Bezinning Op Het Buitenland
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Duco Hellema, Mathieu Segers en Jan Rood (red.) Bezinning op het buitenland Het Nederlands buitenlands beleid Zijn de traditionele ijkpunten van het naoorlogse Nederlandse buitenlandse beleid in een onzekere wereld nog up to date? In hoeverre kan het bestaande buitenlandse beleid van Nederland nog gebaseerd worden op de traditionele consensus rond de drie beginselen van (1) trans-Atlantisch veiligheidsbeleid, (2) Europese economische integratie volgens de communautaire methode, en (3) ijveren voor versterking van de internationale (rechts)orde en haar multilaterale instellingen? Is er sprake van een teloorgang van die consensus en verwarring over de nieuwe werkelijkheid? Recente internationale ontwikkelingen op veiligheidspolitiek, economisch, financieel, monetair en institutioneel terrein, als mede op het gebied van mensenrechten en Duco Hellema, Mathieu Segers en Jan Rood (red.) ontwikkelingssamenwerking, dagen uit tot een herbezinning op de kernwaarden en uitgangspunten van het Nederlandse buitenlandse beleid. Het lijkt daarbij urgent een dergelijke herbezinning nu eens niet louter ‘van buiten naar binnen’, maar ook andersom vorm te geven. Het gaat derhalve niet alleen om de vraag wat de veranderingen in de wereld voor gevolgen (moeten) hebben voor het Nederlandse buitenlands beleid. Ook dient nagegaan te worden in hoeverre de Nederlandse perceptie van de eigen rol in de internationale politiek (nog) adequaat is. In verlengde hiervan zijn meer historische vragen te stellen. In hoeverre is daadwerkelijk sprake van constanten in het Nederlands buitenlands beleid, en welke Bezinning op het buitenland Het Nederlands buitenlands beleid in een onzekere wereld zijn dat dan? Hoe hard zijn de drie hierboven genoemde traditionele beginselen van het Nederlandse buitenlandse beleid in historisch perspectief? Is er sprake van ondubbelzinnige consistenties in het Nederlands buitenlands beleid? Deze kwesties worden in deze bundel vanuit verschillende invalshoeken besproken tegen de achtergrond van een veranderend internationaal bestel en een onder druk staande binnenlandse consensus over het Nederlands buitenlands beleid. Deze publicatie is het resultaat van samenwerking tussen Instituut Clingendael en de Afdeling Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen, Departement Geschiedenis en Kunstgeschiedenis, Faculteit Geesteswetenschappen Universiteit Utrecht. Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Netherlands Institute of International Relations Clingendael Uitgegeven door het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael, Postbus 93080, 2509 AB ’s-Gravenhage. Telefoon: +31(0)70 3245384. email: [email protected] Deze publicatie kan gedownload worden van www.clingendael.nl/publications. Bezinning op het buitenland Het Nederlands buitenlands beleid in een onzekere wereld Duco Hellema Mathieu Segers Jan Rood (red.) oktober 2011 AFDELING GESCHIEDENIS VAN DE INTERNATIONALE BETREKKINGEN, DEPARTEMENT GESCHIEDENIS EN KUNSTGESCHIEDENIS, FACULTEIT GEESTESWETENSCHAPPEN UNIVERSITEIT UTRECHT NEDERLANDS INSTITUUT VOOR INTERNATIONALE BETREKKINGEN ‘CLINGENDAEL’ CIP-Data Koninklijke bibliotheek, Den Haag Hellema, Duco, Mathieu Segers, Jan Rood (red.): Bezinning op het buitenland; het Nederlands buitenlands beleid in een onzekere wereld Den Haag, Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ ISBN 978-90-5031-157-1 Desk top publishing by Birgit Leiteritz Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ Clingendael 7 2597 VH Den Haag Telefoonnummer: +31(0)70 - 3245384 Postbus 93080 2509 AB Den Haag E-mail: [email protected] Website: http://www.clingendael.nl Het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ heeft tot doel kennis en meningsvorming over internationale vraagstukken te verdiepen en te verbreden. Het Instituut tracht deze doelstellingen te verwezenlijken door het verrichten van onderzoek, het verzorgen van onderwijs en het geven van voorlichting. Het publiceert o.a. studies, geeft het maandblad Internationale Spectator uit, biedt een breed pakket aan cursussen en conferenties aan en onderhoudt een bibliotheek- en documentatiecentrum. © Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronische, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Instituut Clingendael. Inhoudsopgave Tussen zelfbewustzijn en zinsbegoocheling; een bezinning 1 op de grondslagen van het Nederlands buitenlands beleid Duco Hellema en Mathieu Segers Nederlands veiligheidsbeleid en het Atlantisch primaat. 