorden. Het potentieel conflictverlen- punt niet altijd een evidente zaak. De theorie van de gend effect van dit rechtvaardigheidselement ligt voor rechtvaardige oorlog raadt aan om de vijandelijkhe- de hand: het vooruitzicht uitgeleverd te worden aan den te staken op het ogenblik dat, in vergelijking met de internationale justitie is niet direct van aard om de de situatie ante bellum, een meer stabiele toestand is agressor tot enige toegeeflijkheid te bewegen de wa- bereikt. Dit veronderstelt dat men in veel gevallen op pens snel neer te leggen. Het garanderen van eventuele zoek dient te gaan naar een delicaat evenwicht tus- immuniteit voor de vervolging van de verantwoorde- sen orde en rechtvaardigheid. Dat is zeker niet anders lijken van het regime is dan ook een belangrijke bar- met de huidige internationale interventie in Libië, gaining chip in de onderhandelingen om tot een snelle Operatie Unified Protector. Hoewel de veiligheid van oplossing van het conflict te komen. de Libische burgerbevolking op korte termijn het best Tot op heden schijnt de internationale gemeen- gediend is met het zo snel mogelijk beëindigen van schap echter niet de intentie te hebben de rechtvaar- de vijandelijkheden (orde), lijkt de internationale ge- digheidseis in te ruilen voor meer orde (d.w.z. snel- meenschap toch vastbesloten om ook het rechtvaar- lere beëindiging van het conflict), zelfs indien dit een digheidsaspect niet uit het oog te verliezen. De wil om substantieel risico meebrengt op een aanzienlijke ver- definitief komaf te maken met het regime-Khaddafi lenging van het conflict. Indicaties van die onverzet- en het voor de rechter brengen van de politieke ver- telijkheid op rechtvaardigheidsvlak vinden we onder antwoordelijken, zijn hiervan duidelijke aanwijzingen. meer terug in de internationale verklaringen dat ‘een Het is echter niet omdat de internationale gemeen- regime dat zijn eigen bevolking aanvalt, geen toekomst schap een duidelijk beeld heeft van wat zij wil berei- heeft’, en dat ‘het Libische volk het recht moet heb- ken, dat meteen ook geweten is wanneer dit zal wor- ben het eigen politieke lot in handen te nemen bin- den bereikt. Hoe langer echter de huidige patstelling nen een soeverein, onafhankelijk en verenigd Libië’.8 aansleept, hoe groter de druk zal worden voorrang te Zo wordt tevens binnen de in maart 2011 opgerich- geven aan orde in plaats van rechtvaardigheid. te Contactgroep, en dit in overleg met de Libische Nationale Overgangsraad, actief op zoek gegaan naar een samenlevingsmodel voor de periode na Khadaffi, Dr Carl Ceulemans is docent aan het Departement waarin de principes van inclusiviteit en representativi- Gedragswetenschappen – Leerstoel Filosofie – van de teit centraal dienen te staan.9 Koninklijke Militaire School te Brussel. Een ander mogelijk conflictverlengend element is het bij voorbaat uitsluiten van de inzet van internationale grondtroepen. Door uitdrukkelijk een grens te Noten 1 Voor een Nederlandstalige inleiding tot de theorie van de stellen aan het militaire interventieniveau, loopt men rechtvaardige oorlog, zie o.a. Carl Ceulemans, Over oorlog en het risico dat het regime-Khaddafi er hoop uit gaat ethiek. De traditie van de rechtvaardige oorlog in theorie en prak- putten dat indien het lang genoeg weerstand biedt, de tijk (dit boek zal in het najaar van 2011 verschijnen bij Uitgeverij Garant, (Antwerpen/Apeldoorn). internationale gemeenschap uiteindelijk wel bereid zal 2 Nicholas Fotion & Gerard Elfstrom, Military Ethics. Guidelines worden gevonden tot een compromis over het voort- for Peace and War, Boston/Londen: Routledge & Kegan Paul, 1986, bestaan van het regime. Dit risico moet op zijn beurt blz. 228. 3 Zie ook Michael Walzer, Just and Unjust Wars. A Moral echter zorgvuldig afgewogen worden tegen het niet Argument with Historical Illustrations (Third Edition), New York: onaanzienlijke legitimiteitsvoordeel om het Libische Basic Books, 2000, blz. 119. volk in staat te stellen zichzelf te bevrijden van een on- 4 Voor een uitgebreidere studie van het jus post bellum als onafhankelijke component, zie o.a. Brian Orend, The Morality of aantastbaar geacht autoritair regime. Het valt echter War, Peterborough (Ontario, Canada): Broadview Press, 2006, blz. te vrezen dat naarmate de huidige patstelling voort- 160-219. duurt, de druk op de internationale gemeenschap zal 5 Walzer, a.w. noot 3, blz. 121-122. 6 Zie Aurelius Augustinus, De Stad van God, Baarn: Ambo, 1984, toenemen om zich militair méér te engageren dan Boek XIX, 17, blz. 968. nu het geval is. Hoewel dit kansen biedt om het re- 7 Paul Ramsey, The Just War. Force and Political Responsibility, gime-Khaddafi sneller op de knieën te dwingen, is Savage (Maryland): Littlefield Adams Quality Paperbacks, 1992, blz. 11. een dergelijk scenario bijzonder onaantrekkelijk voor 8 Officiële NAVO-verklaring van 8 juni 2011 (http://www.nato. zowel de Verenigde Staten (vermijden van een nieuw int/cops/en/natolive/news_75177.htm?mode=pressrelease). Afghanistan of Irak) als voor de Arabische wereld (de 9 Zie het verslag van de derde bijeenkomst van de Contactgroep in Abu Dhabi op 9 juni 2011 (http://www.rijksover- revolutie zou door een westerse bevrijding elke legiti- heid.nl/documenten-en-publicaties/verslagen/2011/06/09/third- miteit verliezen). meeting-of-the-international-contact-group-on-libya.html).

440 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Jan Werts

Zeven verzwegen plagen: de blinde vlek van de eurofielen

De verdedigers van een sterker Europa hebben een blinde de Europese fraudebestrijding Siim Kallas jaren- vlek. Onze ministers, de parlementsleden in Straatsburg lang onregelmatigheden onder de mat veegde.3 ‘Over en Den Haag, de Europese Beweging, de Wetenschappelijke Europese samenwerking hangt een dermate sterke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), de Adviesraad geur van oncontroleerbaarheid, onafwendbaarheid en Internationale Vraagstukken (AIV) – zij gaan voorbij het “over u maar zonder u”, dat Europa de maat is ge- aan een reeks plagen van Europa. Toch komt de Europese worden voor het bredere wantrouwen ten aanzien van Unie pas uit de crises zodra die gebreken worden aange- de politieke elite’, aldus terecht Jan Rood en Mendeltje pakt. Waarom zien ‘eurofiele’ en vele andere politici dit van Keulen.4 niet? 2 Europa zwemt in het geld. Brussel beschikt over meer financiën dan nodig. Daarom kon Er waren onlangs vier bijeenkomsten over de kloof Commissievoorzitter Barroso vorig jaar tien miljard tussen Europa en het publiek in Nederland.1 Volgens euro ‘los geld’ ter plaatse te voorschijn toveren voor het de eurofielen aldaar moet er meer uitleg komen aan euronoodfonds EFSF. Ander voorbeeld is de 16-pa- het publiek, veel meer focus op de weinig bekende gina’s huis aan huis bezorgde diepkleurendruk bro- voordelen van Europese integratie en op het geven van chure Europa in Vlaams Brabant. De bevolking wordt een weerwoord aan de eurosceptici. De nationale lei- aangemoedigd een plattelandsverblijf te winnen; een ders moeten Europa eindelijk zien staan, zo was de vroegere keuterboerderij, een nieuw wandelpad rond boodschap. brouwerij Hoegaarden of een moutainbike-parcours Wat mij trof is dat twee centrale aspecten volle- te bezoeken en te proeven van streekgerechten. Alles dig ontbraken: het gebrekkig functioneren van de op kosten van hun Europese medeburgers. Of neem Europese instellingen en hun vaak discutabele beleid. de 100.000 euro voor de bouw van een skipiste op het De belangrijkste successen van de EU zijn de open Deense eiland Bornholm, waar nooit sneeuw valt. grenzen (Schengen) en de euro. Beide staan echter op In 2009 ging volgens de Rekenkamer 48% van de be- het spel. Waarom laat de politiek het kritisch kijken groting naar landbouwpolitiek. Op zich zelf is dat aan- naar Europa dan over aan PVV, SP en ChristenUnie/ deel logisch. Alle geïndustrialiseerde landen subsidië- SGP? ren hun landbouw. Maar dat rechtvaardigt geen fraude. Eerst de ‘zeven plagen’ waarover je in Den Haag, ‘Van de 241 gecontroleerde verrichtingen vertoonde Brussel noch Straatsburg zelden iemand hoort.2 27 procent fouten’, concludeert de Rekenkamer.5 Zij vindt daarnaast plattelandsontwikkeling gevoelig voor 1 Europa functioneert niet. Wie in Brussel de gang onregelmatigheden van ernstige aard. Waarom moet van zaken dagelijks volgt, ziet hoeveel belastinggeld trouwens Europa bepalen hoe Schotland, Sicilië of daar verspild wordt. ‘Aan minstens een kwart van de de Peel er landschappelijk uit zien? Of neem de 160 uitgaven hier zit wel een luchtje’, verzuchtte na een miljoen voor grensoverschrijdende samenwerking in bijeenkomst van EcoFin de Nederlandse minister van Nederland. Wij moeten daarmee leren aan de Duitsers Financiën Gerrit Zalm ooit. Zestien jaar achtereen te snuffelen. En waarom 68 miljoen belastinggeld ste- al concludeert de Europese Rekenkamer dat het on- ken in een museum over de EU te Brussel? Zit daar duidelijk is waar de Unie haar geld aan uitgeeft. De iemand op te wachten? vereiste goedkeurende verklaring is nog nooit afgege- Of neem de forse steun aan Turkije, de snelst ven. Rommelt een gemeente twee jaar achtereen, dan groeiende economie van Europa. ‘Kijk nog eens kri- komt zij onder curatele. Maar in Europa heeft zes- tisch naar het Europese hulpbeleid’, adviseert Arend tien jaar negatieve rapportering van de Rekenkamer Jan Boekestijn Europees bewindsman Ben Knapen. geen politiek effect. Onlangs onthulde de Volkskrant Vergeet het. Ooit probeerde minister Herfkens de hoe de Rekenkamer samen met de Commissaris voor Commissie al over te halen tot minder gulheid.

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 441 Tevergeefs. Brussel zwemt in de financiën. Dat geld staan 27 lidstaten die hun nationale belang najagen. moet op. Dat enorme spanningsveld leidt onvermijdelijk tot een 3 Europa irriteert. ‘Maar liefst 40 procent van de bureaucratie. Dat weten inmiddels onderzoekers, boe- Nederlandse bevolking ziet de EU als een bedreiging ren, NGO’s, ondernemers, studenten, ja iedereen die van de Nederlandse cultuur en identiteit. Een belang- zelf wat met Europa doet. Via royale Structuur- en rijk deel van de bevolking keert zich in emotionele zin Cohesiefondsen pompen ambtenaren miljarden euro’s van Europa af.’6 Toen ik vijftig jaar geleden kennis rond. Hun regelgeving is (ter voorkoming van frau- maakte met de Europese Economische Gemeenschap de) qua detaillering (terecht) krankzinnig. Of neem (EEG), bracht zij behalve brood ook onbekende luxe de onzichtbare maar ook ontelbare agentschappen en producten als bijvoorbeeld wijn, buitenlandse kaas nevenbureaus verspreid over heel Europa. Zoals het en exotisch fruit op tafel. Die EEG wilde de risico’s Europees Economisch en Sociaal Comité? Het telt verlichten van staal- en textielarbeiders, van boeren, 344 leden met bijpassend kantorencomplex en ambte- AOW’ers, vrouwen en andere zwakkere groepen. Maar lijk leger, maar niemand leest hun rapporten. Waarom vandaag is de EU geen verzekeringspolis meer. Intussen een Europees Bureau voor de Grondrechten naast de bemoeien Commissie en Europees Parlement zich gespecialiseerde Raad van Europa? De voorbeelden met werkelijk álle details van ons bestaan. Dat irriteert. liggen voor het oprapen.7 Ooit legde ik als Brussels correspondent een map De eurofielen juichen nu omdat door de eurocri- aan met het trefwoord ‘Onzin’. Was het verstandig sis Europa nieuwe bevoegdheden krijgt. Brussel gaat Roemenië en Bulgarije al in 2007 bij de Unie te ha- meebepalen over pensioenen, lonen, AOW-leeftijden, len? Of om onze energie-installaties aan het buiten- ontslagrecht en winkelsluiting. Er komt daarvoor een land te verpatsen? Griekenland op basis van valse sta- keten van Europese monitoren, best practices, bench- tistieken de euro te geven? Een 22-talige woordenlijst marking en andere vormen van pottenkijken. ‘Zo lees aan te leggen met voor moslims gevoelige woorden? ik in het Europact dat het loonkostenbeleid op straffe Europese kwaliteitseisen voor ziekenhuizen te willen van een boete onderdeel uitmaakt van het Europees introduceren? Koeienstront op onze tulpenvelden te toetsingskader’, klaagt Han ten Broeke van de VVD verbieden? Kinderveilige wegwerpaanstekers te ver- onlangs in de Kamer. Kortom, ‘voor velen is Europa plichten? ‘Juffrouw’ af te willen schaffen omdat dit on- een project om de nationale staten geheel en al te gehuwd zijn benadrukt? Regels te maken voor grens- overstijgen’, aldus al eerder PvdA-prominent René overschrijdend vrijwilligerswerk? Europees campagne Cuperus.8 te voeren tegen overgewicht? De nationale kustwacht 6 Europa zit zonder verhaal. Ten slotte het gege- te vervangen door een bureaucratisch Europees wacht- ven dat de uitdagingen van West-Europa van zestig systeem? Europabreed af te dwingen dat grote bedrij- jaar geleden inmiddels ingelost zijn. De Sovjetunie ven vrouwen in de top opnemen? Actie te voeren rond bedreigt ons niet meer en Duitsland al helemaal niet. het uitblijven van het vuilnisophalen in Napels? Kleine De interne markt als motor van werk en welvaart winkeliers dwars te zitten met een verbod op samen loopt lekker. Is wellicht het moment gepasseerd voor adverteren? Ik doe maar een greep uit mijn map met verdergaande integratie? Globalisering als nieuwe beleidsafspraken en losse flodders van Commissie of uitda ging? Het project Europa 2020 (modernisering Europees Parlement. economie) bewijst dat de afzonderlijke landen veel 4 Europa is van belanghebbenden. Dertig jaar gele- liever al wedijverend die ‘globalisering’ ondergaan. Elk den zag ik op een congres van de Europese Beweging op zijn eigen manier. Want bijvoorbeeld 44% jeugd- Nederland alleen maar belanghebbenden. Europese werkloosheid in Spanje en 7% bij ons, dat vang je niet ambtenaren, hoogleraren, industriëlen, medewerkers onder één hoedje. van NGO’s. Allemaal ‘aandeelhouders in Europa’, 7 Nationale staat floreert. De zevende handicap van maar geen gewone burgers. Toen ik dat als verslagge- Europa is een vaak verzwegen gegeven: de natiestaat ver signaleerde, overwoog de EBN een protest. Het floreert als nooit tevoren. Bij de start van de Europese kwam er niet van. Zo’n polemiek lokt de Europese eli- integratie in de jaren vijftig werd de traditionele natie te niet. Ondoorzichtige besluitvorming kwam ze wel gezien als overleefd. Zij was gevaarlijk voor de vrede uit. Die belanghebbenden hingen jarenlang een mooi en bovendien (zeker in het geval van Nederland) te beeld van de EEG op via de trompe-l’oeil, de opge- klein voor een welvaartsstaat. De natiestaat zou op den smukte schets. duur ondergeschikt worden aan een Verenigd Europa. 5 Europa is een bureaucratie. Een andere verzwe- Daarbij kwam onze grote Nederlandse afhankelijk- gen handicap van de Unie is haar bureaucratie. ‘Europa heid van export, import en transito via de havens, in- is een doel op zichzelf geworden’, verzucht voormalig dustrie en agribusiness. Ten slotte bewees destijds de Duits bondspresident Roman Herzog. Tegenover een EEG zich al meteen als motor van ongekende wel- overschot aan ambitieuze Europese functionarissen vaartsgroei.

442 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 De federalisten9 dachten destijds dat vakbonden, en migratienormen kan Nederland een zelfstandige werkgevers en andere groepen zich vanwege de voorde- welvaartsstaat blijven.11 Door de eurocrisis loopt de len tot Europa gingen bekeren. Zij zouden Nederland steun bij het publiek alarmerend terug. Daarom ver- alsmaar meer relativeren en ‘overlopen’ naar Europa. dient Europa juist nu aandacht voor bovengenoemde Maar de ‘The Uniting of Europe’, in 1957 door Ernst ‘plagen’. Ook Eurofielen dienen de schaduwzijden van Haas in zijn beroemde boek aangekondigd, is nooit Europa onder ogen te zien. Zet daarbij de nationale doorgebroken. Integendeel. ‘Het is niet zo dat de “na- dimensie voorop: ‘wat is goed voor Nederland?’ Dan is tiestaat” een antieke politieke vorm is die zijn tijd heeft Europa wel te verkopen. Anders loopt het steeds ver- gehad. In feite is het de modernste politieke instelling der vast. die wij kennen […] De nationale staat is merkwaardig goed aangepast aan de huidige behoeften aan burger- lijke verantwoordelijkheid en actieve deelname aan de Dr. Jan Werts is EU-mediacorrespondent te Brussel. politiek,’ aldus de sociaal-democraat Tony Judt.10 In zijn slotbeschouwing oppert hij ‘dat de ouderwetse natie-staat een betere vorm is om gezamenlijke loyaliteit Noten 1 Op 5 mei, Brussel: Vlaams-Nederlandse Huis: ‘How to te verzekeren, de minder bedeelden te beschermen, report the economic crisis in Europe?’; op 9 mei, Eerste Kamer, een eerlijker verdeling van de welvaart af te dwingen Duitsland Instituut, Amsterdam, Europalezingen door voormalig en compensatie te bieden voor ontwrichtende interna- Duits bondspresident Roman Herzog en oud-commissaris Frits Bolkestein; op 19 mei, Clingendael, De euro adepten, een bedreigde tionale economische ontwikkelingen’. diersoort?, op 23 mei, Clingendael, NGIZ, Symposium 65 Jaar Het is, kortom, allemaal precies andersom gegaan Internationale Spectator. dan je vroeger op school leerde. Europa doet de natie- 2 De Unie heeft nog andere gebreken, zoals de zwakke buitenlandse politiek, Schengen, het democratisch tekort, het spilzuch- staat niet uitdoven. Nee, die nationale staat gebruikt tige Europees Parlement, de uitbreidingsrage en de maandelijkse de Unie om haar autonomie in steen te beitelen. Dank verhuizing naar ‘Straatsburg’. Die wél veelbesproken ‘plagen’ zij Europa blijven Duitsland en Frankrijk, maar ook komen hier niet aan de orde. 3 ‘Sabotage in Europese Rekenkamer’, interview met Maarten ministaatjes zoals Luxemburg en Malta, in hoge mate Engwirda, lid Rekenkamer, door Marc Peeperkorn, in: de Volkskrant, soeverein. 11 januari 2011. 4 ‘Ook een Iers ja lost het probleem van de EU niet op’, in: Internationale Spectator, september 2008, blz. 455. Het is jammer dat de eurofielen langs de opge- 5 Persbericht bij Jaarverslag Europese Rekenkamer 2009, blz. 8. somde gebreken kijken. Zelfs staatssecretaris Ben 6 WRR, ‘Identificatie met Nederland’, Den Haag, 2007, blz. 24. Knapen gaat als bewindsman hieraan voorbij. In 7 Voor andere voorbeelden zie Hans Magnus Enzensberger in zijn lichtvoetige essay Sanftes Monster Brüssel oder die zijn Kamerbrief van 20 mei 2011 over de gewenste Entmündigung Europas, Berlijn: Suhrkamp, 2011, 67 blz. Europa-communicatie doet Knapen de plagen als 8 Het ongemak over Europa, Amsterdam: Wiardi Beckman ‘vaak (gepercipieerde) bedreigingen en opvattingen’ af. Stichting, blz. 84. 9 De federalisten willen een Unie met zware bevoegdheden als Het publiek echter houdt bovenstaande plagen tegen- remedie tegen de volgens hen wankele natiestaat. Merkwaardig woordig echt wél voor serieus. Wie genoemde handi- toch dat zij geloven in een ‘Bondsrepubliek Europa’, die als staat caps verzwijgt, maakt van de EU een omstreden pro- toch dezelfde kenmerken – en dus ook zwakke kanten – heeft als de nationale staat. ject. Zo ontnemen de eurofielen zichzelf de kans om 10 Tony Judt, Een grenzenloze illusie? De kwestie Europa, Utrecht: Europa serieus te nemen. Alleen als Europa gevoels- Erven J. Bijleveld, 1997, blz. 124. matig (en uiteraard feitelijk) legitimiteit uitstraalt, valt 11 Een geslaagde poging tot uitleg doet dr Bob van den Bos met zijn boek ‘EUROPA. Wat heb ik er aan? Wat de EU concreet doet en het te verkopen. waarom, 2009. Nederland voorop Hoe vindt de politiek de weg om de Unie overtuigend uit te leggen? Om te beginnen moet Europa zich concentreren op zijn kerntaken. Overheid en belanghebbenden moeten in elk geval laten zien dat onze banen, bedrijven, pensioenen, ons voedsel, onze energie, gezondheid en andere essenties alleen houdbaar zijn onder de paraplu van Brussel. ‘Effe dimmen’ en concentreren op kerntaken zijn hard nodig. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar toch gebeurt het niet. De nu begonnen discussie in Nederland over Europa biedt daarvoor aanknopingspunten. Alleen dank zij de Euromarkt, de eenheidsmunt, uniforme milieu-, trans- port-, technologische, ja zelfs Europese universitaire

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 443 René Grotenhuis

Zij zijn arm en wij zijn rijk: een sleets paradigma

Het ontstaan van ontwikkelingssamenwerking in de • De constatering in onderzoek dat 75% van alle men- jaren ’60 werd bepaald door de basisgedachte dat de sen die onder de armoedegrens leven, zich inmid- ontwikkelingslanden een achterstand in ontwikkeling dels in midden-inkomenslanden (India, Indonesië, hadden ten opzichte van het Westen (voormalige ko- Peru, Zuid-Afrika) bevinden.1 lonisatoren) en dat die achterstand door een gezamen- • De opkomende economieën, vroeger zelf ontwikke- lijke inspanning moest worden ingelopen. Dat legde lingslanden, die een nieuwe eigen rol spelen in ont- de basis voor het moderniseringsparadigma, dat in- wikkelingslanden, bedienen zich niet van het OS- hield dat ontwikkelingslanden via een proces van over- instrumentarium, maar opereren toch actief en ook dracht van kennis, geld en technologie tot de moderni- met resultaten. teit zouden moeten worden gebracht. Een moderniteit • Tot slot is de wereld van OS opengebroken door die de ontwikkelde wereld (Verenigde Staten, Europa, nieuwe spelers, zoals grote en kleine filantropen, be- Japan) al had bereikt: ‘zij zijn arm, wij zijn rijk’, en met drijven en breed georiënteerde consultancy-firma’s. ons geld, onze technologie en onze kennis gaan we zorgen dat zij net zo worden als wij. Ik concludeer uit deze ontwikkelingen dat het OS- In de loop van de tijd hebben we het achterstands- paradigma en de klassieke OS-aanpak versleten zijn c.q. moderniseringsparadigma taalkundig wat aange- geraakt en niet langer een noodzakelijk kader voor kleed met armoedebestrijding als vlag om de lading analyse en interventies vormen. Sterker nog, ik vrees te dekken, maar in essentie is het paradigma niet ver- dat het gaandeweg contraproductief wordt om er de anderd. noodzakelijke veranderingen mee tot stand te brengen. Er is dringend behoefte aan modernisering die verder Het OS-paradigma wordt contraproductief gaat dan meer accountability of nieuwe vormen van Het ‘zij zijn arm en wij zijn rijk’-paradigma is gaande- tender-procedures.2 weg steeds sleetser geworden en dreigt om verscheidene redenen eerder contraproductief te worden in de Nieuw paradigma voor ontwikkeling: strijd tegen armoede. ‘a global, just and sustainable community’ • De vanzelfsprekende duidelijkheid wie arm en wie Het klassieke moderniseringsparadigma als basis voor rijk is in deze wereld, is verdwenen. We kunnen niet ontwikkelingssamenwerking is niet langer houdbaar. meer zomaar spreken over ‘arme landen’: elk van Dat moderniseringsparadigma was vanzelfsprekend in deze landen kent rijke en welvarende elites en een de jaren ’70 en ’80, en kreeg een stevige steun in de opkomende hogere middenklasse. rug na de val van de Muur en de schijnbare definitieve • Het moderniseringsparadigma (voor iedere we- ‘overwinning’ van het liberaal kapitalisme. Inmiddels reldbewoner een leven zoals de Nederlander of de is die vanzelfsprekendheid weg. Met ‘global, just and Zweed) dat ten grondslag lag aan ontwikkelingssa- sustainable community’ worden geen totaal nieuwe menwerking, is zelf dubieus geworden. begrippen geïntroduceerd, maar wanneer ze tot basis • Met groeiende urgentie dienen mondiale proble- van het ontwikkelingsdenken worden gemaakt, ont- men als klimaat, energie, voedsel en migratie zich staat er een fundamenteel ander beeld dan in het mo- aan die niet meer passen in het arm-rijk-schema. derniseringsparadigma. • De twijfel of de projecten en programma’s van de Mondiaal. Deze notie breekt met het wij-zij-den- afgelopen decennia nu wel het echte afdoende ant- ken. Ontwikkeling is geen opgave voor het Zuiden, woord zijn op de problemen van de ontwikkelings- maar een gemeenschappelijke opgave. Ontwikkeling landen, stelt vraagtekens bij dat element uit het is ook voor ons deel van de wereld een noodzakelijke klassieke paradigma. opgave, die we al te lang voor ons uitgeschoven hebben in een ‘einde van de geschiedenis’-gevoel, waarin we

444 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 ervan overtuigd waren dat we in een uit-ontwikkelde Armoedebestrijding in nieuw perspectief samenleving leefden, waarin slechts onderhoud en bij- Met ruim 1 miljard mensen onder de armoedegrens en regelen voldoende zou zijn. 900 miljoen mensen voor wie het dagelijks brood niet Rechtvaardig. Er is dringend behoefte aan een zeker is,5 is er nog een hoop te doen. Er is nog steeds grondige aanpak van het probleem van de ongelijk- goede reden om armoede als een van de grootste we- heid binnen en tussen landen. Er is geen twijfel over reldproblemen te zien. In het rijtje van global common de groei van die ongelijkheid. In de Verenigde Staten goods hoort een menswaardig bestaan voor iedereen is de groeiende rijkdom van de laatste twintig jaar voor nog steeds thuis. En met de wetenschap dat er tussen 80% terecht gekomen bij de 1% rijkste Amerikanen.3 nu en 2050 waarschijnlijk nog eens twee miljard men- Dat beeld is overal op de wereld zichtbaar. De consta- sen bijkomen (vooral in landen met grote armoede), tering dat de armoede in absolute zin afneemt omdat moet alle hens aan dek om oplossingen te vinden voor steeds meer mensen boven de armoedegrens van 1,25 het dreigende mensonwaardige bestaan van drie mil- dollar komen, is onvoldoende geruststellend. Armoede jard mensen. Maar als het klassieke OS-verhaal met is altijd ook een relatief begrip – we gebruiken ook in de klassieke OS-aanpak niet meer voldoet, als een Nederland het begrip armoede terecht – maar veel ern- nieuw ontwikkelingsperspectief zich moet richten op stiger is dat de grote verschillen in de wereld ernstige een rechtvaardige en duurzame wereldgemeenschap, gevolgen hebben voor de toekomst. Grote ongelijkheid wat betekent dat dan voor de strategieën die we moe- in combinatie met toenemende druk op natuurlijke ten inzetten in onze strijd tegen armoede? Ik onder- hulpbronnen (land, water, mineralen, energie) zal er in scheid drie nieuwe strategische perspectieven in de de toekomst toe leiden dat vooral de kapitaalkrachti- aanpak van armoede: gen zich die schaarse middelen zullen kunnen toe-eige- • Armoede als ongelijkheid. Armoedebestrijding krijgt nen. Een gerichte mondiale rechtvaardigheidsagenda is de komende jaren steeds meer het karakter van daarom noodzakelijk. strijd tegen ongelijkheid. Nu 75% van de armen in Duurzaam. De ecologische crisis (niet nieuw, al midden-inkomenslanden woont, wordt steeds dui- sinds de Club van Rome in 1972 bekend) heeft ons delijker dat het probleem van de ongelijkheid cen- westers economisch model als niet-duurzaam ontmas- traal moet staan. kerd. Als de gemiddelde wereldburger recht heeft op • Armoedebestrijding als onderdeel van global common 1,8 hectare van onze aarde om haar of zijn voedsel te goods. Veel armoedevraagstukken veranderen van produceren, grondstoffen te krijgen, vuilnis kwijt te ra- karakter. Ze worden bepaald door mondiale ontwik- ken en haar/zijn CO2 te laten absorberen, dan gebruikt kelingen (klimaat, voedsel, energie, water) en vergen de Amerikaan gemiddeld 9 hectare en de Nederlander daarom antwoorden die buiten het beperkte domein 4 hectare.4 Als 1,2 miljard Indiërs en evenzoveel van OS liggen. Chinezen op dezelfde manier zouden leven, zou deze • Armoedebestrijding en conflict en fragiliteit. De ver- aarde aan haar einde komen. Dat ‘Westerse’ model kan wezenlijking van de Millennium Development Goals daarom niet langer het referentiepunt zijn, noch het ligt niet op schema; de gestelde doelen zullen in na te streven doel van het begrip ontwikkeling. En dat 2015 niet worden gehaald. Uit alle gegevens wordt economisch-ecologisch inzicht heeft grote consequen- zichtbaar dat de achterstand vooral bestaat in fa- ties voor de terugblik op de mate waarin het Westerse lende staten en conflictgebieden. Een veelheid van model als zodanig het kader is geweest voor het ontwik- oorzaken ligt ten grondslag aan conflicten: etnici- kelingsdenken. teit, religie, strijd om schaarse hulpbronnen, terwijl Gemeenschap. Grote delen van onze wereld wor- het in die samenleving ontbreekt aan stabiliserende stelen niet alleen met een economisch-ecologische factoren, in het bijzonder betrouwbare en functio- opgave, maar ook met serieuze sociale vraagstukken. nerende instituties op het gebied van veiligheid, pu- In het Zuiden bestaat die opgave in het overwinnen bliek bestuur en sociale cohesie. van verbrokkeling binnen landen op basis van etni- citeit, clan/stamverbanden of religie en het bouwen Armoedebestrijding: het ODA- aan gedeelde noties van burgerschap. In het Westen instrumentarium voorbij neemt de vanzelfsprekendheid van het sociale model Voor elk van de drie nieuwe perspectieven geldt dat af. Individualisering is niet alleen een zegen; zij ver- het huidige instrumentarium van ODA-regels en zwakt de cohesie in de samenleving en leidt tot erosie ODA-financiering niet meer toereikend is. Dat wordt van het sociaal kapitaal. Dat in een welvarend land als duidelijk als we ons afvragen in hoeverre ODA past Nederland 1 miljoen mensen anti-depressiva slikken bij de drie strategische perspectieven voor de aanpak om zich staande te houden, mag aanleiding zijn om ons van armoede. af te vragen hoe we ons tot een leefbaardere, sociaal- Armoede als ongelijkheid.6 Dat 75% van de armen in psychologisch gezondere samenleving ontwikkelen. midden-inkomenslanden woont, maakt duidelijk dat

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 445 het klassieke ODA-instrumentarium, dat vooral ge- cussies over hun samenhang binnen ODA-kader. Het richt is op de minst ontwikkelde landen, niet langer oprekken van de ODA-criteria – ingezet door OS- voldoet. De natuurlijke hulpbronnen van landen als Minister Van Ardenne, weer losgelaten door Koenders Ghana (cacao, goud, olie) en Zambia (koper) maken en opnieuw opgepakt door Knapen – laat ook op dit de verdelingsvraag steeds pregnanter. Bestrijding van terrein zien dat het klassieke ODA-instrumentarium armoede als ongelijkheid vereist een instrumentarium niet goed past. Op het punt van veiligheid en ontwik- dat in de eerste plaats gericht is op de vraag naar het keling is er zowel een beleidsmatig als een financieel verwerven en verdelen van ‘domestic resources’ voor probleem. Beleidsmatig is de 3D-aanpak blijven ste- ontwikkeling. De vragen van belastinginning, beheer ken, omdat hij al te zeer gekoppeld is geworden aan van extractives-contracten, transparantie en accoun- de inzet van (militaire) vredesmissies.9 Ook in landen tability zijn de basis van een toekomstgericht instru- waar geen vredesmissies gestationeerd zijn, is het de mentarium. moeite waard het concept van 3D te operationalise- Overigens blijkt dan vrijwel direct dat deze inzet ren, omdat in alle conflictgebieden en falende staten op ‘domestic resources’ de ‘globale’ dimensie aan boord de bescherming van de bevolking, het oplossen van brengt. Cordaid is al een aantal jaren actief betrokken conflicten en het op gang brengen van ontwikkeling bij PWYP (Publish What You Pay) en sinds begin dit aan de orde is. jaar lid van de board van EITI (Extraction Industry De kern van het vraagstuk van conflict en falende Transparency Initiative). In beide gevallen gaat het om staten is het ontbreken van een sociaal contract in de transparantie en accountability van in ontwikkelings- samenleving en van geloofwaardige en betrouwbare landen opererende mijnbouw- en oliebedrijven. We instituties. Op dat punt is er nog veel te leren. We heb- zijn erbij betrokken geraakt vanuit ons werk aan de ben als Cordaid de afgelopen jaren nieuwe inzichten basis. Boeren in Guatemala, bewoners van de bossen verworven in die samenhang in onze gezondheidspro- in de Centraal Afrikaanse Republiek en mensen in gramma’s in Burundi en Afghanistan; waar we door de de Nigerdelta hebben direct te maken met de gevol- bril van veiligheid en conflict kijken naar de betekenis gen van mijnbouw en oliewinning en de wijze waarvan de basic social services voor het terugdringen van op bedrijven opereren, concessies binnenhalen (met het conflict. Deze aanpak laat duidelijk meerwaarde smeergelden??), royalty’s betalen (aan zittende macht- en potentieel zien. Dat zelfde geldt voor landbouw- hebbers) en belasting ontwijken (via de Bahama’s of programma’s in Afghanistan, waar lokale Taliban- Nederland). Dan blijken de vraag naar lokale politiek leiders willen inhaken op die programma’s of waar en het beheer van ‘domestic resources’ direct een mon- diepgewortelde conflicten over waterbeheer terugge- diale dimensie te hebben. Versterking van het lokale drongen kunnen worden door landbouw en conflict in maatschappelijk middenveld als tegenkracht in het in- hun samenhang te zien. terne ongelijkheidsdebat moet een hoeksteen zijn van dat instrumentarium. Noodzaak van verdieping en mainstreaming Armoede en global common goods.7 Het is van groot Het loslaten van het ‘wij zijn rijk en zij zijn arm’-para- belang dat binnen de aanpak van de ‘global com- digma, het loslaten van de klassieke OS-aanpak voor mon goods’, zoals klimaat, water en voedsel, de ar- de vertaling van maatschappelijke problemen en het moede-dimensie een centrale plaats gaat innemen. perspectief van meer issue-gerichte financiering op Door die verbinding krijgt de armoede-agenda ook mondiaal niveau, vergen een wezenlijk andere inrich- in donorlanden een ander perspectief. Op dit punt is ting van internationale samenwerking, gericht op ver- nog het meest sprake van een agenda die de Noord- dieping en mainstreaming. Zuidtegenstelling overstijgt, omdat er sprake is van Verdieping omdat algemene armoedetheorieën niet werkelijk mondiale vraagstukken.8 De vraag zou niet meer voldoende zijn om de specificiteit van de vraag- moeten zijn of we al dan niet een deel van de klimaat- stukken op te lossen. Armoede in midden-inkomens- gelden uit OS financieren, maar hoe we ervoor zorgen landen, wereldklimaatvraagstukken en de problemen dat armoedeperspectief één van de centrale pijlers van van falende staten vragen om grondige verdieping in de klimaatfondsen en andere nieuwe initiatieven voor context, maatschappelijke dynamiek en wisselwerking de global common goods wordt. Het perspectief voor de op wereldschaal. Terecht vroeg de WRR om meer toekomst ligt in fondsen die gericht zijn op deze ge- diepgang van de Nederlandse OS-inspanningen. De meenschappelijke mondiale goederen, waarbij sprake afgelopen jaren heeft Cordaid veel in kennisontwik- is van goed internationaal beheer binnen het VN- keling geïnvesteerd, vooral in het verbinden van haar kader en waarbij inclusief denken (d.w.z. betrekken ontwikkelingsorganisatie met kennisinstituten in van civil society en bedrijfsleven) vanzelfsprekend is. Noord en Zuid. Armoede en conflict. Tot slot is de relatie tussen vei- Mainstreaming is nodig in de zin dat de kennis- ligheid en OS al enkele jaren inzet van scherpe dis- ontwikkeling binnen het OS-domein (landbouw, ge-

