wereld van verschil wereld van verschil auteurs Wouter Jong Marieke van der Post COLOFON inHouDsopgaVE auteurs VOORWOORD 7 Wouter Jong Marieke van der Post INLEIDING 9 uitgave HANS & MARLIES 27 Tsunami in Khao Lak Impact PIETER WIERSINGA 0 Meibergdreef 5 HENK & ARIA FRERIKS Aanslag op discotheek in Bali 1105 AZ Amsterdam HENK VAN GENT 6 www.impact-kenniscentrum.nl OTTO VAARKAMP 79 Dierziekten in Barneveld LAURENS JAN BRINKHORST 80 met medewerking van EVERT & IDA KOK 10 Cafébrand in Volendam Nederlands Genootschap van Burgemeesters HANS ALDERS 10 BETTY, ANDRÉ & AILEEN 127 Vuurwerkramp in Enschede vormgeving JOHANNINK & BAKKER 10 Burobraak, Arjan Braaksma NICO HOFFER 1 Legionella-uitbraak in Bovenkarspel ELS BORST 1 drukwerk COR TEN HOVE 17 Vliegramp in Faro Lecturis BERTHOLD GERSONS 178 IVY DAVELAAR 199 Vliegramp Bijlmermeer wereld van verschil ED VAN THIJN 200 Wouter Jong en Marieke van der Post Amsterdam, Impact NEDERLANDS ISBN 978-90-78273-04-2 / NUR 740 GENOOTSCHAP VAN BURGERMEESTERS 222 © Impact, Amsterdam, 2008 IMPACT 22 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van Impact. VoorwoorD Leren van ervaringen met rampen en crises is cruciaal om de rampenbe- strijding en crisisbeheersing in Nederland op een hoger plan te brengen. Deze bundel van de Stichting Impact en het Nederlands Genootschap van Burgemeesters maakt op indringende wijze inzichtelijk welke lessen we kunnen trekken voor de nazorg. Slachtoffers en nabestaanden worden vaak individueel op harde wijze ge- confronteerd met het verlies van dierbaren, van de eigen gezondheid of van huis en haard. Professionals zijn vooral bezig met het bestrijden van de ramp en de gevolgen daarvan voor de samenleving. De interviews maken het verschil in beleving duidelijk. Ook geven ze aan hoe belangrijk de nazorg is voor een goede verwerking. De overheid zal het leed nooit kunnen wegnemen, maar wel verzachten. Het zwaartepunt ligt hier bij de lokale overheid en met name bij de burgemeester. De lokale autoriteiten zijn het eerste aanspreekpunt voor getroffenen. Dat schept een verantwoordelijkheid om je te verplaatsen in de wereld van de getroffenen, een luisterend oor te bieden, en waar nodig op praktische wijze hulp te bieden. Juist door persoonlijk initiatief kan de brug worden geslagen tussen de wereld van de slachtoffers en de wereld van de professionals. Deze bundel geeft aanknopingspunten voor een betere nazorg. Ik roep alle professionals in de rampenbestrijding en crisisbeheersing dan ook op de les- sen die we kunnen trekken uit deze bundel ter harte te nemen. DE MINISTER VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES Mevrouw dr. G. ter Horst 6 7 inlEIDing Impact en het Nederlands Genootschap van Burgemeesters willen met deze bundel van interviews een brug slaan tussen de wereld van getrof- fenen en de wereld van de professionele crisisbeheersing. Na rampen en crises zijn zij aan elkaar overgeleverd. Vaak gaat het goed. Soms loopt het stroef. Door juist de interactie tussen getroffene en professional na- der te beschouwen, willen Impact en het Nederlands Genootschap van Burgemeesters een bijdrage leveren aan het verbeteren van hulp aan getroffenen. Lessen die naar voren komen, raken diverse lagen van de overheid. Net zoals de getroffenen door deze bundel hopelijk een beter beeld krijgen van de wereld die achter dat ene calamiteitentelefoon- nummer schuilgaat. Getroffenen, zoals de ouders van de in Bali omge- komen Norbert Freriks, die in hun zoektocht naar informatie met het ministerie van Buitenlandse Zaken in contact komen. ‘Je zoekt bij het ministerie iemand die je kan helpen met het oplossen van dingen waar je tegenaan loopt. Maar die was er niet’, aldus vader Freriks. (pag. 7) En professionals als Henk van Gent, ambtenaar bij Buitenlandse Za- ken ten tijde van de aanslagen in Bali, die het als volgt verwoordt: ‘Er was sprake van een toevloed aan telefoontjes, die we zo goed als mo- gelijk hebben beantwoord. Dat beantwoorden hield op dat moment vooral in dat we de verhalen aanhoorden, omdat we zelf immers ook geen harde informatie uit Jakarta hadden ontvangen. Dat is ook iets wat altijd meespeelt. Een ramp in het buitenland is in dat opzicht niet te vergelijken met een ramp in Nederland. Het is totaal anders, omdat je in eerste instantie altijd bent overgeleverd aan de lokale autoriteiten. De mensen konden we wat dat betreft ook weinig informatie geven. Je zit op het ministerie in Den Haag doorgaans ver weg van de plek waar de ramp is gebeurd.’ (pag. 60) 8 9 INLEIDING INLEIDING De mensen die in deze bundel aan het woord komen, brengen hun een van de veertien slachtoffers die de ramp niet zouden overleven.H et eigen persoonlijke verhaal voor het voetlicht. Een verhaal over een vertrouwen in de overheid was geschonden en lijkt geleidelijk plaats te ramp die hen is overkomen. Deze bundel belicht elke ramp vanuit maken voor woede. Woede op de overheid, die – vanuit hun perspec- twee perspectieven. Eén kant belicht de ramp vanuit de getroffenen, tief bezien – vanwege een angst voor een MRSA-besmetting de slacht- die in onzekerheid verkeerden over het lot van hun geliefde, in woede offers en hun ouders als paria’s in de kou liet staan. Waarna de wrange uitbarstten omdat zij het leed niet konden verkroppen of juist gelaten conclusie van de ouders volgt. ‘Achteraf gezien denk ik dat we te lang het lot op zijn beloop lieten. In het andere perspectief worden dezelfde te netjes zijn geweest. Als we een grotere bek hadden gehad, had Anja rampen beschreven door de professionals. Professionals die hun taak waarschijnlijk nog geleefd.’ (pag. 111) tijdens de ramp hebben vervuld. Als burgemeester of als ambtenaar op De buitenwereld bestempelt getroffenen soms als zeurpiet, maar vanuit een ministerie, als leidinggevende op een opvanglocatie of als teamlei- het perspectief van de betrokkene zelf is het handelen in veel gevallen der van het Rampen Identificatie Team ter plaatse. begrijpelijk. De enkele suggestie dat zij zich aanstellen, maakt betrok- De interviews zijn oprechte verhalen waarin geïnterviewden hun relaas kenen dan woedend. Otto Vaarkamp, een boer van wie de veestapel doen. Eerst en vooral is het hun eigen beleving. Onverbloemd en recht werd geruimd bij de MKZ-crisis, wijst op het inconsistente beleid dat uit het hart. Het is geen verhaal dat waar of onwaar is. Het is vooral in zijn ogen tijdens de crisis over de Veluwe werd uitgerold. ‘Door de eigen ervaring die centraal staat. Waarbij zowel de getroffenen als vervoersverboden mocht je niet meer met de dieren de weg op. Ik had de professionals stilstaan bij de lessen die zij anderen willen meegeven hier een stal staan met 165 bijna slachtrijpe mestkalveren. Die wegen over de crisis die zijzelf zo van nabij hebben meegemaakt. In dit inlei- op dat moment zo’n 200 kilo. Die moeten dan naar het slachthuis en dende hoofdstuk wordt een aantal van deze lessen aangehaald. kun je niet te langer in de stal laten staan. Als boer verwacht je dat de overheid op dat moment met een oplossing komt voor de problemen Woede die ze zelf veroorzaakt heeft, maar het tegendeel gebeurde. De overheid Hoogleraar victimologie Frans Willem Winkel (Universiteit van Til- liet me met de kalveren letterlijk verrekken.’ (pag. 8) burg) stelt in zijn oratie dat woede de centrale emotie is van mensen Bij de familie Freriks, die hun zoon verloor bij de aanslagen in een die een traumatische gebeurtenis hebben verwerkt.1 De interviews in uitgaansgebied in Kuta Beach op Bali, komt de woede ook voort uit deze bundel onderschrijven die gedachte. Het zijn geen bange, passieve direct overheidshandelen. Na maandenlang vermist te zijn, wordt het en kwetsbare slachtoffers die aan het woord komen. Het zijn men- lichaam overgebracht naar Nederland, om hier vervolgens te worden sen die van de ene op de andere dag met leed werden geconfronteerd. begraven. Even later volgt een rekening van de begrafenisondernemer: Hardwerkende mensen, zoals de ouders van Anja Kok, die nooit een ‘Nog stuitender was de toeslag van 70 euro die op de rekening stond. beroep hoefden te doen op de gezondheidszorg. Ze betaalden netjes Het was een boete van de gemeente Leiden, vanwege het feit dat we hun belasting en hadden vertrouwen in de oprechte overheid. Tot het Norbert niet binnen vijf dagen na zijn overlijden hadden begraven. Ik moment dat hun dochter op het verkeerde moment op de verkeerde vertel het nu wel met een glimlachje, maar ik ben daar een paar dagen plek was. Café Het Hemeltje in Volendam brandde uit en Anja was beroerd van geweest. Het is verplicht volgens de Wet op de lijkbezor- 10 11 INLEIDING INLEIDING ging. Je moet een vergunning aanvragen bij de gemeente als je iemand schat. Het gegeven dat zijn eigen ervaringen in het officiële onderzoek later wil begraven. Je staat er versteld van dat er niemand is die even worden tegengesproken, belemmert voor Ten Hove tot nu toe zijn her- nadenkt en zo’n rekening tegenhoudt.’ (pag. 69) Later volgen excuses stel: ‘Allereerst werd direct ná de crash ontkend dat er überhaupt pro- van de gemeente Leiden, maar het kwaad is dan al geschied. blemen met het toestel waren toen we van Schiphol vertrokken. Al heel Enkelen zien achteraf ook in dat hun woede op de overheid niet altijd snel werden opmerkingen daarover naar het land der fabelen verwezen, terecht is geweest. Zoals een getroffene van de tsunami verwoordde: onder de verklaring dat wij als passagiers het bij het verkeerde eind ‘We hadden natuurlijk een stress-syndroom. Daar wind ik geen doek- hadden omdat we zo geëmotioneerd waren. In het rapport werd einde- jes om. Je bent boos en wilt je emoties kwijt. Je bent ontzettend snel lijk toegegeven dat er wél problemen waren met het toestel.