9 Over beknelde ambities en slijtende grondslagen Fred van Staden De trans-Atlantische elite en de Nederlandse buitenlandse 31 politiek sinds 1945 Thomas Gijswijt Liever Monnet dan Metternich: economische integratie 47 volgens de communautaire methode? Bart van Riel Nederland in de ban van Euroscepsis? 77 Jan van der Harst Naar een effectieve Nederlandse positie in een veranderende wereld 93 Age Bakker Nederlands buitenlandbeleid als een donut 123 Yvonne Kleistra De Nederlandse krijgsmacht in transformatie 151 Kees Homan De toekomst van de Nederlandse ontwikkelingssamenwerking 173 Peter Malcontent Binnenlandse steun voor buitenlands beleid 193 Hans Vollaard en Niels van Willigen Nederland: zoekend naar houvast in een onzekere wereld 217 Jan Rood Over de auteurs 225 Tussen zelfbewustzijn en zinsbegoocheling; een bezinning op de grondslagen van het Nederlands 1 buitenlands beleid Duco Hellema en Mathieu Segers De huidige turbulentie in de internationale betrekkingen zet de zaken in het buitenlandse beleid op scherp. Het internationale systeem lijkt in de greep van een moeilijk te doorgronden dynamiek. Daarbinnen botsen centrifugale tendensen op even krachtige centripetale bewegingen. Groeiende onderlinge afhankelijkheid, gerevitaliseerd G20-overleg, democratische revoluties en nucleaire ontwapeningsakkoorden gaan hand in hand met toenemende fragmentatie binnen het naoorlogse multilaterale bestel, oorlogszuchtige polarisatie in mondiale veiligheidsvraagstukken, nieuw geweld en een diepe financieel-economische crisis. De ingrijpende ontwikkelingen in het internationale systeem die daarmee gepaard gaan vormen de achtergrond waartegen in deze bundel de toekomst van het Nederlands buitenlands beleid wordt besproken. Dat gebeurt vanuit verschillende perspectieven. In diverse bijdragen worden veranderingen en constanten in het Nederlands buitenlands beleid besproken. Daarbij is er ruim aandacht voor concrete beleidsinstrumenten, bijvoorbeeld op het terrein van veiligheidsbeleid en ontwikkelingssamenwerking, maar ook voor trends en ontwikkelingen in het binnenlandse draagvlak voor buitenlands beleid. De 1) Deze bundel is tot stand gekomen naar aanleiding van een seminar over heden, verleden en toekomst van het Nederlands buitenlands beleid dat op 18 juni 2010 in Utrecht plaatsvond ter gelegenheid van het afscheid van Jan Rood als bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Utrecht (Departement Geschiedenis en Kunstgeschiedenis). 1 bredere analyse van de veranderingen in het naoorlogse (westerse) multilaterale bestel – het Noord-Atlantisch bondgenootschap, de Europese integratie en de Bretton Woods instellingen – en de Nederlandse positie daarbinnen vormt een tweede hoofdbestanddeel van deze bundel. Daarbij is het intussen evident dat de ontwikkelingen in de trans-Atlantische relatie een factor vormen die Nederland tot nadenken dwingt. In veel opzichten lijkt tegenstrijdigheid de essentie van de huidige dynamiek in de internationale politiek. Dat wordt bijvoorbeeld, en wellicht bij uitstek, zichtbaar in de gespannen trans-Atlantische verhoudingen van de laatste jaren. Extreme interdependentie en scherp divergerende geopolitieke belangen strijden voortdurend om voorrang. Volgens een prestigieuze werkgroep van elder statesmen, die namens de denktank Notre Europe de toestand in de wereld geanalyseerd heeft, is het precies die dynamiek van tegenstrijdigheden die onlosmakelijk verbonden is met het proces van globalisering in een steeds meer multipolaire wereld.2 Daarbij waarschuwt de werkgroep indringend dat geen van de verworvenheden van het naoorlogse westerse multilaterale bestel gevrijwaard zal blijven van ingrijpende gevolgen. Wanneer men zich dat realiseert, dwingen de huidige ontwikkelingen de Verenigde Staten (VS) en de Europese Unie (EU) tot fundamentele herbezinning omwille van een duurzame versterking van hun verbond, aldus Notre Europe. Hoe? Het antwoord van de werkgroep is even voor de hand liggend als ouderwets: de VS dienen de illusie van unilaterale hegemonie af te zweren, terwijl de EU nu eindelijk de valse mythen van de nationale staat achter zich dient te laten. Meer westerse eenheid dus. Op zich een behartenswaardige boodschap. Daarbij dringt zich wel de vraag op hoe geloofwaardig de retoriek van trans-Atlantische hoop en soevereiniteitsdeling nog kan zijn in de post-Koude Oorlog wereld. Het advies van Notre Europe volgt in een rij van vergelijkbare adviezen en oproepen die zich de afgelopen jaren heeft gevormd.3 Maar al deze oproepen tot meer westerse eensgezindheid en openheid als antwoord op de uitdagingen van de nieuwe wereld verschrompelden in het aanschijn van de harde realiteit van de hedendaagse internationale politiek. Daarin domineert de Amerikaans-Europese vriendschap steeds minder, maar bepalen de snel groeiende materiële capaciteiten van bijvoorbeeld