446 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 zondheid, klimaat, conflict) verbonden moet worden ving, hebben met nieuwe energie en nieuwe relevantie met de kennisontwikkeling daarbuiten. Het rapport zichzelf doorontwikkeld. Er is immers nog genoeg te van de Adviescommissie Wetenschap en Technologie doen, maar dan in wezenlijk nieuwe rollen en nieuwe (AWT) over het kennisbeleid in internationale sa- arrangementen. menwerking zoekt terecht naar die verbinding.10 Het is een ongemakkelijke situatie voor een sector die tientallen jaren kon werken met een vast kader van Is er nog perspectief voor de OS-sector? ontwikkeling als modernisering naar westers model en Als ontwikkelingssamenwerking als modem overbodig die daarvoor ook nog van jaar tot jaar kon rekenen op wordt en zelfs contraproductief, dan geldt ook voor een voorspelbaar budget. Die tijd is voorbij. De wer- ontwikkelingsorganisaties de vraag waar hun toe- kelijkheid van meer dan 1 miljard mensen in armoede komst ligt. Met ruim één miljard mensen onder de is niet voorbij. Die werkelijkheid is geen reden om het armoedegrens en een perspectief van een groeiende klassieke paradigma en de daarbij behorende interven- wereldbevolking in juist de armste landen, is er geen tiestrategieën maar te laten voortbestaan. Alleen het enkele reden te denken dat het werk gedaan is en de loslaten van oude zekerheden kan leiden tot het be- rol uitgespeeld. De drie perspectieven van armoede als nutten van nieuwe kansen. ongelijkheid; armoede en global common goods; en armoede en conflict vragen eerder om meer dan om minder inzet van maatschappelijke organisaties. René Grotenhuis is algemeen directeur van ontwik- Wezenlijke veranderingen komen niet tot stand kelingsorganisatie Cordaid. Zijn vorige artikel in dit blad: zonder dat de civil society zich laat horen. Haar rol is ‘Ontwikkelingssamenwerking: de doodsklok of de feest- echter verre van vanzelfsprekend. Om de kansen te klok?’ (januari 2010, blz. 42-46) grijpen die er wel degelijk zijn, zullen maatschappelijke organisaties hun bestaan niet meer moeten fun- deren in een klassiek ontwikkelingsverhaal, gebaseerd Noten op de oude rijk/arm-noord/zuid-tegenstelling. Kiezen 1 Andy Summer, ‘Global Poverty and the New Bottom Billion’, voor een nieuw discours en daarmee een nieuwe po- University of Essex, IDS Working Paper 349, 2010. sitiebepaling is noodzakelijk. Daarnaast zullen orga- 2 Zie ook AIV-rapport Ontwikkelingsagenda na 2015: Ontwikkelingsdoelen in perspectief, 2011. nisaties aanzienlijk meer diepgang moeten krijgen: 3 The Herald Tribune, 25 januari 2011. waar ben je goed in, waar heb je verstand van, waar 4 Living Planet Report, 2010. lever je toegevoegde waarde (en dat is meer dan geld), 5 FAO, The State of Food Insecurity in the World, 2008. 6 UNRISD-rapport Combating poverty and inequality, 2010. waar heb je netwerken die synergie opleveren? Tot slot 7 WRR-rapport Minder pretentie, meer ambitie, 2010. zullen maatschappelijke organisaties hun verbindin- 8 The Broker Special Report: Collective self-Interest, by Inge Kaul, gen met de mainstream moeten ontwikkelen als pijler juli 2010. 9 Rapport Principles and Pragmatism: Civil-Military Action in van hun strategie. In die verbinding hebben ontwik- Afghanistan and Liberia, Den Haag: Cordaid, 2006. kelingsorganisaties met hun kennis van maatschappe- 10 Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleid, lijke veranderingsprocessen en interventie-ethiek het Kennis zonder grenzen, Kennis en innovatie in mondiaal perspectief, nodige toe te voegen en in te brengen als relevante, 22 april 2010. soms kritische partner. Wie zichzelf opsluit binnen de wereld van OS, zal aan relevantie inboeten. Ontwikkelingsorganisaties doen er goed aan zich te spiegelen aan de geschiedenis van het institutionele welzijnswerk in de laatste twee decennia. Ook daar vervulde het concept ‘Welzijn’ gedurende een paar decennia eenzelfde modemfunctie als ‘Ontwikkeling’. Ook daar werd die modemfunctie overbodig, en werden taken vanuit het welzijnsdomein ondergebracht bij mainstream-organisaties (ROC’s gingen taalcur- sussen voor allochtonen aanbieden, kinderopvang werd geprofessionaliseerd en geprivatiseerd, buurt- beheer ging naar de woningbouwcorporaties). Teveel welzijnsorganisaties hebben die veranderingen veron- gelijkt (‘we doen toch zoveel goeds voor de wijken’) en gefrustreerd over zich heen zien komen. Slechts degenen die hun eigen rol opnieuw hebben gedefinieerd vanuit een nieuw verstaan van de veranderde samenle-

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 447 Dries van Agt, Frans Andriessen, Laurens Jan Brinkhorst & Hans van den Broek

Erkenning Palestijnse staat redt kans op vrede

De Palestijnse Autoriteit heeft de afgelopen jaren hard inspanningen om vrede te bereiken. Het is tijd dat deze gewerkt om de nodige voorzieningen te treffen voor een nederzettingen stoppen.’ onafhankelijke Palestijnse staat. Niet zonder resultaat. Ruim een jaar later was van die fermheid niets Dit voorjaar verklaarden het IMF, de Wereldbank, de over. Obama gaf toe aan pressie van Netanyahu en de Verenigde Naties en de donorlanden dat de Palestijnse Amerikaanse Israël-lobby – de nederzettingenstop was politieke en financiële instituties gereed zijn voor de on- van de baan. De pogingen die de Amerikanen nadien afhankelijkheid. hebben ondernomen de onderhandelingen vlot te trek- Na twintig jaar proces zonder vrede willen de ken, waren exercities in diplomatieke window-dressing. Palestijnen deze prestatie in september in politieke In februari j.l. leidde dit gebrek aan Amerikaans lei- munt verzilveren, door middel van een resolutie in de derschap tot een gênant demasqué. Bij een stemming Verenigde Naties die de lidstaten oproept de onafhan- in de VN-Veiligheidsraad over een resolutie tegen het kelijkheid van Palestina te erkennen. President Obama Israëlische nederzettingenbeleid stemden het Verenigd gaf daarvoor een jaar geleden de voorzet. In een rede Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland (EU-3) vóór, terwijl voor de VN zei Obama: ‘Wanneer we hier volgend jaar de Verenigde Staten hun veto inzetten om de resolutie terugkomen, kunnen we een akkoord hebben dat zal te torpederen – al was de tekst daarvan een weerspiege- leiden tot een nieuw lid van de Verenigde Naties – een ling van Amerikaanse uitspraken. onafhankelijke soevereine staat Palestina, die in vrede Na afloop van de stemming brachten de EU-3 een naast Israël leeft.’ gezamenlijke verklaring uit. Daarin eisten zij een on- September is bovendien het moment dat het middellijke stop van alle nederzettingenactiviteit, óók in Midden-Oosten Kwartet heeft aangewezen voor een Oost-Jeruzalem, en presenteerden zij parameters voor succesvolle afronding van de onderhandelingen tussen de onderhandelingen: een territoriale oplossing op basis Israël en de Palestijnen, uitmondend in de oprichting van de grenzen van 1967; veiligheidsafspraken die de van een Palestijnse staat. Maar die onderhandelingen soevereiniteit van de Palestijnen respecteren en Israëls zijn na de VN-rede van Obama al snel vastgelopen, veiligheid effectief beschermen; een rechtvaardige op- doordat de regering-Netanyahu de voorkeur gaf aan lossing voor het Palestijnse vluchtelingenvraagstuk; nederzettingen boven vrede. en Jeruzalem als toekomstige hoofdstad van Israël én De stap van de Palestijnen om hun recht op zelf- Palestina. beschikking via de VN te realiseren, is het onvermij- Vervolgens hoopten de EU-3 dat deze parameters delijke gevolg van Israëls aanhoudende kolonisatie en zouden worden bekrachtigd door het Midden-Oosten de internationale onwil om die kolonisatie een halt toe Kwartet, waarin naast de Verenigde Staten en de EU te roepen. Waarmee het kernprobleem is benoemd: het ook Rusland en de VN zitting hebben. Daar staken de gebrek aan politieke wil, vooral bij de Verenigde Staten Amerikanen een stokje voor, door twee opeenvolgende en de Europese Unie, om druk uit te oefenen die Israël bijeenkomsten van het Kwartet te annuleren. zou bewegen illegaal en destructief beleid te staken. Een tweetal toespraken in mei van president Obama, gehouden voor het State Department en de Amerikaans leiderschap ongeloofwaardig Israël-lobby AIPAC, werd ingelast om het initiatief In de eerste maanden na zijn verkiezing wekte presi- weer naar de Verenigde Staten toe te trekken. Voor wie dent Obama de verwachting de nodige wil te hebben. nog hoop had dat Washington zich als honest broker zou In zijn fameuze rede in Cairo zei hij in juni 2009: ‘De willen manifesteren, leverde dit een desillusie op. Niet Verenigde Staten aanvaarden niet de legitimiteit van één kritisch woord over de nederzettingen kwam over de voortdurende Israëlische nederzettingen. Deze con- de presidentiële lippen, maar wel een stevige afwijzing structie schendt eerdere overeenkomsten en ondermijnt van het nationale verzoeningsproces aan Palestijnse zijde en van het voornemen van de Palestijnen om naar de

448 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 VN te stappen. Het signaal zal Netanyahu niet ontgaan enigde hoofdstad van de staat Israël en alleen van Israël’; zijn: Israël kan op onvoorwaardelijke steun blijven reke- ‘De rivier de Jordaan zal de permanente oostelijke grens nen en zal gevrijwaard blijven voor politieke druk. zijn van de staat Israël.’ Dat Obama na zijn toespraak voor het State Dat Netanyahu zich inmiddels in woorden heeft Department desondanks kritiek van premier Netanyahu neergelegd bij de oprichting van een Palestijnse staat, kreeg voor een verwijzing naar de grenzen van ’67, zegt betekent weinig; metterdaad maakt hij die staat fysiek weinig over Obama en veel over Netanyahu. Zoals onmogelijk. Enkele berichten uit de Israëlische krant Marwan Muasher, voormalig vicepremier van Jordanië, Haaretz illustreren dat: nieuwe ontwikkelingsplannen in herinnering bracht: ‘Alle onderhandelingen – zowel voor vijf nederzettingen en 942 nieuwe woningen in de publiek als privaat – tussen de Palestijnen en Israëli’s nederzetting Gilo (april); plannen voor 1.500 nieuwe hebben de grens van 1967 als basis voor een eindover- woningen in de nederzettingen Har Homa en Pisgat eenkomst gebruikt.’ Ze’ev (mei); plannen voor 294 nieuwe woningen in de Ter illustratie, dit is wat Netanyahu’s voorganger nederzetting Betar Ilit en 42 in Karnei Shomron (juli). Ehud Olmert in 2008 tegenover het Israëlische parle- In juli publiceerde Haaretz ook over maatregelen ment zei: ‘We moeten de Arabische wijken in Jeruzalem van het Israëlische leger die, zo moet men vrezen, uit- opgeven en terugkeren naar de kern van het territorium monden in een intensivering van de bouw van neder- dat de staat Israël voor 1967 besloeg, met minimale cor- zettingen in ‘strategische gebieden’ als de Jordaanvallei recties die gedicteerd worden door de realiteit zoals die en de Dode Zee-regio. Haaretz’ conclusie is helder: ‘De sindsdien is gecreëerd.’ 1967, met minimale correcties. opname van de Jordaanvallei, het noorden van de Dode En in november 2010 sprak Secretary of State Zee en het gebied rond [de nederzetting, auteurs] Ariel Hillary Clinton nog de volgende woorden: ‘De in de “nederzettingenblokken” die de autoriteiten willen Verenigde Staten zijn van mening dat de partijen via overnemen, zou de totstandkoming van een aaneenge- oprechte onderhandelingen overeenstemming kunnen sloten Palestijnse staat verijdelen.’ bereiken over een uitkomst die het conflict beëindigt en het Palestijnse doel van een onafhankelijke en levens- Opschuiving richting Netanhayu: vatbare Palestijnse staat, gebaseerd op de grenzen van Kwartet vleugellam 1967, en op land-swaps die overeengekomen zijn, […].’ Ondanks dit illegale en vrede ondermijnende beleid Woorden uit een gezamenlijke verklaring na een ont- is het Amerikaanse standpunt sinds de toespraken moeting van Clinton met – jawel – premier Netanyahu. van president Obama nog meer richting de regering- Wat Obama niet mocht zeggen, verklaarde Netanyahu Netanyahu opgeschoven. Dat blijkt uit een document zes maanden eerder zelf. waaruit de Brits-Israëlische politieke analist Daniel Het is geen toeval dat Netanyahu zo opereert. Zijn Levy heeft geciteerd.1 Het betreft een tekstvoorstel dat afwijzing van de grenzen van ’67 is een middel om het de Amerikanen deden tijdens een bijeenkomst van het diplomatieke proces te frustreren, juist op het moment Kwartet, medio juli, klaarblijkelijk na intensieve coördi- dat er beweging zou kunnen en moeten komen. Ook natie met de regering-Netanyahu. zijn eis dat de Palestijnen niet alleen de staat Israël er- In dit document vroegen de Verenigde Staten de kennen, maar Israël als Joodse staat, past in dit patroon. andere Kwartet-leden, dus ook de EU, in wezen om het Die nieuwe eis stelt Netanyahu, terwijl Israël sinds 1948 illegale nederzettingenbeleid te aanvaarden, constateert niet eens bereid is geweest zijn grenzen te bepalen. En Levy, want de tekst bevatte een doorslaggevende passa- terwijl hij leider is van een partij waarvan het program- ge uit Obama’s AIPAC-speech: ‘De partijen zullen zelf ma zegt: ‘De regering van Israël wijst de vestiging van onderhandelen over een grens tussen Israël en Palestina een Palestijns Arabische staat ten westen van de rivier die afwijkt van de grens die vóór 4 juni 1967 bestond, de Jordaan van de hand’; ‘Jeruzalem is de eeuwige, ver- rekening houdende met veranderingen die in de afge-

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 449 lopen 44 jaar hebben plaatsgevonden, met inbegrip van veto zouden gebruiken; het volwaardige lidmaatschap is nieuwe demografische realiteiten ter plaatse en de be- vooralsnog onbereikbaar. hoeften van beide kanten.’ Een plausibel alternatief is een resolutie in de Het lijkt op een regelrechte machtiging tot an- Algemene Vergadering (AVVN) die de VN-status nexatie. Hoe anders is het EU-standpunt ter zake: ‘De van de Palestijnen opwaardeert van ‘waarnemer’ naar Europese Unie zal geen veranderingen van de pre-1967 ‘niet-lid staat’ en de 193 lidstaten aanspoort tot erken- grenzen erkennen, met inbegrip van Jeruzalem, anders ning van Palestina op basis van de grenzen van ’67. De dan de veranderingen die door de partijen overeenge- kans dat een dergelijke resolutie zou worden aangeno- komen zijn.’ men, is aanzienlijk – 120 VN-lidstaten hebben de staat Een andere bepaling waarvoor de Amerikanen Palestina al eerder erkend. Kwartet-steun zochten, was: ‘Een duurzame vrede Zo’n resolutie, indien breed gedragen, zou meer zal inhouden twee staten voor twee volkeren: Israël zijn dan symboolpolitiek. Dat begrijpt ook Israël. De als Joodse staat en het thuisland van het Joodse volk.’ regering-Netanyahu trekt daarom alle registers open Hetgeen betekent: de andere Kwartet-leden is gevraagd om de stemming tegen te werken. De argumenten die in te stemmen met een bepaling die de al kwetsbare po- zij daarbij hanteert, zijn veelvoudig. Zo voert Israël aan sitie van de Palestijnse minderheid in Israël verder zou dat de Palestijnse beslissing naar de VN te stappen zou marginaliseren en het Palestijnse recht op terugkeer zou getuigen van unilateralisme. Om dit argument kracht annuleren – nog voordat er over dit recht serieus ge- bij te zetten, haalt Israël onder meer een bepaling uit de sproken is. Oslo-akkoorden aan: ‘De partijen zullen geen stappen Verder wilden de Verenigde Staten opnemen: initiëren of nemen die de status van de Westoever en ‘… noch kan de twee-statenoplossing worden bereikt Gazastrook veranderen, vooruitlopend op de uitkomst via actie in de Verenigde Naties.’ Wat Amerika hier van de onderhandelingen over de permanente status.’ vroeg, is wel zeer merkwaardig: dat de VN, in hun hoe- Een gotspe. Want wat is unilateraler en heeft de si- danigheid van Kwartet-lid, de Verenigde Staten bijval- tuatie op de Westoever meer getransformeerd dan het len in het delegitimeren van de VN als een forum voor nederzettingenbeleid? Bovendien, hoe kan een stap diplomatieke actie. naar de VN – het meest multilaterale forum op aarde – De EU, de VN en Rusland hebben begrijpelijker- van unilateralisme getuigen? wijs niet met het Amerikaanse document ingestemd. In Ook zou de VN-stemming het vredesproces belem- de patstelling die volgde bleef een gezamenlijke slotver- meren, zo niet beëindigen, voorspelt Israël. Waarom zou klaring uit. Het Kwartet is vleugellam. September nadat zo zijn? Een VN-resolutie die oproept tot erken- dert met gezwinde spoed. ning van de staat Palestina op basis van de grenzen van ’67, met Oost-Jeruzalem als hoofdstad, zou in wezen Op weg naar de VN: september onafwendbaar niet meer doen dan de bestaande internationale con- Er mag geen misverstand over bestaan: de Palestijnen sensus bekrachtigen. Die consensus wordt juist door het zijn bereid naar de onderhandelingstafel terug te keren. Israëlische nederzettingenbeleid existentieel bedreigd. Mits er wordt voldaan aan twee voorwaarden: onder- Alleen onderhandelingen kunnen tot vrede leiden, handelingen op basis van duidelijke parameters, met stelt Israël. Dat is juist. De VN-stemming in september inbegrip van de grenzen van ’67, en een bevriezing van ís ook geen alternatief voor onderhandelingen. Maar zij de nederzettingen. Netanyahu heeft beide voorwaarden schept daarvoor wel een kader. Daarin ligt het ware be- verworpen. Voor de Palestijnen is zonneklaar: septem- lang van de resolutie besloten: zij stelt paal en perk aan ber is onafwendbaar geworden. het unilaterale beleid van Israël dat de grenzen van ’67 Op het moment dat wij dit schrijven (begin augus- van de kaart veegt. tus) kan niet worden uitgesloten dat er nog een onver- Een ander argument, verpakt als waarschuwing, is wachte wending komt, maar de kans daarop is gering. dat er in de Palestijnse gebieden geweld zal uitbreken Laten we ervan uitgaan dat de VN zich inderdaad over doordat de VN-stemming verwachtingen wekt, maar de kwestie-Palestijnse staat zullen buigen en dat het tot niet tot tastbare veranderingen leidt. Een intern rapport een stemming komt. Wat die stemming precies zal in- van de Israëlische inlichtingendiensten voorspelt ech- houden, is overigens nog niet duidelijk. De Palestijnen ter juist dat gewelddadige protesten zullen uitblijven, ambiëren een volwaardig lidmaatschap van de VN. Dat meldde Haaretz. lidmaatschap kan echter pas door een tweederde meer- Een andere waarschuwing van Israël betreft Hamas. derheid van de Algemene Vergadering verleend wor- De VN-stemming zou de beweging legitimeren, terwijl den, na een aanbeveling door minimaal negen leden zij nog steeds weigert om Israël te erkennen. Het is evi- van de Veiligheidsraad – zonder dat een permanent lid dent dat Hamas veel stappen moet zetten, voordat het zijn veto inzet. Zeker is dat de Verenigde Staten hun een partner voor vrede is. Maar dat geldt natuurlijk ook voor Israël. September aangrijpen om het totale isole-

450 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 ment van Hamas te bestendigen, zal juist de radicale tegenprestatie levert. De opstelling van Nederland in krachten erbinnen versterken en de leiders verzwakken EU-verband is ronduit betreurenswaardig. die een territoriale oplossing op basis van de grenzen De regering rechtvaardigt haar onvoorwaardelij- van ’67 aanvaarden. ke steun met het argument dat die Israëls opstelling Met dergelijke argumenten tracht Israël het draag- zal verzachten. Maar het tegendeel is waar. Door het vlak voor een VN-resolutie te verzwakken. De strijd gedoog- en beloonbeleid is Israël ten onrechte in de gaat daarbij om de Westerse democratieën, niet om de waan komen te verkeren dat vrede en nederzettingen meerderheid in de Algemene Vergadering van de VN samengaan. (AVVN), want die zal toch vóór stemmen. Het stemge- Een ander argument is dat Israël moet worden drag van de Westerse democratieën zal het gewicht en bijgestaan in zijn verdediging tegen de ‘delegitime- daarmee de politieke implicaties van de desbetreffende ring’ die de staat zou treffen. Waar blijft de reflectie resolutie bepalen. dat Israël zélf de groeiende kritiek over zich afroept, De race om de Verenigde Staten was snel gelopen; door vast te houden aan beleid dat een democratie en die zullen tegenstemmen, ook in de AVVN. Europa is rechtsstaat onwaardig is? de battle ground. Helaas is Europa in toenemende mate Ook is er de zorg om Israëls veiligheid. Deze is verdeeld. Ook de EU-3 zitten niet op dezelfde lijn. terecht, want Israël heeft vijanden. Denk aan Hamas, Duitsland heeft al verklaard tegen de VN-stemming Hezbollah en Iran. Maar ook hier geldt dat Israël in te zijn. Frankrijk staat er juist positief tegenover. Het belangrijke mate zijn eigen onveiligheid creëert door Verenigd Koninkrijk heeft zijn positie nog niet bepaald. de bezetting te continueren. Bovendien, weet de re- Nederland is faliekant tegen. gering dat in juli een groep voormalige Israëlische of- Men moge verwachten dat alle lidstaten, ook ficieren en diplomaten naar Washington is getrokken Nederland, beseffen dat het voor de twee-statenoplos- om de boodschap te brengen dat de grenzen van ’67, sing vijf voor twaalf is, zo niet nog later. September is anders dan premier Netanyahu beweert, wel degelijk mogelijk het laatste moment waarop een politieke daad verdedigbaar zijn? gesteld kan worden die de twee-statenoplossing redt. Herinnert de regering zich ook dat 22 Arabische Deze daad stellen betekent: vóór stemmen. Vóór de staten, verenigd in de Arabische Liga, in 2002 en 2007 grenzen van ’67. Vóór serieuze onderhandelingen, die een vredesvoorstel aan Israël hebben gedaan voor we- leiden tot een levensvatbare twee-statenoplossing. Vóór derzijdse erkenning en normalisering van de betrek- een rechtvaardige en duurzame vrede. kingen, in ruil voor een rechtvaardige oplossing voor Groot zou de stap om een vóór-stem uit te brengen het vluchtelingenvraagstuk en een Israëlische terug- niet zijn. Een meerderheid van de landen en internatio- trekking naar de grenzen van ’67 – een voorstel dat nale organisaties behandelt Palestina al feitelijk als staat, Israël géén serieuze blik waardig heeft gekeurd? ook de VN en de EU. Bovendien hebben acht van de September is het moment om de grenzen van ’67 27 EU-lidstaten de staat Palestina al eerder erkend; de te redden, en daarmee de kans op vrede. Dan breekt overige onderhouden diplomatieke betrekkingen met het uur van de waarheid aan. Niet alleen voor de de Palestijnen. Palestijnen, ook voor Israël. De lidstaten die tóch een negatieve stem uitbrengen, zullen een ondubbelzinnig en vérstrekkend politiek signaal afgeven. Een stem tégen de Palestijnse staat is een Dries van Agt was minister-president en is voorzitter van stem vóór de nederzettingen. Een onthouding komt The Rights Forum. Frans Andriessen was minister van neer op gedoogsteun voor het nederzettingenbeleid. Financiën en vicevoorzitter van de Europese Commissie. Laurens Jan Brinkhorst was minister van Economische Nederlands beleid contraproductief Zaken en vicepremier. Hans van den Broek was minister Het is duidelijk dat de diplomatieke voortrekkersrol van Buitenlandse Zaken en eurocommissaris voor Externe van de Verenigde Staten is uitgespeeld, zeker tot na Betrekkingen. Andriessen, Brinkhorst en Van den Broek zijn de presidentsverkiezingen eind 2012. Daardoor zal de leden van de Raad van Advies van The Rights Forum (www. EU, wil er vooruitgang geboekt worden, het voortouw rightsforum.org). moeten nemen. Een proactief en doortastend Europees Midden- Oostenbeleid is afhankelijk van eenstemmigheid en de Noot 1 Daniel Levy, ‘America’s attempted Quartet sophistry’, in: politieke wil om druk uit te oefenen, óók op Israël. Bij Foreign Policy, 22 juli 2011; zie ook http://mideast.foreign- geen lidstaat lijkt die wil meer te ontbreken dan bij policy.com/posts/2011/07/22/palestine_israel_the_un_and_ Nederland. Geen lidstaat blinkt méér uit in het ge- america_s_attempted_quartet_sophistry. Zie voor een uitgebreider notenapparaat: www.rightsforum.org/ doog- en beloonbeleid jegens Israël dan Nederland. spectator. Illegaal beleid gedogen; belonen zonder dat Israël een

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 451 Jan Wijenberg

Vredesbeleid Midden-Oosten kabinet-Rutte: geen succes

Bezorgdheid over het uitblijven van zelfs maar zicht te bewegen de uitbreiding van de illegale nederzettin- op een rechtvaardige en duurzame vrede tussen Israël gen zelfs voor maar drie maanden te bevriezen. Het en de Palestijnen leidde tot een onderzoek1 naar de zionisme is structureel strijdig met het internatio- recente Nederlandse rol daarin. Vrede is van belang naal recht en een obstakel voor vrede in het Midden- voor de stabiliteit in het Midden-Oosten en dient Oosten. de politieke, economische en sociale belangen van de De onevenwichtige politieke situatie in de Europese Unie – en dus ook van Nederland. Niet de Palestijnse gebieden is evenmin bevorderlijk voor politieke waan van de dag brengt vrede. Het beleid vredesonderhandelingen. Hamas verwierf in 2006 werd getoetst aan het voor vrede onontbeerlijke inter- bij correct verlopen parlementsverkiezingen 76 van nationaal recht. VVD en CDA, aan het bewind sinds de 136 zetels, een ruime meerderheid. Fatah werd oktober 2010, delen één doel met gedoogpartner PVV: voor diepgewortelde corruptie afgestraft (slechts 43 ‘Nederland wil verder investeren in de band met de zetels). Door een staatsgreep oefent Fatah – dank- staat Israël.’ De gevolgen zijn opmerkelijk. zij inmenging van Israël, de Verenigde Staten en EU-lidstaten – op de Westoever echter een illegaal Nederlands beleid: de internationale context bewind uit. De expliciete bedoeling was, met finan- Vrijwel alle Israëlische politieke partijen beschouwen ciering en logistieke steun van de democratie propa- het zionisme als een basisprincipe en het wordt in de gerende Verenigde Staten en EU-lidstaten, ook in bevolking ook breed gedragen. Het zionisme, de na- Gaza een exclusief Fatah-bewind te vestigen. Hamas tionale ideologie, beoogt de vestiging van Eretz- of zag de bui hangen, verdreef Fatah uit Gaza en heeft Groot-Israël. Deze agressieve variant van het zionis- alleen daar regeringsverantwoordelijkheid behouden. me stelt joodse exclusiviteit boven samenwerking met De Westerse overheden en media negeren deze fei- de Palestijnen. Sinds ten minste 1937 hebben joodse ten en portretteren Hamas vooral als ‘moslimfunda- en Israëlische politieke, religieuze, militaire en acade- mentalistisch’ en als een ‘terroristische organisatie’. Al mische leiders de Palestijnen gedemoniseerd. Hun sa- Jazeera noemt Ismael Hanyeh consequent en correct menleving wordt systematisch vernietigd. De niet ver- ‘the deposed prime minister of Palestine’. Couppleger dreven Palestijnse burgers in Israël, op de Westoever, Fatah krijgt in het Westen meestal het predikaat ‘ge- in Oost-Jeruzalem en Gaza zijn onderworpen aan stel- matigd’ opgeplakt. Hamas en Fatah lijken weer te gaan selmatige onderdrukking, rechteloosheid en willekeur. samenwerken. Netanyahu meent dat, met Hamas in De landroof in Oost-Jeruzalem en op de Westoever de Palestijnse regering, geen vredesonderhandelingen gaat onverminderd door. Wreedheden, moord, ille- kunnen plaatsvinden. gale vrijheidsberoving, continue sabotage van de da- De Arabische bevolkingen zijn politiek aan het gelijkse leefomstandigheden en meer, maken deel uit ontwaken. Nieuwe machthebbers en niet verdreven van de mensonwaardige maatregelen die Palestijnse dictators worden terughoudender in hun steun aan mannen, vrouwen en kinderen ondervinden. Dit staat de Verenigde Staten. De Arabische Liga is recent wat enige vorm van vrede in de weg. Israël weigert hard- krachtdadiger geworden, zoals het voorstel tot een nekkig het pad naar vrede op te gaan: ‘Geen kabinet in vliegverbod boven Gaza moge illustreren. Jeruzalem, ongeacht of het onder leiding stond van de De Verenigde Staten en de Europese Unie verlie- Arbeiderspartij, Likud of Kadima, heeft er ooit over zen zienderogen aan macht en prestige in de wereld. gepiekerd gevolg te geven aan de resoluties van de De EU-belangen doen de behoefte aan vrede tussen VN, voorop resolutie 242 van de Veiligheidsraad van Israël en de Palestijnen toenemen. Maar deze is, met 22 november 1967, die Israël opdroegen of verzochten alle negatieve effecten in de regio en daarbuiten, prak- de bezette gebieden te ontruimen.’2 President Obama tisch gesproken ver weg. Herstel van stabiliteit in de blijkt vooralsnog machteloos de regering-Netanyahu regio en toegang tot oude en nieuwe Arabische heer-

452 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Vredesbeleid Midden-Oosten kabinet-Rutte: geen succes

sers genieten prioriteit. De Adviesraad Internationale 35% van de ondervraagden steunt het boycotten van Vraagstukken was daar in een recent advies (nr. 75) producten uit de nederzettingen. De Tweede Kamer zeer duidelijk over. De politieke en militaire steun weerspiegelt dit beeld bepaald niet. Bijna tweederde aan Israël heeft echter een prijs die te hoog kan op- van de Kamerzetels (95 zetels, 63,3%) is pro-Israël of lopen. Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Polen en onduidelijk (VVD, PVV, CDA, D66, ChristenUnie, Spanje lijken zich kritisch te heroriënteren op Israël. SGP, PvdD). In variërende mate zijn PvdA, SP en Breed gedragen maatschappelijke onvrede over Israël GroenLinks (55 zetels, 36,6%) kritischer. Waar vooral geeft Europese leiders thans ruimte hun Midden- binnenlandse onderwerpen het stemgedrag bepalen, Oostenbeleid te herijken. kan deze kortsluiting met de kiezers nog voortduren. Ons onderzoek naar de Nederlandse politiek ten De Tweede Kamer heeft in de onderzochte perio- aanzien van het Israëlisch-Palestijns conflict en de de nooit aandacht besteed aan essentiële instrumenten houding van het kabinet-Rutte stelt de vraag welke van internationaal recht: de schendingen door Israël van acht in de studie genoemde relevante instrumen- van het VN-Handvest, het Statuut van de Rechten ten van internationaal recht werden vertaald in po- van de Mens en de Verdragen tegen Folteren, enz. litieke argumentatie en effectief buitenlands beleid. en van de Rechten van het Kind. Het Internationaal Dwingend internationaal recht is prioritair. Het is bo- Gerechtshof bepaalde op 9 juli 2004 op onweerleg- ven het Europese en het nationale recht gesteld, maar bare gronden dat Israël zich achter de ‘groene lijn’ van juridisch niet afdwingbaar. Politici hebben echter op 1967 dient terug te trekken, waarna finale statuson- grond van art. 90 van de Grondwet (‘De regering be- derhandelingen zullen plaatsvinden. De Kamer houdt vordert de ontwikkeling van de internationale rechts- evenwel nog steeds vast aan de onevenwichtige, voor orde’) een bijzondere plicht. Tegelijk is het conflict in Israël gunstige, onderhandelingsvoorwaarden van het essentie politiek van aard en moet het met politieke Kwartet. In beleefde termen wordt Israël – tevergeefs middelen worden opgelost. Het onderzoek leidde tot – gevraagd de muur af te breken, de uitbreiding van de de volgende bevindingen en conclusies. nederzettingen te beteugelen en het beleg van Gaza te versoepelen. Tegelijk wordt de Palestijnen hun recht De Tweede Kamer op een eigen staat (AVVN-Res. 181, van 29 november De uit interviews gebleken dissonant in Europa tussen 1947) onthouden. opvattingen onder de bevolking en in overheidsbeleid Kamerleden beroepen zich graag op het inter werd ook aangetoond in het onderzoek van United nationaalrecht, in het bijzonder op de mensenrech- Civilians for Peace, dat in april 2010, juist vóór de ten en de IVde Geneefse Conventie, maar wanneer het Tweede-Kamerverkiezingen van 9 juni 2010, plaats- vraagstuk-Israël aan de orde is, lijkt het internationaal vond. Een soortgelijk onderzoek werd vijf jaar eerder recht grotendeels verdampt. Het speelt nauwelijks gedaan. Een duidelijk groeiende kritische houding een rol in de debatten en waar het aan de orde komt, van Nederlanders over Israël werd vastgesteld. Ook slechts selectief, onvolledig en nogal eens incorrect. De keurt een [wisselende] meerderheid actuele ontwik- wil om Israël met harde, maar vreedzame middelen te kelingen in het conflict af: de bezetting, nederzettin- dwingen het internationaal recht te eerbiedigen, ont- gen, de scheidingsmuur, de blokkade van Gaza en de breekt vrijwel Kamerbreed. De politiek heeft niets te uitsluiting van Hamas. Een ruime meerderheid (58%) duchten van de volgzame media. Kwaliteitskranten meent dat een nieuw Kabinet mensenrechten centraal rapporteren regelmatig, maar lang niet voldoende, moet stellen en 50% vindt dat de Nederlandse rege- over incidenten, beschrijven deelaspecten en de couleur ring Israël onder druk moet zetten om de nederzet- locale. Diepteanalyses over de kern van het probleem tingen op de Westoever te ontruimen, met vooral po- worden niet aangesneden. De Tweede Kamer en de litieke (24%) en economische (22%) middelen. Slechts

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 453 media dragen bij aan onevenwichtige beeldvorming in gerichte agressie, de lange duur van de illegale be- de samenleving. zetting van de Palestijnse gebieden, tientallen ja- Een opmerkelijk aantal fracties staat onder ren gebrek aan voortgang in het vredesproces en de de invloed van het Centrum voor Informatie en grootschalige, dagelijkse schendingen van het inter- Documentatie Israël (CIDI). Deze organisatie heeft nationaal recht rechtvaardigen zeker het aantal in- geen enkele boodschap aan het internationaal recht gebrachte resoluties en de gekozen benadering. en oefent een buitenproportioneel verstorende wer- • Rosenthal pleegt, zo mogelijk nog feller dan zijn king uit op de Nederlandse politiek. De greep op de voorganger, obstructie in de VN-Mensenrechtenraad VVD (31 zetels) en de PVV (24) is buitengewoon tegen de loop van de internationale rechtspleging groot. Vingerafdrukken van CIDI worden aangetrof- voortvloeiend uit Operation Cast Lead. De minister fen in de PvdA (30) en D66 (10). ChristenUnie (5) negeert de illegaliteit van de bezettingen (Opinie en SGP (2) behoeven van CIDI geen extra aandacht. van 9 juli 2004 van het Internationaal Gerechtshof ) Hun trouw aan Israël is gegarandeerd. Het CDA (21) en kent geen primaire rol toe aan het internationaal staat, onder leiding van Verhagen, ook rotsvast achter recht. Hij veronachtzaamt onderzoeksprocedures Israël. Onduidelijk is of deze intern controversiële lijn van het Internationaal Strafhof naar vermoedens het heroriëntatieproces in de partij, het ‘Strategisch van internationale misdrijven. Hij gaat voorbij aan Beraad’, zal overleven. een oproep van 17 vooraanstaande hoogleraren in Sommige ontwikkelingen – zoals het Arabisch diverse disciplines van het internationaal recht om ontwaken, Gaza en de uitbreiding van de illegale jood- ‘zich uitdrukkelijk en onomwonden uit te spreken se nederzettingen in Palestijns gebied – staan volop in voor een opvolging van het Goldstone-rapport op de belangstelling van de Tweede Kamer. Aan andere internationaal niveau en zich daarvoor in Europees onderwerpen – het verlies aan macht van de Westerse verband voortvarend en actief in te zetten’. De wereld, de duizenden, veelal gemartelde Palestijnse Adviesraad Internationale Vraagstukken bracht een burgers in Israëlische gevangenschap, de verdrijving speciaal advies van gelijke strekking uit: Het mensen- van de Palestijnen uit de Jordaanvallei en het verschui- rechtenbeleid van de Nederlandse regering; zoeken naar vende beeld van Israël onder Europese leiders – wordt constanten in een veranderende omgeving (nr. 73, 22 niet of nauwelijks aandacht besteed. Het debat over februari 2011). De bewindsman legt het naast zich een min of meer gestructureerde visie en gerelateerde neer. beleidsontwikkeling ontbreekt. • De mensenrechten vormen een speerpunt in het buitenlands beleid, zegt het Kabinet. Minister De minister van Buitenlandse Zaken Rosenthal komt in het geweer ‘in die landen waar Het regeer- en gedoogakkoord illustreert treffend het er heel slecht aan toegaat c.q. waar net een tip- het zelfopgelegde isolement. Juist nu, waar de kri- ping point in zit’, aldus de bewindsman. Niet kon tiek op Israël toeneemt en het Arabisch ontwaken ons worden vastgesteld dat de minister Israël heeft dwingt tot heroriëntatie op dat land, heeft Nederland aangesproken op het Statuut van de Rechten van de meest pro-Israëlische regering ooit. Het regeerak- de Mens (waaronder de Universele Verklaring van koord noemt slechts één land bij naam: ‘Nederland wil de Rechten van de Mens), de Verdragen tegen het verder investeren in de band met de staat Israël.’ Dat Folteren, enz., de Rechten van het Kind en de IVde beleid heeft vreemde gevolgen. Geneefse Conventie. Drie voorbeelden in dit ver- • Israël wordt niet aangesproken op de verplichting band. Israël houdt sinds 1948 steeds tussen 6.000 uit het VN-Handvest om zich als vredelievende en en 12.000 de facto rechteloze, veelal gemartelde vredezoekende natie te gedragen en het recht op Palestijnse mannen, vrouwen en kinderen gevan- zelfverdediging van anderen te respecteren. gen. Het barbaars middeleeuws beleg van Gaza is • Afgemeten aan het vigerende internationaal recht, een onder internationaal recht verboden vorm van mag het stemgedrag van Nederland op 1 juni 2010 collectieve bestraffing. De aanslag op Gaza van eind in de VN-Mensenrechtenraad wel als één van de 2008, begin 2009 werd uitgevoerd onder de Dahiya- dieptepunten worden beschouwd. De Nederlandse doctrine: We shall use disproportionate force. Ook bur- delegatie stemde tegen transparant onderzoek gers vormen hieronder een legitiem militair doel. naar de gedragingen van Israël en Hamas tij- Dit tart het internationaal recht, dat de burger juist dens de Israëlische aanslag Operation Cast Lead in bescherming neemt. op Gaza. Minister Rosenthal zorgde voor een • De minister wil wetgeving introduceren die verhin- nieuw dieptepunt. Hij zei op 28 februari 2011: ‘De dert dat buitenlandse politici in Nederland kunnen Mensenrechtenraad zou het aantal op Israël geworden vervolgd voor misdaden tegen de mense- richte resoluties moeten terugbrengen en een meer lijkheid. Hoewel niet uitsluitend bedoeld ter be- evenwichtige benadering moeten kiezen.’ De extern scherming van Israëlische verdachten, is het zijn

454 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 bedoeling ook aan hen in Nederland de vrijwaring Timmermans: ‘Het maatschappelijk middenveld in te verschaffen die strijdig is met het internationaal Nederland is gewaarschuwd met deze regering. Dat recht. is duidelijk.’ • Minister Verhagen, op bezoek in Israël en optre- dend als was hij nog minister van Buitenlandse Conclusies Zaken, verklaarde op 14 juni jl.: ‘[…] And again in De Tweede Kamer gebruikt veel woorden, maar is bij 1947 in Resolution 181 of the General Assembly of het toepassen van het internationaal recht voorname- the United Nations, which recommended the estab- lijk selectief en ineffectief. Tot krachtige, vreedzame lishment of a Jewish state and an Arab state on the dwangmaatregelen wordt niet besloten. Andere essen- territory of the British Mandate’. De ‘joodse’ staat tiële onderwerpen worden genegeerd. Het onweerleg- kwam in 1948. De Nederlandse regering bestrijdt bare recht op een eigen staat voor de Palestijnen wordt echter de toelating van de Arabische staat als lid van expliciet afgewezen. Waar de Kamer ineffectief ope- de VN in september 2011, vierenzestig jaar later. reert en belangrijke aspecten negeert, ontbreekt elke • Onbekend is of minister Rosenthal bij Israël de op- bijdrage aan vrede tussen Israël en de Palestijnen, en dracht van het Internationaal Gerechtshof om de dus aan meer stabiliteit in de regio. Het Nederlands muur op Palestijns gebied af te breken, ter sprake belang wordt aldus veronachtzaamd. heeft gebracht. Minister Uri Rosenthal legt de bijl aan de wor- • Aan de opdracht uit 1967 om de bezette gebieden tels van de Nederlandse rechtsstaat. Hij schendt te verlaten, herbevestigd door het Gerechtshof op op meer dan een manier het internationale en het 9 juli 2004, wordt slechts lippendienst bewezen: Nederlandse recht. Zijn opereren is ook in strijd met Nederland is voor een twee-statenoplossing. Daar het Kabinetsbeleid, dat zegt bestaande verdragen wordt het bij gelaten. te respecteren. De schending van de mensenrech- • De bewindsman beschouwt de rechtmatige rege- ten door Israël vormt geen onderdeel van Rosenthals ring-Hamas, hoewel zij rond 2005 constructieve speerpuntbeleid ter zake. Hij kiest zonder enige reser- vredesvoorstellen deed en een langdurig bestand, ve, niet voor het primaat van het internationaal recht, hudna, aanbood, nog steeds als een terroristische or- maar voor het recht van de sterkste, Israël. Deze mi- ganisatie. Met Hamas mogen geen zaken worden nister legt belangrijke blokkades op de weg naar vrede. gedaan. Daarmee wordt de Palestijnse democratie Het Midden-Oostenbeleid in het eerste halfjaar van geweld aangedaan en is bij voorbaat zicht op inhou- het kabinet-Rutte, dat gericht zou moeten zijn op vre- delijke vredesonderhandelingen geblokkeerd. de tussen Israël en de Palestijnen op basis van het in- • De minister en een meerderheid in de Tweede ternationaal recht, was ronduit destructief. Kamer achten de nieuwe Gazavloot, een vredesini- tiatief met hulpmiddelen voor de Gazanen, een provocatie jegens Israël. De regering is tegen deze actie. Drs J.J. Wijenberg was van 1970 tot zijn pensionering in Hoewel zij de initiatiefnemers niet kan verbieden te 2003 werkzaam bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken. participeren, ontraadde zij hun dit vanwege het, in Van 1987 tot 2003 was hij op verscheidene plaatsen am- de ogen van de minister, illegale karakter van de ac- bassadeur. tie. De VN beschouwen de Gazastrook evenwel als illegaal bezet gebied, waar de bevolking in strijd met het internationaal recht collectief wordt gestraft. Noten 1 Jan Wijenberg e.a., De Nederlandse politiek, het Israëlisch- • Nederlandse NGO’s, zoals ICCO, Oxfam Novib, Palestijns conflict, het internationaal recht en de zoektocht Cordaid en IKV Pax Christi, zijn werkzaam in de naar vrede in het Midden-Oosten. Ruim een half jaar kabinet- Palestijnse gebieden en Israël. Zij hebben regelmatig Rutte oktober 2010 – mei 2011. Een kritische beschouwing, Den Haag, mei 2011, 64 blz. Zie: http://www.scribd.com/ belangrijke onderwerpen aan de orde gesteld die de fullscreen/58284074?access_key=key-1a3gmxpmyasmmiwvgh3h. media negeren. In Israël wordt hun opereren in kaart 2 Zie: Dries van Agt, Een Schreeuw om Recht. De tragedie van gebracht door NGO Monitor, in Nederland door het Palestijnse volk, Amsterdam: De Bezige Bij, 2009, blz. 69. [In de Internationale Spectator van januari 2010 besproken door Roel CIDI. Aangemoedigd door de minister, worden de Meijer op blz. 49-50; eindred.} NGO’s in een kwaad daglicht gesteld. Rosenthal meent dat zij het huidige pro-Israël-beleid dienen te steunen. Het ‘Israel bashing’ moet maar eens afgelopen zijn, vindt hij. Op straffe van inhouding van de gebruikelijke subsidies mogen zij zich niet kritisch uitlaten over het Israëlische beleid en geen organisaties steunen die kritiek op Israël leveren. In een Kamerdebat zei PvdA-buitenlandwoordvoerder

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 455 Deborah Casalin & Brigitte Herremans

Palestijnse eenheidsregering: de EU moet ermee samenwerken

Hamas en Fatah hebben op 27 april jl., samen met vrijheid te laten om hun oorspronkelijke bezwaren andere Palestijnse facties en partijen, een verzoenings- te overwinnen. Hamas-leiders stapten af van de idee akkoord ondertekend. Hiermee kwam een einde aan dat ze enkel een eenheidsregering zouden aanvaarden de vier jaar durende politieke verdeeldheid tussen de op voorwaarde dat de partij er zelf deel van uitmaakt. Westoever en de Gazastrook. De aankondiging van de Fatah aanvaardde dat de door Hamas gedomineerde overeenkomst kwam als verrassing. De verzoenings- Palestijnse Wetgevende Raad zijn activiteiten hervat. pogingen liepen medio 2009 vast toen Hamas weiger- Beide partijen tonen zich eindelijk bereid de de een overeenkomst te tekenen waarbij Egypte be- macht te delen. Dit zal van allebei een nooit eerder middeld had. Het akkoord tussen dertien Palestijnse geziene discipline vragen. Toch behouden ze het recht facties en de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO) hun veto te gebruiken tegen beslissingen van de inte- kwam er onder druk van de publieke opinie en is een rim-regering. Hamas bevindt zich bovendien in een eerste stap om het democratisch tekort in de bezette veilige positie, waarbij deelname aan het politieke spel Palestijnse gebieden te herstellen. Het biedt de inter- mogelijk is zonder al te veel risico’s. De interim-rege- nationale gemeenschap ook een nieuwe kans de status ring zal de lijn volgen van de PLO, het orgaan dat de quo aan te pakken. De beperkingen op ontwikkelings- Palestijnen vertegenwoordigt en ook de onderhande- hulp aan de Gazastrook zouden verminderd kunnen lingen met Israël zal leiden.2 worden. Een technocratische eenheidsregering kan Veel waarnemers zien de Arabische protesten en Hamas ook aansporen een verantwoordelijke politie- de lokale respons op de regionale roep om democra- ke speler te worden en het internationaal humanitair tische vertegenwoordiging als de voornaamste aan- recht te eerbiedigen. leiding voor de hernieuwde verzoeningsgesprekken. In maart trokken jongeren in de Gazastrook en op de Behoefte aan Palestijnse eenheid Westoever de straat op voor verzoening. Noch Fatah, Tot voor kort ontbrak de politieke wil tot een over- noch Hamas kon de toenemende druk voor Palestijnse eenkomst te komen. Beide partijen wilden vooral de eenheid negeren. Voor Hamas lijken de veranderingen macht in hun eigen interessegebied veiligstellen. Geen in de regio een goede zaak. Zo besloot de Egyptische van beide was geneigd haar positie te veranderen. Ze interim-regering haar buitenlands beleid te base- leken enkel geïnteresseerd in verzoening als dit hun ren op de Arabische belangen en de grensovergang besluitvorming niet zou beïnvloeden. Er waren ook in Rafah tussen Egypte en Gaza open te stellen.3 belangrijke obstakels voor verzoening, zoals de vei- Dit kan Hamas ervan overtuigd hebben haar bezwa- ligheidssamenwerking tussen Israël en de Palestijnse ren opzij te zetten tegen het akkoord dat de partij in Autoriteit en de weigering van Hamas geweld af te 2009 weigerde te ondertekenen. Ook al is dit het- zweren. Bovendien hadden beide partijen sterk uiteen- zelfde akkoord, de context is anders.4 Het voornemen lopende meningen over doel en tijdstip van een natio- van de Palestijnse Autoriteit in september binnen de nale eenheidsregering. President Abbas stuurde aan op Algemene Vergadering van de Verenigde Naties het een nationale eenheidsregering ter voorbereiding van lidmaatschap van de Verenigde Naties aan te vragen mogelijke verkiezingen in september, terwijl Hamas en unilateraal de Palestijnse staat uit te roepen, kan zich verzette tegen een interim-regering en verkiezin- ook invloed hebben gehad op de timing van de een- gen zonder verzoening. heidsovereenkomst.5 Het verzoeningsakkoord is algemeen en richt zich Beide partijen beseffen ook dat de verdeeldheid hun vooral op technische onderwerpen, zoals de voorbe- belangen op lange termijn kan schaden. De geogra- reiding van parlements- en presidentsverkiezingen, fische en politieke verdeeldheid tussen de Westoever met veel ruimte voor discussie over details.1 De over- en de Gazastrook is nadelig voor het vooruitzicht eenkomst lijkt beide partijen voldoende bewegings- op een Palestijnse staat. Fatah, die na de geweldda-

456 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 dige machtsovername door Hamas in juni 2007 uit Naar een andere Europese strategie Gaza verbannen werd, wil weer vaste voet krijgen in De EU lijkt positiever te staan tegenover een verzoe- het gebied. De Palestijnse Autoriteit, aangevoerd door ning en schermt niet langer met militaire veiligheid president en Fatah-leider Abbas, verlegde haar stra- zoals in 2006.7 Binnen de instellingen zijn veel beleids- tegie van het diplomatieke proces onder bescherming makers ervan overtuigd dat de isolering van Hamas van de Verenigde Staten naar een initiatief binnen de gefaald heeft.8 De EU riep ook al op tot Palestijnse Verenigde Naties. De partij kan het zich niet veroor- eenheid onder president Mahmoed Abbas. In mei loven de inspanningen voor de staatsopbouw voort te verwelkomde de Raad van Ministers van Buitenlandse zetten zonder Gaza hierin te betrekken. Hamas, de Zaken het verzoeningsakkoord. De Raad stelde dat hij facto aan de macht in Gaza, slaagde erin een bestuur zou samenwerken met de nieuwe regering indien die op te zetten en diensten te verlenen, ondanks de in- ‘het principe van geweldloosheid eerbiedigt, is toege- ternationale isolering en Israëls blokkade. Op lange wijd aan de twee-statenoplossing en een vreedzame termijn is deze situatie, waarbij Hamas een alternatief oplossing van het Israëlisch-Palestijns conflict, en eer- regeringsmodel vestigde, echter onhoudbaar en niet dere akkoorden en verplichtingen respecteert, inclusief wenselijk. De toekomstige Palestijnse staat heeft be- Israëls legitiem bestaansrecht’.9 hoefte aan eenheid. Bovendien wordt de heerschappij Waarnemers geven aan dat het van doorslaggevend van Hamas ondermijnd door de uitdaging die andere belang is een onderscheid te maken tussen engagement radicale islamitische groeperingen vormen, alsmede met een eenheidsregering en engagement met Hamas. door interne verdeeldheid. Bovendien kunnen de Kwartet-voorwaarden in de dis- Het verzoeningsproces staat voor enorme uitda- cussies over een engagement met Hamas gezien wor- gingen. Het akkoord is minimalistisch en kan vast- den als het uiteindelijke doel en niet als een middel. lopen op enkele onopgeloste problemen, zoals de Ze mogen niet worden gebruikt om het uitblijven van vorming van een eenheidsregering, de keuze van een engagement te verdedigen. Het is essentieel dat de EU premier en de hervorming van de PLO, waar Hamas een manier zoekt om met de technocratische regering geen deel van uitmaakt.6 De nationale eenheidsrege- te werken. Dit om de twee-statenoplossing, waarbij ring zal binnen het jaar presidents- en parlementsver- een verenigde Palestijnse staat vreedzaam naast Israël kiezingen moeten organiseren. Fatah en Hamas zul- bestaat, mogelijk te maken. In het kader van het res- len tegen elkaar opkomen. Deze stemmenstrijd zou de pect voor het internationaal recht kan engagement fragiele samenwerking kunnen ondermijnen. De in- met de eenheidsregering een hefboom zijn om Hamas terim-regering zal tastbare resultaten moeten kunnen ertoe te brengen het internationaal humanitair recht voorleggen en de situatie in de Palestijnse gebieden, en na te leven. Samenwerking kan gebaseerd worden op dan vooral in de Gazastrook, dienen te verbeteren. De het nastreven van de volgende doelstellingen: grootste uitdaging voor de verzoeningscomités (nieuw Het stopzetten van aanvallen tegen burgers en gij- opgericht onder de eenheidsovereenkomst) is de uit- zelingen. Aanvallen tegen burgers en burgerdoelwit- werking van een veiligheidsplan voor samenwerking ten, aanvallen die geen onderscheid maken tussen mili- tussen de Westoever en de Gazastrook en de integra- taire en burgerdoelwitten en gijzelingen zijn verboden tie van de milities, om het staatsmonopolie op geweld onder het internationaal humanitair recht.10 Europese af te dwingen. lidstaten hebben de plicht de Conventies van Genève Bovendien kunnen externe factoren roet in het onder alle omstandigheden te waarborgen. Waar dat eten gooien. Israël is sterk gekant tegen een eenheids- niet gebeurt, moeten ze ‘een poging doen om de partij regering en het kondigde de opschorting van vredes- die verantwoordelijk is voor de schendingen terug te gesprekken aan. Hoewel Israël aanvankelijk de ver- brengen naar het respect van de conventies’.11 Hoewel deeldheid afkeurde, heeft het er nu alle belang bij ze de partijen in de Palestijnse gebieden de Conventies in stand te houden en een beleid van verdeel-en-heers van Genève niet formeel hebben onderschreven, gaf te voeren. Toen er in 2007 korte tijd (van maart tot de PLO toch te kennen dat ze zich eraan gebonden juni) een Palestijnse eenheidsregering was, toonden de voelt. In elk geval verplicht het internationaal humani- Verenigde Staten zich voorstander van een opsplitsing. tair gewoonterecht alle staten hun invloed aan te wen- Het lijkt onwaarschijnlijk dat Washington thans wel den om schendingen van het internationaal humani- positief staat tegenover een eenheidsregering en het tair recht, ongeacht wie er verantwoordelijk voor is, plan om de PLO te hervormen zodat Hamas er deel stop te zetten.12 De EU moet haar invloed gebruiken van kan uitmaken. Rest nog de vraag of de EU haar om Hamas, als gewapende beweging, ervan te overtui- standpunt zal veranderen, rekening zal houden met de gen unilateraal het internationaal humanitair recht te nieuwe geostrategische situatie in de regio en lessen respecteren en aanvallen tegen burgers stop te zetten, zal trekken uit het mislukt isoleringsbeleid. gijzelaars vrij te laten en geen gijzelingen meer uit te voeren.

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 457 Gaza: de blokkade opheffen, wederopbouw en ont- stuur kan hypothekeren. Ze beaamt dat de opschor- wikkeling mogelijk maken. Door de fysieke scheiding ting van de Palestijnse Wetgevende Raad (door de tussen de Westoever en de Gazastrook, versterkt door splitsing van de Westoever en Gaza) de wetgeving de Israëlische blokkade en de politieke verdeeldheid belemmert die nodig is om hervormingen te imple- tussen Hamas en Fatah, heeft het ontwikkelings- en menteren, vooral op het vlak van justitie.14 Daarom staatsopbouwplan van de Palestijnse Autoriteit weinig zijn verkiezingen onontbeerlijk voor een rechtsstaat, invloed op Gaza. Met de beteugeling van de politieke de focus van de door de EU gesteunde staatsvorming. tweespalt zou de EU haar inspanningen moeten opvoe- Thans is er geen functionerende legislatuur die de no- ren om de fysieke scheiding te beëindigen. Zo kan de dige hervormingsmaatregelen met een democratisch vooruitgang in ontwikkeling van de Westoever zich ook mandaat in wetten kan gieten. Alleen verkiezingen naar Gaza uitbreiden. De belangrijkste manier waarop kunnen daar iets aan veranderen. Europa de fysieke scheiding kan stoppen, is druk uitoefenen op Israël om de illegale blokkade op te heffen. De opening van de grensovergang tussen Rafah Deborah Casalin is beleidsmedewerker bij CIDSE, het en Egypte ontslaat Israël niet van zijn verplichting de internationale netwerk van katholieke ontwikkelings blokkade van Gaza stop te zetten. Volgens het interna- organisaties; Brigitte Herremans is beleidsmedewerker tionaal humanitair recht is de blokkade een collectieve bij Broederlijk Delen en Pax Christi Vlaanderen. straf voor de bevolking. Ze ondermijnt haar waardig- heid en rechten. Israël is evenmin ontheven van zijn verantwoordelijkheden als bezettende macht, als de Noten 1 Voor de tekst van de overeenkomst tussen Fatah en Hamas, partij die de Palestijnen hun recht op bewegingsvrij- zie: http://www.palestinemonitor.org/spip/spip.php?article1787. heid binnen hun eigen territorium, in het bijzonder 2 Interview met een Palestijnse functionaris, 2 mei 2011. tussen de Westoever en Gaza, kan teruggeven. De EU 3 C. Mullin, ‘The Hamas-Fatah unity deal: regional and international power dynamics’, 3 mei 2011 (http://www.opendemocracy. kan de opening van Rafah bevorderen en het vertrou- net/corinna-mullin/hamas-fatah-unity-deal-regional-and-interna- wen vergroten door een vorm van aanwezigheid bij de tional-power-dynamics). grensovergang, om toegang en veiligheid te garande- 4 A. Eldar, ‘Palestinian reconciliation is good news for Mideast peace’, 2 mei 2011 (http://www.haaretz.com/print-edition/ ren. Hiervoor zou overleg met de Palestijnse eenheids- opinion/palestinian-reconciliation-is-good-news-for-mideast- regering niet alleen noodzakelijk maar ook bevorder- peace-1.359278). lijk zijn. 5 D. Scheindlin, ‘Hamas Fatah Reconciliation-what does it mean?’, 27 april 2011 (http://972mag.com/hamas-fatah-reconcil- Het stopzetten van mensenrechtenschendingen iation-what-does-it-mean/). door de Palestijnse veiligheidsdiensten. Mensen 6 T. Buck, ‘Palestinian factions prepare to sign deal’, in: rechtenschendingen door veiligheidsdiensten, vooral Financial Times, 3 mei 2011. 7 A. Crooke, ‘Permanent Temporariness’, in: London Review foltering, willekeurige opsluiting en beperkingen op of Books, 27 februari 2011 (http://www.lrb.co.uk/v33/n05/ het recht op vreedzame vereniging, zijn altijd al een alastair-crooke/permanent-temporariness). Toen Tony Blair de zorg geweest in de bezette Palestijnse gebieden. Naar Amerikaanse doctrine van de verzetsbestrijding aanvaardde, ging de EU haar beleid baseren op het veiligheidsargument om bewe- verluidt voedde de interne politieke verdeeldheid gingen zoals Hamas te onderdrukken. deze schendingen, zoals het uiteendrijven van samen- 8 Onderzoeker Dimitris Bouris interviewde 60 EU-diplomaten: komsten die met de tegenpartij geassocieerd worden, 58 van hen gaven toe dat het isoleringsbeleid tegenover Hamas gefaald had en dat de EU een fout had gemaakt door de visie van evenals de talrijke ‘politieke aanhoudingen’ die elke de Verenigde Staten te volgen (ongepubliceerd onderzoek). maand gerapporteerd worden aan de Onafhankelijke 9 Council Conclusions on Middle East Peace Process, 23 mei 2011 Mensenrechtencommissie.13 Een nationale eenheids- (http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pres- sdata/en/foraff/122165.pdf). regering kan ervoor zorgen dat één van de hoofdoor- 10 International Committee of the Red Cross (ICRC), Customary zaken van de schendingen wordt weggenomen, in het IHL, Rules 1, 7, 11 en 96, zie: http://www.icrc.org/customary-ihl/ bijzonder tegengestelde groepen die elkaars activi- eng/docs/v1_rul; Eerste Aanvullend Protocol bij de Conventies van Genève, Artikelen 51 en 52; Conventie (IV) betreffende de teiten onderdrukken. De EU zou ook haar inspan- bescherming van burgers in oorlogstijd, art. 34. ningen om misbruik door veiligheidsdiensten in te 11 Conventies van Genève dd. 12 augustus 1949, gemeenschap- dammen, naar de Gazastrook kunnen uitbreiden. pelijk artikel 1; ICRC, Commentary on Article 1 of Convention(1) for the Amelioration of the Conditions of the Sick and Wounded in Armed Forces in the Field, blz. 26, zie http://www.icrc.org/ihl.nsf/ Organisatie van Palestijnse verkiezingen COM/365-570004?OpenDocument. Palestijnse verkiezingen zijn volgend jaar, met veel ver- 12 ICRC, Internationaal Humanitair Gewoonterecht, Regel 144. 13 Zie maandelijkse rapporten van de Onafhankelijke traging, voorzien. Zo zullen de Palestijnen hun stem- Mensenrechtencommissie: http://ichr.ps/etemplate.php?id=12. recht kunnen uitoefenen en via hun verkozen verte- 14 Europese Commissie, Implementation of the European genwoordigers deelnemen aan overheidszaken. Maar Neighbourhood Policy in 2009: Progress Report on the occupied Palestinian territory, Brussel, 12 mei 2010, blz. 4. het gaat om meer dan stemrecht. De EU heeft erkend dat uitstellen van verkiezingen een democratisch be-

458 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Alfred Pijpers

Het Palestijnse luchtkasteel

Ramallah heeft vergevorderde plannen om de staat zijn er grote wreedheden begaan, zeker ook aan Joods- Palestina binnenkort erkend te krijgen als lid van de Israëlische zijde. Verenigde Naties. We moeten nog zien wat daarvan Van een officieel politiek en militair masterplan tot terechtkomt. De Israëlische bezetting staat nog steeds grootscheepse verdrijving van de Palestijnse bevolking de volledige Palestijnse soevereiniteit in de weg, maar is nooit iets gebleken, al droomden sommige promi- zij is niet het belangrijkste obstakel voor die onaf- nente zionisten toen ook al van een Groot-Israël. De hankelijkheid. De beste kansen voor een zelfstandige massale Palestijnse vlucht werd ingegeven door ver- Palestijnse staat zijn altijd om zeep gebracht door de scheidene motieven: angst voor de Joodse vijand, de- Palestijnse leiders zelf. Zij hebben in hun lange strijd sertie van Palestijnse commandanten, gebrek aan na- tegen het zionisme drie kapitale fouten gemaakt. tionale cohesie, fatalisme en Arabische oproepen om de wijk te nemen. De Palestijnse historicus Rashid 1 Geen politieke deling aanvaard Khalidi ziet de oorzaak van het Palestijnse debâcle Om te beginnen hebben ze hun – aanvankelijk vooral in ‘the striking lack of organization, cohesion, Ottomaanse en later door de Britten bestuurde – and unanimity in the Palestinian polity in the years gebied nooit in politieke zin willen delen met de immediately preceding 1948’.1 De fameuze Nakba Joodse immigranten, die zich daar vanaf eind negen- hebben de Palestijnen dus grotendeels aan zichzelf tiende eeuw zijn gaan vestigen. Die Joodse immigratie te danken. En de omineuze factoren die Khalidi op- was volkomen legaal, ook tijdens het grootste deel van somt – falend leiderschap, tweespalt en gewelddadige de mandaatperiode (behoudens het gebied ten oosten onderlinge rivaliteit – zijn tot op de dag van vandaag van de Jordaan) en is als zodanig te vergelijken met onverminderd werkzaam gebleven. de hedendaagse Turkse emigratie naar Nederland. Israël werd in 1949 op voorspraak van de VN- Trouwens, de nodige legitimiteit kan het zionistische Veiligheidsraad door een meerderheid van de streven ook niet ontzegd worden. Het betrof hier im- Algemene Vergadering officieel verwelkomd als mers niet een invasie van een clubje verdwaalde eski- ‘vreedzaam lid’ van de volkerengemeenschap. Legaler mo’s. De vestiging van een Joods nationaal tehuis (lees: en legitiemer kan het niet, maar de Palestijnen en hun eigen staat) in Palestina was een integraal onderdeel Arabische broeders hebben dit historische feit nooit van het mandaat van de Volkerenbond, en dus even- kunnen verkroppen. Zij beschouwen Palestina als hei- zeer gewettigd. Daarbij zouden wél de rechten van de lig islamitisch grondgebied, dat ten principale niet ge- plaatselijke – Arabische – bevolking moeten worden deeld kan worden met de ongelovige binnendringers. gerespecteerd. Zeer reële mogelijkheden om dat wél te doen, in 1937, Het VN-delingsplan van 1947, dat voorzag in in 1947 of in 2000, werden steevast getorpedeerd. In een Arabische en Joodse staat, deed dat ook. Het plaats daarvan werd de eliminatie van de zionistische werd door de Joodse leiding aanvaard, maar door de entiteit het voor de hand liggende hoofddoel. Zwart Palestijnen uitdrukkelijk verworpen. Zij zetten de op wit vastgelegd in de plechtige handvesten van de strijd tegen het Joodse staatsdeel onverdroten voort, PLO, Fatah, Hamas en de andere Palestijnse verzets- daarin bijgestaan door de Arabische legers, die in mei bewegingen. 1948, direct na het verstrijken van het Britse mandaat- gezag, de zojuist uitgeroepen staat Israël binnenvielen. 2 Geweld staat voorop Het militaire verweer daartegen was in de kern pure Zwart op wit staat ook de tweede kapitale fout: het zelfverdediging, hoewel de Joodse strijders uiteinde- hoofddoel moet primair, zo niet uitsluitend, door mid- lijk beslag legden op een groter gebied dan hun aan- del van geweld worden nagestreefd. Heel nadrukkelijk vankelijk door de VN was toegemeten. Over en weer niet door overleg en onderhandelingen. Gewelddadig

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 459 verzet tegen Israël is in Palestijnse kring altijd volko- overleg. Keurig zwart op wit in een constitutioneel do- men normaal gevonden, zo niet verheerlijkt, met de cument, dat in 1988 werd opgesteld, aan de vooravond martelaarsbrigades en de doodscultus rond de zelf- van de 21ste eeuw, en dus niet duizend jaar geleden, moordterroristen als logisch uitvloeisel. De gemasker- toen de twaalfde Imam verdween (ook al lijkt het taal- de guerrillastrijder met een kalasjnikov vormt een ge- gebruik daar wel op). Het macabere stuk is nadruk- liefd beeldmerk van de Palestijnse identiteit, net zoals kelijk nooit herroepen. De zelfmoordaanslagen van bij ons tulpen en klompen. De Palestijnse vader des va- Hamas zijn in 1993/1994 begonnen, toen het dankzij derlands, Yasser Arafat, heeft ooit gezegd dat een met de open verbindingen tussen Israël en de Palestijnse geweld op Israël behaald resultaat beter is dan precies gebieden redelijk goed ging met de Palestijnse econo- hetzelfde resultaat bereikt aan de onderhandelings- mie, toen de Oslo-akkoorden net waren getekend en tafel. Dat een gewelddadige strijd tegen een militair de Palestijnse Autoriteit neerstreek in de Gaza-strook veel machtiger land snel verloren wordt, en dat na elke en Jericho. oorlogsronde het beschikbare grondgebied voor een Die aanslagen hadden tot doel honderden Palestijnse staat naast Israël werd verkleind, is nooit Israëlische burgers op te blazen in bussen en discothe- een centrale overweging geweest voor de Palestijnse ken. Dat is aardig gelukt. Nog belangrijker was echter strategen. Pas na de dood van Arafat in 2004 begon het vredesproces te torpederen, en daarmee de kansen dat te kenteren, althans in de Fatah-gelederen. voor een Palestijnse staat naast Israël. Dat is ook aardig gelukt, mede omdat het Israëlische electoraat door de 3 Geen staatsvorming zelfmoordaanslagen naar rechts opschoof, en in 1996 De derde grote fout hangt nauw samen met de vo- de duif Shimon Peres inruilde voor de havik Benjamin rige twee. Bijna alle Palestijnse energie is gaan zitten Netanyahu. Niet Israël is echter het grootste slachtof- in het bestrijden van Israël, in tot de tanden bewapen- fer van Hamas (ondanks de hinderlijke raketbeschie- de volksfronten, brigades, verzetsbewegingen, milities tingen vanuit de Gaza-strook, die Israël in 2005 vol- en lijfwachten niet in het opbouwen van een eigen ledig had ontruimd), maar de Palestijnse voorstanders staat, met de daarbij passende organen. Het handvest van een eigen staat naast Israël. Het is opmerkelijk dat dat de PLO in 1964 opstelde, gaat voor het groot- deze gewelddadige verzetsbeweging overal in Europa, ste deel over de strijd tegen de zionistische entiteit. ook in Nederland, op zoveel sympathie kan rekenen. Nauwelijks een woord wordt gewijd aan de inrichting Dat bij – naar verluidt open en democratische – van de eigen toekomstige staat, hoewel het potentiële verkiezingen in 2006 het Palestijnse volk in meer- grondgebied voor zo’n staat, de Gazastrook en de derheid voor Hamas heeft gestemd, zegt veel over Westelijke Jordaanoever, Oost-Jeruzalem incluis, toen het bedroevende ontwikkelingspeil dat de Palestijnse nog onder Arabische controle stond, dus praktisch staatkunde de afgelopen halve eeuw heeft bereikt. binnen Palestijns handbereik. Van meet af aan slaag- En dat doet de bloedige staatsgreep van Hamas den Palestijnse leiders er niet in de nationale krachten in 2007 – nog maar vier jaar geleden – al evenzeer. te bundelen en om te smeden tot de voor staatsvor- Kennelijk waren de Palestijnse kiezers nog steeds niet ming noodzakelijke bestuurlijke organen en veilig- bij machte om een moderne, seculiere, democratische heidsinstanties. Khalidi spreekt in dit verband van een partij op te richten als alternatief voor de corruptie en vroegtijdige ‘failure of the Palestinians to create natio- incompetentie van Fatah. Een en ander zegt trouwens nal structures’.2 Arafat heeft ongetwijfeld het nodige ook iets over de aard van de Israëlische bezetting. Want gedaan voor de vorming van de Palestijnse identiteit, die laat kennelijk democratische verkiezingen toe, met maar niets voor de vorming van een Palestijnse staat, deelname van partijen die openlijk de vernietiging van ook al werd die al in 1988 uitgeroepen door de PLO. de bezettende mogendheid nastreven en praktiseren. Hij liet bij zijn dood in 2004 een grote bestuurlijke Zo’n soort bezetter hadden we hier in ’40 - ’45 ook wel chaos achter, met tal van rivaliserende veiligheidsdien- willen hebben. sten, die elkaar op leven en dood gingen bestrijden, en een ordentelijk Palestijns gezag verhinderden. Het plan-Fayyad Gelukkig is er de afgelopen jaren ook een andere stro- Hamas ming zichtbaar geworden in de Palestijnse politiek. Al deze tekortkomingen hebben hun voorlopig sluit- Die diende zich al aan toen de PLO in 1993 Israël stuk gevonden in de doelstellingen en werkwijze van erkende en het geweld tegen Israël – althans op papier de Islamitische Verzetsbeweging Hamas: totale ont- – afzwoer. Arafat heeft echter nooit de draai kunnen kenning van de Joodse nationale politieke rechten; maken van roverhoofdman tot staatsman. Hij sloeg de volledige eliminatie van de zionistische entiteit; prin- Palestijnse staat af, die hem in juli 2000 op een presen- cipieel geweld tegen de Joodse staat en zijn bewoners; teerblaadje werd aangereikt door president Clinton, en een al even principiële afwijzing van ieder vredes- ook al voldeed die staat aan praktisch dezelfde eisen

460 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 die thans worden gesteld in Ramallah. Arafat werd bij le vredesregeling mogelijk te maken. De bezetting zijn terugkeer uit Camp David luid toegejuicht in de zal uiteindelijk moeten worden opgeheven, evenals Palestijnse straten, om vervolgens in oktober de gede economische blokkade van de Gaza-strook. De welddadigheden tegen Israël (dat de voorstellen van Palestijnen moeten de fysieke en constitutionele ruim- Clinton wel aanvaardde) weer te hervatten, in de vorm te krijgen voor de verdere opbouw van hun staat. Men van de tweede intifadah. mag de regering-Netanyahu verwijten daar te weinig Zijn opvolger Mahmoud Abbas lijkt een betere aan te doen. draai te hebben gemaakt. Hij keurt terreur tegen Israël Het succes van verdere Palestijnse staatsvorming onomwonden af en heeft herhaaldelijk gewaarschuwd is echter primair afhankelijk van het Palestijnse ver- voor een nieuwe opstand.3 Premier Salam Fayyad heeft mogen de grote fouten uit het verleden te vermijden. twee jaar geleden een heus plan voor een Palestijnse Dat betekent om te beginnen dat óók Hamas zich ten staat gelanceerd. Daarmee is al behoorlijke vooruit- principale moet onthouden van geweld en de staat gang geboekt. Met behulp van de Verenigde Staten Israël zal moeten erkennen, wil deze beweging direct zijn een paar dozijn rivaliserende milities – de er- of indirect deel kunnen uitmaken van een Palestijnse fenis van Arafat – omgesmeed tot een min of meer eenheidsregering. Hopelijk volharden de Verenigde centraal geleid veiligheidsapparaat, dat de hoeksteen Staten en de EU wat dat betreft in hun boycot van vormt van een meer ordentelijk Palestijns bestuur. de verzetsbeweging, totdat deze bakzeil haalt. Niet om Politie-adviseurs uit de EU leveren ook een bijdrage. Israël te behagen, maar om de eeuwige Palestijnse te- Een en ander wordt afgestemd met de Israëlische re- rugval in geweld te voorkomen. Ondanks het in Caïro geringscoördinator voor de bezette gebieden. Het on- gesloten akkoord tussen Fatah en Hamas (van mei derlinge Palestijnse geweld en de zware criminaliteit 2011) is de vorming van een Palestijnse eenheidsre- op de Westelijke Jordaanoever zijn hierdoor aanmer- gering overigens nog steeds niet zeker. Dit – aloude – kelijk teruggedrongen. Hamas-militanten, en andere gebrek aan eendracht kan de Palestijnse plannen in de Palestijnse terreurgroepen, zoals de Al Aqsa marte- VN ernstig bemoeilijken. laarsbrigades – alle verklaarde doodsvijanden van een Palestijnse staat naast Israël – zijn grotendeels uitge- Realisme geboden schakeld. Op de ‘finale’ hoofdpunten van het Palestijns- Israël heeft intussen vele tientallen wegversperrin- Israëlisch conflict is groot realisme geboden. De gen verwijderd tussen de Palestijnse steden. Het perso- grenzen van 4 juni 1967 vormen ongetwijfeld een nen- en handelsverkeer is daardoor sterk toegenomen. referentiepunt, maar niet het alfa en omega van een De economische groei op de Westoever ligt percentu- onafhankelijke Palestijnse staat. Er is geen principieel eel hoger dan die in West-Europa. Met financiële en verschil tussen een soevereine, welvarende Palestijnse technische hulp uit onder meer de Verenigde Staten staat die, afgezien van de Gaza-strook, 100 procent en de Europese Unie zijn honderden bouwprojecten van de Westoever tot zijn beschikking heeft, en een voor bedrijven, scholen, rechtbanken en ziekenhuizen soevereine, welvarende Palestijnse staat die 95 procent opgezet. Tussen Ramallah en Nabloes verschijnt de van die zelfde Westoever omvat, mits Israël daar geen compleet nieuwe satellietstad Rawabi. Ook de over- controle houdt over Palestijnse burgers. En er is dus heidsdiensten krijgen de nodige financiële steun uit de geen reden om een wat kleiner grondgebied a priori internationale gemeenschap. Wereldbank, IMF en VN af te wijzen, ook al mag daar territoriale compensatie zijn redelijk tevreden met de geboekte vooruitgang. tegenover staan. Het is opmerkelijk dat deze positieve ontwikkeling zo Iets dergelijks geldt ook voor Jeruzalem. Die stad is weinig steun krijgt in de Europese – en Nederlandse in haar bewogen geschiedenis nooit de hoofdstad ge- – publieke opinie. weest van enigerlei islamitische, Arabische, Palestijnse Er is nog veel te doen, vooral op het gebied van of Turkse politieke entiteit. De annexatie door Israël justitie, mensenrechten en corruptiebestrijding, maar is strijdig met het volkenrecht, maar er is tegelijker- de Palestijnse staatsvorming ligt op de Westoever toch tijd geen enkele algemeen bindende internationale re- aardig op schema. Kennelijk staan de gevreesde illega- gel die bepaalt dat (Oost-) Jeruzalem de hoofdstad is le Muur, illegale nederzettingen, illegale bouwactivi- of moet zijn van een toekomstige Palestijnse staat. In teiten en andere Israëlische bezettingsmaatregelen de het PLO-Handvest uit 1964 werd Jeruzalem niet eens bloei van de Palestijnse economie, en een voorzichtige genoemd. Dat veranderde pas toen Israël het oostelijk staatsvorming, op zich zelf niet in de weg. stadsdeel had veroverd, nadat Jordanië Israël had aan- gevallen in de Zesdaagse oorlog (ondanks de smeek- Perspectief beden van de Israëlische regering om die domheid niet Dit biedt perspectief. Het is evident dat Israël sub- te begaan). stantiële concessies zal moeten doen om een stabie-

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 461 Jeruzalem werd pas tot Palestijnse hoofdstad uit- heden van AIPAC. De Arabische lobby’s spenderen geroepen nadat Israël er al zijn ongedeelde hoofdstad samen in Washington veel meer geld dan de Joodse, van had gemaakt. De betwiste stad is daarom veeleer alleen hebben zij geen wortels onder de Amerikaanse een symbool van de Palestijnse strijd dan een onwrik- kiezers. President Obama beseft dat maar al te goed, baar onderdeel van de Palestijnse historische identiteit. dus verdere druk op Israël kunnen we van hem niet De kans dat Israël vrijwillig Oost-Jeruzalem opgeeft, verwachten, althans niet vóór de presidentsverkie- met inbegrip van de Joodse kwartieren in en om de zingen van 2012. En indien Amerikaanse druk weg- Oude Stad, is nul. Maar mogelijk krijgt de Palestijnse valt, heeft Europese al helemaal geen zin. Minister staat wel voet aan de grond in de Arabische wijken Rosenthal, die niets moet hebben van eigengereide en bepaalde politieke zeggenschap over de Haram al- Europese initiatieven inzake het Palestijns-Israëlisch Sharif (waar Jordaans/Palestijnse moslims overigens conflict, vaart wat dat aangaat een realistische koers. nu al volledige religieuze zeggenschap hebben). De Tot nu toe is het Palestijnse streven voornamelijk Palestijnen zouden een voorbeeld kunnen nemen aan gebaseerd op illusies, strategische misrekeningen, eeu- West-Duitsland, dat zich na de oorlog heeft weten op wig slachtofferschap, dromen van een machtig wereld- te werken tot een van de meest succesrijke staten ter rijk en de vele dwaallichten in de internationale ge- wereld, terwijl eenderde van het Duitse grondgebied meenschap. Pas als dit luchtkasteel ineenstort, komt er bezet was door het Rode Leger, en met een provincie- ruimte voor een bescheiden, onafhankelijke staat naast plaats als (voorlopige) hoofdstad. Berlijn zou pas later Israël. komen, evenals de val van de Muur. Het recht op terugkeer naar Israël van alle Palestijnse vluchtelingen en hun paar miljoen naza- Dr Alfred Pijpers is politicoloog en als onderzoeker ver- ten is natuurlijk ook een onmogelijke eis, die minder bonden aan het Veiligheidsprogramma van het Instituut wordt ingegeven door humanitaire overwegingen dan Clingendael. wel door de aanhoudende behoefte tot eliminatie van de Joodse staat. De claim miskent nog steeds de uitkomst van de strijd in 1947/1948, en is tekenend voor Noten 1 Rashid Khalidi, The Iron Cage. The Story of the Palestinian het fundamentele gebrek aan realiteitszin in leidende Struggle for Statehood, Boston: Beacon Press, 2006, blz. xli. Palestijnse kringen. 2 Khalidi, a.w. noot 1, blz. xli. 3 De volgende paragraaf is gedeeltelijk ontleend aan mijn arti- Weinig vrienden kel ‘Palestijnse opstand zou dwaasheid zijn’, in: de Volkskrant, 18 februari 2011. Veel vrienden hebben de Palestijnen niet, even afgezien van de talrijke oud-bewindslieden en oud-ambassadeurs die zich na het bereiken van de pensioen- gerechtigde leeftijd plotseling zijn gaan interesseren voor de Palestijnse zaak. Ook dat gegeven noopt tot nuchterheid. De Europese Unie scheidt veel sympa- thieke verklaringen af, terwijl zij veel geld maar weinig invloed in Jeruzalem heeft; de Sovjetunie bestaat allang niet meer, en Rusland en China zijn niet erg geïnteresseerd in staatkundige rechten en aspiraties, zeker niet die van bezette islamitische volken. Van hun Arabische broeders moeten de Palestijnen het ook niet hebben. Die hebben de Palestijnse zaak altijd ondergeschikt gemaakt aan hun eigen belangen; ze ondervinden tegenwoordig trouwens ook heel andere kopzorgen dan de bestrijding van Israël. De Verenigde Staten staan vierkant achter Israël, zoals op 24 mei jl. nog eens bleek toen premier Benjamin Netanyahu 26 staande ovaties kreeg tijdens een toespraak voor een joint session van het Amerikaanse Congres. En dat deden die Republikeinse en Democratische volksvertegenwoordigers niet in opdracht van de Joodse lobby’s in Amerika. Ze klapten namens het Amerikaanse volk. Dat is namelijk in grote meerderheid pro-Israël, ook zonder de drukke bezig-

462 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Maaike Okano-Heijmans & Huub Ruël Commerciële diplomatie en internationaal ondernemen Koopman versus dominee in de nieuwe economische wereldorde

Nieuwe economische reuzen als China, India, Brazilië delsbelangen elders moesten waarborgen. Toch is de en Indonesië winnen sterk aan invloed in de wereld- dynamiek van dit spel de afgelopen jaren fundamen- economie. Veel van de nieuwe acteurs op het inter- teel veranderd door ‘globalisering’ en de economische nationale economische toneel zijn landen waarin de en politieke volwassenwording van een groep landen overheid een dominante rol speelt in de markt. Om die zich niet heeft gevormd naar het Westerse ideaal optimaal te profiteren van nieuwe kansen en op te van de democratische markteconomie. kunnen boksen tegen dit strategische kapitalisme Zo bezien is het niet vreemd dat economische en de intensiverende concurrentie, staat Nederland diplomatie één van de speerpunten van het kabinet- voor de uitdaging zijn politiek-economische systeem Rutte is. In het regeerakkoord wordt de bevordering aan te passen. Dit vergt vernieuwing van de ‘com- van handels- en economische belangen van Nederland merciële kant’ van economische diplomatie, ofwel de en Nederlandse bedrijven genoemd als één van de vier commerciële diplomatie.1 Zeker bij actuele mondi- pijlers van het externe beleid; economische diplomatie ale vraagstukken waaraan publieke belangen kleven wordt een zwaardere component in het werk van am- en die tegelijkertijd commerciële kansen bieden voor bassades en consulaten. De in april jl. aangekondigde het bedrijfsleven – zoals klimaatverandering, energie- hervorming van de diplomatie2 en de bezuinigingen schaarste en waterproblematiek – is effectieve en aan bij het ministerie van Buitenlandse Zaken zijn erop de nieuwe economische orde aangepaste commerciële gericht verdere investeringen mogelijk te maken – ook diplomatie nodig. in economische diplomatie. Daarnaast is het niet lan- Hoe ziet effectieve en vernieuwde commer- ger taboe gespitst te zijn op de economische kansen ciële diplomatie eruit? Recente ontwikkelingen in die samenhangen met ontwikkelingsproblematiek. de Arabische wereld en onlangs bekend gewor- Ontwikkelingsbeleid wordt ‘gemoderniseerd’, met als den gevallen van omkooppraktijken van onder meer doelstelling de mogelijkheden voor het bedrijfsleven Nederlandse bedrijven om producten en diensten in- binnen dit budget flink uit te breiden. Hoewel het ternationaal te verkopen, zetten deze vragen op scherp. woord industriepolitiek angstvallig wordt vermeden Dit artikel brengt de controversen nader in kaart en – om negatieve associaties met eerdere overheidsin- reikt suggesties aan voor vernieuwing. menging in de economie te voorkomen – wordt er ook ingezet op meer samenwerking tussen bedrijfsleven, Economisch en eigenbelang niet langer taboe kennisinstellingen en de overheid. Zo wees in maart jl. Voor de Nederlandse economie is internatio- het nieuw opgezette ministerie van Economische za- naal ondernemerschap van groot belang, zowel van ken, Landbouw en Innovatie (EL&I) negen ‘topsec- Nederlandse ondernemers in het buitenland als van toren’ van de economie aan die gericht versterkt zullen buitenlandse ondernemers in Nederland. Het creëert worden. welvaart en draagt bij aan economische veiligheid en stabiliteit. Er kleeft dus een publiek belang aan de Grenzen en controversen van commerciële inzet van diplomatieke instrumenten ten bate van diplomatie Nederlands ondernemerschap elders en buitenlands Recente ontwikkelingen in Arabische landen illustre- ondernemerschap in Nederland. Feitelijk is dit niets ren controversen van economische en commerciële nieuws; economische diplomatie is zelfs de oudste en diplomatie. Deze draaien om de samenhang tussen eerste taak van vertegenwoordiging in het buitenland. economische en politieke stabiliteit, alsmede de wen- Al voordat ambassadeurs in het buitenland actief wa- selijkheid van bevordering van Nederlands onderne- ren, hadden landen vertegenwoordigers die de han- merschap in landen met politiek-economische syste-

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 463 men en normen- en waardenstelsels die fundamenteel discutabel is. Zo was het veelzeggend dat tegenstan- verschillen van de onze. ders van Khadaffi in Libië niet riepen om economi- Zakendoen met landen als Oman en Bahrein, die sche sancties, maar om militaire ondersteuning. niet naar Westerse democratische principes georgani- seerd zijn, maar het economisch goed doen, was ac- Koopman versus dominee? ceptabel zolang het gezag steun leek te hebben van In het afwegen van uiteenlopende doeleinden van een meerderheid van de eigen bevolking. Evenzo wer- buitenlands beleid komt het aloude ‘koopman-do- den autoritair-corrupte regimes in Tunesië, Egypte en minee’-adagium om de hoek kijken. In de huidige, Libië getolereerd, zolang deze geen directe bedreiging snel veranderende wereldorde past daarbij een beoor- vormden voor onze economische stabiliteit. Door de deling van geval tot geval in plaats van een scherpe recente onrust in het Midden-Oosten is deze lange tijd algemene richtlijn. Landen als China en India laten onbesproken beleidspraktijk – inclusief de (ongewens- zien dat economische hervormingsprocessen die lei- te) consequenties – echter onderwerp van publieke den tot economische groei, miljoenen burgers over discussie. De gebeurtenissen tonen dat autoritair cor- de armoedegrens heen kunnen trekken. Ofwel, eco- rupt bestuur op de lange termijn niet samengaat met nomische ontwikkeling is een goede armoedebestrij- het ontbreken van economische perspectieven voor der. Hierop kan ingespeeld worden door de koopman een meerderheid van de bevolking. Dit verklaart waar- tevens stille dominee te laten zijn en door politieke om de ‘Arabische lente’ ook Beijing nerveus maakte hervormingsprocessen en duurzaamheid te ondersteu- en de Chinese regering hard optrad tegen beginnende, nen via combinatie van de twee. Nederlandse inter- kleinschalige protesten. Nieuw denken over de relatie nationale ondernemers kunnen waardevolle uitdragers tussen politieke en economische ontwikkelingsproces- zijn van managementpraktijken die in het Westen als sen en de rol van economische en commerciële diplo- standaard gelden, zoals vormen van medezeggenschap matie is dan ook vereist. Moet er geïnvesteerd worden en leiderschap, beloningsbeleid, arbeidsomstandighe- in economische belangenbehartiging in landen die het den, en het weerstand bieden aan corruptie. Hiermee niet zo nauw nemen met (Westerse) waarden als vrij- zijn Westerse ondernemers voorlopers als het gaat om heid van meningsuiting en mensenrechten? Meer in maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO), het algemeen, hoever moet de overheid gaan in het sa- ook in landen waar een democratische markteconomie men optrekken met het bedrijfsleven om economische nog geen gemeengoed is. Daarnaast kunnen deze be- belangen te behartigen? drijven een rol spelen in het bevorderen van duurzame Via WikiLeaks uitgelekte ambtsberichten van de ontwikkeling – ofwel ‘groene groei’. Zo wordt in een Amerikaanse ambassade in Nederland maakten dui- vroeg stadium van ontwikkeling positief bijgedragen delijk dat de Nederlandse overheid in 2006 bereid was aan het aanpakken van grensoverschrijdende lange- ver te gaan: VN-sancties tegen Iran werden gesteund, termijnkwesties als klimaatverandering, schaarste- mits die de belangen van Shell niet verder zouden vraagstukken en stabiliteit. aantasten.3 In maart dit jaar vond een privébezoek Kortom, economische belangenbehartiging en het van Koningin Beatrix zonder vertegenwoordigers verdedigen van waarden zoals vrijheid van menings- van Nederlandse bedrijven, aan Oman doorgang, on- uiting en mensenrechten kunnen goed samengaan. danks onrust ter plaatse en kritische geluiden binnen Daarnaast is de tijd rijp om de dominee politiek-eco- Nederland. In het licht van commerciële diplomatie nomische idealen te laten uitdragen. Naast armoede- – en ook van de nieuwe visie op ontwikkelingssamen- verlichting door welvaartsverhoging is duurzaamheid werking – was deze diplomatieke beslissing goed te dankzij groene economische groei een publiek belang. verklaren. Nederlandse bedrijven ondervinden in een gestaag groeiend en strategisch belangrijk land als Bedenkelijke praktijken Oman hevige concurrentie, en het stopzetten van eco- Westerse bedrijven blijken zich echter niet altijd als nomische bedrijvigheid in landen die de roep om de- goede koopman te gedragen. Philips-medewerkers mocratisering en economische verbetering de kop in- worden in Polen verdacht van het systematisch om- drukken, schaadt in veel gevallen ook gewone burgers. kopen van ziekenhuisdirecteuren. Philips’ praktijken Met sanctiepolitiek maken Westerse leiders vooral een om markten te vergroten zijn ook in Mexico in onder- statement richting de eigen bevolking en buitenland- zoek. Shell werd in 2010 verdacht van het omkopen se collega’s, terwijl de effectiviteit ervan op zijn minst van douanepersoneel in Nigeria en Kazachstan. Uit de

464 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 European fraud survey 2011 van Ernst & Young blijkt tenlands beleid en ontwikkelingssamenwerking. Maar dat 20% van de geïnterviewden omkooppraktijken Nederlandse bedrijven kunnen zich op dit terrein nog acceptabel acht om als bedrijf omzet te behouden of sterker profileren; Ernst & Young’s survey laat name- te vergroten.4 Ook denkt een kwart van de geïnter- lijk ook zien dat veel bedrijven nog een lange weg te viewden dat het management niet ethisch handelt, en gaan hebben. Ruim 40% van de ondervraagden weet denkt ruim 50% van de geïnterviewden dat het ma- niet of hun bedrijf een anti-corruptiebeleid heeft, en nagement bereid is regels te omzeilen om bedrijfsdoe- slechts een derde denkt dat het aanwezige beleid een len te behalen. duidelijke handleiding biedt. Daarnaast trainen veel Ook publiek gefinancierde organisaties gedragen bedrijven hun werknemers niet op het gebied van cor- zich soms als kooplui van bedenkelijk niveau. Britse ruptiebestrijding en het tegengaan van frauduleus ge- fraude-autoriteiten onderzoeken thans de European drag. Werknemers blijken betere regelgeving en sterker Aeronautic Defence and Space Company vanwege ver- toezicht wenselijk te achten. Ook zijn meer toezicht moedens dat Saoedi-Arabische ambtenaren zijn om- en betere communicatie door de overheid gewenst. gekocht om een miljardencontract binnen te halen. Het onderschrijven van MVO-uitgangspunten door Kortom, kooplieden maken zich mogelijk schuldig bedrijven zou als criterium opgenomen kunnen wor- aan onwettige praktijken om marktaandeel te winnen. den in de selectie van ondersteuning van bedrijven via Het lijkt erop dat dit vooral in opkomende econo diplomatieke activiteiten. Als in handelsmissies slechts mieën een verleidelijke, soms noodzakelijke praktijk is. bedrijven opgenomen worden die een actief MVO- Hoe moet dit gegeven geplaatst worden in het per- beleid voorstaan en vormgeven, komen de koopman spectief van handelsbevordering enerzijds en handha- en de dominee dichter tot elkaar en krijgt een meer op ving/versterking van de internationale rechtsorde an- bedrijfsspecifieke kenmerken gericht economische- en derzijds? Bovengenoemde voorvallen zijn voorbeelden commerciële-diplomatiebeleid vorm. van slecht ondernemerschap. In Nederland is omko- ping een misdrijf; Nederlandse ondernemers die zich De effectiviteitsvraag hieraan schuldig maken, riskeren boetes of zelfs ge- Naast het afwegen van politieke en economische vangenisstraf. Ook binnen de OESO zijn heldere re- doelstellingen van buitenlands beleid is de vraag con- gels en richtlijnen afgesproken die omkooppraktijken troversieel of de besteding van de ‘publieke euro’ aan verbieden. Het ministerie van EL&I, in samenwerking commerciële diplomatie effectief is. Welke vormen van met handelsbevorderende organisaties, communiceert commerciële diplomatie leveren het gewenste resul- ook richting Nederlandse internationale ondernemers taat en hoe kan effectiviteit worden gemeten? Slechts wat wel en niet is toegestaan in het internationale han- een klein aantal, voornamelijk econometrische, stu- delsverkeer.5 dies heeft geprobeerd iets te zeggen over wat werkt en wat niet.6 Zo blijkt er een positief verband te zijn MVO en duurzaamheid als criteria tussen handels- en investeringsstromen en aantallen Hoe kan internationaal ondernemerschap gecombi- diplomatieke vertegenwoordigingen in het buitenland. neerd worden met het uitdragen van doelstellingen Een beperking van dit type studies is dat moeilijk valt van buitenlands beleid? In een internationaal verhe- vast te stellen wat oorzaak en wat gevolg is. Ook kun- vigd concurrerende omgeving wordt de druk hoger nen geconstateerde verbanden op basis van gegevens om creatiever te zijn dan de concurrent in het binnen- uit het verleden niet zomaar vertaald worden naar de halen van contracten en verkrijging van opdrachten. toekomst – te minder omdat handelsstromen zich ver- Er moet echter voor worden gewaakt dat dit ten koste plaatsen naar landen verder weg, met andere politiek- gaat van het uitdragen van waarden zoals bevordering economische systemen. Een alternatief voor deze eco- van de internationale rechtsorde en mensenrechten, nometrische analyses zijn gevalstudies: systematische alsook armoedebestrijding. Gelukkig beschouwen veel analyses van diplomatieke instrumenten in specifieke bedrijven ethisch gedrag als eigenbelang, omdat het landen of situaties. Dergelijke studies zijn echter zeer een goede reputatie en concurrerend voordeel ople- beperkt voorhanden. vert. Tweederde van de ondervraagden in de European Vooralsnog speelt ervaringsdeskundigheid van be- fraud survey 2011 onderschrijft dit. Als voorlopers op drijfsleven en overheid dan ook een belangrijke rol in het gebied van MVO dragen Westerse bedrijven dan het denken over effectieve vormen van commerciële ook bij aan bevordering van doelstellingen van bui- diplomatie in de nieuwe economische wereldorde. Zo

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 465 wordt een sleutelrol toegekend aan ambassades en ofwel flexibiliteit inzake de timing en inzet van spe- consulaten. Deze staan in veel gevallen het dichtst bij cifieke instrumenten van commerciële diplomatie. Zo Nederlandse ondernemers in het buitenland en ken- blijken diplomatieke missies in China vooral succesvol nen lokale omstandigheden in doellanden het best. als deuropener in een vroeg stadium van onderhan- Ondernemers vragen om een proactieve houding van delingen, terwijl ze in Brazilië optimaal dienst doen en een interactieve relatie met ambassades.7 Zij on- in het laatste onderhandelingsstadium, als definitieve derkennen dat commerciële diplomatie in principe bekrachtiging van projecten.8 ondergeschikt is aan wat zij zelf kunnen bewerkstel- Hoewel de overheersende opvatting is dat het ini- ligen, maar ook dat diplomatieke instrumenten ten be- tiatief tot ondersteuning bij bedrijven moet liggen, zijn hoeve van internationaal ondernemerschap van groot er ook sectoren waarbij het vanuit de overheid bezien belang zijn. Wellicht nog belangrijker dan informatie- wenselijk of zelfs noodzakelijk is (extra) steun te verle- verstrekking over doellanden en markten is het toe- nen. Hoe meer een bedrijf een rol speelt in de aanpak gang verschaffen tot relevante, bruikbare netwerken. van publieke doelstellingen als klimaatverandering en Hoewel netwerken van bijvoorbeeld ambassades veelal economische groei van een ontwikkelingsland, en hoe omvangrijk zijn, kunnen contacten in nichemarkten – meer het in een doelland te maken heeft met over- waaraan innovatief internationaal ondernemerschap heidsactoren (denk aan haven- en energiebedrijven, juist behoefte heeft – tekort schieten. Flexibiliteit in die vaak nog in overheidshanden zijn), des te meer is de invulling van het postennetwerk is daarom onont- ondersteuning door de overheid gewenst. beerlijk. In vele gevallen hebben ambassades en consulaten Uitdagingen: vernieuwende economische en de doorslag gegeven voor Nederlandse ondernemers commerciële diplomatie bij het binnenhalen van buitenlandse contracten, het Minister van Buitenlandse Zaken Rosenthal zet in vinden van geschikte zakenpartners en het oplos- op modernisering van de Nederlandse diplomatie en sen van (betalings)problemen. Maar er zijn ook am- reorganisatie van het postennetwerk, dat efficiënter bassades en bedrijven die onderkennen dat er veel te moet opereren en meer moet opleveren. Een commis- verbeteren valt als het gaat om de kloof tussen vraag sie onder leiding van Arthur Docters van Leeuwen en aanbod op het gebied van commerciële diploma- zal advies uitbrengen, waarbij speciale aandacht moet tie. Economische afdelingen op ambassades zijn vaak uitgaan naar economische diplomatie.9 Diverse uit- klein, terwijl de betrokken commerciële diplomaten dagingen zijn hierbij van belang. Allereerst kan de sa- soms niet de juiste vaardigheden en kennis- en erva- menwerking tussen (semi-)publieke en private par- ringsachtergrond hebben om bij vraagstukken waar- tijen worden verbeterd. Een belangrijke stap is het mee bedrijven worstelen in het buitenland, adequate vergroten van inzicht in elkaars denken werkwijze, ondersteuning te leveren. Commerciële diplomaten bijvoorbeeld door meer vertegenwoordigers van het zouden derhalve aanvullend opgeleid kunnen worden bedrijfsleven kennis te laten maken met het diplo- in internationaal ondernemerschap en bedrijfsontwik- matieke apparaat – en andersom. Dit vergroot weder- keling. zijds begrip en vertrouwen, en versterkt de netwerken. Het leveren van maatwerk door ambassades, con- Daarnaast kunnen commercieel diplomaten beter ge- sulaten en andere overheidsactoren is belangrijk, ge- traind worden om de diensten te leveren die aanslui- zien de verschillen tussen bedrijven naar omvang, ten bij de behoeften van internationale Nederlandse markt, beheersstructuren en ervaring in internatio- bedrijven. Dit betekent meer specifieke aandacht voor naal ondernemerschap. Kleine bedrijven hebben min- competenties als bedrijfsondersteuning en bedrijfs- der capaciteit en ervaring om marktverkenningen uit ontwikkeling. Bedrijven hebben op hun beurt een slag te voeren. Grote multinationals als Shell, Unilever en te slaan wat betreft omgang met overheden en han- DSM hebben nauwelijks behoefte aan steun. Zij heb- tering van principes die het algemeen belang dienen. ben juist contact met de overheid bij fundamentele Een uitdaging van geheel andere orde, waaraan problemen met het investeringsklimaat in een doel- overheid en bedrijfsleven tot nu toe in het geheel land en als het gaat om andere dan commerciële ui- géén aandacht besteden, betreft de vraag hoe het be- tingen van economische diplomatie, zoals handelspo- leid en de praktijk van Nederland op het gebied van litiek en embargopolitiek. Daarnaast moet rekening commerciële diplomatie zich verhouden tot die van worden gehouden met verschillen tussen doellanden, de andere EU-lidstaten en op EU-niveau. Lidstaten

466 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 opereren nu vooral als elkaars concurrenten. Hiermee leiding van het seminar ‘Commerciële Diplomatie en wordt voorbijgegaan aan het feit dat samenwerking en Internationaal Ondernemen’, dat 2 maart 2011 plaatsvond coördinatie tussen EU-landen gezamenlijk meer zou- op Instituut Clingendael (zie: www.clingendael.nl). den opleveren, omdat het de EU als geheel in staat stelt haar economisch gewicht ook op politiek terrein en voor strategische doeleinden in te zetten. Ten slotte Noten 1 Economische diplomatie kan gezien worden als parapluterm, moet niet vergeten worden dat Nederland én Europa die in brede zin ook handelsdiplomatie (zoals onderhandelingen behalve ‘zenders’ ook ‘ontvangers’ zijn van economi- over vrijhandelsovereenkomsten), ontwikkelingssamenwerking en sche en commerciële diplomatie, en dat in verhouding sanctiepolitiek omvat. Dit artikel richt zich vooral op generieke en gerichte handels- en investeringsbevordering. Om dit blikveld te tot economische grote mogendheden als China en de duiden, wordt hier veelal gesproken over commerciële diplomatie. Verenigde Staten de EU alleen als geheel wérkelijk ge- 2 ‘Brief van de Minister van Buitenlandse Zaken aan wicht in de schaal kan leggen. de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal’, Modernisering Nederlandse diplomatie, vergaderjaar 2010–2011, 32 734, nr. 1, 8 april 2011. Tot besluit 3 ‘Nederland neemt het op voor Shell’, NOS.nl, 19 januari 2011, Nederland staat voor de uitdaging de kansen te been via NOS en RTL Nieuws gepubliceerde notulen van gesprekken tussen de Nederlandse regering en de Amerikaanse ambassade. nutten die de nieuwe economische wereldorde biedt. 4 Zie: www.ey.com/GL/en/Services/Assurance/Fraud- Commerciële diplomatie, als onderdeel van econo- Investigation---Dispute-Services/European-fraud-survey-2011-- mische diplomatie, is hiervoor het middel bij uitstek. recovery--regulation-and-integrity---Summary-of-findings. 5 NL EVD Internationaal/AgentschapNL, Maatschappelijk Waar bedrijven belang hechten aan dergelijke over- Verantwoord Ondernemen over de grens, maart 2010. heidssteun ter vergroting van commerciële kansen, is 6 Zie bijv. Volker Nitsch, ‘State visits and international trade’, de inzet van diplomatieke instrumenten vooral gepast CESifo Working Paper, No. 1582, München: CESifo Group, 2005; Andrew Rose, ‘The foreign service and foreign trade: embassies indien er bredere publieke belangen op het spel staan. as export promotion’, in: The World Economy, jrg. 30, 2005, nr Kritische geluiden rondom het gepland bezoek van 1, blz. 22-38; Marie-Lise van Veenstra, Mina Yakop & Peter A.G. Koningin Beatrix en het bedrijfsleven aan Oman il- van Bergeijk, ‘Economic Diplomacy, Development and the Level of Trade’, Discussion Papers in Diplomacy, no. 119, Den Haag: lustreren dat een sterkere nadruk op commerciële di- Instituut Clingendael, oktober 2010. plomatie, zoals uitdrukkelijk gewenst door het huidige 7 Huub Ruël, presentatie ‘Commerciële Diplomatie op de pos- kabinet, soms op gespannen voet lijkt te staan met buiten’, Instituut Clingendael, 2 maart 2011. 8 Roger Clasquin, keynote speech, Instituut Clingendael, 2 tenlands-politieke doeleinden, zoals bevordering van maart 2011. vrijheid van meningsuiting en mensenrechten. 9 ‘Docters van Leeuwen gaat adviseren bij modernisering diplo- De controverse van (korte-termijn) handelsvoor- matie’, Rijksoverheid.nl, 31 mei 2011. deel en een rechtvaardiger wereld op de lange termijn is vaak een schijntegenstelling; de koopman kan ook een goede dominee zijn. De overheid kan het voldoen aan MVO-normen en positief bijdragen aan mondiale uitdagingen als strengere criteria gebruiken in de selectie van bedrijven die in het buitenland via diplomatieke kanalen ondersteund worden. Andere uitdagingen liggen vooral in versterking van (ondernemers-) competenties van commercieel diplomaten, het beter vormgeven van samenwerking tussen (semi-)publieke en private partijen, en het zoeken naar de juiste verhouding tussen commerciële diplomatie op nationaal en EU-niveau, alsook een evenwicht tussen commer- ciële en politieke doeleinden van economische diplomatie in brede zin.

Maaike Okano-Heijmans is onderzoeker bij Instituut Clingendael. Huub Ruël is universitair docent aan de Universiteit Twente. Dit artikel is geschreven naar aan-

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 467 Winand Quaedvlieg

Herziening van de OESO-Richtlijnen voor Multinationale Ondernemingen

Op 25 mei jl. heeft de OESO de herziene Richtlijnen men en bij te dragen aan duurzame ontwikkeling; niet voor Multinationale Ondernemingen (MNO’s) vast- mee te werken aan corruptie; ervoor te zorgen dat hun gesteld. Dat gebeurde in de Ministeriële Conferentie producten voldoen aan de normen voor de gezondheid ter viering van het 50-jarig bestaan van de OESO, en veiligheid van consumenten; technologieoverdracht onder voorzitterschap van Secretary of State Hillary te stimuleren; de mededinging te respecteren; en tijdig Clinton, om het politieke belang te onderstrepen. hun belastingafdrachten te voldoen. De herziening leidde tot belangrijke vernieuwingen. De Richtlijnen wagen zich niet aan een definitie Omdat de tekst heel zorgvuldig geformuleerd is, zul- van wat nu precies een multinationale onderneming is. len de Richtlijnen naar verwachting in de praktijk In het algemeen sluiten de Richtlijnen aan bij de nor- voor MNO’s hanteerbaar blijven. Zo kunnen ze men waaraan Nederlandse en Europese MNO’s toch hun rol als internationaal referentiedocument voor al gewoon zijn op hun thuismarkt. Wat de Richtlijnen Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) daaraan toevoegen, is dat zij aanbevelingen formule- blijven vervullen. Wél is het belangrijker dan ooit dat ren dat MNO’s ook in derde landen deze gedragslijnen de standaarden uit de Richtlijnen ook in niet-OESO- volgen. Veelal hebben MNO’s zich ook door middel landen navolging vinden. Thans is een aantal grote van eigen gedragscodes verbonden dit te doen. De opkomende markten geen lid van de OESO. MNO’s Richtlijnen zijn een erkend ijkpunt in discussies over uit die landen committeren zich niet aan de MVO- internationaal maatschappelijk verantwoord onderne- normen van de Richtlijnen. Dat bedreigt het level men (MVO).3 playing field. Het proces van de update: polderbloed De Richtlijnen De Richtlijnen waren in 2000 voor het laatst her- De OESO-Richtlijnen voor Multinationale Onder- zien. Sindsdien hebben zich op het terrein van MVO nemingen1 (hierna: de Richtlijnen) zijn in de jaren veel ontwikkelingen voorgedaan. De eerste die daar- zeventig opgesteld als onderdeel van de OESO-In- om openlijk speculeerde dat de Richtlijnen wel een vesteringsverklaring.2 Destijds was er, net als nu, veel opfrisbeurt konden gebruiken, was VN-adviseur maatschappelijke discussie over economische interna- John Ruggie in zijn rapport over Mensenrechten tionalisering en de gepercipieerde grote uitdijing van en Bedrijfsleven aan de VN-Mensenrechtenraad in economische macht van ‘transnationale’ bedrijven. De 2008.4 Deze suggestie werd de directe aanleiding voor OESO heeft toen haar doelstelling een open interna- de update in de OESO. De discussie in de OESO over tionaal investeringsklimaat te bevorderen gekoppeld het mensenrechtenhoofdstuk leverde vervolgens weer aan de opstelling van gedragslijnen voor grote multi- belangrijke verfijningen op voor de definitieve versie nationale investeerders bij hun activiteiten buiten het van de Guiding Principles van de VN. Het is een mooie OESO-gebied. Zo streefde zij naar evenwicht tussen illustratie van hoe behendig Ruggie over de hele we- openheid en verantwoordelijkheid. De gedragslijnen reld structuren en instellingen wist te mobiliseren om hebben de juridische vorm van niet-bindende aan- zijn project op het terrein van mensenrechten en be- bevelingen van de OESO-regeringen aan hun multi- drijfsleven verder te brengen. nationale ondernemingen (MNO’s). Zij roepen deze Medio 2010 bereikte de OESO overeenstemming bedrijven bijvoorbeeld op om: door informatiever- over de Terms of Reference (TOR) voor de opfrisbeurt. schaffing voldoende transparantie te betrachten; in de Daarbij werd nadrukkelijk niet voor de term review, arbeidsverhoudingen de rechten van werknemers zich maar voor de term update gekozen, om te onderstre- te laten vertegenwoordigen te respecteren; bij hun pen dat het om een codificatie zou gaan van ontwik- opereren rekening te houden met de noodzaak het mi- kelingen die zich inmiddels in andere breed gedragen lieu, de volksgezondheid en de veiligheid te bescher- gremia en bij overige instrumenten op MVO-gebied

468 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 hadden voorgedaan, en niet om het herzien van fun- wens al te fundamentele vernieuwingen af te houden, damentele concepten. De elastische formulering van aan de andere kant de erkenning dat actualisering van de TOR leidde echter tot uiteindelijk succesvolle po- de Richtlijnen nodig was om hun positie van interna- gingen de update een bredere strekking te geven. Een tionaal breed gedragen referentiedocument op het ter- dwingende teugel om de exercitie beperkt te houden, rein van MVO voor de toekomst te waarborgen. kwam dan ook niet van de TOR, maar van de politieke wens de afgeronde nieuwe tekst als concrete deliverable Resultaat van de update te kunnen presenteren bij de viering van de 50ste ver- De update is uiteindelijk duidelijk verder gegaan dan jaardag van de OESO. Dat betekende dat feitelijk een simpele codificatie: zij heeft geleid tot de opname slechts een krap jaar beschikbaar was. van een aantal fundamenteel nieuwe elementen in de Formeel werden de onderhandelingen over Richtlijnen. De belangrijkste daarvan zijn de volgende: de Richtlijnen gevoerd door vertegenwoordi- • Er is een algemene bepaling ingevoerd dat MNO’s gers van de landen die de Richtlijnen onderschrij- moeten voorkomen dat zij schade (‘adverse impact’) ven, de adhering countries,5 in een Werkgroep van veroorzaken aan de maatschappelijke belangen het Investeringscomité van de OESO. Daarnaast waarop de Richtlijnen betrekking hebben of dat zij had Werkgroepvoorzitter Nieuwenkamp ook een daaraan bijdragen, niet alleen in het kader van inves- Informele Adviesgroep (IAG) ingesteld. In de IAG- teringen, maar ook bij andere activiteiten. De gefor- brainstormsessies namen behalve een beperkte groep muleerde verwachting dat zij zich inzetten om der- adhering countries ook drie vertegenwoordigers van gelijke schade te voorkomen, strekt zich ook uit tot de stakeholders (het bedrijfsleven, de vakbonden en de de eigen directe betrokkenheid van MNO’s bij acti- NGO’s)6 deel. De IAG heeft een doorslaggevende rol viteiten in de toeleveringsketen. Ook indien MNO’s gespeeld in het proces. Daarbij speelde wellicht ook zelf geen bijdrage hebben geleverd aan een schade, mee dat zowel de voorzitter van de Werkgroep, als de maar er wel een directe band is met hun activiteiten, vertegenwoordigers van het OESO-bedrijfsleven en worden zij geacht de mogelijkheid te onderzoeken de NGO’s Nederlanders waren. Er stroomde dus een om zulke schade te voorkomen.7 aanzienlijke hoeveelheid polderbloed door de onder- • Voorts dienen MNO’s in het algemeen due diligence handelingsaderen. Aan het eind werkten de drie sta- [vereiste zorgvuldigheid; eindred.] te betrachten bij keholders en de Werkgroepvoorzitter een compromis- hun opereren, om te voorkomen dat zij schade be- tekst uit, die aan de landen is voorgelegd en zonder rokkenen aan genoemde belangen.8 wijziging is overgenomen. • Er is een geheel nieuw mensenrechtenhoofdstuk De update was een complexe internationale multistakeholder-onderhandeling

De update was een complexe internationale mul- opgenomen. De kern daarvan is een specifiek, voor tistakeholder-onderhandeling. Er waren vele spelers en het voorkomen van mensenrechtenschendingen uit- evenzoveel potentiële brandhaarden. Elke stakeholder gewerkte due diligence-bepaling. Daarbij is ook een had er een hele klus aan radicalen en rekkelijken in de aantal procedurele vereisten opgenomen. achterban bijeen te houden. Ook binnen de nationale • De strekking van het hoofdstuk over werkgelegen- overheden van staten bestonden soms grote menings- heid en arbeidsverhoudingen is verbreed. Het begrip verschillen over de koers en het gewenste eindresul- ‘werknemer’ is verruimd, zodat de Richtlijnen op taat. meer typen arbeidsverhoudingen betrekking heb- Vanaf het begin was er zowel bij de NGO’s als bij ben. De bepalingen over kinderarbeid en dwangar- de vakbonden een sterke overtuiging dat deze update beid zijn aangescherpt. MNO’s worden verder ge- het einde moest inluiden van het tijdperk van het vrij- acht een adequaat loon te betalen, waar een gezin willige karakter van de Richtlijnen en dat onomkeerba- van onderhouden kan worden. re stappen gezet moesten worden naar een geleidelijk • Het hoofdstuk over corruptiebestrijding is uitge- meer bindend instrument. Ook bij veel adhering countries breid. Het bevat nu ook de ‘vraagkant’ van omko- bestond sympathie voor dat idee. Bij dezelfde groepen ping, evenals afpersing. En het beschrijft meer in bestond de wens aanzienlijke nieuwe en gedetailleerde detail de interne voorzorgsmaatregelen die bedrij- aanbevelingen in de Richtlijnen op te nemen. Daarbij ven geacht worden te nemen. Het sluit aldus aan bij was de blik vaak vooral gericht op het tot stand bren- recente OESO-afspraken hierover.9 gen van een mooi sluitend systeem van regels, zonder • In het algemeen zijn tal van bepalingen meer gede- open oog voor wat dit in de bedrijfspraktijk zou kun- tailleerd uitgewerkt dan voorheen. nen betekenen. De inzet van het bedrijfsleven werd • Tot slot zijn de procedures van de Nationale bepaald door twee overwegingen: aan de ene kant de Contactpunten (NCP) belangrijk aangepast. De

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 469 Richtlijnen bepalen dat overheden NCP’s moeten • De vernieuwde Richtlijnen voor de Nationale opzetten die o.a. informatie over de Richtlijnen Contactpunten leiden tot betere procedures, maar moeten verspreiden en, bijvoorbeeld door bemidde- hebben de aard ervan niet veranderd: zij zijn niet ling, bij moeten dragen aan de oplossing van gere- zóver gegaan uitdrukkelijk te bepalen dat een NCP zen kwesties rond de Richtlijnen. Voorheen lieten een oordeel mag uitspreken over het gedrag van een de Richtlijnen veel vrijheid aan de OESO-landen bedrijf (‘determination’); evenmin kunnen NCP- om deze NCP nationaal uit te werken. Soms leidde rapporten een geldige basis zijn voor sancties in het dat tot situaties waarin een NCP door gebrek aan nationale bestuursrecht, bijvoorbeeld bij een subsi- middelen feitelijk niet kon functioneren. Dat is nu diebesluit; daartoe zijn de NCP-procedures met on- niet meer mogelijk. De nieuwe Richtlijnen bevat- voldoende juridische waarborgen omkleed. Voorts ten o.a. indicatieve tijdschema’s voor de procedures. moet een voorlopig oordeel over het bona fide-ka- Ook worden landen geacht voldoende middelen ter rakter van een claim bij aanvang van een procedure beschikking te stellen. voorkomen dat bedrijven het slachtoffer worden van • Het Investment Committee van de OESO is een gro- frivolous campaigns en unmeritorious claims. tere rol toebedeeld bij het toezicht op de implementatie. Oordeel The proof of the pudding is in the eating, ook hier. De Positie bedrijfsleven nieuwe tekst van de Richtlijnen is een compromis, Met dit alles hebben vakbonden en NGO’s een sub- waarin een aantal substantiële nieuwe verwachtingen stantieel deel van hun wensen kunnen verwezenlij- ten aanzien van MNO’s op het gebied van MVO is ken.10 Anderzijds is de verwachting dat het resultaat opgenomen, terwijl al te revolutionaire veranderin- eveneens voor het bedrijfsleven in de praktijk hanteer- gen zijn afgehouden. Zo zijn de ontwikkelingen van baar is. Het sluit ook grotendeels aan bij wat de MNO’s de laatste jaren op MVO-terrein op een evenwichtige die in de voorhoede van de MVO-ontwikkeling zit- manier erin verwerkt. Daarmee kunnen de Richtlijnen ten, al gewoon zijn te doen. Het OESO-bedrijfsleven de komende jaren hun positie behouden als referentie- heeft daarom verklaard de nieuwe tekst te accepte- document voor overheden, sociale partners en NGO’s. ren.11 Belangrijke overwegingen daarbij waren: De tekst legt de lat voor bedrijven in een aantal op- • De zojuist genoemde nieuwe elementen zijn zorg- zichten hoger. Maar zij beschermt ook tegen onrea- vuldig verwoord en met voorwaarden en flexibiliteit listische maatschappelijke verwachtingen ten aanzien omkleed;12 ze sluiten ook meestentijds aan bij be- van bedrijven. Daarmee zal het MVO-debat in een staande ontwikkelingen in andere gremia, zoals VN, aantal opzichten verschuiven. En ongetwijfeld zal ge- ILO of OESO. leidelijk weer nieuwe druk op andere aspecten van de • Het niet-bindende karakter van de Richtlijnen is ex- bedrijfsvoering zijn intrede doen in het maatschappe- pliciet herbevestigd. Dit is ook belangrijk in verband lijk discours. met een internationale tendens in de jurisprudentie De eerste stap is nu de nieuwe Richtlijnen te im- om maatschappelijke betamelijkheidsnormen mee plementeren. De ongeschreven regel binnen de OESO te wegen in rechterlijke oordelen.13 is dat dit soort instrumenten na een overgangsperiode • Vastgesteld is verder dat de Richtlijnen nooit van zes maanden in werking treedt. In de tussentijd MNO’s ertoe kunnen nopen om te handelen in moeten de OESO, overheden, NCP’s, het bedrijfsle- strijd met lokale weten regelgeving. ven en maatschappelijke organisaties bedrijven ver- • De algemene due diligence-bepaling bevat geen trouwd maken met de Richtlijnen. Daarnaast voorzien vormvoorschriften, is flexibel en leidt zo niet tot de Richtlijnen in een nader in te vullen ‘pro-actieve onbeheersbare administratieve lasten. Zij is niet agenda’ om de effectieve naleving ervan te bevorde- van toepassing op de hoofdstukken Wetenschap en ren en om risico’s van negatieve impact vroegtijdig te Technologie, Mededinging en Belastingen. identificeren. • De verantwoordelijkheid om misstanden in de ke- Een open vraag blijft wat het effect van de ten te vermijden, beperkt zich tot situaties waar Richtlijnen op het internationale level playing field MNO’s een directe betrokkenheid bij hebben. zal zijn. Het naleven van de Richtlijnen kan bijdra- • Het nieuwe mensenrechtenhoofdstuk sluit nauw gen aan een versterkte concurrentiepositie van MNO’s aan bij de UN Guiding Principles van John Ruggie. op de lange termijn. Maar op de korte termijn levert • Veel voorstellen voor vérgaande nieuwe bepalingen dit ook kosten en beperkingen op. Weliswaar zorgen hebben de eindstreep niet gehaald.14 Een nieuwe, de Richtlijnen binnen de OESO voor een level playing wat vreemde eend in de bijt is wel de bepaling die field, maar de wereld is veranderd. In 2000, bij de laat- oproept om internetvrijheid te steunen. ste herziening van de Richtlijnen, dekte de OESO nog de relevante wereldeconomie en behoefde niemand

470 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 MNEs’, 25 mei 2011. zich druk te maken over mogelijke free riders van bui- 11 Zie ‘BIAC statement on the adoption of the update of the ten de OESO. Dat ligt nu geheel anders. MNO’s uit OECD Guidelines for multinational enterprises at the OECD Ministerial Council meeting on 25-26 May 2011’; en ‘Business de OESO worden geconfronteerd met zware concur- calls on OECD to promote updated Guidelines for MNE’s in non- rentie van bedrijven uit in het bijzonder de grote opko- adhering countries’ (persbericht van 25 mei 2011). mende markten. De Richtlijnen bevatten de opdracht 12 Zoals de veelvuldig gebruikte formule ‘where appropriate’. 13 Zie o.a. het rapport ‘De juridische verantwoordelijkheid van aan het OESO Investment Committee met niet-leden Nederlandse moederbedrijven voor de betrokkenheid van doch- een dialoog aan te gaan om verantwoordelijk gedrag ters bij schendingen van fundamentele, internationaal erkende van bedrijven, in overeenstemming met de Richtlijnen, rechten’, door prof. dr. A.G. Castermans en dr. J.A. van der Weide, Leiden, december 2009. te bevorderen en zo een level playing field te schep- 14 Voorbeelden zijn verplichte rapportage over niet-financiële pen. Het is essentieel dat de OESO deze opdracht onderwerpen (zoals milieubeleid of MVO) of country-by-country- energiek oppakt. Alleen zo kan de nieuwe ondertitel rapportage van aan overheden betaalde bedragen, bijvoorbeeld in het kader van grondstofwinningslicenties. van de Richtlijnen, ‘Recommendations for responsible business conduct in a global context’, worden waarge- maakt.

Mr Winand Quaedvlieg is secretaris Internationale Economische Zaken van VNO-NCW. Hij was als voorzitter van het BIAC Committee on MNEs and International Investment de vertegenwoordiger van het OESO- bedrijfsleven in de onderhandelingen over de update van de Richtlijnen. Dit artikel is geschreven op persoonlijke titel.

Noten 1 OECD Guidelines for Multinational Enterprises; Recommendations for responsible business conduct in a global context, OECD Ministerial Meeting, 25 mei 2011. 2 OECD Declaration on International Investment and Multinational Enterprises, 1976. 3 ‘For over 35 years, these guidelines have occupied a unique space within the world of corporate social responsibility. They are the only ones formally endorsed by governments, 42 at last count.’ Remarks Hillary Rodham Clinton bij de viering van de 50ste ver- jaardag van de OESO. 4 John Ruggie was de Speciale Vertegenwoordiger voor Mensenrechten en Bedrijfsleven van de Secretaris-Generaal van de VN van 2005 tot juni 2011. In zijn rapport uit 2008, ‘Promotion and protection of all human rights, civil, political, economic, social and cultural rights, including the right to development’ (A/HRC/8/5, 7 april 2008) met het bekende raamwerk ‘Protect, Respect and Remedy’, stelt paragraaf 46: ‘A revision of the [OECD] Guidelines addressing these [human rights] concerns would be timely.’ 5 Behalve alle OESO-lidstaten zijn dat Argentinië, Brazilië, Egypte, Letland, Litouwen, Marokko, Peru en Roemenië. 6 Vertegenwoordigd door respectievelijk het Business and Industry Advisory Committee (BIAC), het Trade Union Advisory Committee (TUAC) en OECD Watch. 7 Er moet dus een directe betrokkenheid van de MNO bij de schade zijn; daarbij onderscheiden de Richtlijnen drie gradaties: een negatieve impact veroorzaken, er substantieel aan bijdragen, of er direct aan gelieerd zijn via een zakelijke relatie; bij elke gradatie is een aangepaste reactie van de MNO geformuleerd. 8 Onder due diligence verstaan de Richtlijnen een proces waardoor MNO’s de daadwerkelijke en mogelijk negatieve impact van hun handelen kunnen identificeren, voorkomen en verminderen, alsmede kunnen uitleggen hoe ze omgaan met de geïdentificeer- de risico’s; de Richtlijnen geven hiervoor geen vormvereisten. 9 Recommendations of the Council on Further Combating Bribery in International Business Transactions, OESO, 2009. 10 Zie o.a. ‘TUAC Statement on the Update of the OECD Guidelines for Multinational Enterprises’, 25 mei 2011; en ‘OECD Watch statement on the update of the OECD Guidelines for

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 471 Respons Karel Koster

N.a.v.: Farah Karimi & Suying Lai, ‘Van passief toekijken tot actief ingrijpen: de VN-Veiligheidsraad en bescherming van burgers’, in: Internationale Spectator, juni 2011, blz. 325-328.’

Bescherming van burgers ook in Libië?

Farah Karimi en Suying Lai besteden buitenlands-politiek doel: namelijk burgeroorlog ondersteund. De levens terecht uitgebreide aandacht aan de om de regering van Khadafi omver van de burgers in door de regering- rol van de VN-Veiligheidsraad in de te werpen. Het is niet onaanneme- Khadafi gecontroleerde gebieden bescherming van burgers. Daarvan lijk dat dit vanaf het begin van de worden direct (door de bombarde- is het conflict in Libië een sprekend operatie het doel was van de rege- menten) en indirect (door de militai- voorbeeld. Veiligheidsraad-resolutie ringen die het initiatief namen. Wie re operaties op de grond) bedreigd. 1973 roept immers op tot het dat accepteert, moet logischerwijs Omdat dit politiek-strategische doel beschermen van burgers. Maar na deze doelstelling naast die van de – de omverwerping van Khadafi – maandenlange militaire operaties bescherming van burgers zetten en bepalend is in de operaties, komt moet de vraag gesteld worden of er zich afvragen welke bepalend is voor het door Karimi en Lai bepleite geen sprake is van een proces dat de militaire strategie. ‘monitoren’ en ‘rapporteren’ over de uitloopt op precies het tegenover- Ontegenzeggelijk is aan het bescherming van de burgers in een gestelde van dat wat beoogd wordt: begin van de oorlog het leven van ander daglicht te staan. Het gaat door de gevolgde strategie worden een aantal burgers gered, maar dan om de inzet van een controle- burgers uiteindelijk niet beschermd het valt moeilijk vol te houden dat instrument tijdens een interventie- tegen oorlogsgeweld. Dat was wel de systematische aanvallen op oorlog. Dat kan op zich zelf nuttig het geval in de eerste dagen van de de hoogste bevelscentra van het zijn, maar moet niet een legitimatie interventie, toen Franse vliegtuigen Libische leger plus de residenties vormen voor het verschuiven van de de opmars van Khadafi’s troepen op van de regeringsleiders – honderden politieke ‘goal posts’. Benghazi stopten. kilometers van de gevechtsloca- Resolutie 1973 bevatte in para- Maar daarna is het conflict ties – ook het doel hadden burgers graaf 1 ook een oproep om tot een gaandeweg geëscaleerd en verte beschermen. Die vraag kan ook onmiddellijk staakt-het-vuren te ko- hevigd voortgezet. De doorslag- gesteld worden ten aanzien van de men. Die oproep is ondersteund door gevende vraag waarom dat ge- NAVO-bombardementen op olie- de Afrikaanse Unie en de voormalige beurde wordt door Karimi en Lai installaties. Sterker nog: de militaire secretaris-generaal van de Verenigde nauwelijks gesteld, hoewel het interventie gaat nog verder, door Naties, Kofi Annan. Elk voorstel tot antwoord van beslissend belang is de tactische inzet van de NAVO- onderhandeling is tot halverwege voor de mogelijkheden om burgers luchtmachten ter ondersteuning van juli afgewezen door de rebellen te beschermen. Zeker, de schrijvers de rebellen aan het front. Deze heb- van de Nationale Overgangsraad, beamen dat er sprake is van ‘mis- ben daarmee de beschikking over omdat ze de eis stelden dat Khadafi sion creep’ – een verschuiving in de een buitenlandse luchtmacht, net eerst het veld moet ruimen. Deze doelen van de missie. Ze stellen dat als in 1999, toen de UÇK-guerrilla’s voorwaarde is ondersteund door dat het gevolg was van binnenlands- in Kosovo zulke luchtsteun kregen. de NAVO-deelnemers aan operatie politieke doelen van ‘regime change’, Daarnaast is Frankrijk overgegaan Unified Protector, waarmee ze een zoals nagestreefd door de Verenigde tot de leverantie van wapens en beslissende politieke rol spelen in Staten, het Verenigd Koninkrijk ander materieel aan de rebellen, die het interne Libische conflict. en Frankrijk. Een merkwaardige ook gebruik maken van de gespe Met het erkennen van de formulering: hoewel er uiteraard een cialiseerde diensten van buiten Overgangsraad van de rebellen op binnenlands-politieke component landse contractanten. 15 juli is de door westerse landen van de strategieën van deze landen Door deze operationele keuzen, gedomineerde Internationale is – de herverkiezing van Obama en die voortvloeien uit de strategische Contactgroep een stap verder Sarkozy, bijvoorbeeld – gaat het bij doelen van de leidende NAVO- gegaan: de regering-Khadafi wordt ‘regime change’ om een expliciet lidstaten, wordt één kant in een ‘gedelegitimeerd’. Dat was niet

472 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 het doel van de oorspronkelijke (op zich zelf een prima streven) ook als de concepten ‘responsibility to VN-resolutie. Door deze naar eigen voor een politieke strategie om tot protect’ en ‘humanitaire interventie’, inzicht op de boven beschreven oplossing van soortgelijke conflicten ongeloofwaardig wordt als het geas- manier te interpreteren, wordt de te komen. Maar daarmee lijken ze socieerd wordt met buitenlandse internationale consensus, gecreëerd te ontkennen dat er wel degelijk militaire interventies. Maar dat is nu via resolutie 1973, onderuit gehaald. een strategie in werking is gesteld, net wat er in Libië gebeurd is. Door het beleid van ‘regime change’ namelijk door (een deel van) de te formaliseren via de Contactgroep, NAVO-lidstaten. Een strategie van werd de militaire strategie van de interventie en ‘regime change’ die, Karel Koster is verbonden aan NAVO politiek bevestigd. hoe langer ze duurt, haaks staat het Wetenschappelijk Bureau van De kwestie van tegenstrijdige op het doel van de bescherming de SP. politieke doelen wordt niet geadres- van de burgerbevolking. Karimi en seerd door Karimi en Lai: ze pleiten Lai waarschuwen terecht dat het naast de noodzaak voor ‘monitoring’ concept van burgerbescherming, net

Cursus Internationale Politiek

Instituut Clingendael organiseert voor alle De cursus zal plaatsvinden op de dinsdagmiddag van belangstellenden, en specifiek voor de partners van 27 september t/m 6 december 2011. werknemers van Buitenlandse Zaken en Defensie, De kosten van deze cursus bedragen € 595,-. een Cursus Internationale Politiek (CIP). De cursus is een uitstekende mogelijkheid om in een kort Inschrijven kan via de website van Instituut tijdsbestek kennis te nemen van internationale Clingendael, afdeling CDSP, of via verhoudingen en ontwikkelingen. tel.: 070 – 3746628/648 e-mail: [email protected] Deskundigen behandelen in een serie van tien colleges vraagstukken uit, o.a. het Nederlands buitenlands beleid, Ontwikkelingssamenwerking, de Europese Unie, de VN en internationaal- economische problemen en conflictsituaties in verschillende delen van de wereld.

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 473 In debat Ruerd Ruben

Wat komt er na de MDG’s?

N.a.v. Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV): Ontwikkelingsagenda na 2015. Millennium Ontwikkelingsdoelen in perspectief. Advies no 74 Den Haag: AIV, april 2011; 82 blz., plus bijlagen (te downloaden via: www.aiv-advies.nl)

Onlangs publiceerde de Adviesraad en goed bestuur), heeft de MDG- Daarnaast is de laatste jaren Internationale Vraagstukken agenda zeker bijgedragen tot meer het besef toegenomen dat de (AIV) zijn advies over de aandacht voor de resultaten van de bilaterale en multilaterale ontwik ‘Ontwikkelingsagenda na 2015’. donorinzet ten behoeve van ontwikkelingssamenwerking nog maar een Staatssecretaris Ben Knapen had kelingssamenwerking.1 zeer beperkt deel uitmaken van de hierom gevraagd ter voorbereiding De AIV toont zich kritisch als het totale middelenstroom naar ontwik- op de Nederlandse positiebepaling gaat om de effectiviteit van MDG’s. kelingslanden. Private investeringen in de aankomende internationale Er is maar beperkte vooruitgang en geldoverboekingen van migranten discussie over de wijze waarop – in bereikt op het terrein van de afge- betreffen inmiddels een veelvoud van de periode na afloop van de voor sproken verhoging van de ontwik- de officiële ontwikkelingshulp (ODA), 2015 gedefinieerde Millennium kelingshulp, terwijl de voortgang op terwijl ook de lokale inkomsten uit Ontwikkelingsdoelen (Millennium enkele belangrijke doelen (onder- belastingheffing langzamerhand aan Development Goals, MDG’s) – een voeding, moedersterfte, sanitaire het toenemen zijn. Daarmee moet nieuwe consensus zou kunnen voorzieningen) ronduit teleurstel- de financiering vanuit ontwikkelings- ontstaan rondom breed gedeelde lend is. Bovendien hebben de MDG’s samenwerking tegenwoordig eerder uitgangspunten en doelen voor de beleidsontwikkeling soms teveel worden beschouwd als een comple- internationale samenwerking. gedomineerd en is het concept of mentaire geldstroom, die ingezet De Millenniumverklaring beleid een sterk door het Noorden dient te worden in nauwe afstem- en de daarvan afgeleide gestuurde agenda gebleven. ming met nationale programma’s. Millenniumdoelen, die in 2000 door Bijgevolg is er ook weinig ruimte Het AIV-rapport komt met drie alle VN-lidstaten zijn onderschreven, geweest om de hulparchitectuur als belangrijke – maar ook betwistbare worden vrij algemeen succesvol zodanig ter discussie te stellen. – aanbevelingen. In de eerste plaats geacht als basis voor een gestructu- Een aantal andere belangrijke stelt men voor meer gebruik te ma- reerd internationaal overleg rondom kritiekpunten laat de AIV echter ken van de brede capaciteitenbena- ontwikkelingssamenwerking. Voor onderbelicht. Zo wordt er weinig dering van Amartya Sen als criterium elk van de acht doelen zijn ondub- tot geen aandacht gegeven aan de voor de verbetering van menselijk belzinnige en meetbare indicatoren – eerder door de Wetenschappelijke welzijn.2 Het uitgangspunt van ‘mul- geformuleerd en er wordt regelma- Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) tifunctionele armoede’ lijkt weliswaar tig gerapporteerd over de bereikte geconstateerde – bias die in de sympathiek, maar gaat toch voorbij voortgang. Vanuit communicatief ontwikkelingssamenwerking is ge- aan de breed beschikbare kennis over perspectief bieden de MDG’s het slopen ten faveure van investeringen de structurele bottlenecks die mensen grote publiek een eenvoudig inzicht in sociale sectoren. Het is onmisken- langdurig in chronische armoede ge- in een aantal belangrijke thema’s baar dat de MDG-oriëntatie heeft vangen houden. Een scherpere focus die de essentie van armoede en geleid tot grotere aandacht voor op betere toegang tot hulpbronnen onderontwikkeling weerspiegelen. onderwijs en gezondheidszorg, maar en kennis en deelname in markten Ondanks de kritiek op operationali- dat investeringen in productieve en bestuur als centrale voorwaarden sering van de MDG’s (met een eenzij- sectoren en infrastructuur zijn ver- voor sociaal-economische participatie dige focus op inkomensarmoede en waarloosd. Daarmee wordt de rol die lijkt dan ook een meer begaanbare toegang tot sociale voorzieningen) economische groei en werkgelegen- weg voor structurele armoedebestrij- en het ontbreken van doelen op heid spelen aan de vraagzijde van ding. enkele andere vitale terreinen (zoals het ontwikkelingsproces fundamen- In de tweede plaats stelt de AIV gender, mensenrechten, veiligheid teel onderschat. – terecht – dat er meer aandacht

474 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 moet komen voor mondiale ontwik- Nederlandse regering terecht veel sterk katalyserende functie, gericht kelingen; men sluit zich daarbij aan waarde aan hecht. Het zou daarom op het genereren van een maat- bij de roep om ‘global governance’. eerder voor de hand liggen de vraag schappelijk hefboomeffect. Bij een Ook dat is niet nieuw, maar staat op rondom hulpeffectiviteit verder door dergelijke strategie staan gemengde gespannen voet met het steeds vaker te trekken naar kwesties als donorco- financiering en risicodeling centraal gehoorde pleidooi éérst nationale ördinatie en hulpharmonisatie (zoals en kan gebruik worden gemaakt staten te versterken teneinde de afgesproken in de zg. agenda van van innovatieve instrumenten (zoals voortgaande globalisering in goede Parijs). De centrale opdracht wordt verzekeringen). Op dit terrein liggen banen te kunnen leiden.3 Het berei- dan om de inzet van hulp en de com- wellicht eerder de nieuwe praktische ken van een belangrijk deel van de binatie van hulpvormen op nationaal uitdagingen voor de post-MDG- ‘traditionele’ MDG’s vergt versterking overeengekomen ontwikkelingsdoe- periode. van de rol van de overheid, zowel in len af te stemmen. Op termijn wordt de voorziening van infrastructuur en ontwikkelingssamenwerking dan dienstverlening als bij de handhaving ook minder een ‘transfer’ en meer Prof. dr Ruerd Ruben is van veiligheid en goed bestuur, en een ‘trekkingsrecht’ op gezamenlijk hoogleraar Effectiviteit van voor de bevordering van een goed on- beheerde internationale reserves. Ontwikkelingsbeleid aan de dernemingsklimaat en het zorgvuldig De grote vraag is nu hoe er Radboud Universiteit Nijmegen beheer van de publieke financiën. Zo verder gewerkt kan worden aan een en directeur van de Inspectie heeft de OESO gesuggereerd binnen- samenhangende internationale ont- Ontwikkelingssamenwerking en landse belastingheffing ook tot een wikkelingsagenda. Hier maakt de AIV Beleidsevaluatie (IOB), Ministerie doel te verheffen, zodat de nationale helaas geen duidelijke keuze tussen van Buitenlandse Zaken. zelfredzaamheid en de autonomie de opties van ‘verbreden’ (meer doel- van ontwikkelingslanden geleidelijk stellingen toevoegen), ‘verdiepen’ Noten kunnen toenemen. (sterkere oriëntatie op een beperkt 1 Andy Sumner van het Britse Institute of Development Studies (IDS) Een derde aanbeveling van de AIV, aantal centrale doelstellingen) of geeft een vrij compleet overzicht van namelijk om de post-MDG-agenda ‘vernieuwen’ (inbrengen van enkele het lopende debat (IDS Bulletin 41.1, minder te hanteren als een doelge- nieuwe thema’s). De voorkeur die 2010). 2 Een vergelijkbaar pleidooi is te richte benadering en meer ruimte wordt uitgesproken voor een ‘rolling vinden in het Report of the Commission te bieden aan de procesbenadering, agenda’, met regelmatige bijstelling on the Measurement of Economic moet met de nodige scepsis worden van de strategie, gaat voorbij aan de Performance and Social Progress (Sarkozy Commission), waarvan Joseph bekeken. Juist met de gerichtheid noodzaak zoveel mogelijk politieke Stiglitz en Amartya Sen deel uitmaken. op ‘results-based management’ synergie te mobiliseren ten behoeve 3 Zie o.m Dany Rodrik in zijn nieuw- hebben de MDG’s een uiterst zinvolle van een gezamenlijke en effectieve ste boek The Globalization Paradox: Democracy and the Future of the World bijdrage geleverd aan de discussie inzet op armoedebestrijding. Dat Economy, New York: W.W. Norton, 2011. over hulpeffectiviteit, waar ook de vereist ontwikkelingshulp met een

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 475 Rolph van der Hoeven & Dorine van Norren

Een reactie

Ruerd Ruben bespreekt het advies in een post-2015-systeem in te aan de noodzaak van structurele van de Adviesraad Internationale bouwen. veranderingen. Vraagstukken (AIV) over de Ruben constateert dan verder Een tweede kanttekening van Ontwikkelingsagenda na 2015 (ad- dat ‘..het besef toegenomen (is) dat Ruben is dat hij het met het advies vies nr 74). Dit advies heeft na publi- de bilaterale en multilaterale ontwik- eens is dat er meer aandacht moet catie al geleid tot allerlei discussies, kelingssamenwerking nog maar een komen voor mondiale ontwikke- waaraan Ruben ook (deels) heeft zeer beperkt deel uitmaken van de lingen en voor ‘global governance’. deelgenomen. De AIV is hem dan ook totale middelenstroom naar ontwik- Hij refereert echter aan het dit jaar erkentelijk dat hij zijn ideeën kort en kelingslanden’. Daar is iedereen het verschenen boek The Globalization krachtig op papier heeft gezet. natuurlijk over eens. Het advies Paradox van Dani Rodrik, die In algemene zin geeft Ruben een bevat daarom een aparte sectie argumenteert dat versterking van goed overzicht hoe de MDG’s in het over handels- en financiële syste- nationale staten (wat ook in het advies worden benaderd. Wel vindt men (B.I.2), waarin onder andere advies wordt bepleit) op gespannen hij dat het advies sommige punten gesteld wordt (blz. 46): ‘Voortgaande voet kan staan met verdere ‘global onderbelicht laat; punten die Ruben globalisering, de recente mondiale governance’. Dit is inderdaad een be- nauw aan het hart liggen. Wij kun- ontwikkelingen en de financieel eco- langrijk debat, maar Rodrik zelf geeft nen hem geruststellen: er is meer nomische crisis van 2008-2009 nopen in hoofdstuk 10 voorbeelden hoe overeenstemming dan hij gezien een post-2015-systeem tot verbete- versterking van nationale regulering heeft. ringen van de huidige internationale van handels- en kapitaalstromen in- Ruben zegt bijvoorbeeld: ‘..Zo handels- en financiële systemen’, en gebed kan worden in een verbeterd wordt er weinig tot geen aandacht het advies besluit met de oproep tot systeem van ‘global governance’, gegeven aan … de bias die in de ont- een verdere verdieping hoe publieke gebaseerd op meer overleg en cohe- wikkelingssamenwerking is geslopen hulpstromen coherent te maken met rentie. Deze onderwerpen worden ten faveure van investeringen in de de versnellingen in het financiële in het advies uitgebreid behandeld sociale sectoren’. Mogelijk heeft hij systeem. in de hoofdstukken ‘Conceptuele over het hoofd gezien dat het advies Na de constatering dat het Onderbouwing voor Mondiale reeds in de samenvatting op blz. 11 advies sommige punten onderbe- Samenwerking’ (B.IV) en ‘Naar ver- stelt: ‘Met deze fixatie om maar alles licht, plaatst Ruben drie kritische nieuwde Global Governance’ (B.V). onder de MDG’s te brengen is (te) veel kanttekeningen bij de aanbevelin- In een derde kanttekening stelt aandacht voor detail ontstaan, soms gen van het advies. Ten eerste trekt Ruben dat de aanbeveling: ‘..de post- ten koste van het besef dat duurzame Ruben sterk in twijfel of de aanbeve- MDG-agenda minder te hanteren als en participatieve economische groei ling meer gebruik te maken van de een doelgerichte benadering en meer met een bewuste politiek van struc- capaciteitenbenadering van Sen ‘niet ruimte te bieden aan een procesbena- turele veranderingen en herverdeling, zal leiden tot mindere aandacht voor dering, met de nodige scepsis bekeken net zo goed kan bijdragen aan sociale structurele bottlenecks die mensen (moet) worden’. Vervolgens stelt hij vooruitgang als directe aandacht langdurig in chronische armoede dat meer aandacht gegeven moet voor de sociale sector.’ gevangen houden’. Bij deze kant- worden aan ‘donorcoördinatie en Ruben vervolgt dan met tekening zijn twee observaties te hulpharmonisatie’. Wederom is hier ‘Daarmee wordt de rol die econo- maken: 1 de capaciteitenbenadering sprake van een schijntegenstelling, mische groei en werkgelegenheid is juist ontworpen om structu- want het advies zegt op blz. 46: ‘Zorg spelen aan de vraagzijde van het rele bottlenecks weg te nemen; het ervoor dat donoren zich organiseren ontwikkelingsproces, fundamenteel advies constateert dit niet alleen, rond een nieuwe systematiek volgens onderschat.’ Het advies constateert maar gaat verder en geeft aandacht de efficiëntiebeginselen van de Parijse dit echter ook al op blz. 28 en 29, en aan verscheidene bottlenecks, zoals Agenda (taakverdeling en minder wijdt vervolgens in deel B een heel infrastructuur, duurzaamheid, eigen nationale prioriteiten) en maak hoofdstuk (B.I.) aan actuele ontwik- inkomensverdeling, enz. Rubens zo mogelijk een duidelijke koppeling kelingen, waar deze problemen ex- interpretatie van het werk van Sen met MDG-thema’s.’ pliciet besproken worden, en schetst lijkt wat te beperkt; en 2 het advies In een laatste paragraaf vraagt hoe antwoorden op deze problemen besteedt wel degelijk ook aandacht Ruben zich af hoe het nu verder

476 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 moet gaan met de MDG’s. Hij gezocht en is niet nodig. Het advies en groei voor een evenwichtiger suggereert zelf drie alternatieven: stelt op diverse plaatsen voor om het wereld. ‘verbreden, verdiepen of vernieuwen’. MDG-proces uit een mechanistisch Dit zijn echter geen drie ‘mutual keurslijf te halen en het onderdeel te exclusive’ alternatieven, maar eerder maken van een nationaal en ‘global Rolph van der Hoeven is verschillende opties. Het advies governance’-systeem, waarbij niet- hoogleraar Employment and geeft drie alternatieven voor de statelijke instellingen een veel gro- Development Economics MDG’s na 2015: Doorgaan, stop- tere inspraak moeten krijgen, en het aan het ISS (International pen of gewijzigd doorgaan. De AIV pleit (blz. 81), net zoals Ruben doet Institute of Social Studies, kiest voor het laatste en past dan de in zijn laatste alinea, voor verschil- Erasmus Universiteit) drie opties beschreven door Ruben lende innovatieve instrumenten voor en lid van de Commissie selectief toe: Verdiepen en clusteren financiering. Het advies stelt echter Ontwikkelingssamenwerking van wat betreft de gezondheidsdoelstel- ook (blz. 81): ‘Een nadere uitwerking de AIV. Hij was voorzitter van de lingen; verbreden door aan doelstel- van nieuwe financieringsmogelijkhe- commissie die het AIV-advies 74, lingen onder meer ongelijkheidsdoe- den gaat het bestek van dit advies te ‘Ontwikkelingsagenda na 2015, len toe te voegen; en uitbreiden door buiten.’ Millennium Ontwikkelingsdoelen mensenrechten, veiligheid, klimaat Kortom, ook de AIV verwelkomt, in Perspectief’, voorbereidde. en ‘governance’ als doelstellingen met Ruben, inderdaad vernieuwd Dorine van Norren is de huidige toe te voegen. denken over alternatieve financie- secretaris van de Commissie Ten slotte plaatst Ruben de aan- ringsmogelijkheden en is dan ook Ontwikkelingssamenwerking van beveling in het advies voor een ‘rol- voorstander van vervolgdiscussies de AIV, waarvan de schrijfgroep ling agenda’ tegenover een oproep om een post-2015-systeem te ver- die advies no 74 opstelde, de deel ‘politieke synergie te mobiliseren ten wezenlijken, dat werkelijk aandacht uitmaakt. behoeve van een gezamenlijke en ef- geeft aan armoede, inkomensonge- fectieve inzet op armoedebestrijding’. lijkheid, structurele veranderingen Zo’n tegenoverstelling lijkt te ver

– Ingezonden mededeling –

KoninKlijKe Van Gorcum

Dovetailing Economics and Political Science A Paradigmatic Introduction to International Political Economy

Dovetailing Economics and Political Science points to the enduring relevance of the concepts of ontology and epistemology, as well as to the paramount importance of the paradigms of Mercantilism, Liberalism, Structuralism, and the Critical and Postmodern schools of thought. If one is to make sense of the tensions that typify the relations between states and markets in the present-day international system, one should avoid getting lost in the jungle of competing and/or overlapping theories, but instead take a step back and focus on the ideal types that paradigms offer. This book takes that angle of incidence and therefore provides added value for undergraduate students interested in International Political Economy.

Nienke de Deugd, Herman W. Hoen 2010. 108 p. € 24,95 Meer informatie en online bestellen: ISBN 978 90 232 4641 1 www.vangorcum.nl of bel 0592 37 95 56 Koninklijke Van Gorcum BV Postbus 43 www.vangorcum.nl/nieuwsbrief 9400 AA Assen [e] [email protected] altijd op de hoogte van de nieuwste uitgaven

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 477 Filmrecensie Lisa Vermeer

De rubriek Filmrecensies staat onder redactie van Floor Janssen. Voor ideeën en suggesties: [email protected]

Wervelwind van woedende woorden na Sharpeville

Titel: Black Butterflies Regie: Paula van der Oest Productie: IdtV Film B.V. Jaar: 2010 Info: 98 minuten; kleur; gesproken in het Engels Beschikbaarheid: verkrijgbaar op DVD, vanaf 1 september 2011 via A-film

Het is 1960; het verzet tegen de wettelijke verankering van de apartheid in Zuid-Afrika wordt steeds grimmiger. Diverse partijen bereiden zich voor op grootschalig protest tegen de wet die zwarte Afrikanen verplicht een pas met uitgebreide informatie bij zich te dragen: zonder zo’n document hebben ze geen toestemming om een stap buiten de deur te zetten. Dit protest komt eind maart 1960 tot een uitbarsting bij de township Sharpeville; velen vinden daar de dood door toedoen van blanke politie. Sharpeville, 21 maart 1960 De dichter Ingrid Jonker, die op dat moment deel uitmaakt van in de natuur en in armoede opgroeit, Ingrids vrienden verbiedt en waarte- Die Sestigers, een groep dichters en we volgen haar gedurende de gen Die Sestigers zich verzetten.. en schrijvers die zich met woorden turbulente laatste vijf jaar van haar Ingrid Jonkers engagement als verzetten tegen censuurwetten, korte leven. In deze periode zoekt ze dichter in de Zuid-Afrikaanse apart- wordt geraakt door de dood van een naar geborgenheid, maar ze stoot heidssamenleving komt in de film kleine jongen. Eén van de mooiste iedereen van zich af met haar grillen. slechts zijdelings aan bod, terwijl scènes van de film Black Butterflies Ingrid ontmoet haar grote liefde dit in haar leven een belangrijke rol is de wervelwind aan woedende Jack Cope (een mooie rol van Liam moet hebben gespeeld. Zij zette zich woorden die als antwoord op deze Cunningham), en via hem de promi- in de media af tegen de politieke gebeurtenis door haar heen raast. nente schrijvers en dichters van die denkbeelden van haar vader en De flinke hoeveelheid gedichten tijd. Ze heeft tegelijkertijd een relatie uit haar gedicht ‘Die Kind’, over de waartoe dit leidt, worden gebundeld met een andere schrijver, waarmee dood van een kind tijdens de anti- in het succesvolle ‘Rook en Oker’, ze naar Europa reist. Continu zoekt paswetprotesten in 1960, spreekt maar deze wervelwind leidt ook tot ze naar erkenning door haar vader, grote betrokkenheid bij de situatie één van de vele ineenstortingen van Abraham Jonker, die ze niet krijgt. van ongelijkheid in het Zuid-Afrika de kwetsbare Ingrid Jonker. Abraham Jonker is een prominent van de jaren ’60. Dit gedicht heeft Black Butterflies is een verfilming lid van de Nasionale Partij, de grote Nelson Mandela integraal voorge- van het leven van deze intrigerende steunpilaar van het apartheidsre- lezen tijdens de openingsceremo- vrouw, overtuigend gespeeld door gime, en hij is ook voorzitter van nie van het eerste democratische Carice van Houten. We maken kort de censuurraad die de werken van gekozen parlement in 1994 en het kennis met een tienjarige Ingrid, die is sindsdien van grote betekenis

478 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 voor veel Zuid-Afrikanen. De kracht totaal gesegregeerde samenleving internationaal verkoopbare film voor ervan is echter moeilijk op waarde zoals destijds het geval was. ogen heeft gehad, met als gevolg dat te schatten zonder ervaring met een zware thematiek niet wordt aange- kaart en er in de film niet Afrikaans The child who was shot dead by soldiers in Nyanga – de taal van Ingrid Jonker – maar Engels wordt gesproken. The child is not dead In de prachtige documen- the child raises his fists against his mother taire Korreltjie niks is my dood 1 van who screams Africa screams the smell Saskia van Schaik uit 2001 zegt een of freedom and heather vriendin van Ingrid Jonker dat de in the locations of the heart under siege geëngageerde kant van de dichteres wel vaker buiten beschouwing is The child raises his fists against his father gebleven in bloemlezingen. Helaas in the march of the generations heeft Paula van der Oest met Black who scream Africa scream the smell Butterflies niet met deze traditie of justice and blood willen breken, vermoedelijk om in the streets of his armed pride niet tegen zere benen te trappen die internationaal succes in de weg The child is not dead zouden kunnen staan. Een verdien- neither at Langa nor at Nyanga ste van de film is dat hij nieuws- nor at Orlando nor at Sharpeville gierigheid naar Ingrid Jonker en nor at the police station in Philippi haar gedichten wekt. Verscheidene where he lies with a bullet in his head gedichten zijn in de film verwerkt: uitgesproken door Carice van The child is the shadow of the soldiers Houten, verbeeld door Paula van der on guard with guns saracens and batons Oest en ondertiteld in de vertaling the child is present at all meetings and legislations van Gerrit Komrij. Kenners van Ingrid the child peeps through the windows of houses and into the hearts of mothers Jonkers werk zullen elementen uit the child who just wanted to play in the sun at Nyanga is everywhere haar oeuvre terugvinden in de film, the child who became a man treks through all of Africa maar ook zonder deze kennis zijn de the child who became a giant travels through the whole world beelden van strand en zee prachtig – zó prachtig dat je de keerzijde van de Without a pass tijd waarin Ingrid Jonker leefde, bijna vergeet, en dat is jammer. Door vrijwel geen aandacht te aan de kaak te stellen en de rol van besteden aan de inhoud en beteke- een groep kritische kunstenaars te nis van de kritiek van Ingrid Jonker belichten vanuit het heden. Het is Drs Lisa Vermeer studeerde po- en Die Sestigers, is een kans gemist echter duidelijk dat regisseur Paula liticologie aan de Universiteit van de problematiek van apartheid van der Oest een onderhoudende, Amsterdam en werkt als adjunct- griffier Europese Zaken bij de Tweede Kamer. Ze schrijft recen- sies van films, boeken en andere kunstuitingen voor haar blog: www.leeringendevermaeck.nl.

Noot 1 Zie http://www.hollanddoc.nl/ kijk-luister/documentaire/k/korreltjie- niks-is-my-dood.html.

Carice van Houten als Ingrid Jonker (© IdtV Film B.V.).

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 479 Boekbesprekingen

De EU blijft Israël hand boven het hoofd houden

Bilal Benyaich Europa, Israël en de Palestijnen – van politiek deficit naar normatieve impasse. Brussel: Academic and Scientific Publishers, 2010; 320 blz.; € 22,95; ISBN: 978-90-548-7697-7

Benyaich’s boek verscheen kort (Barcelona-proces, 1995) en het toen nog de Europese Economische voor David Cronins Europe’s Alliance Europees Nabuurschapbeleid Gemeenschap heette. with Israel: Aiding the Occupation van de Europese Unie (2004). (besproken in dit blad, april 2011, Hoofdstukken vier en vijf bezien Associatieakkoorden blz. 229-231). Ze vullen elkaar goed hoe de EU de Associatieakkoorden In 1995 werd een vérgaand aan. Cronin concentreert zich op de en de Actieplannen gebruikt in haar Associatieakkoord ondertekend, intensivering van de betrekkingen pogingen tot conflicttransformatie maar vanwege kritiek door verschei- van de EU met Israël in de laatste en conflictoplossing. Ten slotte staat dene lidstaten op het Israëlische vijftien jaar. Benyaich neemt 1948 Benyaich stil bij de betekenis van beleid kon deze overeenkomst pas in als startjaar van zijn analyse en be- de Unie voor de Middellandse Zee – 2000 in werking treden. Het Akkoord schrijft de ontwikkeling van de bila- opvolger van het Barcelona-proces – beoogt versterking van de politieke, terale contractuele relaties van de EU voor het conflict. economische, wetenschappelijke en met zowel Israël als de Palestijnen, De waarde van Benyaich’s culturele samenwerking, alsmede zoals de Associatieakkoorden en studie ligt vooral in zijn uitvoe- liberalisering van de wederzijdse de Actieplannen van het Europees rige beschrijving en analyse van de handel. Het Akkoord is gebaseerd Nabuurschapbeleid. Associatieakkoorden met Israël en op respect voor mensenrechten Na een kort overzicht van de de PLO, de belangrijkste economi- en democratische principes, aldus wortels van het Israëlisch-Palestijns sche en politieke instrumenten van artikel 2. Benyaich laat zien hoe conflict en de verwevenheid ervan de Unie in haar contacten met de de EU nooit haar overwicht in de met de groeiende Europese aanwe- twee conflictpartijen. Even rele- betrekkingen gebruikt heeft om zelfs zigheid in het Palestina van de 19de vant zijn de hoofdstukken over de maar bescheiden concrete maat- eeuw tot 1948 beschrijft Benyaich Actieplannen die de EU onder het regelen te nemen wanneer Israëls de invloed van het conflict op de Nabuurschapbeleid met beide is beleid onbetwistbaar in strijd kwam ontwikkeling van een Europees overeengekomen. Het is voor het met de bepalingen van artikel 2. Zo buitenlands beleid vanaf eind eerst dat zo’n duidelijke vergelij- laat de Unie na om compensatie te jaren zestig van de vorige eeuw (de kende analyse wordt gegeven van de claimen voor de verwoesting door Europese Politieke Samenwerking, structuur en inhoud van deze instru- Israël van door de EU gefinancierde EPS). De Verklaring van Venetië (juni menten en van de manier waarop de Palestijnse infrastructuur. Er kwam 1980) wordt een ‘hoogtepunt van de EU ze toepast. Dit levert waardevolle geen reactie van betekenis op de Europese diplomatie’ genoemd. Dit informatie en conclusies op. De raak operatie Defensive Shield, waarbij is inderdaad een opmerkelijk docu- gekozen titel van hoofdstuk vijf vat volgens de New York Times ‘the ment: erkenning van het Palestijnse daarbij de eindconclusie goed sa- infrastructure of life itself and of recht op zelfbeschikking, de rol men: ‘Israëlisch exceptionalisme en any future Palestinian state... has die de PLO moet kunnen spelen in politicide voor de Palestijnen’. been devastated’. Het Europees onderhandelingen, en een duide- De EU is met 30% van Israëls Parlement had voorgesteld het lijke veroordeling van de Israëlische uitvoer van enorm belang voor de Associatieakkoord op te schorten. bezetting. Israëlische economie. Op de lijst van De EU-lidstaten onthielden zich Vervolgens neemt hij de Oslo- de uitvoerbestemmingen van de EU bij de stemming in de VN toen akkoorden van 1993 als beginpunt staat Israël op plaats 25. Op verzoek het erom ging het Internationaal voor wat hij noemt ‘het ambitieuze’ van Israël werd in 1964 het eerste Gerechtshof te vragen een oordeel Euro-Mediterraan Partnerschap handelsakkoord afgesloten met wat uit te spreken over de bouw van een

480 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 muur op Palestijns grondgebied. De 2002 vooral als betaalmeester toe- Israël. De toon is gebiedender en Unie accepteert dat de Europese gang gekregen tot het Kwartet. er staan wel honderd uitgewerkte douanediensten inbreuken op het Een belangrijke vaststelling van actiepunten in. De implementatie Associatieakkoord door Israël (zoals de auteur is dat conditionaliteit van dat Plan liep redelijk goed, tot bij de uitvoer uit nederzettingen) in het kader van conflictoplossing aan de verkiezingen in 2006, die maar moeten opsporen zonder Israël alleen maar effect kan sorteren wan- door Hamas werden gewonnen. verantwoordelijk te maken. Volgens neer zij wordt toegepast op beide Schokkend is om weer te lezen over Benyaich deed de EU telkens ‘wat partijen, maar in casu hanteert de het stopzetten door de Verenigde ze het beste kon: grote verklaringen Unie dit instrument alleen jegens de Staten en de Europese Unie van alle afleggen’, om zich uiteindelijk naar zwakste partij, de Palestijnen. steun aan de Palestijnse regering Israëls wensen te plooien. van nationale eenheid na die Met de PLO sluit de EU in 1997 Actieplannen verkiezingen. Desastreus waren de een Interim Associatieakkoord. Dezelfde EU-houding wordt effecten daarvan op de Palestijnse Vanwege het verschil in niveau duidelijk uit de vergelijking van de bevolking. van economische ontwikkeling is Actieplannen die de Unie in 2005 Benyaich’ boek geeft een goed het begrijpelijk dat ontwikkelings- met Israël en de Palestijnen is gedocumenteerde beschrijving van samenwerking daarin een grote rol overeengekomen in het kader van de bilaterale betrekkingen tussen de speelt. Moeilijker te begrijpen is het Europese Nabuurschapbeleid. EU en Israël en die tussen de Unie en het verschil dat de EU zoveel eisen Tussen deze plannen bestaan grote de Palestijnen. Overtuigend duidelijk tot hervorming stelt, terwijl het verschillen. Het Israëlische ademt wordt het dat de Unie met twee Associatieakkoord met Israël geen een sfeer van samenwerking en maten meet en ook dat in woord en enkele eis van dien aard bevat. De gelijkwaardigheid, terwijl het geschrift de noodzaak wordt beleden grote afhankelijkheid ten opzichte Palestijnse wordt gekenmerkt door mensenrechten en internationaal van Israël van de Palestijnse econo- weinig voorrechten en veel plichten. humanitair recht te respecteren, mie verklaart waarom de positieve Opmerkelijk is vooral wat er niet maar dat die in de praktijk wordt effecten van het Akkoord beperkt wordt genoemd: de verantwoor- genegeerd. zijn: 70% van de Palestijnse invoer delijkheid van Israël als bezettende De Unie bevestigde dit nog komt uit Israël en 90% van de uitvoer macht, de afscheidingsmuur, het tijdens de EU-Israël Associatie Raad gaat naar Israël. Bovendien zijn de woord bezetting zelfs. In de passage van februari jl. Toen was allang Westoever en Gaza fysiek van elkaar over strijd tegen proliferatie van duidelijk dat de regering-Netanyahu gescheiden, hebben de Palestijnen massavernietigingswapens wordt geen echte onderhandelingen slechts controle over een gedeelte Israël zelfs niet opgeroepen het NPV met de Palestijnen wil, maar stug van de Westoever en maken honder- te ondertekenen. Maar het woord doorgaat met het bouwen van den Israëlische militaire checkpoints ‘terreur’ kom je in het document her- nederzettingen in bezet gebied en een normaal verkeer onmogelijk, haaldelijk tegen. Opvallend is voorts met het verdrijven van Palestijnen terwijl de haven en het vliegveld dat het Actieplan met Israël weinig uit hun huizen, vooral in Oost- van Gaza (allebei door de Israëlische actiepunten bevat, en dan nog vaag Jeruzalem. Dat gebeurt allemaal luchtmacht verwoest) nog altijd niet geformuleerd. met voorbijgaan aan de uitingen hersteld mogen worden. Als de EU zo duidelijk stelt dat van ongenoegen en verontrusting Uitvoerig gaat Benyaich in de basis voor samenwerking met die de EU en de Verenigde Staten op de ontwikkeling van de EU tot Israël het delen is van waarden tot Israël richten. Desondanks jubelt grootste donor van de Palestijnen. als democratie en eerbied voor de de toen uitgebrachte EU-verklaring: Hij plaatst hierbij de aantekening mensenrechten, hoe heeft, aldus ‘The European Union warmly dat Israël door de Europese largesse Benyaich, de Unie dan kunnen welcomes this tenth meeting of the wordt ontlast van zijn internatio- nalaten tijdens de jaarlijkse voort- EU-Israel Association Council [which] naalrechtelijke plicht tot onderhoud gangsrapportage over het Actieplan demonstrates the great significance van de bevolking. Anders gezegd: Israël ter verantwoording te roepen the European Union attaches to its de EU betaalt Israëls bezetting. Het voor grove schendingen, zoals de relations with the State of Israel and verschaffen van meer dan de helft invasie van Libanon in 2006, raids the importance of further develop- van alle buitenlandse hulp geeft de in de Gazastrook en andere acties, ing our broad bilateral partnership. Unie belangrijke invloed. Die heeft die ook Israëlische mensenrechten- […] the EU remains ready to continue zij, veelal onder Amerikaanse druk, organisaties als oorlogsmisdaden to develop its bilateral relations with vooral aangewend om belang- bestempelen. Israel within the current European rijke hervormingen af te dwingen. Het Actieplan met de Palestijnen Neighbourhood Policy…framework Volgens Benyaich heeft de Unie in verschilt sterk met het Actieplan met […] the EU is prepared to further

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 481 explore with Israel the opportunities bouwstop nederzettingen; onmid- Dries van Agt & Willem still offered by the current Action Plan dellijke opening van de grenzen van Aldershoff in a number of sectors and policy are- Gaza ; en meer). Maar het gaat om de as, on which progress can be achieved eindboodschap die aan Israël wordt in 2011 […] and pursue technical talks gegeven en die blijft: in de hoop Mr A.A.M. van Agt is o.a. oud- in order to identify areas for future dat U te gelegener tijd welwillende premier van Nederland (1977- potential cooperation.’ aandacht wilt schenken aan onze 1982); drs W.G. Aldershoff is Zeker, de daaropvolgende para- vermaningen, zullen wij onze samen- voormalig ambtenaar bij de grafen bevatten de al jaren door de EU werking voortzetten, wellicht zelfs Europese Commissie; hij is geves- opgebrachte kritiekpunten en eisen intensiveren. Geen wonder dat Israël tigd te Brussel, als adviseur EU- aan Israël (twee-statenoplossing; onverstoorbaar volhardt in zijn beleid. beleid t.a.v. Israël/Palestina.

Omtrent CIDI

Bert de Bruin (red.) Een veilig Israel in een vreedzaam Midden-Oosten. Soesterberg: Uitgeverij Aspekt, 2011; 136 blz.; € 17,95; ISBN-13: 978-94-6153-002-8

Een door het Centrum Informatie Westoever van de Jordaan. Weldra Voor directeur Ronny Naftaniël en Documentatie Israël (CIDI) bezegelden de moord op Sadat en staat bij CIDI ‘het internatio- belegd symposium sprak vorig jaar een wijde weerklank in de soen- nale recht in hoog aanzien’. Is maart over vrede en veiligheid voor nitische wereld voor de nieuwe het heus? De Verenigde Naties, Israël. Pas afgelopen lente versche- Iraanse leider Khomeiny het lot van vooral Algemene Vergadering en nen de gebundelde toespraken in het kortstondige perspectief. Al in Raad voor de Mensenrechten, druk. Een wat tijdloze publicatie mijn analyse van het Camp David- gedragen zich veelal als anti- dus (de bijeenkomst opende des- akkoord voor het Nieuw Israëlietisch joodse clubs. Van zijn kant acht tijds op de dag dat Balkenende als Weekblad had ik erkenning van het het Internationale Hof van Justitie lijsttrekker werd aangewezen, om Palestijnse volk en stoppen met de loop van de scheidingsmuur van latere Arabische ontwikkelin- nederzettingen voorwaarden voor illegaal, maar van eerbied voor die gen maar te zwijgen). Gezien die optimisme genoemd.2 uitspraak is op de internetsite van distantie tot de actualiteit mag een Het CIDI keert zich gelukkig het CIDI niets te merken. Of valt dit recensent misschien ook een paar tegen dit nederzettingenbeleid en onder Naftaniëls toevoeging dat tijdloze opmerkingen maken. Maar ziet Jeruzalem zelfs als hoofdstad ‘het recht niet altijd op alles een dan wel na te hebben gemeld dat voor twee staten. Hieraan verbindt antwoord’ heeft? er heel pertinente passages in het het uiteraard geen consequenties. En dit voert me tot een slot- boekje staan over de nucleaire drei- Weliswaar heeft, sinds het Centrum opmerking. Van de bijdragen in ging van Iran, over antisemitisme in 1974 werd opgericht, het aantal de bundel boeit me die van Israëls en over de rol van militair machts- Israëli’s in bezet gebied zich nog vice-premier Dan Meridor nog vertoon in het Nabije Oosten. vertienvoudigd, maar zoals aan- het meest. Niet dat ik zijn Likud- Her en der valt het woord tredend voorzitter Onno Hoes op standpunten deel. Maar hij zegt vredesproces. Volgens mij is dit het symposium zei: ‘als je eenmaal tenminste wat anderen alleen echter allang voorbij. Het begon in van Israël houdt dan blijf je er van denken. Mijn vaste indruk is dat de 1977 met de reis van de Egyptische houden.’ Dit is dan omgekeerd aan ideële retoriek van de Arbeidspartij president Sadat naar Jeruzalem een novelle van Mark Twain, waar meer kwaad heeft gesticht in en eindigde het jaar daarop met ene Aurelia moet aanzien hoe haar Arabische gemoederen dan de kale een Israëlische weigering in geliefde successievelijk drie van zijn veiligheidsargumenten. Voorheen Camp David om het bestaan van ledematen plus een paar andere gold hypocrisie als nu eenmaal een Palestijns volk te erkennen,1 lichaamsdelen kwijtraakt, waarna nodig om Amerikanen steun uit gevolgd door het versneld ves- ‘she still loves what is left of him’. de zak te kloppen. Intussen heeft tigen van nederzettingen op de het uitzinnig warme onthaal voor

482 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 premier Netanyahu op Capitol Hill – over gebiedsaanspraken – achter- Noten wel aangetoond dat het ook zonder wege laat. 1 ‘People’ mocht niet worden opgevat als volk. die mooie verpakking kan. In het 2 NIW, 29 september 1978. boekje komt overigens de religieuze Sam Rozemond 3 Deuteronomium 16:20. factor aan Joodse zijde niet ter sprake, behalve waar iemand een Thora-tekst over rechtvaardigheid Dr S. Rozemond was weten- aanhaalt,3 maar de helft daarvan schappelijk adjunct-directeur van Instituut Clingendael.

Conflict tussen Israël en de Palestijnen in vogelvlucht

Hadassa Hirschfeld Kernpunten van het Israëlisch-Palestijns conflict. Soesterberg: Uitgeverij Aspekt B.V., 2011 (CIDI Informatiereeks); 170 blz.; € 16,95; ISBN: 978-94-615-3077-6

In dit handzame boek van slechts 170 vanaf eind 19de eeuw tot en met ten. Een kort boekje dat beoogt een- pagina’s wordt beknopt ingegaan op het jaar 2011 en het effect dat ze ieder, onder wie middelbare scholie- de ontwikkeling en grote lijnen van hebben gehad, komen aan de orde. ren, een crash course in de historische het voortslepende conflict tussen Daarbij wordt uitgebreid aandacht gebeurtenissen van dit conflict te Israël en de Palestijnen, en de poli- geschonken aan de ontwikkelingen geven, hoort een effectieve opsom- tieke twistappels tussen de betrok- van de laatste 30 jaar: de botsingen ming van feitelijkheden te zijn en niet ken partijen. Het is, zoals het CIDI tussen Israël en de Palestijnen tijdens te oordelen over partijen. Hoewel stelt, geschreven voor mensen die via de intifada’s en de vredesproces- Hirschfeld hier over het algemeen een helder overzicht geïnformeerd sen tussen Israël, de Palestijnen en zeer goed in is geslaagd, kan ik me willen worden over de achtergron- de Arabische buurlanden. Achterin toch niet helemaal aan de gedachte den van het conflict, waarin de vindt men een jaartallenlijstje en een onttrekken dat het boek vanuit een vredesverdragen tussen Israël en zijn overzicht van literatuur en websites. Israëlisch standpunt is geschreven. buurlanden, de nederzettingenpoli- Het boek eindigt met het beschrijven We kunnen van het CIDI natuurlijk tiek, alsmede actualiteiten zoals de van hinderpalen op weg naar vrede, geen pro-Palestijns geluid verwach- Arabische volksopstanden aan bod zoals de vluchtelingenproblematiek, ten, maar de keuze van informatie en komen. Het boek is geschreven door de nederzettingen, de status van woorden had wat mij betreft toch af de Nederlandse geschiedkundige en Jeruzalem, het ruilen van land, de en toe wat anders gemogen. anti-discriminatie-activiste Hadassa erkenning van Israël als Joodse staat Het lijkt er een beetje op alsof Hirschfeld, die tot 2007 adjunct- en de definitieve grenzen. Israël tegen een achtergrond van in- directeur van het CIDI was. De auteur Het Israëlisch-Palestijns conflict is ternationale kritiek en pro-Palestijns maakte ook een bijbehorende lesbrief natuurlijk een zeer complex vraag- sentiment als underdog verdedigd aan de hand waarvan de Midden- stuk, met historische gebeurtenissen moet worden. Waardeoordelen Oostenproblematiek in de klas en diepgewortelde geschilpunten worden dan wel niet uitgesproken, behandeld kan worden. die voor meerdere uitleg vatbaar zijn. maar de lezer krijgt het gevoel dat Het boek is verdeeld in 10 hoofd- Het onderwerp ligt bij velen gevoelig; Palestijnen de mogelijkheid op vrede stukken, die in vogelvlucht een duide- mogelijke oplossingen voor het vaak verkwanselden, terwijl Israël lijke en feitelijke beschrijving geven conflict kennen een indrukwekkend uiteindelijk toch de beste bedoelin- van het ontstaan van het zionisme; aantal haken en ogen, met brede gen had en vaak slechts wat naïveteit de oprichting van de staat Israël; de regionale en politieke implicaties. Het en verkeerde keuzen kan worden staatsinrichting en de politiek van het is daarom moeilijk, zo niet onmoge- verweten. Zo worden terreuraansla- land; de oorlogen tussen Israël en de lijk, een min of meer neutraal boek te gen en onwelwillendheid vanuit een Arabische landen; en het Palestijnse schrijven dat de hoeveelheid aan voor bepaalde Palestijnse hoek terecht streven naar erkenning. Alle relevante velen controversiële gebeurtenissen als probleem aangemerkt, maar incidenten, akkoorden en problemen op een zakelijke manier kan neerzet- hierbij wordt er toch te makkelijk

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 483 aan voorbijgegaan dat de reactie van huidige Israëlische regering, het in de singen, eigen analyses of waardeoor- Israël hierop niet altijd juist of pro- wind slaan van internationale kritiek delen te komen. Wat dat betreft is portioneel is en dat de oorzaak van of VN-resoluties en de psychische het absoluut waardevol voor mensen anti-Israëlische gevoelens voor een uitwerking van de bezetting en schei- die op korte termijn overzichtelijke en groot deel ligt aan de voortgaande dingsmuur op ook de (nog) niet gera- relevante informatie tot zich willen bezetting van Palestijnse gebieden dicaliseerde Palestijnen, hoeven we nemen, maar voor een behande- en aan bijvoorbeeld de dagelijkse verder dan ook niet te verwachten. ling op bijvoorbeeld een middelbare vernederingen en flinke beperkin- De auteur sluit actueel af met het school zou het misschien toch met gen die Palestijnen moeten slikken. aanstippen van de Arabische lente wat alternatieve informatie moeten (Vermeende) schendingen van het en een verwijzing naar geheime on- worden aangevuld. internationaal recht door Israël en derhandelingen die aan het licht zijn de grote problemen die door groei gekomen door de Palestine papers, Frans Schram van illegale nederzettingen worden waaruit volgens haar geconcludeerd veroorzaakt worden erkend, maar ze kan worden dat de vrede tussen Israël krijgen duidelijk niet de negatieve en het Palestijnse volk op basis van Drs F. Schram is als fellow ver- lading die vele andere commenta- twee staten géén droom is en ooit bonden aan het Clingendael toren van het conflict ze toedichten. werkelijkheid kan worden. Al met al Diplomatic Studies Programme Een kritische noot over bijvoorbeeld is het een goed geschreven, handig (CDSP). de arrogantie of verrechtsing van de boekje dat niet beoogt met oplos-

Het Saramacca-project, een gedroomde joodse vestiging in Suriname

Alexander Heldring Het Saramacca project. Een plan van joodse kolonisatie in Suriname 1946-1956. Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2011; 349 blz.; € 35,=; ISBN: 978-90-8704-207-3

Een proefschrift dat leest als een van een joods nationaal tehuis in Musserts voorstel, dat een duidelijk roman kom je nog wel eens tegen, Palestina. Daarnaast waren er nog antisemitische toon had, werd niet maar een roman die wordt omge- organisaties, de territorialisten, die serieus genomen. werkt tot een proefschrift, dat is om uiteenlopende redenen meen- iets ongewoons. Toch heeft oud- den dat Palestina ongeschikt was of De Freeland League diplomaat Alexander Heldring dit niet snel ter beschikking zou komen. Dit was wel het geval met de plan- gedaan met zijn dissertatie over Hun oplossing was de verwerving nen van de Freeland League. Het het Saramacca-project, een plan van een groot, dun bevolkt gebied ging hierbij om een Britse, later om 30.000 joodse displaced persons om daar Europese joden onder te Amerikaanse, organisatie, die eind na de Tweede Wereldoorlog in brengen. jaren dertig joden wilde vestigen Suriname te vestigen. Je kunt zeg- Heldring noemt ze niet allemaal, in het dunbevolkte Noordwest- gen dat dit project van meet af aan maar er hebben plannen bestaan Australië. Korte tijd zag het project gedoemd was te mislukken. Maar om joden te vestingen in onder er hoopvol uit. Het uitbreken van de Heldring is erin geslaagd het plan in meer Oeganda, Argentinië en de Tweede Wereldoorlog maakte echter zijn historische context te plaat- Verenigde Staten. In de jaren dertig, een einde aan de plannen. sen, waardoor het proefschrift een toen de (Oost)Europese joden in een Na 1945 verbleven enkele hon- meerwaarde heeft gekregen die het steeds moeilijker positie kwamen, derdduizenden joodse overlevenden eigenlijke onderwerp overstijgt. stelde de Poolse regering voor om van de concentratiekampen, vluch- Die context is de benarde positie Oost-Europese joden massaal te telingen en opgedoken onderduikers waarin joden in vooral Oost-Europa verplaatsen naar Madagaskar. in kampen in vooral Oostenrijk, en later Duitsland vanaf ongeveer Korte tijd leek ook Hitler-Duitsland Duitsland en Italië. Terugkeer naar 1880 in toenemende mate verkeer- wat voor dit voorstel te voelen. In hun veelal Oost-Europese woonden. Het Europese antisemitisme Nederland kwam vervolgens NSB- plaatsen was vaak onmogelijk, niet leidde in 1892 tot de oprichting van leider Mussert in 1938 met een in de laatste plaats door het daar een zionistische organisatie, die plan Europese joden te vestigen nog altijd bestaande antisemitisme. streefde naar de totstandkoming in Suriname en de twee Guyana’s.

484 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 In 1946 kwam de Freeland uit grote steden en overplaatsing verbanning naar Duitsland. Na League met een plan voor vestiging naar het regenwoud leek geen Hitlers machtovername vertrok hij van 30.000 van deze joodse displaced recept voor succes. In Suriname spra- naar Groot-Britannië, waar hij in persons in het district Saramacca ken de nationalisten zich uit tegen 1935 de Freeland League oprichtte. in Suriname. Bedenker van het het massale karakter van vestiging. Steinberg, die geleidelijk in joods-na- plan was Boris Raptschinsky, de De vluchtelingenorganisaties verlo- tionalistische richting opschoof, was Nederlandse vertegenwoordiger ren hun belangstelling, toen bleek geen principiële antizionist, maar van de League. Raptschinsky had dat de League wel mooie plannen meer een pragmatische hulpver- een merkwaardige achtergrond. Hij had, maar dat het geld ontbrak om lener. Andere bestuursleden, zoals was in 1912 vanuit de Sovjetunie ze te verwezenlijken. de orthodox-joodse Nederlands/ naar ons land gekomen en had de Dit laatste aspect ging ook in de Amerikaanse Henri van Leeuwen, Nederlandse nationaliteit gekregen. besprekingen met de Nederlandse waren echter kennelijk wel antizio- Zijn joodse afkomst had hij tijdens regering een rol spelen. Het argu- nistisch. Dit wordt niet duidelijk uit de Tweede Wereldoorlog verborgen ment van de League dat wanneer het Heldrings beschrijving. Een andere kunnen houden. plan het groene licht had gekregen zaak is de plotselinge steun die het Eind jaren dertig had het kapitaal zou toestromen, wekte Saramacca-project in 1948 kreeg uit Raptschinsky gebroken met het onvoldoende vertrouwen. Pas later (joods-) Amerikaanse vakbondskrin- socialistische zionisme en was hij kwam er een vaag financierings- gen, die zelfs financiële hulp aanbo- aanhanger van het territorialisme plan van een Britse bankier. Na de den. Wat bewoog hen tot die stap? geworden. Kort voor de oorlog publi- communistische staatsgreep van Heldrings proefschrift is een ceerde hij een voorzichtig positieve februari 1948 in Tsjecho-Slowakije vooral beschrijvend werk, waarin reactie op Musserts plan. In 1941 ontstond in Nederland de vrees dat de oorspronkelijke romanvorm nog had hij het idee van een joodse ves- de vluchtelingen als een soort rode enigszins te herkennen is. Analyse tiging in de Guyana’s uitgewerkt in vijfde colonne de macht in Suriname van achtergronden en beweegrede- het antizionistische boek Het Joodse wilden overnemen. In 1947 en 1948 nen van de betrokkenen is niet zijn Wereldprobleem. Via de Freeland keerde ook de zionistische bewe- sterkste kant. Zoals gezegd vergoedt League lanceerde Raptschinsky dit ging zich steeds scherper tegen het de ruime aandacht voor de context plan nu, toegespitst op Suriname, Saramacca-project, dat werd gezien waarin het project zich afspeelde, in 1946 opnieuw. Vanwege zijn pu- als doorkruising van de eigen plan- veel. Zo is het vermakelijk en treurig blicaties was hij in joods-Nederland nen voor de vestiging van een joodse tegelijk om de onbekommerde een omstreden persoon. staat in Israël. vooroordelen te lezen die deskundi- Aanvankelijk kregen de plan- Dan was er nog de niet on- gen van diverse aard, ambtenaren en nen van de League een redelijk belangrijke vraag wat de joodse politici over de direct betrokkenen positief gehoor bij zowel interna- vluchtelingen er zelf van vonden. Uit naar voren brachten. Creolen en tionale vluchtelingenorganisaties, onderzoek bleek dat het overgrote hindoestanen waren ‘dom’ of ‘ lui’, of de Nederlandse regering als in deel naar Palestina/Israël of Noord- allebei. Oost-Europese joden zouden Suriname. De organisaties wilden zo Amerika wilde. De animo voor een een ‘onhandelbaar ras’ zijn. Joden in snel mogelijk van het vluchtelingen- exotisch oord als Suriname, waarvan het algemeen streefden altijd naar probleem af. De Nederlandse rege- velen van hen het bestaan nauwe- het vormen ‘van een staat in een ring had vanwege de Indonesische lijks kenden, was zeer beperkt. staat’, enz., enz. kwestie grote bedenkingen bij de We mogen blij zijn dat dit soort vestiging van joodse vluchtelingen in Goede context, met wat vragen vooroordelen niet meer bestaat. Of Palestina. In Suriname hoopte men Heldring geeft van al deze ontwik- vergis ik mij en gelden ze nu vooral op een stimulans voor de economie. kelingen een gedetailleerd verslag. voor andere groepen? De joodse gemeenschap daar zag Aan sommige hoofdzaken gaat hij een mogelijkheid de eigen positie te echter goeddeels voorbij. Zo blijft Hans Schippers versterken. onduidelijk wat de politieke of le- vensbeschouwelijke achtergrond van Het tij keert de Freeland League was. De in 1888 Dr Hans Schippers publiceerde Al spoedig echter kwamen er be- in Letland geboren oprichter, dr. enkele tientallen artikelen in de denkingen naar voren. In Nederland Isaac Steinberg, was als lid van een Internationale Spectator, vnl. over twijfelden deskundigen aan de le- linkse partij enige tijd minister van Israël en het Midden-Oosten. vensvatbaarheid van het project. De justitie in de eerste revolutionaire Oost-Europese joodse vluchtelingen Russische regering. Na conflicten waren over het algemeen afkomstig met de bolsjewieken volgde zijn

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 485 Waarom de Egyptenaren de straat op gingen

Alexander Weissink vrijwel alle macht naar zich toe. Egypte. Habibies, helden en huichelaars. Het parlement werd ontbonden, de Amsterdam: De Bezige Bij, 2011; 335 blz.; € 18,90; grondwet opgeschort en het kabinet ISBN: 978-90-234-6627-7 naar huis gestuurd. Een commissie werd aangesteld om de nodige grondwetshervormingen te formule- Kort na de Egyptische volksop- Door de bevolkingsgroei is de vraag ren. De legerleiding beloofde binnen stand, die de hele wereld verraste, naar water nu vele malen groter dan zes maanden nieuwe verkiezingen publiceert voormalig correspondent het aanbod. Vanwege de ligging van uit te schrijven. De kans is groot dat Alexander Weissink een boek over de Aswan-dam in de woestijn gaat deze belofte niet wordt nagekomen. dit populaire vakantieland. Weissink 95% van het Nijlwater door verdam- De huidige premier wil dat de ver- was van 2005 tot 2010 correspon- ping verloren. Intussen willen de kiezingen worden uitgesteld, opdat dent in Egypte voor NRC Handelsblad bovenstroomse landen meer water het land zich eerst kan herstellen en Het Financieele Dagblad. In voor eigen doeleinden gebruiken. ‘van de chaos die de revolutie heeft januari 2011 keerde hij terug naar Mubarak heeft deze pogingen echter veroorzaakt’. Een nieuwe reeks be- Cairo, om verslag te doen van de re- altijd tegen weten te houden. togingen volgde vanaf eind juni dit volutie en de val van president Hosni Het water dat door Egypte jaar. Een waarschijnlijker verklaring Mubarak. Weissink noemt zijn boek stroomt, is ook nog eens vervuild is dat de regering pas verkiezingen een ‘portret van Egypte uit eerste door industrieel afval, pesticiden wil houden, wanneer zij zeker is van hand’ en die ambitie weet hij goed en kunstmest. Het laatste schone de gewenste uitslag: verlies voor de over te brengen. Op basis van per- bronwater wordt gebruikt door de Moslimbroederschap. soonlijke ontmoetingen en gesprek- toeristenresorts. Bijna 40% van de De Moslimbroederschap ken met Egyptenaren, van taxichauf- Egyptische bevolking drinkt veront- maakte in april bekend de partij feur tot Moslimbroeder, beschrijft reinigd water. Het gevolg hiervan is Vrijheid en Rechtvaardigheid te Weissink helder maar indringend de dat 20% van de kinderen van vijf jaar hebben opgericht om mee te doen dagelijkse realiteit in Egypte. en jonger achterblijft in hun ontwik- aan de parlementsverkiezingen in Na een zeer beknopte geschie- keling. Daarnaast sterven duizenden september. De vraag die velen nu denis van het land wordt het boek kinderen aan diarree en uitdroging bezighoudt, is hoeveel invloed de opgedeeld in tien hoofdstukken. door het drinken van besmet water. Moslimbroederschap zal krijgen Weissink gaat hier in op de grote Eén op de drie kinderen lijdt aan na het houden van de beloofde problemen waar Egypte mee kampt. bloedarmoede door gebrek aan hy- verkiezingen. In het Westen wordt Veertig procent van de bevolking giëne. Het UNDP waarschuwt voor gevreesd dat Egypte zich de ko- leeft op of onder de armoedegrens. een ‘sluimerende noodsituatie’. mende tijd religieuzer gaat profi- Dit probleem wordt verergerd door Gebrek aan water, de bevolkings- leren. Weissink noemt deze vrees de explosieve bevolkingsgroei. In groei en stijgende armoede, de te- ‘niet geheel onterecht’. Thans is de zestig jaar tijd is de Egyptische rugkeer van terroristische aanslagen Moslimbroederschap de best georga- bevolking meer dan verviervoudigd en problemen tussen moslims en de niseerde partij in Egypte. Bovendien, tot 83 miljoen inwoners. In 2050 zal christelijke minderheid – ze leiden als de Moslimbroederschap meer dit aantal nog eens verdubbeld zijn. tot enorme spanningen in het land. macht krijgt in Egypte, dan kan dit De economie kan deze groei niet Door de opeenstapeling van deze wellicht ook gebeuren in Syrië en bijhouden; publieke voorzieningen problemen voelt de lezer de dra- Jordanië. De vraag is of de gematigde zijn overbelast. matische omwenteling van 2011 al leiders weerstand kunnen bieden Daarbij wordt waterschaarste aankomen. Het laatste deel van het aan de druk van extremisten. De fun- een steeds groter probleem. Het boek is dan ook een ooggetuigenver- damentalisten zullen ongetwijfeld water in Egypte is afkomstig uit slag van de gebeurtenissen die op een groot aantal zetels in het parle- de Blauwe Nijl, die ontspringt in 11 februari 2011 een einde maakten ment verzamelen. Volgens Weissink Ethiopië en via Soedan Egypte van aan het regime van Hosni Mubarak. hoeft dit niet direct te resulteren in water voorziet. Het water dat de Een half jaar na het einde van de een religieuze dictatuur. De onaf- Aswan-dam in het zuiden van het revolutie is de toekomst van Egypte hankelijke Egyptenaren, die zich land passeert, voorziet in 95% van de nog altijd onzeker. In de eerste week tientallen jaren niet met de politiek nationale behoefte aan zoet water. na Mubaraks vertrek trok het leger van hun land mochten bemoeien,

486 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 zullen niet langer zwijgend toekijken. als een gematigd politiek leider. Het stellen. Egypte zal een eigen koers Bovendien zal de economie uiteinde- waarborgen van de vrede met Israël varen. De tijd zal het leren. lijk bepalend zijn voor de toekomst maakte Egypte een stabiele factor van Egypte. De Egyptenaren willen in het Midden-Oosten. Door steun Laura Adèr voornamelijk een baan en een beter van de Verenigde Staten en Europa leven. kon Mubarak dertig jaar lang aan Het boek van Alexander de macht blijven. Toen de westerse Laura Adèr was in de periode Weissink is een aanrader voor bondgenoten hun vertrouwen in de april-juni 2011 als stagiaire iedereen die meer wil weten over president opzegden, was zijn kans verbonden aan het Clingendael de ‘root causes’ van de Egyptische om de revolutie te overleven ver- Diplomatic Studies Programme revolutie. Helaas blijft de positie van keken. Weissink is van mening dat (CDSP). Egypte in de internationale politiek de Egyptenaren bemoeienis uit het onderbelicht. Mubarak stond bekend Westen niet langer op prijs zullen

De Task Force Uruzgan: in het veld en in de kamer

Christ Klep Uruzgan: Nederlandse militairen op missie, 2005-2010. Amsterdam: Uitgeverij Boom, 2011; 250 blz.; € 19,90; ISBN: 978-94-610-5277-3

Historicus Christ Klep onderzoekt in voorstelt. Na de val van Srebrenica namelijk al vast dat de missie door Uruzgan: Nederlandse militairen op werd een procedure in het leven zal gaan. Hierbij komt dan nog dat missie, 2005-2010 de aanloop naar geroepen om te voorkomen dat een het bijbehorende Toetsingskader, een en het verloop van de Nederlandse dergelijk fiasco weer zou kunnen lijst met criteria waaraan een uit- missie in Uruzgan. Hij analyseert de plaatsvinden. Deze zogenaamde zending zou moeten voldoen, in de missie langs drie lijnen. In het eerste Artikel 100-procedure houdt in dat praktijk meer voor de vorm afgevinkt hoofdstuk biedt hij een historisch het kabinet een informatieplicht wordt. Morele en diplomatieke over- overzicht, waarin de belangrijkste ten opzichtte van de Tweede Kamer wegingen (steun aan bondgenoten, gebeurtenissen en ontwikkelingen heeft. Het kabinet moet dus vooraf het helpen van mensen) overschadu- aan bod komen en introduceert hij de kamer informeren over een be- wen de praktische voorwaarden van de centrale kwesties en persona- sluit tot uitzending van Nederlandse het Toetsingskader. ges. In hoofdstuk twee worden de militairen. Deze informatieplicht Klep stelt dat er eigenlijk weinig politieke besluitvormingsprocessen gaat niet zo ver, dat de kamer ook geleerd is van de val van Srebrenica. onderzocht. Veel aandacht is er voor moet instemmen, maar de praktijk Nog steeds wordt er veel te weinig de bijzondere rol van het parle- wijst uit dat kabinetten altijd een zo gekeken naar de praktische haal- ment en de procedures rondom de breed mogelijke steun van de kamer baarheid van een missie. Het feit dat besluitvorming bij een uitzending. zoeken. Nederland aan de missie ‘meedoet’, In hoofdstuk drie behandelt Klep Dit betekent dat de Artikel om bijvoorbeeld de internationale het militaire aspect van de mis- 100-procedure de kamer de facto reputatie van Nederland te verbete- sie, met een hoofdrol voor de Task wel een instemmingsrecht geeft. ren, is belangrijker dan de vraag of Force Uruzgan (TFU) en begrippen Daarom zorgen kabinetten ervoor de opdracht van de missie eigenlijk als counterinsurgency, alsmede dat een meerderheid van de politie- wel kans van slagen heeft en of de de vraag of er zoiets als de Dutch ke partijen in de Tweede Kamer haar missie überhaupt wel zinvol is. approach bestaat. In dit hoofdstuk steun zal uitspreken, als het besluit Zo ook in Uruzgan. Klep stelt vraagt hij zich af of de TFU in staat tot uitzenden bekend wordt ge- dat een eerlijke overweging van de was haar missie uit te voeren; wat maakt. De missie wordt voordat de praktische bezwaren had moeten het doel was en hoe het zat met die debatten plaatsvinden al uitonder- leiden tot een afwijzing van de zo beruchte vijand, doorgaans gevat handeld met de andere partijen. Dit missie. Maar omdat Nederland een onder de naam Taliban. maakt dat de Artikel 100-procedure trouwe NAVO-bondgenoot wilde Klep constateert dat de be- vaak niet meer is dan een wassen zijn, werden deze praktische bezwa- sluitvormingsprocedure rondom neus. Tegen de tijd dat het kabinet ren zonder veel diepgaand debat in uitzendingen in de praktijk weinig de kamer informeert, staat meestal de kamer afgevinkt. De debatten in

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 487 de Tweede Kamer over deze zeer om- overtuigend. Klep maakt helaas Uruzgan – en daarmee regering en vangrijke en belangrijke uitzending niet duidelijk of hij nu meer of juist parlement een spiegel voorhoudt gingen in eerste instantie over de minder invloed van het parlement waaruit lessen getrokken kunnen vraag of de regering nu een voorne- wil bij de besluitvorming over worden, mocht Nederland ooit weer men tot een besluit, of een echt be- uitzendingen. Hij constateert dat de gevraagd worden aan een nieuwe sluit had genomen. Vervolgens was huidige besluitvorming weinig voor- militaire missie bij te dragen. de kwestie of de uitzending nu een stelt, maar hij verzuimt duidelijk te vechtmissie of een wederopbouwmis- maken welke rol het parlement dan Joris Kreutzer sie was. Over de vraag of de missie naar zijn mening wél zou moeten eigenlijk wel uitvoerbaar was en hebben. Vindt Klep het beter dat of de doelstellingen wel realistisch het de facto-instemmingsrecht van Drs Joris Kreutzer is afge- waren, ging het nauwelijks. Terwijl het parlement een formeel instem- studeerd als historicus aan de dit bij een militaire operatie toch vrij mingsrecht wordt, of wil hij juist dat Universiteit van Amsterdam op cruciale vragen zijn. de steeds grotere invloed van het een Masterscriptie over de effec- Christ Klep heeft met Uruzgan parlement wordt teruggedraaid? tiviteit van de contraguerrilla van een goed overzicht geschreven van Dat gemis doet niets af aan het sovjetleger in Afghanistan. de grootste Nederlandse militaire mijn conclusie dat Christ Klep een Voor de Internationale uitzending sinds de politionele zeer goed en helder boek heeft Spectator verzorgt hij de rubriek acties in Indonesië. Zijn kritiek op geschreven over de besluitvorming Signalementen. de politieke besluitvorming is zeer en de uitvoering van de missie in

Wereldhegemonie, tot elke prijs

Gerard Aalders Kartels: De Amerikaanse strijd om de wereldhegemonie. Amsterdam: Boom, 2010; 375 blz.; € 29,90; ISBN: 978-90-8506-962-1

In zijn studie naar kartels richt de Amerikaanse overheid om deze men de kartels eerder als een manier Gerard Aalders zich vooral op de netwerken te onthullen en op te hef- om een stabiele markt te creëren en Amerikaanse planning tijdens de fen en de belangen van Amerikaanse te behouden, waarbij de tussenhan- Tweede Wereldoorlog voor de na- bedrijven om hun banden met deze del bleef bestaan. In Duitsland zag oorlogse wereld. Aalders wil in zijn kartels te verdoezelen. Bismarck kartels juist als instituties studie aantonen dat de Amerikanen Er is een beperkt aantal studies die het land en de staat sterk zouden in hun economisch beleid twee over de economische aspecten maken. Kartels, in de Duitse optiek, doelen nastreefden en bereikten: het (van de nasleep) van de Tweede zorgden voor stabiele prijzen en verbieden van kartels en het vesti- Wereldoorlog, en in dat opzicht is voorkwamen overcapaciteit van de gen van een Amerikaanse wereldhe- Aalders’ studie een welkome aanvul- industrie. De financiële gevolgen gemonie. ling. Vooral de hoofdstukken waarin voor de burgers kwamen in deze Aalders is senior onderzoeker hij het vooroorlogse beleid betref- visie op de tweede plaats. bij het Nederlands Instituut voor fende kartels in de Verenigde Staten, Na de oorlog probeerd de Oorlogsdocumentatie (NIOD). Eerder het Verenigd Koninkrijk, Duitsland Verenigde Staten het Amerikaanse schreef hij onder andere boeken over en enkele kleinere Europese landen anti-kartelbeleid ook in de rest van Prins Bernhard, de confiscatie van analyseert en vergelijkt, is erg inte- de wereld door te voeren. Zelfs in Joodse bezittingen tijdens de Tweede ressant. Hij benadrukt dat, terwijl er de landen waar Amerika de meeste Wereldoorlog en over de Bilderberg- in de Verenigde Staten aanzienlijke invloed had, Duitsland en Japan, conferenties. Kartels is een vervolg bezwaren zijn tegen kartels, rege- had men echter maar beperkt op zijn studie Operatie Safehaven. ringsleiders in Europa daar minder succes. In Duitsland hadden de Dat boek ging over de pogingen moeite mee hebben. Amerikaanse Britten, Fransen en Russen andere van Duitse bedrijven om aan het wetgevers richtten zich vooral tegen ideeën over kartels. In Japan zorgde eind van de Tweede Wereldoorlog de prijsafspraken, oneerlijke concur- de overheid er al snel voor dat de hun internationale kartels in stand rentie en machtsblokken van de kar- Amerikaanse regelgeving minder te houden, de inspanningen van tels. In het Verenigd Koninkrijk zag strak was. Bovendien werd met het

488 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 uitbreken van de Koude Oorlog de is juist kartelvorming een essentieel ning, democratisering, een einde aan versterking van de economische deel van de economie. Het gaat koloniale rijken en internationale kracht van Europa en Japan kort misschien iets te ver in dit geval het vrijhandel hoopte Roosevelt de kans na de Tweede Wereldoorlog een beleid als succesvol te zien, terwijl op nieuwe internationale conflicten belangrijk Amerikaans politiek doel, Aalders zelf al verscheidene kant- te beperken. waardoor de kartelwetgeving een tekeningen plaatst. Aalders plaatst dit alles echter lagere prioriteit kreeg. Uiteindelijk De kracht van Aalders’ studie in een context van het streven naar is het in Europa de eenwording van ligt in zijn archiefonderzoek in de wereldhegemonie, die het gevolg de Europese markt, via de Europese Verenigde Staten en vooral in de zou zijn van de planning tijdens de Gemeenschap voor Kolen en Staal stukken van de planningscommissies Tweede Wereldoorlog. De poging en later de Europese Economische die tijdens de Tweede Wereldoorlog van Aalders de planning tijdens de Gemeenschap, die ervoor zorgt dat actief waren. In die stukken is hij oorlog te koppelen aan een veel er een sterke anti-kartelwetgeving uitspraken tegengekomen zoals van latere situatie, ondergraaft in mijn tot stand komt. minister van financiën Frederick optiek de kracht van zijn boek. Een Hoewel Aalders schrijft dat de M. Vinson, die in 1945 stelt dat voorbeeld van beleidsvorming dat Verenigde Staten zelfs in de landen de Verenigde Staten op financieel Aalders’ visie tegenspreekt, is bij- die men na de Tweede Wereldoorlog gebied zo machtig zijn geworden, voorbeeld Fifteen Weeks van beleid- bezette maar beperkt succes hadden dat men de internationale econo- maker Joseph M. Jones. Jones geeft om het kartelbeleid uit te dragen, mische zaken bepaalt. In eerdere in deze memoires aan hoe op korte komt hij tot een andere conclusie stukken kwam Aalders het concept termijn het Amerikaans buiten- dan ik zou trekken. Hij besluit zijn van ‘Grand Area’ tegen, waarin lands beleid verandert als de Britten boek met de stelling: ‘Wie het succes Amerikaanse beleidmakers stelden aangeven de situatie in Griekenland van een politiek beleid afmeet aan dat ze vrije toegang tot de markten en Turkije niet aan te kunnen. Uit dit het geplande beleid (in dit geval de in Europa, Azië en Zuid-Amerika nieuwe beleid volgt onder andere politiek die tussen 1939 en 1945 nodig hadden om de Amerikaanse het Marshall plan – dat echter bij werd ontwikkeld), kan niet anders economie stabiel te kunnen laten Aalders (die het werk van Jones niet dan constateren dat de Amerikaanse draaien. Dit soort opmerkingen noemt) een onderdeel is van het oorlog tegen kartels, gevoerd in vormt de reden dat Aalders spreekt beleid voor de wereldhegemonie dat het kielzog van zijn strijd om de over ‘de Amerikaanse strijd om de uit de Tweede Wereldoorlog stamt. hegemonie, een wereldsucces is wereldhegemonie’. Die conclusie geworden.’ Zoals Aalders echter ook gaat mij te ver. Ruud Janssens al zelf aangeeft, zijn de invloed van Het beleid dat Roosevelt de Koude Oorlog en de vorming van voorstond, was vooral een beleid de Europese Unie essentiële ontwik- waarmee hij een nieuwe wereldoor- Prof. dr. R.V.A. Janssens is kelingen, respectievelijk in negatieve log wilde voorkomen. Hij zag de oor- hoogleraar Amerikanistiek aan de en positieve zin, in het verspreiden sprong van de Tweede Wereldoorlog Universiteit van Amsterdam. In van het anti-kartelbeleid. Bovendien als een combinatie van de gevolgen 1995 publiceerde hij ‘What future stelt Aalders zelf ook al dat in Japan van de slechte vredesregeling na de for Japan?’ U.S. Wartime planning het anti-kartelbeleid al snel wordt Eerste Wereldoorlog en de economi- for the postwar era, 1942-1945 teruggedraaid. Ook in Zuid-Korea, sche crisis van de jaren twintig en (Amsterdam/Atlanta, GA: Editions eveneens bezet door de Amerikanen, dertig. Door onder andere ontwape- Rodopi).

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 489 Een kennismaking met de Europese Unie als bestuurslaag

A. van der Vleuten (red.) De bestuurlijke kaart van de Europese Unie – instellingen, besluitvorming en beleid. Bussum: Uitgeverij Coutinho, 2010; 316 blz.; € 31,50; ISBN: 978-90-469-0217-2

Wanneer van een inleidend leerboek en waardoor een duidelijker beeld ‘structuurfondsen’, bijvoorbeeld, drie jaar na het verschijnen van de ontstaat over de ‘productie’ van de komt in het boek geheel niet voor, en eerste druk een tweede druk uit- EU-besluitvorming. dat mag toch wel opmerkelijk heten. komt, kan dat verschillende redenen Alles bij elkaar genomen is een De financiële kant van de EU en de hebben. Er kan veel veranderd zijn in meer overzichtelijk, evenwichtig kosten-baten-kwestie zijn te belang- de inhoud van de behandelde onder- en helder boek ontstaan, dat als rijk om volledig te negeren. werpen, er kan bij de auteur of re- inleiding aan bruikbaarheid heeft Niettemin: ook al laat dit boek dacteur behoefte zijn aan het recht- gewonnen. Een paar punten van kri- het afweten inzake de financiën, het zetten van gebreken en er zal vraag tiek zijn niettemin gebleven. Naast blijft verder een zeer geschikte en moeten zijn naar een nieuwe druk. de wat gezwollen pretentie (‘wie bruikbare inleiding en kennismaking Dit laatste is bij Van der Vleutens dit boek heeft gelezen, begrijpt hoe met de EU als bestuurslaag. boek zeker het geval. Voor de huidige de EU werkt’, zegt het voorwoord generatie bestuurskundigen is de met droge ogen) en de overbodige Ben Hoetjes Europese Unie als bestuurslaag een uitweiding over ‘de aard van het fact of life geworden, en dit boek beest’ en het ‘probleem van de voorziet in een duidelijke behoefte blinden en de olifant’, is het laatste Prof. dr. B.J.S. Hoetjes is eme- bij de hbo- en wo-opleidingen. deel een gelegenheidsverzameling ritus hoogleraar bestuurskunde, In deze tweede druk is veel geworden, zonder veel samenhang. internationaal-vergelijkend, aan veranderd, vergeleken met de eerste. Integratietheorie, burger-EU-pro- de Universiteit van Maastricht. Het Verdrag van Lissabon, als raam- blemen, relatie Nederland-EU en werk voor de EU, is in de hoofdstuk- EU-uitbreiding passen niet goed in ken verwerkt, en de gegevens over eenzelfde deel. instituties, beleid, enz. zijn volledig Het stevige hoofdstuk ‘integra- up to date gebracht. Daarnaast, en tietheorieën’ had een afzonderlijke zeker zo belangrijk, is de compositie plaats verdiend als generator van van het boek omgegooid, opmerke- begrippen en hypothesen; daarnaast lijk genoeg met volledige handha- had een deel gewijd kunnen worden ving van het team van auteurs. Alle aan strijdpunten zoals het democra- hoofdstukken zijn ingekort, en in tisch tekort, de grenzen en de identi- plaats van de indeling ‘geschiede- teit van Europa, en de weglekkende nis, hoofdrolspelers, andere spelers, nationale soevereiniteit. Daar had niveaus’ uit de eerste druk, wordt dan ook aandacht gegeven kunnen nu na een zeer beknopte historische worden aan de kosten-baten-discus- inleiding ingegaan op de instellingen sie: wat kost de EU en wat levert zij en hun besluitvorming – de term op (vgl. Marie-Anne Wilssens, Wat ‘besluitvorming’ komt overigens in kost ons Europa?, Gent: Globe)? de ondertitel van het boek wel, maar De grootste tekortkoming van in het boek niet meer voor en wordt het boek van Van der Vleuten blijft behandeld onder de quasi-gewichti- namelijk het volkomen ontbreken ge term ‘institutionele architectuur’ van iedere aandacht voor de (hoofdstuk 2) – op een vijftal beleids- financiële aspecten van de EU: de gebieden en op ‘theorieën, kwesties begroting en de besluitvorming en ideeën’. De historische aanloop daarover; de inkomsten en uitga- is opgeofferd voor hoofdstukken ven; de EU-fondsen en de controle over beleidsgebieden, waarvan er daarop; de herverdelingseffecten; de een nieuw is (politie en justitie), nationale bijdragen, enz. Het woord

490 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 EU-analyse voor dummies

Esther Versluis, Mendeltje van Keulen & Paul Stephenson Analyzing the European Union Policy Process. Houndmills, Basingstoke: Palgrave MacMillan, 2011; 264 blz.; £ 25,99 (paperback)/ £ 70,= (hard cover); ISBN 978-0-230-24600-3

Er zijn inmiddels boekenkasten vol sche benaderingen: rationalisme, Zeer illustratief zijn de kadertjes geschreven over de werking van constructivisme, pluralisme, enz. met praktijkvoorbeelden over de de Europese besluitvorming. Wat Een handboek als dit voorziet on- totstandkoming van concrete EU- echter nog ontbrak, zo constateren getwijfeld in een behoefte. Europese richtlijnen die in elk hoofdstuk de de auteurs in hun voorwoord, is een beleidsvorming is, vergeleken met theorie met de praktijk verbinden. boek dat studenten en onderzoekers nationale beleidsvorming, complex Een spannend jongensboek wordt praktische handvatten biedt bij het door de vele spelers. Tussen Raad, dit boek, ondanks de praktische analyseren van dat proces; een soort Commissie, Europees Parlement voorbeelden, natuurlijk niet en even- ‘EU-analyse voor dummies’ dus. en belangengroeperingen bestaat min vertelt het ons veel nieuws over Ziedaar de aanleiding voor dit bovendien een lastig te bepalen de werking van de Europese besluit- boek. De auteurs zijn zeker geslaagd interactie. De auteurs bieden de vorming. Maar het zal de doelgroep in hun opzet. Analyzing the European onderzoeker houvast door het zeker motiveren en helpen om met Union Process geeft een gestruc- beleidsproces onder te verdelen in een frisse en scherpe blik te kijken tureerd en volledig beeld van het fasen: agendabepaling, beleids- naar Europese vraagstukken. En daar Europese beleidsproces en prima ontwikkeling, besluitvorming en was het ook voor bedoeld: verplichte handvatten om dit proces te analy- implementatie. Bij elke fase wordt lesstof voor studenten Europees seren. Het boek helpt de onderzoe- uitgebreid stilgestaan en wordt de beleid. ker op weg bij het bepalen van zijn rol van de desbetreffende spelers of haar onderzoeksvragen (nut en geduid. Hierbij wordt gewaarschuwd Joep Boerboom noodzaak) en invalshoeken. En welke voor generalisaties: ‘het’ Europees onderzoeksaanpak is het meest Parlement bestaat niet. Het gaat om geschikt: een case study, inhoude- vragen als: welke parlementariër Drs J. Boerboom is teamleider lijke analyse, interviews, veldwerk? is rapporteur, welke commissie be- bij de provincie Overijssel. Hij Vervolgens kan de onderzoeker nog handelt het, hoe liggen de politieke was eerder onder meer werkzaam kiezen uit verschillende theoreti- verhoudingen? bij het Europees Parlement en de Europese Commissie.

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 491 Signalementen

Deze rubriek staat onder redactie van drs Joris Kreutzer, die ook alle bijdragen aan deze aflevering verzorgde. De aanwinstenlijst van de bibliotheek van Instituut Clingendael wordt maandelijks gepubliceerd op de Clingendael-website: www.clingendael.nl/resources/library/acquisitions

zijn voor de van grondstoffenexport Phillippe Le Billon afhankelijke landen (de ‘resource Wars of Plunder: Conflicts, Profits and the Politics of Resources. curse’). Toename van de vraag naar Londen: Hurst & Co Publishers, 2011; 288 blz.; £ 20,=; grondstoffen biedt grote economi- ISBN: 978-1-84904-145-4 sche kansen voor arme landen die rijk zijn aan één bepaalde grondstof. Maar een te grote afhankelijkheid Angola, Liberia, Irak en Congo zijn de fen. In de tweede plaats leidt de van de export van grondstoffen afgelopen jaren het toneel geweest exploitatie van grondstoffen vaak leidt vaak tot scherp en onverwacht van oorlogen waarbij grondstoffen tot conflicten. De mondiale vraag inzakken van de economie. Er zijn een belangrijke rol speelden. Wars naar ruwe grondstoffen is geweldig wel effectieve maatregelen te ne- of Plunder onderzoekt hoe deze toegenomen, en dat leidt tot een men, zoals internationale sancties, grondstoffen hedendaagse conflic- strijd om de beschikbaarheid ervan. militaire interventies en ontwikke- ten hebben gevormd en wat de rol Dit heeft een toename van het lingshulp. Maar alleen ingrijpende van de internationale gemeenschap aantal ‘grondstoffenconflicten’ tot binnenlandse politieke hervormin- in deze oorlogen is geweest. Le Billon gevolg, van lokale conflicten tussen gen in de landen zelf en hervormin- stelt dat oorlogen en belangrijke gemeenschappen en mijnbouwbe- gen in de internationale grondstof- grondstoffen als olie, diamanten en drijven tot regionale en internatio- fenhandel zullen volgens Le Billon hout op drie manieren met elkaar nale spanningen. En ten derde wordt de plundering van Afrika en Azië een verbonden zijn. Ten eerste worden de kans op conflicten vergroot door halt kunnen toeroepen. de strijdende partijen gefinancierd de economische schokken en slecht door de inkomsten van grondstof- openbaar bestuur, die kenmerkend

en individuen. Deze groepen zijn, Marie Mendras om hun invloed te behouden, zeer Russia: The End of Politics. The Paradox of a Weak State. loyaal aan de machthebbers in het Londen: Hurst & Co Publishers, 2011; 288 blz.; £ 25,=; Kremlin, die op hun beurt weer aan ISBN: 978-1-84904-113-3 niemand verantwoording behoeven af te leggen. Tot 2008 was er onder gewone Russen weinig weerstand Wat is er geworden van de Russische onderzoekt. Zij stelt dat de Russische tegen deze autoritaire methoden, staat sinds de val van het commu- staat zwak en ineffectief is. Vladimir omdat de levensstandaard merkbaar nisme twintig jaar geleden? Waarom Poetin heeft het grootste deel van de was verbeterd. Door de economi- hebben zowel de machthebbers als publieke instituties ontmanteld en sche verslechtering als gevolg van het volk zich afgekeerd van democra- ondermijnd, en heeft een patronage- de crisis van 2008 is de druk op het tische instituties en de rechtsstaat? systeem gecreëerd met zichzelf aan Kremlin toegenomen. Het regime Wat verklaart de vaak weinig coö- het hoofd. Het presidentschap van van Poetin heeft echter in het verle- peratieve houding van het regime Dimitri Medvedev heeft daar volgens den bewezen zeer goed tegen crises van Poetin tegenover Europa en zijn Mendras niets aan veranderd. bestand te zijn. moeizame relatie met de rest van de Politieke en economische macht wereld? Dit zijn de vragen die Marie heeft zich geconcentreerd in de Mendras in Russia: The End of Politics handen van een klein aantal groepen

492 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Voorstanders beschouwen UAV’s als Dave Sloggett het belangrijkste wapen in de strijd Predatory Instincts: Drone Warfare in the Twenty-First Century. tegen het terrorisme, terwijl tegen- Londen: Hurst & Co. Publishers, 2011; 288 blz.; £ 15,99; standers de drones verantwoordelijk ISBN: 978-1-84904-110-2 houden voor onacceptabele aantallen burgerslachtoffers en menen dat het gebruik ervan tegen bestaande Onbemande vliegtuigen (Unmanned bestempeld worden. Van deze UAV’s geweldsregels zou ingaan. Volgens Aerial Vehicles, UAV’s), beter bekend wordt vaak gezegd dat ze een on- Sloggett zijn er aanwijzingen dat als drones, nemen een bijzondere, geëvenaarde precisie en slagkracht terroristen geïntimideerd zijn door maar tot nu toe weinig onderzochte, bieden. Zij zouden hierdoor vooral in de dreiging van de drones, en hun plek in bij het publiek, de media en de strijd tegen terroristen en opstan- gedrag hieraan aanpassen. De de krijgsmacht. Het belangrijkste delingen in afgelegen gebieden tot vraag is of dit effect op de korte voordeel van dergelijke op afstand hun recht komen. Ook kunnen ze ge- termijn opweegt tegen de woede bestuurde vliegtuigen is dat het le- bruikt worden voor het surveilleren van de bevolking als gevolg van ven van de piloot geen gevaar loopt. van grote evenementen, voor hulp burgerslachtoffers. Deze en andere Hierdoor kunnen met UAV’s missies bij rampen en bij reddingsoperaties. vragen worden in Predatory Instincts worden uitgevoerd die voor een Er is steeds meer discussie over hun behandeld. bemand vliegtuig als te gevaarlijk militaire nut en rechtmatigheid.

C. Schaffer onderzoeken hoe de Howard B. Schaffer & Teresita C. Schaffer ideologie, de geopolitieke positie, de How Pakistan Negotiates With the United States. Riding the Roller cultuur en de militaire en overheids- Coaster. structuren van Pakistan die onder- Washington DC: United States Institute of Peace Press, 2011; handelingen hebben gevormd. Zij 210 blz.; $ 13,50; ISBN: 978-1-60127-075-7 behandelen niet alleen de formele besluitvormingsprocedure, maar ook de manier waarop de dialoog De afgelopen zestig jaar kenmerkten lingen van beide landen vonden tussen de twee landen plaatsvond, de betrekkingen tussen Pakistan elkaar. Waar de Amerikanen Pakistan de informele processen die de en de Verenigde Staten zich door zien als strategische partner in hun betrekkingen beïnvloedden en de nauwe samenwerking, maar ook wereldomvattende veiligheidsdoel- inmenging van de Verenigde Staten grote vervreemding. De geschiede- stellingen, ziet Pakistan de Verenigde in de binnenlandse politiek van nis van deze betrekkingen toont Staten juist als tegengewicht Pakistan. Hiermee willen de auteurs zowel de opmerkelijke veerkracht als voor India en zijn buurlanden. In de Amerikaanse onderhandelaars de kwetsbaarheid van de bilaterale How Pakistan Negotiates With the concrete lessen en adviezen geven, relatie. Tijdens de Koude Oorlog en United States worden onderwerpen, zodat ze op de meest effectieve daarna heeft de strategische locatie techniek en stijl van onderhandelen manier in en met Pakistan kunnen van Pakistan haar stempel gedrukt beschreven die de besprekingen tus- onderhandelen. op de betrekkingen met Amerika. De sen Pakistan en de Verenigde Staten uiteenlopende belangen en doelstel- kenmerkten. Howard B. end Teresita

seerd op een analyse van de inhoud Philip Seib & Dana M. Janbek van o.a. internetfora, hoe terrorisme Global Terrorism and New Media: the Post-Al Qaeda Generation. meegaat met de ontwikkeling naar New York: Routledge, 2010; 160 blz.; £ 24,99 (pb) ‘web 2.0’. Ze maken hierbij gebruik ISBN: 978-0-415-77962-3 van de grotere interactiviteit die de sociale media bieden in het creëren van virtuele terroristische In Global Terrorism and New Media om zo te onderzoeken hoe terroris- gemeenschappen. Hoewel creatief wordt de inhoud van ‘terroristische’ tische groepen gebruik maken van gebruik van bijvoorbeeld Facebook internetsites en extremistische de nieuwe media. Seib en Janbek de terroristen een groter bereik zou televisieprogramma’s geanalyseerd, beschrijven in dit boek, deels geba- kunnen bieden, is het volgens de

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 493 auteurs onzeker wat de werkelijke nieuwe media vrouwen en kinderen van terroristen op het internet zal impact van dit gebruik van nieuwe te bereiken – een bewijs van een zijn en analyseren ze contraterroris- media zal zijn. In hun boek schenken lange-termijnstrategie van sommige tische strategieën aan de hand van zij extra aandacht aan de pogingen van dergelijke organisaties. Ook het groeiend gebruik van de nieuwe van terroristische organisaties via onderzoeken zij wat de toekomst media door terroristen.

aanpak van terrorisme inconsistent Paul Wilkinson en chaotisch was, en het probleem Terrorism versus Democracy: The Liberal State Response. veelal werd onderschat. Maar na New York: Routledge, 2011; 238 blz.; £ 24,99; ISBN: 978-0-415-58799-0 9/11 is er de neiging in het andere uiterste te vervallen, een overschat- ting van de noodzaak tot ingrijpen De War on Terror is, ook met de dood aanslagen op het World Trade Center door met een grootschalige oorlog van Osama bin Laden, helaas nog een hoofdrol spelen. In de nieuwe veel meer onschuldige slachtoffers lang niet gewonnen, maar het is hoofdstukken die aan deze editie te creëren dan er ooit bij terroristi- ook niet zo dat al-Qa‘ida en andere zijn toegevoegd, geeft de schrijver sche aanslagen omgekomen zijn. jihadistische groeperingen hun een overzicht van de successen en Volgens Wilkinson is de juiste reactie heilige oorlog gewonnen hebben. In mislukkingen van de War on Terror. op terrorisme een maximale interna- deze nieuwe en bijgewerkte editie Hij legt de vinger op gevaren van tionale samenwerking tussen staten van Paul Wilkinsons Terrorism versus overhaaste reacties, waarbij te veel die zich aan de wet en internationale Democracy wordt de reactie van de gebruik gemaakt wordt van het afspraken houden. Het doel hierbij is democratische staat op terrorisme militaire apparaat om terrorisme te niet alleen directe dreigingen aan te onderzocht. Er worden belangrijke bestrijden en waarbij democratie en pakken, maar ook om de internatio- lessen getrokken uit de recente er- mensenrechten worden ingeperkt. nale vrede en veiligheid te bewaken. varingen met terrorisme, waarbij de Wilkinson stelt dat vóór 9/11 de

belangrijkste hiervan is de conser- Benjamin J. Cohen vatieve wijze van opereren van de The Future of Global Currency: The Euro Versus the Dollar. Europese monetaire instellingen, New York: Routledge, 2010; 208 blz.; £ 24,99 (pb) die door hun acties de groei van de ISBN: 978-0-415-78150-3 munt beperken. Een andere tekortkoming is het feit dat de Europese Unie niet in staat is met één stem te Wordt de hegemonistische positie in deze bundel bijeen heeft gebracht, spreken. De Unie gebruikt daardoor van de dollar als wereldvaluta seri- wordt verklaard waarom de euro de monetaire macht niet, die ze op eus bedreigd door de euro? Sinds het ondergeschikt blijft aan de dollar. basis van haar omvang zou moeten in het leven roepen van de Europese Door het enorme begrotingstekort hebben. Bovendien hebben recente gezamenlijke munt hebben velen en de buitenlandse schulden van de gebeurtenissen aangetoond dat de voorspeld dat de euro de dollar als Verenigde Staten zal de dollar nooit EU-lidstaten zeer gevoelig zijn voor wereldomvattende munt zou kun- meer zo dominant worden als die gevolgen van de financiële crisis. nen evenaren, en mogelijk zelfs voor- ooit was. Dat de euro toch geen se- De verwachting van Cohen en de bij zou kunnen streven. De realiteit rieuze uitdager voor de dollar is ge- andere schrijvers van The Future of heeft echter uitgewezen dat de euro worden, komt volgens de schrijvers Global Currency is dat we een wereld nog steeds in de schaduw van de van deze bundel doordat de euro aan tegemoet gaan waarin geen enkele dollar staat. In de essays die Cohen structurele tekortkomingen leidt. De munt dominant is.

494 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Rapporten, brochures, boeken en varia

De Rubriek Rapporten, brochures, boeken en varia geeft bijzondere aandacht aan recent verschenen rapporten en adviezen op het terrein van de internationale betrekkingen en buitenlands beleid. Daarnaast komen in kort bestek relevante publicaties aan de orde waarvoor geen plaats kon worden ingeruimd in de rubrieken Boekbesprekingen en Signalementen. De rubriek staat onder redactie van Gerard J. Telkamp, eindredacteur van dit blad; de signalementen in deze aflevering zijn alle van zijn hand.

[Adviesraad Internationale uitgebreid consultatief proces van de een greep naar de macht doen’. Een Vraagstukken AIV] grond te komen. hard oordeel volgt over de EU, die in Ontwikkelingsagenda na 2015. haar Europees Nabuurschapbeleid Millennium Ontwikkelingsdoelen in [Adviesraad Internationale in de politieke dialoog met zuidelijke perspectief. Vraagstukken AIV] buurstaten onvoldoende nadruk Den Haag: Adviesraad Internationale Hervormingen in de Arabische regio. heeft gelegd op onvolkomenheden Vraagstukken, april 2011; 82 blz. + Kansen voor democratie en rechts- of zelfs afwezigheid van de rechts- bijlagen; AIV-Advies 74 staat? staat in de betrokken landen. Maar: Den Haag: Adviesraad Internationale opkomst van hervormingsbewegin- In 2000 aanvaardden de Verenigde Vraagstukken, mei 2011; 25 blz. + gen biedt nieuwe kansen. Naties de Millennium Verklaring. In bijlagen; IV-Advies 75 de Millennium Ontwikkelingsdoelen [Ministerie van Buitenlandse (Millennium Development Goals, Op 18 april vroeg minister Rosenthal Zaken, Inspectie MDG’s) werden meetbare ontwik- van Buitenlandse Zaken naar aan- Ontwikkelingssamenwerking en kelingsambities afgesproken voor leiding van de Tweede-Kamermotie- Beleidsevaluatie (IOB)] het jaar 2015. In november 2010 Pechtold/Timmermans van 23 maart Schuldverlichting Nigeria gunstig vroeg de Nederlandse regering 2011 de Adviesraad Internationale voor alle betrokkenen. haar Adviesraad Internationale Vraagstukken hem (en dus ook de Den Haag: Ministerie van Vraagstukken advies uit te brengen Tweede Kamer) advies uit te brengen Buitenlandse Zaken / Inspectie over hoe het verder zou moeten over de (financiële) toereikendheid Ontwikkelingssamenwerking en met de ontwikkelingsagenda na van het Nederlandse en EU-beleid Beleidsevaluatie (IOB), 2011; 4 het streefjaar 2015. De regering zou om democratie en rechtsstaat in blz. Met aanbiedingsbrief van de daarbij inzicht geboden moeten de Arabische en Perzische regio te directeur IOB d.d. 25 juni 2011; IOB worden in plussen en minnen van de steunen. Het gaat in de toegespitste Evaluatie Nieuwsbrief 1105. huidige benadering met een schets onderzoeksvraag om instrumen- van contouren van een nieuwe be- ten van de Europese Unie, zoals Dit is een samenvatting voor het nadering. De vraag is wat de waarde dialoog, hulp, handelspreferenties, gewone volk van IOB Rapport 340 is geweest van de Millennium EIB-leningen, GBVB, enz., om de de- (maart 2011): Mutual interests – mu- Verklaring en het concept van de mocratische transitie te ondersteu- tual benefits. Evaluation of the 2005 MDG’s. Enkele bevindingen en nen, en om de vergelijkbare rol van debt relief agreement between the aanbevelingen: de MDG-systematiek bilaterale middelen. Na bespreking Paris Club and Nigeria (ISBN: 978-90- was communicatief ijzersterk, maar van een caleidoscoop aan bilaterale 5328-393-6). Dit rapport is evenals zij leidde in veel gevallen niet tot het en Europese beleidsmiddelen die in- andere IOB-rapporten te downloa- bereiken van de doelen zelf. Er was gezet zijn of kunnen worden ter beden op www.minbuza.nl/iob. overdreven aandacht voor kwanti- vordering van de democratisering in Mede dank zij de schuldverlich- teit, te weinig voor verwezenlijking Noord-Afrika en het Midden-Oosten, tingsovereenkomst van 2005 met van mensenrechten; en de invloed valt in een slotsom te lezen dat ‘de de landen verenigd in de Club van van MDG’s op het beleid is onduide- Nederlandse regering zich niet moet Parijs staat Nigeria er beter voor. lijk. Voordat een nieuwe blauwdruk laten gijzelen door de angst dat De schuldeisers scholden 18 miljard tot stand komt, dient er eerst een radicale islamitische groeperingen dollar van de uitstaande 30 miljard

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 495 kwijt. Als tweede economie van wordt gemaakt (meteen de langste dient thans bestudeerd te worden Afrika was Nigeria vanwege de hoofdstukken) in consulaire dienst- binnen het ruimer kader van Eurazië, overvloedige olieproductie best in verlening aan Nederlanders en die terwijl Ruslandkunde meer op zoek staat terug te betalen, maar het land aan buitenlanders. Bij dit laatste zou moeten gaan naar raakvlakken werd beloond voor economische past onder meer uitvoerige aan- met andere disciplines. hervormingen en om de schuldeisers dacht voor de – verbluffend royaal meer zekerheid te bieden. Nederland kostendekkende – inburgeringsexa- Marianne van Leeuwen annuleerde 731 miljoen euro van de mens. In zijn ministeriële beleids- Vrede als nevendoel. Amerika, vordering van 1,3 miljard op Nigeria; reactie betreurt Rosenthal het dat Europa en het vredesproces in het 622 miljoen euro werd vervolgens wat betreft de Europese Dienst voor Midden-Oosten. geregistreerd als ODA (officiële Extern Optreden (EDEO) consulaire Rede uitgesproken bij de aanvaarding ontwikkelingshulp in termen van de dienstverlening nog niet onder de van het ambt van bijzonder hoog- OESO). taken van deze nieuwe organisatie leraar Moderne Trans-Atlantische van de Europese Unie valt. Maar ook Betrekkingen vanuit historisch, [Inspectie buiten de EDEO kan men misschien economisch en cultureel perspectief Ontwikkelingssamenwerking en wel iets ondernemen om samen te met het accent op de betrekkingen Beleidsevaluatie IOB] werken met andere EU-lidstaten. tussen Europa en Noord-Amerika in Consulaire dienstverlening doorge- de periode na 1945, ingesteld aan de licht 2007-2010. IOB Evaluatie. Met A.W.M. Gerrits Universiteit van Amsterdam vanwege een voorwoord van Prof. dr. Ruerd Russische studies na de ondergang de Atlantische Commissie, op vrijdag Ruben, Directeur IOB. van de Sovjet-Unie: over de politieke 17 september 2010. Den Haag: Ministerie van tijdgeest en de betekenis van regio- Amsterdam: Vossiuspers UvA [imprint Buitenlandse Zaken, april 2011; 286 studies. van Amsterdam University Press], blz.; IOB Rapport 338; ISBN: 978-90- Oratie uitgesproken bij de aanvaar- 2010; 24 blz. Oratiereeks van de 5328-400-1 ding van het ambt van hoogleraar op Universiteit van Amsterdam, 376; Met beleidsreactie [6 blz.] d.d. het gebied van Russian History and ISBN: 978-90-5629-661-2 30 juni 2011 van de Minister van Politics aan de Universiteit Leiden, op Buitenlandse Zaken Dr. U. Rosenthal vrijdag 25 februari 2011. In haar intreerede behandelt histori- Leiden: Universiteit Leiden, 2011; ca Marianne van Leeuwen de wissel- Consulaire dienstverlening is een 12 blz. werking tussen trans-Atlantische be- van de oudste kerntaken van het trekkingen en het Arabisch-Israëlisch Ministerie van Buitenlandse Zaken In deze, in kraakhelder Nederlands conflict voor drie tijdvakken tussen en zijn geïntegreerde buitenlandse uitgesproken inaugurele rede bij 1916 en 1980 aan de hand van vier dienst; de uitvoering geschiedt op de de aanvaarding van een kennelijk stellingen. In de eerste plaats is het enkele honderden Nederlandse am- Engelstalige leeropdracht zet de conflict ontstaan als onbedoeld bassades en consulaten in het grote hoogleraar Ruslandkunde André neveneffect van Britse militaire en buitenland. De consulaire diensten Gerrits uiteen hoe zijn vak, de koloniale belangenbehartiging. In die de Nederlandse posten leveren, belangrijkste regiostudie tijdens de de tweede plaats was een vreed- variëren van afgifte van reisdocu- Koude Oorlog, na het verdwijnen zaam einde aan het conflict voor de menten, verlening van visa tot gede- van zijn belangrijkst object van Verenigde Staten en het Verenigd tineerdenbegeleiding en teruggelei- onderzoek, de Sovjetunie, in een exi- Koninkrijk in de jaren vijftig van de ding bij kinderontvoeringszaken. Dit stentiële crisis belandde. In de rede vorige eeuw slechts een nevendoel, rapport biedt inzicht in uitvoering schetst prof. Gerrits hoe veranderin- dat werd nagestreefd vanwege een van consulaire taken en geeft onder gen na de Koude Oorlog dwingen tot geopolitiek doel, namelijk inperking meer aandacht aan het verwach- herbezinning. De vooronderstellin- van Sovjet-Russische expansie. In tingspatroon van de klanten, afgezet gen van de regiostudies (onbekend- de derde plaats hebben in de jaren tegen de beperkte uitvoeringsca- heid, afzonderlijkheid en uniciteit) zeventig de EG-lidstaten geprobeerd paciteit. Functioneel onderscheid staan op losse schroeven. Rusland bij te dragen aan een oplossing van

496 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 het conflict in het kader van de pio- populaire paradigma, dat van het landgenoot directeur-generaal niersfunctie van een gemeenschap- neo-Realisme, behandelt hij aan Edmund Wellenstein had de leiding pelijk Europees buitenlands beleid. de hand van ontwikkelingen na de van de onderhandelingsdelegatie Legitieme rechten van Palestijnen Koude Oorlog het verschijnsel hoe voor beide grote dossiers. Klaus Otto speelden een steeds grotere rol, zo’n paradigma nog lang en scheef Nass was daarin een van zijn naaste evenals gegarandeerde olietoevoer kan nawerken in beleid, denken en beleidsmedewerkers. In een zich en een eigen Europees profiel. Vrede doen. Alleen respect voor een prag- over bijna twee volle jaren 2009 en was nevendoel. In de vierde plaats matische en empirische aanpak van 2010 uitstrekkende briefwisseling waren de regionale spelers in het de geschiedenis in de Leer der IB kan met Nass blikt Wellenstein terug op Midden-Oosten vaak meer geïnte- ons verder helpen. zijn leven: scholier in vooroorlogs resseerd in onderhandelen als proces Batavia, student in het verzet, pio- dan in resultaten. Voor trans-Atlan- Edmund Wellenstein nier in de opbouw en uitbreiding van tische onderhandelaars viel er dan Mein 20. Jahrhundert. Ein een verenigd Europa. Met speciale weinig te winnen. Zeitzeuge berichtet in Form eines aandacht voor onder meer de fusie Briefwechsels mit Klaus Otto Nass, van de Gemeenschappen en de Peter Volten seinem Mitarbeiter während der samenstelling van de Commissie. De De achterkant van het gelijk van Verhandlungen über die Erweiterung correspondentie wordt in dit boekje weerbarstige paradigma’s in de der Europäischen Gemeinschaft bezorgd door Volker Epping, hoog- internationale betrekkingen. (1970-1972). leraar internationaal en Europees Afscheidscollege 31 januari 2011 Herausgegeben von Univ.-Prof. Dr. recht aan de Leibniz Universiteit van Groningen: Rijksuniversiteit Volker Epping, Gottfried Wilhelm Hannover. Groningen, 2011; 19 blz. Leibniz Universität Hannover. Oratiereeks: Faculteit der Letteren Den Haag/Hannover, Selbstverlag, RUG; ISBN: 978-90-367-4846-9 2011; 99 blz.; ISBN: 978-3-00- 031872-6 De politicoloog en polemoloog Peter Volten was vanaf 1994 hoogleraar Tussen juni 1970 en januari 1972 Geschiedenis en Theorie van de onderhandelde een delegatie van Internationale Betrekkingen en de Europese Commissie namens Internationale Organisaties aan de de drie Europese Gemeenschappen zich nog steeds fier Rijksuniversiteit EEG, EGKS en Euratom met vier noemende Groningse Academie. kandidaat-landen, met het oog op In deze speelse maar ook pittig- hun toetreding tot de Europese theoretische afscheidsrede, met Gemeenschappen: Groot-Britannië, Beethoven als inspirator, behandelt Ierland, Denemarken en Noorwegen. hij het scheppen, toepassen en aan- Het zou de eerste grote uitbreidings- passen van paradigma’s in de Leer ronde in de Europese integratie der Internationale Betrekkingen. worden. Ook vond na gecompli- Het gaat dan om theoretische ceerde onderhandelingen in 1972 perspectieven, samenhangende de eerste bilaterale, bloksgewijze stelsels van concepten of denkka- harmonisatie met de Europese ders waarbinnen de werkelijkheid Vrijhandelsassociatie EVA plaats, in wordt geanalyseerd en beschreven. de vorm van een vrijhandelsovereen- Voorbeelden: Realisme, Liberalisme, komst. (Uiteindelijk zou Noorwegen Constructivisme. Ook in de interna- na een negatief verlopen referen- tionale betrekkingen zijn paradig- dum niet meedoen met de EG; het ma’s weerbarstig. Na een kritische sloot in eerste instantie zijn eigen beschouwing van het in de LIB meest vrijhandelsovereenkomst.) Onze

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 497 Summaries

Michiel de Weger Unified Protector (Libya) based on Ben Knapen in his recent policy evaluates, ten years after the West this criterion, we see a similar effort. reorientation documents. Even such entered Afghanistan, the efforts to On the one hand, the international changes remain within the existing (re)construct a police force in that community wants to end the conflict frame of mind, i.e. the assignment country. He identifies five lessons as quickly as possible (order), while of the rich North to support the that should be learnt and may on the other there is a clear inter- poor South with knowledge, money be used for future assistance in national commitment that those and technology. This frame of mind, Afghanistan and other countries. responsible for the repression should however, is entering the final stage Most important, it seems wise to not go unpunished (justice). of its life cycle and it will become start constructing a new police force counterproductive when it comes immediately after an international Jan Werts to the new global challenges of intervention, alongside the armed argues that the advocates of inequality, global common goods en forces. This new police force should European integration in the conflict resolution. This also affects consist of all the specialist branches Netherlands have a blind spot. the set of instruments of develop- known in most countries in the The Government, Members ment co-operation, including the world. The intervening countries of Parliament, the European ‘ODA arrangement’ as its financial should also create paramilitary Movement, the Scientific Council for translation. We are facing serious forces if security conditions so Government Policy – they all ignore changes and are entering a period require. As conditions will differ from a series of defects pertaining to the of transition. It is imperative for the province to province, some flexibility EU. The Union will only surmount development co-operation sector to in the police force’s composition is the current crises once those defects board the transition train, otherwise necessary. The security complex on will be tackled. The author enumer- the sector will run the risk of becom- the spot should mirror those in the ates several defects which are con- ing irrelevant. intervening countries themselves, cealed. First the weak way in which and should not be dominated by the Union’s institutions operate and Dries van Agt, Frans military and foreign affairs officials. their frequently poor policy stands. Andriessen, Laurens Jan For example: for sixteen consecutive Brinkhorst & Hans van den Carl Ceulemans years the Court of Auditors has given Broek* presents ethical reflections on end- the thumbs down to the EU’s bud recognize how during the past years ing wars. Traditionally, the just war get, yet this remarkable judgement the Palestinian Authority has worked theory focuses on two questions: hardly gets attention. The author hard to lay the foundations for an when is it morally permissible to presents examples of money squan- independent Palestinian state, and start a war (jus ad bellum), and how dering and of countless superfluous it has done so successfully. Recently, should it be fought (jus in bello)? activities of the EU. Furthermore, the IMF, the World Bank, the UN and But the question dealt with in this bureaucracy around the EU features the donor countries declared that essay is: when is it morally appro- negatively in the public opinion. As a the Palestinian political and finan- priate to end a war? At first sight, result of all this the EU causes irrita- cial institutions have passed the this question might seem a bit odd: tion and aversion among 45 per cent threshold required for statehood. In once a war has achieved its goals, it of the Dutch population. The author September, the Palestinians want to should simply stop. Things, however, advises to take these problems into translate this achievement into tan- are not that simple. If, for example, account in the political debate. gible political results via a resolution a victim state succeeds in stopping Moreover, Europe must limit itself to of the UN which calls on its member an aggressor, should it simply leave its core functions. states to recognize the State of it at that, or should it continue Palestine. They feel compelled to do fighting for reasons of punishment René Grotenhuis so after the international commu- and prevention? The just war theory states that the Dutch development nity has failed to stop Israel’s ongo- teaches us to try to reach a more sta- co-operation sector is facing much ing colonization of land on which a ble equilibrium between order and more drastic changes than the Palestinian state should arise. The justice. When we evaluate Operation ones announced by State Secretary UN resolution – which will probably

498 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 be brought to a vote in September instruments of international law Alfred Pijpers – is no alternative for negotiations. that are indispensable for achiev- deals with what he describes as Rather, it will create a framework ing peace and carefully refrains Palestinian pipe dreams. Over the for a successful negotiating process from painful, though non-violent, past two years prime minister Salam on the basis of the borders of 1967, coercion. Minister of Foreign Affairs Fayyad of the Palestinian Authority which Israel erases through its Rosenthal seems to contradict well- (PA) has developed a plan for settlement activity. After the United established government policies, Palestinian statehood. UN mem- States has shown no leadership and accepting violations of international bership, however, is still far from announced it will vote against the and national law, ignoring sound certain, considering a likely United resolution, the EU member states advice from elements of civil society States veto in the Security Council. must take the diplomatic lead and and his advisory councils, and rather The end of Israeli occupation is of vote in favour. The Netherlands creating obstacles on the road to course a necessary prerequisite for should do so, too. peace. The recent Netherlands’ role an independent Palestinian state, * Andreas van Agt was Prime Minister in the EU and the UN cannot even but the main obstacles for such a of the Netherlands and is chairman be considered negative; it has been state have always been created by of The Rights Forum. Frans Andriessen plainly destructive. the Palestinians themselves. In their was Minister of Finance of the long struggle against the Zionist foe, Netherlands and Vice-President of the Deborah Casalin & Brigitte they have made three fundamental European Commission. Laurens Jan Herremans mistakes: (1) the refusal to share Brinkhorst was Minister of Economic analyse the unity agreement their territory with a Jewish political Affairs and Deputy Prime Minister Hamas and Fatah, along with other entity; (2) the use of violence as of the Netherlands. Hans van den Palestinian factions and parties, the preferred means to realize their Broek was Minister of Foreign Affairs signed on the 27th of April. The objectives; and (3) a long neglect to of the Netherlands and European agreement aims to end a four- build state structures. The policies of Commissioner for External Relations. year long political division of the Hamas are only a recent manifesta- occupied Palestinian territory be- tion of these shortcomings, which Jan Wijenberg tween the West Bank and the Gaza always have been less damaging to elaborates the current Netherlands’ Strip. The announcement of the deal Israel than to the Palestinians them- government’s policy regarding the came as a surprise as the reconcilia- selves. However, the current PA’s at- Palestinian-Israeli dispute. Concern tion efforts stalled mid-2009, when tempts at state building on the West over the absence of peace nego- Hamas refused to sign an agreement Bank are rather successful, and need tiations between Israel and the brokered by Egypt. The agreement, strong support by the international Palestinians has led to an analysis involving 13 Palestinian factions community. Only if the Palestians of the government’s record in and the Palestinian Liberation leaders, Hamas included, drop their this area. The analysis has taken Organization (PLO), is a result of impossible claims from the past, the the fundamental instruments of popular pressure and a first step chances for the creation of a small international law as a criterion in to restore the democratic deficit in Palestinian state next to Israel will evaluating government policies. the occupied Palestinian territory. increase. Parliament has politely requested It also presents the international Israel to adhere to some interna- community with a new opportunity Maaike Okano-Heijmans & tional law rules, obviously to no to change the status quo. Delivery of Huub Ruël avail, and has forgotten entirely development aid to the Gaza Strip deal with commercial diplomacy and to promote other relevant instru- could become far less constrained. international business in the new ments. Against the background of Dealing with a technocratic unity global economic order. The shifting Israeli rigidity and rapid changes in government could also be an op- global economic power towards the the Arab and Western worlds, the portunity to push Hamas to become East, intensifying competition and government is staunchly pro-Israel a responsible political player and to global challenges such as climate and inward-looking. Like parlia- respect international humanitarian change and scarcity of resources ment, it ignores the fundamental law. force governments to reconsider

Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 Internationale Spectator 499 their commercial diplomacy. The Apart from effectively balancing po- the text is carefully formulated, Dutch public and private sectors litical and economic goals of foreign it is expected the Guidelines will face the challenge of adapting to the policy, difficulties of this new policy also be applicable in practice by rise of emerging countries, some of include the cost-benefit assessment business. Thus they can continue to them with state-capitalist systems, of efforts, dealing with differences play their role as an international and benefiting from new opportuni- between target countries, the train- reference document for Corporate ties. Hence it is no coincidence that ing of commercial diplomats and the Social Responsibility. However, it is the current Rutte government has trade-off between activities at the more important than ever that the made ‘economic diplomacy’ a central national and European levels. standards of the Guidelines will also feature of its foreign policy. However, be applied by non-OECD countries. the opposition to Queen Beatrix’s Winand Quaedvlieg Actually, a number of important recent visit to Oman – as demon- analyses the updated Guidelines for emerging markets are not a member strations against the authoritarian Multinational Enterprises as adop- of the OECD. Multinational enterpri- regime were ongoing – illustrates ted in May 2011 by the Organisation ses from those countries do not ap- that a strategy attaching great im- for Economic Co-operation and ply the standards of the Guidelines, portance to the promotion of com- Development (OECD). The review thus putting in jeopardy the interna- mercial benefits through diplomatic resulted in important changes and tional level playing field. means is not without controversies. innovations. Due to the fact that

ALGEMENE REDACTIE INTERNATIONALE SPECTATOR

Dr J.Q.Th. (Jan) Rood, hoofdredacteur; hoofd strategisch Dr S. (Sipke) de Hoop, universitair hoofddocent Midden- en Oost- onderzoek van het Nederlands Instituut voor Internationale Europese geschiedenis, afdeling geschiedenis van de Faculteit Betrekkingen Clingendael te Den Haag, voorzitter Nederlands der Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen, tevens docent Genootschap voor Internationale Zaken (NGIZ) Conflict Studies & Post-Conflict Reconstruction, Nederlandse Defensie Academie (NLDA) te Breda Drs P.A. (Peter) Schregardus, eindredacteur, Instituut Clingendael Prof. dr W. (Wil) Hout, Professor of Governance and International Drs G.J. (Gerard) Telkamp, eindredacteur, Instituut Clingendael Political Economy, International Institute of Social Studies (ISS Den Haag), Erasmus Universiteit Rotterdam Prof. dr E. (Edwin) Bakker, hoogleraar terrorisme en contraterrorisme aan het Instituut Bestuurskunde van de Universiteit Dr M. (Mendeltje) van Keulen, griffier Europese Zaken bij de Leiden, directeur Centrum voor Terrorisme & Contraterrorisme Tweede Kamer der Staten-Generaal van Campus Den Haag Drs J.C. (Han) Mulder, oud-hoofdredacteur van het Leidsch Prof. dr S. (Sven) Biscop, Directeur van het Programma ‘Europe Dagblad, oud-hoofd voorlichting van het Ministerie van in the World’ van het Koninklijk Instituut voor Internationale Volksgezondheid, Welzijn & Sport (VWS) Betrekkingen Egmont te Brussel, hoofdredacteur Studia Diplomatica, tevens gastprofessor EU buitenlands en veiligheids- Prof. dr C.W.A.M. (Kees) van Paridon, hoogleraar economie in beleid aan de Universiteit Gent en aan het Europacollege te de Faculteit der Sociale Wetenschappen, Erasmus Universiteit Brugge Rotterdam

Prof. dr D. (David) Criekemans, gastprofessor Belgisch en vergelij- Prof. dr R.A. (Ramses) Wessel, hoogleraar recht van de Europese kend buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen, tevens Unie en andere internationale organisaties aan de Universiteit docent Geopolitiek aan het International Centre for Geopolitical Twente Studies (ICGS) te Genève en senior onderzoeker bij het Vlaams Steunpunt Buitenlands Beleid Prof. dr J.W. (Jaap) de Zwaan, hoogleraar recht van de Europese Unie, sectie Europees Recht, Capaciteitsgroep Publiekrecht, Dr L.J. (Larissa) van den Herik, universitair hoofddocent, Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Erasmus Universiteit Grotius Centre for International Legal Studies, Faculteit der Rotterdam. Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden

Prof. dr. P.R.J. (Paul) Hoebink, hoogleraar ontwikkelingssamenwerking aan de Radboud Universiteit Nijmegen, directeur Centre for International Development Studies (CIDIN) aan de Radboud Universiteit

500 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 9 | September 2011 – Ingezonden mededeling –

Nieuw verscheNeN...

Management in beweging De belangrijkste inzichten en ontwikkelingen in de publieke sector

Alles beweegt. Pantha rhei. Zoals de Griekse filosoof Heraclitus zou hebben gezegd: ‘Men kan niet tweemaal in dezelfde rivier stappen, want het is steeds weer vers water dat u tegemoet stroomt.’ In dat speelveld moet de publieke manager standvastig de goede dingen doen op de goede manier. Geen eenvoudige taak.

Dit boek doet verslag van een veelheid aan ontwikkelingen in het management in de publieke sector op een wel heel bijzondere manier: het zijn de impressies van docenten en onderzoekers die de afgelopen 10 jaar gedoceerd hebben aan de Pu- blic Sector MBA van de Nyenrode Business Universiteit. In twintig hoofdstukken worden belangrijke ontwikkelingen geanalyseerd en worden concrete handvatten

Edgar Karssing, Hans Bossert, en nieuwe en veranderende managementaanpakken beschreven. Louis Meuleman (red) Aan de auteurs is steeds gevraagd om vanuit hun vakgebied aan te geven wat de 2011. 364 p. € 44,75 ISBN 978 90 232 4806 4 belangrijkste ontwikkelingen zijn waar de publieke manager weet van moet hebben en wat dit betekent voor zijn of haar functioneren. Het is daarmee in zekere zin een MBA in één boek, ideaal om op handzame wijze weer helemaal bij de tijd te zijn.

Jongleren met loyaliteiten Het veelzijdige krachtenveld van de middenmanager

Middenmanagers onderhouden relaties met meerdere mensen boven, onder en naast hen. Ze willen goed voor hun medewerkers zorgen, hun klanten excellent bedienen, een bijdrage leveren aan de doelstellingen van de organisatie, de be- sluiten van ‘boven’ overtuigend uitdragen, veranderingen realiseren, opbouwend samenwerken met hun collega-middenmanagers en tegelijk zorgen dat ze zelf plezier houden in het werk, zich persoonlijk ontwikkelen, carrière maken en zich niet over de kop werken. Soms wijzen al die belangen in dezelfde richting, vaak niet. Veel middenmanagers zal dan ook regelmatig het gevoel bekruipen dat ze moeten ‘jongleren met loyaliteiten’.

Annemarie Mars ‘Jongleren met loyaliteiten’ is prettig leesbaar en is direct toepasbaar in de eigen 2010. 180 p. € 29,75 praktijk. ISBN 978 90 232 4600 8

Meer informatie of online bestellen: www.vangorcum.nl Koninklijke Van Gorcum BV Postbus 43 of bel o592 37 95 56 9400 AA Assen [e] [email protected]

www.vangorcum.nl/nieuwsbrief.nl altijd op de hoogte van de nieuwste uitgaven - ingezonden mededeling -

De Prof.mr. B.M. Teldersstichting, het wetenschappelijk bureau ten behoeve van het liberalisme en de VVD, organiseert: De Telderslezing 2011

“Liberty, Diversity and Subsidiarity: Woensdag 12 oktober 2011 Reflections on the Future of Europe” Nicolaïkerk, Nicolaaskerkhof 8 Utrecht Aanvang 20.00 uur, ontvangst vanaf Door: Robert Nef, voorzitter van het 19.30 uur Liberales Institut Zürich De avond wordt voorgezeten Gratis toegang, maar aanmelding door Frits Bolkestein verplicht via [email protected] Vermeld naast uw naam en adresgege- Gelegenheid voor vragen vens a.u.b. ‘Internationale Spectator’ en discussie na afloop Meer info: www.teldersstichting.nl Voertaal Engels

Herzien verscHenen!

Een wereld apart Ontwikkelingslanden van uitsluiting naar participatie

Deze volledig herziene editie van Een wereld apart neemt de lezer mee in de dynamiek van het ontwikkelingsvraagstuk. Ook roept het boek een actueel beeld op van de leefsituatie in ontwikkelingslanden. In het denken over ontwikkelingshulp is een kentering gaande: steeds meer mensen vinden dat het tijd is om de vicieuze cirkel van hulpverslaving te doorbreken. De sleutel hiertoe hebben de ontwikkelingslanden zelf in handen.

Dit boek is geschikt voor het hoger onderwijs, een must voor iedereen die te maken heeft met ontwikkelingssamenwerking, en een aanrader voor mensen die de ontwikkelingen in de wereld met meer dan gemiddelde belangstelling volgen. Jacques van Nederpelt 2011 | 304 p. | € 41,00 ISBN 978 90 232 4801 9 Meer informatie en online bestellen: www.vangorcum.nl of bel 0592 37 95 56 Koninklijke Van Gorcum BV Postbus 43 www.vangorcum.nl/nieuwsbrief 9400 AA Assen [e] [email protected] altijd op de hoogte van de nieuwste uitgaven